ÖZET Yüksek Lisans Tezi İLK 14 GÜNDE UYGULANAN FARKLI IŞIK ŞİDDETİ VE YEMLİK ALANININ BROYLER PERFORMANSINA ETKİSİ. Reza SHİRANJANG Ankara Üniversites

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ İLK 14 GÜNDE UYGULANAN FARKLI IŞIK ŞİDDETİ VE YEMLİK ALANININ BROYLER (ETLİK PİLİÇ) PERFORMANSINA ETKİSİ. Reza SHİRANJANG ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ANKARA 2008 Her hakkı saklıdır

2 ÖZET Yüksek Lisans Tezi İLK 14 GÜNDE UYGULANAN FARKLI IŞIK ŞİDDETİ VE YEMLİK ALANININ BROYLER PERFORMANSINA ETKİSİ. Reza SHİRANJANG Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mesut TÜRKOĞLU Denemede ilk iki hafta da farklı ışık şiddeti, 20 lüks (Kontrol) ve 80 lüks (Deneme) ve farklı yemlik alanı Normal (Kontrol) ve kısıtlı (Deneme), uygulanıp ve guruplar arası canlı ağırlık, yem değerlendirme sayısı ve ölüm oranı etkisi incelenmiştir. Denemede özel bir kuluçkahaneden temin edilen 1120 adet Ross 308 genotipine ait günlük civciv (erkek-dişi karışık) bu araştırmanın hayvan materyalini oluşturmuştur. Birinci haftada 20 ve 80 lüks ışık şiddetine sahip olan gurupların canlı ağırlıkları sırasıyla: 146,8 g ve 147,4 g, ikinci haftada 404,7 g ve 400,3 g olup farkın önemli olmadığı tespit edilmiştir (P>0.05). Denemenin sonu olan 34. günde de iki ışık şiddet grupları arasında ki farklar istatistiki olarak önemli olmadığı bulunmuştur (P>0.05). Birinci haftada kısıtlı ve normal yemlik alanına sahip olan gurupların canlı ağırlıkları sırasıyla: 148,9 g ve 145,2 g, olup farkın önemli olduğu(p<0.05) ve ikinci haftada 396,2 g ve 408,8 g olup farkın önemli olmadığı tespit edilmiştir (P>0.05). Denemenin sonu olan 34. günde de yemlik alanı gurubu arasında istatistik olarak farkın önemli olmadığı bulunmuştur (P>0.05). i

3 Birinci haftada 20 ve 80 lüks ışık şiddetine sahip olan gurupların yem değerlendirme sayısı sırasıyla: 0,992 ve 0,988, ikinci haftada aynı sırayla 1,341 ve 1,327 olup farkın önemli olmadığı tespit edilmiştir (P>0.05). Denemenin sonu olan 34. günde de yine aynı guruplarda sıra ile 1,621 ve 1,626 olup istatistikî olarak önemsizdir (P>0.05). Birinci haftada kısıtlı ve normal yemlik alanına sahip olan gurupların yem değerlendirme sayısı sırasıyla: 0,932 ve 1,048, ikinci haftada ise yem değerlendirme sayısı 1,241 ve 1,428 elde edilmiştir. Guruplar arasında fark önemli bulunmuştur (P<0.05). Ancak denemenin sonu olan 34. günde Normal Yemlik Alanı (1,637) ve Kısıtlı Yemlik Alanı (1,610) arasında farkın önemli olmadığı tespit edilmiştir (P>0.05). İlk 14 gün farklı ışık şiddetin ve yemlik alanının broyler ölüm oranı üzerinde etkili olmadığı gözlenmiştir (P>0.05). Denemenin sonu olan 34. günde de fark önemli bulunmamıştır (P>0.05) 2008, 43 Sayfa Anahtar kelimeler: Işık Şiddeti, Yemlik Alanı, Performans, Broyler. ii

4 ABSTARCT Master Thesis EFFECT OF LIGHT INTENSITY AND FEED SPACE DURING FIRST 14 DAYS ON BROILER PERFORMANCE. Reza SHIRANJANG Ankara University Graduate School of Natural and Applied science Department of Animal Science Supervisor: Prof. Dr. Mesut TÜRKOĞLU The objective of the current study was to compare two different light intensity 20(Control) & 80 lux and two different feed space (Normal & Restricted) during the 14 days of brooding on broiler performance. After day 14, the light intensity was switched 20 lux for each room. At first 3 days 1924 cm 2 feed space were used for Normal and 962 cm 2 for restricted group. After 3 days feed spaces were 2512 cm 2 for Normal and 1256 cm 2 for restricted group. In this research used 1120 old days chicks of Ross 308 that obtained from a private company. Body weight, adjusted feed conversion ratio (FCR) measured weekly and Mortality were monitored weekly too. Body weight were similar for 20 and 80 lux at 7, 14 and 34 d (146.8 & gr respectively for 7. d, & gr for 14.th d and 2002 & 1961 gr for 34. d)(p>0.05) In the first week for feed space treatment, BW were: N= 145,2 gr and R= 148,9 gr that there was significant difference among light groups in first 14 days (P<0.05). In the second week BW were N= 408,8 gr and R= 396,2 gr. There was no significant difference among feed space groups in second week (P>0.05) and at day 34 no iii

5 differences were found in FCR for light treatment (20 and 80 lux) at 7, 14, 34 d (P>0.05). For feed space treatment FCR were: N= 1,048 and R= 0,932 at first week and N= 1,428 and R= 1,241 for second week. There was significant difference among feed space groups in first and second week (P<0.05). FCR were similar for feed space groups at day 34 (P>0.05). 2008, 43 Pages Key Words: Light Intensity, Feed Space, Performance, Broiler. iv

6 TEŞEKKÜR Bana araştırma olanağı sağlayan ve çalışmanın her safhasında yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren danışman hocam, sayın Prof. Dr. Mesut TÜRKOĞLU na, Tez aşamasında değerli katkılarını benden esirgemeyen ve bu çalışmanın rahat bir ortam da gerçekleşmesine her türlü katkıda bulunan, değerli hocam, sayın Doç. Dr. Okan ELİBOL a, Benin için çok değerli olan ve bu araştırmanın çeşitli safhalarında yardımlarını eksik etmeyen saygı değer Araş. Gör. Kadir UFUK SARIYÜZ ve değerli arkadaşım Serdar ÖZLÜ ye, Tüm çalışmalarımda maddi ve manevi desteğini gördüğüm aileme, Teşekkürü bir borç bilirim. Reza SHİRANJANG Ankara, 2008 v

7 İÇİNDEKİLER ÖZET i ABSTRACT. iii TEŞEKKÜR v SİMGELER DİZİNİ... vii ŞEKİLLER DİZİNİ... viii ÇİZELGELER DİZİNİ. ix 1. GİRİŞ KAYNAK ARAŞTIRMASI Işık Şiddeti Işık şiddetinin etkileri Canlı ağırlık ve karkas özellikleri Yem tüketimi ve yemden değerlendirme sayısı Ölüm oranı Önerilen ışık şiddeti Yemlik Alanı MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Civciv Kümes Yem Yöntem Işık şiddeti Yemlik alanı Canlı ağırlık Yem değerlendirme sayısı Ölüm oranı Analiz yöntemi BULGULAR ve TARTIŞMA Canlı Ağırlık Yem Değerlendirme sayısı Ölüm Oranı SONUÇ.. 36 KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ 43 vi

8 SİMGELER DİZİNİ C.A Canlı ağırlık BW Canlı ağırlık Cd Candela Fc Footcandle Kg Kilogram Lm Lümen Lx Lüks M.Ö. Milattan Önce T Ton W Watt C Celcius λ Işık Dalga Boyu FCR Yem Değerlendirme sayısı YDS Yem Değerlendirme sayısı N.Y.A Normal Yemlik Alanı K.Y.A Kısıtlı Yemlik Alanı vii

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Piliç eti üretimi (bin ton) 2 Şekil 1.2 Kanatlı eti kişi başına tüketim (kg) 2 Şekil 3.1 Kümes Planı Şekil 3.2 Kümes Planı (ışık gurupları) Şekil lüks ışık şiddetine sahip olan alan.. 25 Şekil lüks ışık şiddetine sahip olan alan.. 25 Şekil 3.5 Deneme Dizaynı Şekil 3.6 Normal yemlik alanı Şekil 3.7 Kısıtlı yemlik alanı viii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Kanatlı eti üretim... 3 Çizelge 2.1 Işık birimlerinin birbirine dönüştürülmesi Çizelge 2.2 Canada Plan Service de Broyler/roasterler için önerilen aydınlatma programı (Winchell 2001) Çizelge 2.3 Broyler için önerilen aydınlatma program Çizelge 2.4 Art of Genetic Science. Ross Ross Çizelge 2.5 Art of Genetic Science. Ross Ross Çizelge 2.6 Ticari broyler için birinci aydınlatma programı Çizelge 2.7 Ticari broyler için ikinci aydınlatma programı. 16 Çizelge 2.8 Cornish/roaster için aydınlatma programı Çizelge 2.9 Broyler sürülerinde yaşama gücü artışı için örnek bir aydınlatma programı Çizelge 2.10 Hafif ve ağır broyler sürülerinde yaşama gücü artışı için örnek bir aydınlatma programı.. 17 Çizelge 2.11 civcivler için gerekli olan yemlik alanı.. 20 Çizelge 2.12 Yemlik alanının (0 10 hafta) broylerler üzerinde etkisi Çizelge 3.1 Araştırmada kullanılan karma yem in bileşimleri Çizelge 3.2 Grupların farklı yemlik alanı Çizelge 4.1 Işık şiddeti ve yemlik alanı nın haftalık olarak canlı ağırlıkları ilişkin tanımlayıcı değerler.. 30 Çizelge 4.2 Işık şiddeti ve yemlik alanı nın haftalık olarak yem değerlendirmelerine ilişkin tanımlayıcı değerler. 32 Çizelge 4.3 Işık şiddeti ve yemlik alanı nın, ölüm oranına ilişkin tanımlayıcı değerler.. 34 ix

11 1. GİRİŞ Tavuk; zoolojik sistemde, omurgalıların (vertebrata), kuşlar (aves) sınıfının, tavukgiller (gallinacae) takımının, sülüngiller (phasinidae) familyasının, tavuk (gallus) cinsinin, evcil tavuk (gallus domesticus) türünde yer almaktadır. Tavukların ne zaman evciltildikleri konusunda kesin bilgiler bulunmamakla beraber, günümüzden 5000 yıl kadar önce evcil olarak yetiştirildikleri kabul edilmektedir. Evcil tavukların M.Ö yıllarında Çin de bakılıp beslendiği ve M.Ö. 600 yılında Hindistan dan Babil e ve M.Ö. 500 yılından önce de Yunanistan ve Roma ya getirildikleri bilinmektedir (Aksoy 1993, Akbay 1985). Gelişmiş ülkelerde insan beslenmesinde hayvansal gıda maddeleri önemli bir yer tutar. Günlük diyetin önemli bir kısmını et, süt ve yumurta oluşturur. Buna karşılık dünya nüfusunun yarıdan fazlasını oluşturan az gelişmiş ülkelerde insanlar bitkisel gıdalarla beslenmektedirler. Hatta bazı bölgelerde beslenme, buğday pirinç gibi tek bir bitkisel ürüne bağlı bulunmaktadır. Birçok ülkede ise mevcut gıda maddeleri normal bir beslenmeyi sağlamaktan uzaktır. Beslenme durumu üzerine yapılan incelemeler dünya nüfusunun büyük bir kısmının açlık çektiğini veya dengesiz beslendiğini göstermektedir (Anonim 1990). Günümüzde insanların karşı karşıya bulunduğu en büyük sorunlardan biri dengeli olarak beslenmeleridir. Her insanın yaşamını sağlıklı olarak sürdürebilmesi, bitkisel ve hayvansal gıdaları yeterince tüketmesine bağlıdır. Türkiye de hayvansal protein açığının varlığı düşünüldüğünde, insan sağlığının korunmasında hayvansal üretimin artırılmasının önemi açıkça ortaya çıkmaktadır. Türkiye, gıda bakımından kendi kendine yeterli ülkelerden biri olarak kabul edilmesine ve bir tarım-hayvancılık ülkesi olmasına karşılık, bu konulardaki gelişmişlik tatmin edici durumda değildir. Bunun başlıca nedeni hayvancılığın yeterli düzeyde gelişmemiş 1

12 olmasıdır. Ancak, Türkiye tavukçuluğundaki gelişmelerin hayvancılık sektörünün diğer dallarına göre çok daha iyi durumda olduğu kabul edilmektedir. Kanatlı sektörü, 1990 yılında 217 bin ton üretim seviyesinde iken, 2000 yılında 752 bin ton, 2006 yılında ton üretim düzeyine ulaşmıştır yılı kanatlı eti üretiminin 946 bin tonu piliç eti, 46 bin ton hindi eti, 40 bin ton çıkma tavuk ve diğer kanatlı etleridir. Üretim miktarı bakımından kırmızı eti geçmiş olan kanatlı eti sektörü ülkenin bir numaralı hayvansal protein kaynağı durumuna erişmiştir. Türkiye nin hayvansal protein açığını kapatmada en etkili çözüm piliç eti ve hindi eti üretimidir. Kanatlı eti ülkemiz insanlarının dengeli beslenmeleri için stratejik öneme sahiptir yılı üretim büyüklüğüne göre, Türkiye, 943 bin ton piliç eti üretimiyle dünya ülkeleri arasında 14. sırada yer almıştır. Şekil 1.1. Piliç eti üretimi (bin ton) Kırmızı et üretiminin giderek azalmasıyla ortaya çıkan hayvansal protein açığı, tavuk eti üretimindeki artışlarla dengelenebilmiştir. Fert başına piliç eti tüketimi 1990 yılında 3,8 Kg iken, 2005 te 14 kg a yükselmiş ve halen de bu seviyeyi muhafaza etmektedir. AB ülkelerinde ise ortalama tüketim 26 kg/kişi nin üzerindedir. Şekil 1.2. Kanatlı eti kişi başına tüketim (kg) 2

13 Çizelge 1.1 Kanatlı eti üretim Yıllar Piliç eti Üretimi Hindi eti Üretimi * Köy ve Yum. Tavukları ve Diğer Kan. Eti Üretimi Toplam Kanatlı Eti Üretimi Üretim Artışı İhracat İthalat Farkı Nüfus Kişi Başına Tüketim (ton) (ton) (ton) (ton) (%) (ton) (1000) (kg/yıl) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,81 Toplumsal yaşamdaki gelişmelere paralel olarak Türkiye de beslenme alışkanlıklarının değişmesi ile nüfus ve gelir düzeylerindeki artışa bağlı olarak, et, süt ve yumurta gibi ürünlerin tüketimi ve hayvansal protein kaynaklarından yararlanma gereksinimi günden güne artmaktadır. Buna bağlı olarak bütün dünya ülkelerinde olduğu gibi Türkiye de de tavukçuluk hızlı ve düzenli bir gelişme gözlenmekte ve etlik piliç üretimi artmaktadır. (Anonymus 1994, Türkoğlu 1995). 3

14 Hayvansal üretim içerisinde tavuklar kısa zaman içinde büyük miktarlarda üreyebilmeleri, biyolojik verimliliklerinin fazla oluşu, ürünlerinin iyi Pazar bulması gibi nedenlerle önemli bir yere sahiptir. Günümüzde, uygun teknolojiler kullanarak ekonomik verimliliği yüksek tutabilen işletmeler, tavukçuluktan iyi kazançlar sağlamaktadır. Etlik piliçler çiftlik hayvanları içerisinde en hızlı gelişen hayvanlardır. Hızlı gelişme, kısa sürede vücut doku ve hücrelerinde protein ve enerji birikimini ifade eder. Bu nedenle sürekli artan dünya nüfusunun, hayvansal kaynaklı protein açığının kapatılmasında tavuk ürünleri önemli bir kaynaktır (Aksoy 1993). Yem hammaddeleri üretimini oldukça fazla olması, Türkiye de tavukçuluğun 1960 lı yıllardan başlayarak gelişmesine katkıda bulunmuştur. Tavukçuluk 1970 li yıllarda ticari bir faaliyet haline gelmiştir li yıllardan başlayan ihracat seferberliği sayesinde de tavukçulukta çok önemli gelişmeler kaydedilmiş ve sektör gerek yumurta ve gerekse tavuk etinde önemli sayılabilecek miktarda ihracatlar gerçekleştirmiştir. Körfez krizi öncesinde oldukça azalan ihracat, Körfez krizi sonrasında yeniden önemli ölçüde artmıştır (Türkoğlu 1995). Tavukçuluk, hayvancılık sektörü içinde başka hiçbir hayvancılık kolunum gelişmediği kadar hızlı gelişmiş ve entansifleşerek bugünkü endüstriyel yapısına kavuşmuştur. Tavukçuluğun hayvansal üretim yapısı içinde etkinlik kazanmasının en önemli nedenleri, hızlı bir üreme gücüne sahip olması, entansif üretime ve mekanizasyona elverişli olması, tavuk etinin özellikle kırmızı etlere göre maliyetinin ucuz olması, kaliteli olması, üretimin toprağa ve iklime bağlı olmadan yapılabilmesidir. Üretim şeklinin değişmesi ile birlikte bilim ve teknoloji olaya dahil edilmiş ve hızlı bir ilerleme kaydedilmiştir. Öyle ki, 1977 de bir broyler ortalama olarak 54 günlük büyütme periyodu sonucunda 1496 g lık canlı ağırlığa ulaşabilirken (Şenköylü 1991), 2004 de sadece 42 günde g a ulaşmış ve yemden yararlanma oranı, günlük canlı ağırlık artışı, kuluçka randımanı ve kesim randımanı gibi performans değerlerinde de önemli gelişmeler kaydedilmiştir. 4

15 Bütün diğer hayvancılık kollarında olduğu gibi tavukçulukta da ana amaç kar olduğuna göre, kara giden bütün yolların araştırılması zorunludur. Tavuklar, diğer hayvan türlerine göre çevre koşullarına karşı daha duyarlıdırlar. Bu nedenle tavuklardan gerek et ve gerekse yumurta verimi bakımından istenilen sonucun alınması, gerekli çevre şartlarının sağlanmasına bağlıdır. Çevre şartları olarak sayılabilecek bakım ve beslenme ile ilgili faktörlerden birisi de kümeslerin aydınlatmasıdır (Akbay 1985). Işığın tavukların yumurta verimi üzerindeki etkileri bu konuda ilmi araştırmalar yapılmadan önce de tamamen pratik bir görüşle, yetiştiriciler tarafından bilinmekte ise de; ilk aydınlatma denemesi 19.yy ın ilk yarısında Amerikalı fizikçi Waldorf tarafından yapılmıştır. Bununla birlikte kümeslerdeki aydınlatmanın, tavukların çeşitli verimleri üzerindeki etkilerinin ayrıntılı olarak incelenmesi son yıllarda ele alınmıştır (Akbay 1973). Aydınlatma amaçlı girdiler, son yıllardaki enerji fiyatlarında gözlenen artışlar sonucu toplam girdiler içindeki payını yükseltmektedir. Buna bağlı olarak aydınlatma amaçlı kullanılan enerjinin verime olumsuz etki yapmayacak biçimde azaltılması yönünde çalışmalar yapılmaktadır. Etlik piliç üretiminde, aydınlatma amaçlı kullanılan elektrik enerjisinde tasarruf etmek için çeşitli seçenekler vardır. Bu seçeneklerden bazıları ışık şiddetinin azaltılması, Aydınlatma süresinin kısaltılması, zaman saati ve reosta kullanımı, ampullere yansıtıcı takılması, floresan lamba kullanımı ve ampullerin düzenli aralıklarla temizlenmesidir. Bunlardan ışık şiddetinin azaltılması aynı zamanda hayvanların metabolik hızı ve aktivesinde azalmaya ve sonuçta yemin verim enerjisinin artmasına neden olur. Bu nedenle etlik piliç üreticileri genellikle üretimin başından sonuna kadar ışık şiddeti düşük ve sürekli aydınlatma izlencesini uygulamaktadır (Altan ve ark. 1990). Etlik piliç kümeslerinde yapılan aydınlatmanın başlıca amacı hayvanların yem yeme süresinin azaltılması, en az yem ve elektrik tüketimi ile en yüksek büyüme hızını sağlayacak aydınlatma programıyla, tüketilen yemin en ekonomik ve en etkili şekilde ete çevrilmesidir. Sindirilen yemin verime (ete) çevrilme oranı, hayvanın enerji 5

16 tüketimiyle ilgilidir. Hayvanın metabolik hızı veya aktivitesindeki azalma, yaşama payı için tüketilecek enerjinin azalmasına ve birim yemden daha etkin bir biçimde yararlanmaya neden olmaktadır. Işık, hayvanların aktivite düzeyine etkili olduğundan, aydınlık şiddetinin en düşük düzeye indirilmesi canlı ağırlık artışına olumlu etkide bulunmaktadır. Bunun için alacakaranlık sistemi denen 1 2 lüks şiddetinde bir aydınlatma şiddeti yeterli olmaktadır (Akbay 1985). Altan ve ark, Aydınlatma amaçlı girdilerin son yıllardaki enerji fiyatlarında gözlenen artışlar sonucu, toplam girdiler içindeki payını yükseltmesi nedeniyle aydınlatmada kullanılan enerjinin verime olumsuz etki yapmayacak biçimde azaltılması yönünde çalışmalar yapıldığını bildirmektedirler. Işık şiddetinin azaltılması aynı zamanda hayvanların metabolik hızı ve aktivitesinde azalmaya ve sonuçta yemin verim enerjisinin artmasına neden olduğunu, bu nedenle etlik piliç üreticilerinin genellikle üretimin başından sonuna kadar düşük şiddetli ve devamlı ışık izlencesini uyguladıklarını ifade etmektedirler (Altan ve ark. 1990). Etlik piliç üretiminde başlıca amaç, belirli bir gidere karşılık en yüksek verimi ve geliri elde etmektir. Bu da hızlı bir gelişme, iyi bir yemden yararlanma, düşük bir ölüm oranının en düşük giderle elde edilmesi halinde mümkün olabilir. Farklı ışık kaynaklarından elde edilen değişik şiddetlerdeki ışığın broylerlerde büyüme, yem tüketimi, yemden yararlanma ve kesim-karkas özellikleri üzerine etkilerinin incelenmesi, bir taraftan etlik piliçlerde verim ve kaliteyi artırmak, enerji fiyatlarındaki artışlardan sonra giderler arasında önemli yeri olan aydınlatma harcamalarını düşürmek, diğer taraftan da daha az yemle en fazla ve kaliteli üretim yapılabilecek yöntemlerin tespit edilerek uygulamaya aktarılmasıyla ülke ekonomisine, sektördeki iş sahibi ve çalışanlarına olumlu katkıda bulunmak açısından önem arz etmektedir. 6

17 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Kümeslerin aydınlatmasında yaygın olarak akkor ampul veya florsan ampuller kullanılır. Florsan ampullerde aydınlatma miktarı akkor ampullerden 2 5 misli daha fazla olup daha uzun ömürlüdürler. Yalnız florsan lambaların ilk yatırım maliyeti yüksektir. Ekonomik olduğu düşünülerek florsan ampullerin çok kullanıldığı gözlenmektedir. Ancak florsan ampuller titreşimli ışık yayarlar ki; bu da canlılar üzerinde stres yaratır. Ayrıca florsan lambalar ancak sıcaklığı C olan ortamlarda tam randımanlıdırlar. Bu sıcaklık sınırları dışında verdiği ışık şiddeti önemli ölçüde azalmaktadır. Etlik piliçlerde bir başka önem verilecek konu yemliklerin niteliği ve özellikleridir. Bu özellikler arasında en fazla göze çarpan civciv başına yemlik alanıdır. Etlik piliç üretimindeki girdiler arasında en büyük olanı yem giderleridir. Üretim masraflarının %65 veya daha fazlasını yem giderleri oluşturur. Bu nedenle üretimin sürdürülebilirliği için uygun yem seçimine, yem kalitesinin korunmasına, yemleme ve yemlik yönetimine önem verilmelidir. Yemin kalitesi ne kadar iyi olursa olsun yetiştirmede yapılacak hatalar ve hastalıklar beslemenin etkisini ortadan kaldırır, büyüme hızını düşürür ve yemden yararlanmayı geriletir. (Türkoğlu vd. 2004) Geçmişte yapılan bazı denemelerde yemlik alanı, Florsan ve normal ampulleri karşılaştırılarak, broylerlerin performansı ve ölüm oranları ve ayak problemleri bakımından elde edilen sonuçların bir kısmı altta getirilmiştir Işık Şiddeti Birim elektrik gücü başına meydana getirilen ışık miktarı, aydınlatma programının seçiminde dikkate alınacak ekonomik bir faktör olduğundan watt başına oluşturulan ışık miktarları bilinmelidir. Işık kaynaklarının watt başına verdikleri ışık şiddetleri; akkor lambalarda lüks, florsan lambalarda lüks ve cıva buharlı 7

18 lambalarda ise lümendir. Tavukçulukta yaygın olarak kullanılan ölçü birimleri lüks, footcandle (mum), watt ve lümen dir. Işık şiddeti, birim alandaki aydınlatma olarak tanımlanabilir. Lüks, bir lümenlik ışık şiddetinin 1 m de yarattığı aydınlatmaya eşdeğerdir. Lümen, bir mumun bir foot (30.5 cm) uzaklıktan 1 foot² lik ( m²) alanda bir saniyede yarattığı aydınlatmadır(şenköylü 1991, Erensayın, 1992). Bu birimlerin birbirlerine olan dönüşümleri Çizelge 2.1 verilmiştir. Çizelge 2.1 Işık birimlerinin birbirine dönüştürülmesi. 1 Lüks = Footcandle 1 Footcandle = Lüks 1 Watt = Lümen 1 Footcandle = 1 Lümen/Feet 2 1 Watt = 3.5 Lüks (North and Bell 1990) Işık şiddetinin etkileri Canlı ağırlık ve karkas özellikleri Işık şiddetinin broylerlerde karkas randımanı üzerine etkisini inceleyen araştırıcılar, Proudfoot ve Sefton (1978) 5 ve 70 lüks ışık şiddeti uygulamasının kanat ve göğüs kaslarında artış yaparken ince kaslarda zayıflamaya neden olduğu (Peng ve ark. 1985) ifade etmektedir. Bir diğer çalışmada(scheideler, 1988a), ışık şiddetinin azalmasıyla canlı ağırlığın artma eğilimi gösterdiğini, elektrik kullanımı ve aydınlatma maliyetinin lambaların watt larının azalmasıyla düştüğünü tespit etmiştir. Deaton ve ark.(1988) ise, 7.5 ve 75 watt akkor lamba ile 10 günlük yaştan itibaren 2 ve 52 lüks şiddet altında yetiştirilen dişi ve erkek broylerlerde, ışık şiddetinin 6 ve 9. haftalarda karın yağı miktarı üzerine herhangi bir etkisinin olmadığını bildirmişler. 8

19 Beş ve 150 lüks lük ışık şiddetine maruz bırakılan erkek broylerlerin abdominal yağ ağırlığının sırasıyla ve gr ve abdominal yağın canlı ağırlığına oranının % ve % bulunduğunu, gurupların bu özellikler bakımından önemli (p>0.05) ölçüde farklılık gösterdiği(charles ve ark. 1992) tespit edilmiştir. Yüksek aydınlık şiddeti, yani broylerlerin parlak bir ışığa maruz bırakılmaları büyüme hızını azaltır. Broylerlerin canlı ağırlığı üzerine aydınlık şiddetinin etkisi rakamlara ifade edilecek olursa aydınlık şiddetinin her 7 lüks artışı için hayvanların canlı ağırlığında 10 g kadar azalma olduğu (Akbay, 1973; Charles ve ark. 1992; Renden, 1992; Gordon and Thorp,1994), yine düşük ışık yoğunluğunda canlı ağırlık kazancının daha iyi olduğu (Weaver and Siegl, 1968; Dorminey, 1971; Wezik and Herbut, 1980), 10.8 lüksün üzerindeki ışık şiddetinin gereksiz ve büyümeyi yavaşlatıcı etkisinin olduğu, çevre ve ışık kontrollü kümeslerdeki piliçlerin gün ışığında büyütülen kümeslerdeki piliçlere göre daha yüksek vücut ağırlığı ve daha iyi üniformite gösterdikleri (Cherry ve ark.1978; Stamps and Andrews, 1985) ifade edilmiştir. Bunlara karşın, tam karanlıkta ve ışıkta büyütülen piliçlerde 10. hafta ortalama canlı ağırlık bakımından iki gurup arasında önemli bir fark bulunmamış, 10. hafta canlı ağırlık ve karkas kalitesinin ışık şiddetinin yükselmesi ile geliştiği, en iyi performans düşük ışık şiddetinde, daha az sarfiyatı ve düşük aktiviteyle sağlandığı ifade edilmiştir (Cherry and Barwick, 1962; Krakosevıch ve ark. 1991). Işık kaynağının ve şiddetinin broylerlerde etkisini birlikte inceleyen, Scheideler (1988b) ışık kaynağı ve şiddetinin canlı ağırlığı etkilemediği, sadece kullanılan enerji miktarı ve maliyeti konusunda floresan lambaların performansa zararlı bir etki yapmaksızın önemli avantajlar sağladığı bildirilmiştir. Azalan ışık şiddetinin broylerlerde canlı ağırlığı artırdığını ifade eden birçok araştırıcıya rağmen, yüksek şiddette ışık uygulanan broylerlerden % 7 daha iyi olduğu (Weaver and Siegel, 1968; Mc Daniel and Brewer, 1976), ışık şiddetindeki değişikliklerin azalmasının ve yüksek ışık şiddetinin vücut ağırlığını artırdığı (Scheideler, 1990) belirtilmiştir. 9

20 Farklı şiddette ışık uygulanan broylerlerin 4 ve 8. hafta ağırlıkları bakımından benzer performans gösterdikleri düşük yoğunlukta aydınlatmanın civciv/piliç ağırlığında fark oluşturmadığı, ışık şiddetinin broylerlerde vücut ağırlığına etkisinin bulunmadığı (Deaton ve ark. 1976; Dorminey and Nakaue, 1977; Andrews and Zimmerman, 1990; Newcombe ve ark. 1992) hayvanların bir günlükten itibaren 1 21 lüks ışığı tercih ettikleri, tamamen karanlıkta yetiştirilenlerin beyaz ışık altındakilerle aynı büyümeyi sağladıkları (Foss ve ark. 1972) bildirilmiştir. Gündüz gün ışığı ile birlikte gece suni ışıklandırma uygulanan kontrol gurubu ile farklı şiddet ve renk uygulanan gurupların benzer sonuç verdiği (Marossicevic ve ark. 1990) bildirilmiştir. Farklı kaynak ve şiddet uygulanan broylerlerde, her ne kadar istatistikî önem olmasa da, 9 lüks lük akkor lamba kullanımının 4, 5 ve 6. hafta canlı ağırlıkları bakımından diğer ışık kaynaklarına maruz bırakılan guruplara benzer veya bir az düşük olduğu, akkor lambalara nazaran diğer tip ışık kaynaklarının % oranında daha düşük elektrik tükettiği (Deaton ve ark. 1981; Andrews and Zimmerman, 1989) tespit edilmiştir Yem tüketimi ve yemden değerlendirme sayısı Işık şiddetinin broylerlerde yem tüketimi ve yemden yararlanma üzerine etkisinin olmadığı ifade eden birçok araştırma sonucu olmasına rağmen, yüksek ışık şiddetinin ve ışık şiddetindeki değişikliklerinin azalmasının yemden yararlanmayı iyileştirdiği (Weaver ve siegle, 1968; Deton ve ark. 1976), yem tüketimi ve beslenmenin parlak ışıkta daha iyi olduğu (Mc Daniel ve Brewer, 1976; Siopes ve ark. 1983), çevre ve ışık kontrollü kümeslerdeki piliçlerin gün ışığında büyütülen kümeslerdeki piliçlerde göre daha iyi yem tüketimi sağlamaktadır (Stamps ve Andrews, 1985). Bir lüks ışık uygulanan gurubun 10 lüks ışık uygulanan guruplara göre daha tatminkâr yemden yararlanma sağladığı bildirilmiştir (Dorminey, 1971; Charles ve ark. 1992). Farklı ışık şiddetlerinin kullanıldığı iki ayrı denemeden, yem tüketimi ve yemden yararlanma bakımından birinci denemede benzer sonuçlar alındığı, ancak ikinci denemede ışık 10

21 yoğunluğu arttıkça yem tüketiminin 6. haftada arttığı, yemden yararlanmanın 6 ve 9. haftalarda önemli (p<0.05) oranda kötüleştiği (Newberry ve ark. 1996) belirtilmektedir. Bir başka çalışmada deneme guruplarındaki yemden yararlanmanın ışık şiddetinin azalmasıyla iyileşmekte, ışık kaynağından etkilenmemektedir (Scheideler, 1988b; Marrosicevic ve ark. 1990), ışık kaynaklarının broylerlerde yem tüketimi ve yemden yararlanma üzerine etkili olduğunu bildiren araştırıcılar, akkor lamba altında yetiştirilen gurubun yem tüketiminin, U tüp floresan, tüp tipi floresan ve infrared lamba altında yetiştirilen guruplardan daha düşük olduğu (Singh ve ark. 1993), 48 günlük yaşa kadar floresanın akkor lambalardan daha düşük yemden yararlanma gösterdiği ( Andrews ve Zimmerman, 1989) ifade etmişler. Bunlara karşın, Farklı şiddetteki ışık altında yetiştirilen dişi ve erkek broylerlerde, ışık şiddetinin 6 ve 9. haftalarda yemden yararlanma yeteneği üzerine her hangi bir etkisinin olmadığı, beslenme ve su içme davranışlarında farklılık oluşmadığı, yem ve su tüketiminin ışık şiddetinden etkilenmediği (Dorminey, 1971; Buckland ve ark. 1976; Cherry ve ark. 1978; Newbery, 1987a; Deaton ve ark. 1988) ifade edilmiştir. Işık şiddeti guruplar arasında yem tüketimi ve yemden yararlanma açısından her hangi bir farklılığın tespit edilmediği, karanlıktakilerden ışıklandırılan kümesteki broylerlere göre daha az yem tükettikleri (Deaton ve ark. 1981; Cherry ve ark. 1987; Deaton ve ark. 1989; Andrews ve ark. 1990; Krakosevich ve ark. 1991) değişik renk ve dalga boyundaki ışık ve tamamen karanlık altında tutulan erkek broylerlerde (Foss ve ark. 1972) ve bıldırcınlarda (Woodard ve ark. 1968) yem tüketimi ve yemden yararlanma oranları arasında önemli bir fark olmadığı, 3 6. haftalar arasındaki yemden yararlanmanın düşük şiddet gurubunda daha iyi olduğu, 0 8. haftalar arasındaki yemden yararlanmanın ise önemli bir farklılık göstermediği (Charles ve ark. 1992) bildirmiştir. 11

22 Ölüm oranı Genel olarak ışık kaynakları ve ışık şiddetinin, broylerlerde mortalite üzerine etkisinin olmadığını bildiren birçok araştırıcı (Lloyd ve ark. 1969; Menec ve Launay, 1988) bulunmaktadır. Akkor lamba ve yeşil floresan ışık kaynaklarının mortalite üzerine etkisinin olmadığını, 58 günlük mortalite bakımından önemli bir farklılık tespit edilmediğini (Webeck ve Skoglund, 1974; Scheideler, 1988b; Marrosicevic ve ark. 1990; Scheideler, 1990) ışık şiddetinin etkisini inceleyen araştırıcılardan, Deaton ve ark. (1988) 7.5 ve 75 watt akkor lamba ile 10 günlük yaştan itibaren 2 ve 52 lüks şiddet altında yetiştirilen dişi ve erkek broylerlerde ışık şiddetinin 6 ve 9 haftalık yaşa kadar mortalite ye herhangi bir etkisinin olmadığını, farklı şiddet ışık uygulanan broylerlerin 4 ve 8. haftaya kadar mortalite bakımından benzer performans gösterdiklerini (Dorminey, 1971; Dorminey ve Nakaue, 1977; Deaton ve ark. 1988), Charles ve ark. (1992) 5 ve 150 lüks lük ışık şiddetine maruz bırakılan erkek broylerlerin 8 haftalık mortalite oranlarının % ve % olarak tespit edildiğini ve istatistik olarak önemli olmadığını bildirmişlerdir. Birçok araştırıcı ışık kaynağı ve şiddetini, mortalite üzerinde etkisinin olmadığını ifade etmesine rağmen, akkor lamba kullanımının diğer ışık kaynaklarına göre daha yüksek mortalite oluşturduğunu (Andrews ve Zimmerman, 1989), ayrıca sadece ışık şiddetini inceleyen araştırıcılar (Newberry ve ark. 1987a; Deaton ve ark. 1981), yüksek şiddetteki ışık uygulamasının, düşük şiddet uygulananlara göre daha az ölüm oranı meydana getirdiğini tespit etmişlerdir. Düşük şiddetin mortalite üzerine olumsuz etkinin bulunduğunu (Proudfoot ve Sefton, 1978; Wezik ve Herbut, 1980), çevre ve ışık kontrollü kümeslerdeki piliçlerin gün ışığında büyütülen kümeslerdeki piliçlere göre daha düşük ölüm oranı gösterdiklerini (Stamps ve Andrews, 1985) bildiren araştırmalar vardır. 12

23 Son yıllarda yapılan denemelerden bir kaçı altta verilmiştir: Lein ve ark. (2003) yaptıkları bir denemede aydınlatma süresi ve ışık şiddetinin broyler performansı üzerine etkisini incelediklerinde gün uzunluğu ve azalan aydınlatma süresi programında, canlı ağırlık ve yem tüketiminde %7-2 azalmaya neden olmuştur. Azalan ışık şiddeti de 2-5 haftalar arasında canlı ağırlıkta %4-3 iyileşmeye yol açmış ve yem tüketiminde ise 2-8 haftalar arasında %5-1 artış gözlendiğini tespit edilmiştir. Hess ve ark. (2004) yaptıkları bir denemede ilk 3 güne kadar grupların hepsi 25 lüks (34A:1K) a maruz bırakıldılar. Daha sonra uyguladıkları 15, 10 ve 5 lüks ışık şiddeti ve azalan aydınlatma süresinin broyler performansı üzerinde etkisini incelediklerinde paralel azalan ışık şiddeti ve aydınlatma süresinin canlı ağırlık kötülediğini ancak üzün süreli ve düşük şiddetli aydınlatma programında YDS daha iyileştiğini ve ölüm oranında bir fark gözlenmediğini ifade etmişler. Hess ve ark. (2007) yaptıkları bir denemede ilk 9 gün 10, 20, 40 ve 80 lüks (23A:1K), 10. günden sonra 2.5 lüks (20A:4K) ve günler arasında da 2.5 lüks (23A:1K) ışık şiddetinin broyler performansı üzerinde etkisini incelemişler ve canlı ağırlık bakımından 9. günde 10, 20 ve 40 lüks gruplar arasında fark bulunmadıklarını ancak 80 lüks grupta daha düşük canlı ağırlık gözlendiğini belirtmişler. Bunlara ilave 9. günde CV, 54. günde canlı ağırlıkları, YDS ve ölüm oranı bakımından önemli bir fark bildirilmemiştir. Brown ve ark. (2007) yaptıkları iki denemede ilk 10 gün üç ışık şiddetinin (15, 25 ve 45 lüks) ve daha sonra 5 lüks ışık şiddeti uygulandığında broyler performansı üzerinde etkisini incelemişler. Birinci denemede 1.haftada 25 lüks grup daha iyi canlı ağırlık ve daha iyi yemden yararlanma gösterdiği halde, 45 lüks grupta 3. haftada daha iyi bir canlı ağırlık tespit edilmiştir. İkinci denemede 25 ve 45 lüks ışık grubunu 15 lüks le karşılaştırdığımızda 25 ve 45 lüks de daha iyi canlı ağırlık ve yemden yararlanma tespit edilmiştir. Ancak 42. günde gruplar arasında bir fark olmadığını bildirmişler. 13

24 2.1.2 Önerilen ışık şiddeti Kümeslerde ışık şiddetinin doğru olarak ayarlanması çok önemlidir. Işık şiddetinin azalması ile hayvanlar sakinleşir, karanlıkta ise hareketsiz kalırlar. Işık şiddetinin gereğinden fazla olması halinde ise hayvanların fazla hareketli ve aşırı duyarlı oldukları görülür. Kümes içinde başka stres koşullarının da bulunması halinde, şiddetli ışık, hayvanlar arasında gagalamalara yol açar. Kümes içinde ışık şiddetinin eşit şekilde dağıtımı da önemlidir. Broyler sürüler için 1 2 haftalar arası 15 20, 2 3 haftalar arası 10 ve 3 ve sonraki haftalar 6 lüks ışık şiddeti uygun ortam sağlar (Aksoy 1993). Etlik piliç yetiştiriciliğinde, normalde ışık şiddeti başlangıçta lüks olup ve 5 10 lüks ile dönemin sonuna gelmelidir. Başlangıçtaki yüksek ışık şiddeti hayvanların su yemleri bulmak açısından önemlidir. Buna ilave, yüksek ışık şiddeti hayvanları izlenmesini kolaylaştırmaktadır. Işık şiddeti dönemin sonuna doğru 5 10 lüks e düşürülmelidir, çünkü yüksek ışık şiddeti hayvanlarda stres yaratmaktadır. Işık şiddetinin istenilen miktarın 50 lüks üstüne çıktığı taktirde hayvanlar için problem olur ve hayvanlar dinlenmek için yer aramaya başlarlar ve buda hayvanların dağılımı bakımından risk taşımaktadır (Anonymus 1998). Barrot ve Pringle (1951) bildirdiklerine göre; 18. güne kadar 10.8 den 65 lüks e kadar ışık şiddetlerinin 129 ve 258 lüks ışık şiddetleriyle karşılaştırılmasında, 10.8 lüks şiddetin canlı ağırlık kazancı ve elektrik sarfiyatında uygun olduğu tespit edilmiştir. İlk hafta, civcivler en düşük ışık şiddeti ile yani 1 footcandle (10 lüks) büyütülmelidir. Bu yüzden ışık şiddeti, cannibalismin azalmasında yardımcı olabilir (Anonymus 1998). Winchell (2001), Kanada plan service de yayınladığı bir makalede Broyler/roasterler için öneren aydınlatma program çizelge 2.2 de verilmiştir. 14

25 Çizelge 2.2 Kanada Plan Service de broyler/roasterler için önerilen aydınlatma programı. Aydınlatma Aydınlatma Işık şiddeti periyodu Sürü yaşı seçenekleri Lüks (fc) (aydınlatma saati/ gün) Yetiştirme (1 2 gün) 20 (2) 23 Seçenek 1 Seçenek 2 Seçenek 3 Seçenek 4 (Winchell 2001) Büyütme (2 gün-son) Yetiştirme (1 3 gün) Büyütme (3 10 gün) (10 15 gün) (15 21 gün) (21 35 gün) (35 42 gün) Yetiştirme (1 3 gün) Büyütme (3 gün-son) Yetiştirme (1 3 gün) Büyütme (3 10 gün) (10 15 gün) (15 21 gün) (21 28 gün) (28 42 gün) 5(0.5) 20 (2) 5 (0.5) 5 (0.5) 5 (0.5) 5 (0.5) 5 (0.5) 20 (2) 5 (0.5) 20 (2) 20 (2) 5 (0.5) 5 (0.5) 5 (0.5) 5 (0.5) Olanrewaju ve ark. (2006) yılında sundukları bir raporda, uygun olan ışık programlarını, bazı araştırmacılar tarafından onaylandığını belirtmişler. Aşağıda bu programlardan bazısı verilmiştir. Çizelge 2.3 Broyler için önerilen aydınlatma program. Işık periyodu Yaş (gün) Işık şiddeti (lüks) (L= Aydınlık, D= Karanlık) L:1D 23L:1D L:8D 16L:8D L:3D:2L:3D (d 15 35) light increased 2h/wk L:2D:4L:2D (g 36 42) 23L:1D L:1D:6L:1D L:1D Olanrewaju ve ark. (2006) 15

26 Art of Genetic Science( Ross aviagen Brand) önerilen aydınlatma programı. tarafından ticari Ross sürüleri için Çizelge 2.4 Art of Genetic Science. Ross Ross 308. Yaş (gün) Işık şiddeti (lüks) Aydınlık periyodu (L=Aydınlık, D=Karanlık) L:1D L:4D 29-Son L:1D Olanrewaju ve ark. (2006) Çizelge 2.5 Art of Genetic Science. Ross Ross 708. Yaş (gün) Işık şiddeti (lüks) Aydınlık periyodu (L=light, D=dark) L:1D L:1D 22-Son L:1D Olanrewaju ve ark. (2006) Çizelge 2.6 Ticari broyler için birinci aydınlatma programı. Yaş (gün) Aydınlık(saat) Karanlık(saat) Şiddet(lüks) * * * *not: karanlık periyodunun arasında 1 saat aydınlatma. (Donald ve ark.2000) Çizelge 2.7 Ticari broyler için ikinci aydınlatma programı. Yaş (gün) Aydınlık(saat) Karanlık(saat)* Şiddet(lüks) Son *not: her gün aynı saat te başlamalı. (Donald ve ark. 2000) 16

27 Çizelge 2.8 Cornish/roaster için aydınlatma programı. Yaş Aydınlık(saat) Karanlık(saat) Şiddet(lüks) * * Not: karanlık periyodunun arasında 1 saat aydınlatma (Donald ve ark. 2000) Çizelge 2.9 Broyler sürülerinde yaşama gücü artışı için örnek bir aydınlatma programı. Yaş(gün) Işık şiddeti Aydınlatma süresi (lüks) Karanlık süresi Son ( Çizelge 2.10 Hafif ve ağır broyler sürülerinde yaşama gücü artışı için örnek bir aydınlatma programı. Işık süresi Yaş (gün) Işık şiddeti (lüks) Hafif (Normal) etlik piliç Ağır (Roaster) etlik piliç L:0D 24L:0D L:6D 18L:6D 7 5 6L:8.5D:1L:8.5D 6L:8.5D:1L:8.5D L:6.5D:1L:6.5 D 9L:7D:1L:7D L:4.5D:1L:4.5 D 12L:5.5D:1L:5.5D L:6D 15L:4D:1L:4D L:0D 18L:6D 42 5 Kesime kadar 21L:3D 49 5 Kesime kadar 24L:0D L= Light, D= Dark( 17

28 Newberry ve ark (1986), akkor lambalarla sağlanan yüksek şiddet ve düşük şiddet ışığın ardışık olarak uygulanmasıyla devamlı düşük şiddet ışık uyguladıkları gurupların hareket, kümeste dağılım, aktivite ve 4-10 haftalık erkek broylerlerdeki bacak bozukluğu oranı üzerine etkilerini inceledikleri çalışmalarında; yüksek ışık şiddeti altındakilerin düşük ışık şiddeti altındakilere, yüksek ve düşük ışık şiddetlerinin ardışık uygulandığı gurubun düşük şiddet uygulanan kontrol gurubuna göre daha aktif olduklarını, bacak bozukluklarının ışık uygulamalarından etkilenmediğini bildirmişlerdir. Birçok araştırıcının etlik civciv/piliç yetiştiriciliğinde uygulanmasını önerdikleri ışık şiddetleri oldukça farklılık göstermektedir. Bu araştırıcılardan. Aksoy (1993), 1 2. haftalarda lüks, 2 3. haftalarda 10 lüks ve daha sonra 6 lüks, Özen (1989), ilk birkaç gün lüks daha sonra sürü idaresine yetecek en düşük düzeyde, Erensayın (1992), ilk hafta lüks sonra lüks, Renden ve ark (1992), 5.4 ± 0.26 lüks, Ensminger (1980), ilk iki gün 3.5 fc (35 lüks) daha sonra 0.5 fc (5 lüks) veya ilk 5 gün 3.5 fc (35 lüks) daha sonra 0.35 fc (3.5 lüks), Şenköylü (1991), broylerlerde yemlik ve sulukların rahatlıkla görünmesini sağlayan, fakat aktivitelerini minimum düzeyde tutan aydınlatmaya gereksinim duyulduğunu, bunun için 7 lüks lük ışık yoğunluğunun yeterli olduğu, ancak ilk 2 5 gün arasında 35 lüks, Poyraz (1990), ilk birkaç gün lüks sonra 3 lüks ışık şiddetinin gerekli olduğunu ifade etmektedir Yemlik Alanı Etlik piliç üretimindeki girdiler arasında en büyük olanı yem giderleridir. Üretim masraflarının %65 veya daha fazlasını yem giderleri oluşturur. Bu nedenle üretimin sürdürülebilirliği için uygun yem seçimine, yem kalitesinin korunmasına, yemleme ve yemlik yönetimine önem verilmelidir. Yemin kalitesi ne kadar iyi olursa olsun yetiştirmede yapılacak hatalar ve hastalıklar beslemenin etkisini ortadan kaldırır, büyüme hızını düşürür ve yemden yararlanmayı geriletir. 18

29 Etlik piliç yetiştiriciliğinde genellikle yemliklerde tüm üretim dönemi boyunca yemin bulunduğu, hayvanların her an serbestçe yem yiyebilecekleri serbest (ad libitum) yemleme sistemi kullanılır. Civcivlerde ilk günler yemlik olarak temiz yumurta viyolleri (40 50 civciv için 1 adet) veya plastik civciv yemlikleri (50 80 civciv için 1 adet) kullanılabilir. Civcivlerin ilk gün yemi kolaylıkla bulabilmeleri için büyütme alanının yaklaşık %20 si uygun bir kâğıt tabaka ile kaplanarak yem bu kâğıtlar üzerinde verilebilir. Civciv yemlikleri 2. günden başlamak üzere 5. güne kadar kademeli olarak kaldırılmalıdır. Bu süre içerisinde aynı şekilde kademeli olarak askılı veya diğer yemlik sistemi yerleştirilerek bu yemliklere alışmaları sağlanır. Kümeste hayvanların yemliklerden eşit şekilde yararlanabilmeleri için uygun bir yerleşim düzeni gereklidir. Genişliği 10 metreye kadar olan kümeslerde binanın uzunluğuna paralel iki yemlik hattı, metre genişliğindeki kümeslerde 3 yemlik hattı ve daha geniş kümeslerde de 4 yemlik hattı yeterli olmaktadır. Uzun yemliklerde hayvan başına yemlik mesafeleri; günlerde cm günlerde cm 43. günden kesime kadar cm olarak hesaplanabilir. Yuvarlak yemliklerde gerekli yemlik alanı ihtiyacı uzun yemliklerdeki miktarın 2/3 ü kadar olabilir. Yemliklerin yüksekliği hayvanlar büyüdükçe kademeli olarak arttırılmalıdır. Yemliğin yerden yüksekliği hayvanın sırtı hizasında olmalıdır. Kümesteki bütün yemliklerin haftada bir ayarlanması gereklidir. Yemlikler kapasitelerinin 1/3 ü oranında doldurulmalıdır. Böylece yem zayiatı en düşük seviyede tutulabilir. (Türkoğlu ve ark. 2004) Hayvanlar için yem ve temiz su ulaşılması kolay olması gerekir. Ortalama hayvan başına yemlik alanı 2.2 inç ve suluk alanı 1 inç olmalıdır. (Balander ve ark. 2007) 19

30 Başlangıçta, ilk 7 10 yemlik olarak civciv kutularından yararlanmak mümkündür. Bu kutuların yüksekliği en fazla 1.25 inç olmalıdır. Çizelge 2.11 de civcivler için gerekli olan yemlik alanı verilmiştir. Çizelge 2.11 civcivler için gerekli olan yemlik alanı. YAŞ ( hafta) UZUN YEMLİK (inç) Over Genelde ilk hafta hayvan için bir tepsi önerilmektedir. Buna benzer bir hesaplama zincir sisteminde de yapılabilmektedir. Bazı kümesler yemlik alanı konusunda hayvanlar üzerinde stres yaratabilmektedirler. Bu yüzden yemlik alanında kötü bir bakim ve idare den ilk haftada kaynaklanacak olan stresler yetiştiriciler için önem kazanmaktadır (Miller, 1996). İlk bir veya iki gün yemlik yerine, kâğıt veya civciv kutularından yararlanmam mümkündür. Bu günlerden sonra iki hafta boyunca 1 inç yemlik alanı hayvan başına yeterli olacaktır. Daha sonra 6. haftaya kadar bu miktar 2 inçe ve daha sonra 12. haftaya kadar 4 inçe çıkarılmalıdır. Kümeslerde küçük yemlikler kullanılması önerilir. Bu yemlikler genelde inç uzunluğundadırlar. İlk 2 hafta boyunca 50 hayvan için kullanılan 24 inç boyunda bir yemlik yeterli olacaktır. Yemlik alanının hesaplanmasında yemliğin her iki tarafı da hesaplanmaktadır. Yani bir 24 inç boyunda olan bir yemlik 48 inç alan sağlamaktadır. Hayvanlar büyüdükçe yemlik uzunluğu ve derinliği değişmekte olacaktır. Eğer boru yemlikler kullanılıyorsa, üç adet yemlik 100 hayvan için yeterli olacaktır (Smith, 1914). Yüz hayvan için, iki adet 180 cm boyunda ve 7.5 cm derinliğinde olan yemlikler veya 3 adet boru tipi yemlik yeterlidir( Flegal, 2000). 20

31 Oluyinka ve ark. (2002) yaptıkları bir çalışmada, yemlik alanının broyler performansı üzerinde etkisini denemişlerdir. Bu denemede elde edilen sonuçlar çizelge 2.12 de verilmiştir. Yemlik alanının büyüme performansı üzerinde bir etkisi bulunmamıştır. Çizelge 2.12 Yemlik alanının (0-10 hafta) broylerler üzerinde etkisi. Canlı Ağırlık Yemlik Uzunluğu Yem Tüketimi Kazancı Yem Değerlendirme Sayısı (P 0.05) (cm/civciv) (g/civciv/gün) (g/civciv/gün) (yem/ağırlık) Mean SEM

32 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1 Materyal Civciv Özel bir kuluçkahaneden temin edilen 1120 adet Ross 308 genotipine ait günlük (erkekdişi karışık) civciv bu araştırmanın hayvan materyalini oluşturmuştur Kümes Araştırma, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma Uygulama Çiftliğinde bulunan doğal havalandırmalı broyler kümesinde yürütülmüştür. Broyler kümesi, her bir odası 80 m2 olan 4 ayrı odadan oluşmaktadır. Söz konusu 4 odanın sadece 1 tanesi denemeye ayrılmış ve bu odada 5 m 2 lik 16 adet bölme oluşturulmuştur (Şekil 3.1). Bölme bazında yem tüketiminin hesaplanabilmesi için ilk 3 gün için civciv yemliği (tepsi) ve daha sonra kova yemlikleri kullanılmıştır. Isıtma ise LPG ile çalışan sıcaklık ayarlı otomatik radyanlarla sağlanmıştır. Hayvanlara su, damlalıklı (nipel) suluk sistemi ile verilmiştir. Kümeste beyaz ışık yayan flüoresan lambalar kullanılmıştır. =======================================ÇADIR====================================== Şekil 3.1 Kümes Planı. 22

33 3.1.3 Yem Yetiştirme süresince, iki farklı dönemde (0-10, 11-35) kimyasal bileşimleri çizelge 3.1. de verilen rasyonlar kullanılmış, söz konusu rasyonlar Araştırma Uygulama Çiftliği yem ünitesinde hazırlanmıştır. Çizelge 3.1 Araştırmada kullanılan karma yem in bileşimleri Dönem (gün) 0-10 gün gün Kimyasal bileşimler H.P % M.E Kcal/kg Met Met+Sis Lis Ca P Na Cl Yöntem Bu denemede broyler üretiminin ilk 2 haftasında farklı ışık şiddeti ve yemlik alanının performans üzerine etkisi üzerinde durulmuştur. Aşağıda bu iki faktörün uygulanması ile ilgili bilgi verilmiştir. Araştırmada, hayvan materyalini oluşturan 1120 adet günlük yaşta erkek-dişi karışık hibrit Ross 308 broyler civciv bir gün önceden sıcaklığı 32 C ye ayarlanmış olan Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliği nde bulunan kümese getirilmiştir. Deneme süresinde civcivlere yapılan aşılar şöyledir: 10. gün Newcastle ( Lasota ) (sprey) 17.gün Gumboro (sprey) 23

34 3.2.1 Işık şiddeti İlk iki hafta kümese güneş ışığı girmesi mümkün olduğunca engellenmeye çalışılmış, havalandırma kümes çatısında bulunan 2 bacadan faydalanarak yapılmıştır. Bu denemede ilk iki hafta 20 lüks (Kontrol) ve 80 lüks (Deneme) olmak üzere ışık şiddetinin etkisi üzerinde durulmuştur. Bu durumda oda ortadan 3 katlı bir çadır yardımıyla iki eşit alana bölünmüştür. Bu çadır çatıdan yere kadar ve koridorun başından sonuna kadar kapsamakta olup ışık geçirmez niteliğe sahip olacak şekilde yapılmıştır. Bu koşullarda her iki alanın ışık şiddeti ayarlanabilmiştir (Şekil 3.2). Oda A ve B olmak üzere iki eşit alana bölündükten sonra bir ışık ölçüm aleti (TES 1330 A digital lux meter ) ile civciv seviyesinde A alanı 80 lüks e B alanı ise 20 lüks lük ışık şiddetine maruz bırakılmıştır (Şekil 3.3 ve 3.4). Üçüncü hafta başından itibaren koridordaki çadır kaldırılmış ve her iki bölmede eşit (20 lüks) ışık şiddeti kullanılmıştır. =======================================ÇADIR====================================== Şekil 3.2 Kümes Planı (ışık gurupları). 24

35 Şekil lüks ışık şiddetine sahip olan alan. Şekil lüks ışık şiddetine sahip olan alan. 25

36 3.2.2 Yemlik alanı Broyler performansı üzerine cinsiyetin etkisini elemine edebilmek amacıyla her bölmeye (5 m 2 ) eşit sayıda yani 35 erkek ve 35 dişi olmak üzere toplam 70 civciv konulmuştur. Her bölmede yerleşim sıklığı m 2 ye 14 hayvan düşecek şekilde hesaplanmıştır. İlk 3 gün çapı 35 cm olan (962 cm 2 ) civciv yemliği daha sonra da çapı 40 cm (1256 cm 2 ) olan kova yemlikler kullanılmıştır. Deneme ilk iki hafta içinde bölmelerde iki farklı yemlik alanı oluşturulmuştur. Her bölme için 2 civciv tepsisi veya kova yemlik ayarlanmış, ancak toplam 8 bölmede tepsi veya yemliklerin birisi ters çevrilerek kullanım dışı bırakılmıştır (kısıtlı yemlik alanı). Dolayısıyla kontrol bölmelerde iki yemlik kullanılırken, deneme bölmelerinde yemlik sayısı 1 e düşürülmüştür. Kontrol bölmelerde ilk 3 gün yemlik alanı 1924 cm 2 ve deneme guruplarında ise 962 cm 2 yemlik alanı, 4. günden itibaren kontrol bölmelerde yemlik alanı 2512 cm 2 ve deneme guruplarında ise 1256 cm 2 yemlik alanı uygulanmıştır. Bu durumda her bölmede 70 adet hayvan bulunduğuna göre kısıtlı alanlarda hayvan başına cm 2 (1.79 cm uzunluk) ve normal alanlarda 35.8 cm 2 (3.58 cm uzunluk) yemlik alanına sahip olacak şekilde düzenlenmiştir (Şekil 3.6 ve 3.7) Üçüncü hafta başından itibaren bütün bölmelerde yemlik sayısı 2 ye çıkarılıp ve yemlik alanları eşitlenmiştir. Denemeye 34. günde son verilmiştir. Bölme A Bölme B N.Y.A: Normal Yemlik Alanı (80 lüks) (20 lüks) K.Y.A: Kısıtlı Yemlik Alanı N.Y.A K.Y.A N.Y.A K.Y.A Şekil 3.5 Deneme Dizaynı. 26

37 Şekil 3.6 Normal yemlik alanı. Şekil 3.7 Kısıtlı yemlik alanı. 27

38 Çizelge 3.2 Grupların farklı yemlik alanı Bölme Yemlik Alanı Bölmedeki Hayvan sayısı Yemlik Alanı/Civciv Yemlik Uzunluğu /Civciv İlk 3 Gün N.Y.A 1924 cm cm2 K.Y.A 962 cm cm2 4. Günden N.Y.A 2512 cm cm cm İtibaren K.Y.A 1256 cm cm cm N.Y.A. : Normal Yemlik Alanı K.Y.A. : Kısıtlı Yemlik Alanı Canlı ağırlık Canlı ağırlığın tespit edilebilmesi için her gruptaki hayvanlar 10 lu guruplar halinde her hafta tartılmıştır. Tartımın, günün aynı saatinde olmasına özen gösterilmiştir Yem değerlendirme sayısı Deneme başından itibaren her bölmede yem tüketimi, haftalık olarak belirlenmiş ve bu değerler ile haftalık canlı ağırlık artışları kullanılarak yem değerlendirme sayısı hesaplanmıştır Ölüm oranı Her bölmeden ölen hayvanlar günlük olarak sayılıp, bölme kartlarına işlenmiştir. Bu veriler kullanılarak yetiştirme süresi boyunca, ölü hayvan sayıları hesaplanmıştır. 28

39 3.2.7 Analiz yöntemi Üzerinde durulan özellikler bakımından gruplar arası farklılıkların belirlenebilmesinde Varyans Analiz Tekniğinden yararlanmıştır. Bu amaçla Minitab 14bilgisayar paket programı kullanılmıştır. Ölü hayvan sayıları ise, bazı gruplarda hiç ölüm gözlenmemesi nedeniyle ilgili çizelgede % oran şeklinde verilmek yerine, gruplara ait hayvan sayıları ve ölü hayvan sayıları şeklinde ifade edilmiştir. 29