İş Yeri Hekimi-i. S. G. Eğiticisi

Transkript

1 P S İ K O S O S Y A L R İ S K E T M E N L E R İ Dr. Naci Yıldız İş Yeri Hekimi-i. S. G. Eğiticisi nacistar@gmail.com Dr.NACİ YILDIZ 1

2 AMAÇ Konunun genel amacı Katılımcıların, psikososyal risk etmenleri ve önleyici tedbirler hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamaktır Dr.NACİ YILDIZ 2

3 ÖĞRENME HEDEFLERİ Bu dersin sonunda katılımcılar: İşyerlerinde çalışanları etkileyen psikososyal risk etmenlerine dair bilgi sahibi olur. Psikososyal risk etmenlerinin işyerinde kontrolündeki görevlerini açıklar. Psikososyal risklere maruziyetin önlenmesi ve korunma tedbirlerine dair bilgi sahibi olur Dr.NACİ YILDIZ 3

4 ÇALIŞMA VE İŞ ETKİNLİĞİ Çalışma, fizyolojik ya da mekanik anlamda bir işleyiştir. Bu işleyiş, sistematik bir örgütlenmeyi (yapılanmayı) gerektirir. Örneğin; bir otomobil motorunun çalışması, canlı organizmada solunum yada sindirim sisteminin işleyişi gibidir. Bu işleyiş bir enerjiyi gerektirir. Çalışma bir iş alanında, bir amaca yönelik (görevsel amaç) olarak güç (emek) harcayarak, belli bir zaman diliminde gerçekleştiriliyorsa iş niteliğine dönüşmektedir. İş; insanın yaşamını sürdürebilmesi amacıyla gerçekleştirdiği bedensel ve zihinsel uğraşlardır. Ekonomik anlamda iş, yararlı ve değerli bir hedefe ulaşmak için yapılan çalışmadır. Çalışma karşılığı iş bireyin bir şey yapmak ve bir sonuca ulaşmak için emeğini kullandığı bir etkinliktir Dr.NACİ YILDIZ 4

5 Çalışanların istekleri 1) Fizyolojik ihtiyaçlarının karşılanması, 2) Güvence ihtiyacı, 3) Ait olma, 4) Takdir edilme, saygı görme, 5) Fırsat bulabilme, kendini geliştirebilme Çalışmak kişiyi üç büyük dertten kurtarır; yoksulluk, aylaklık ve dedikodu..voltaire Dr.NACİ YILDIZ 5

6 İşyeri Sağlığı Boyutları/ WHO 1.Çevresel Sağlık: İşyerinin fiziki ortamı, gürültü, ısı, ışık, tehlikeli maddeler, makineler gibi çalışma alanı. 2.Fiziksel Sağlık: işyerinde çalışan bireylerin fiziki sağlığı, hastalık, yaralanma, ilaçla tedaviyi kapsar. 3.Psikolojik Sağlık: Çalışanların kendine güven, stres, depresyon, kaygı ve davranış stilleri ile ilgilidir. 4.Sosyal Sağlık: İş yerindeki arkadaşlıklar, sosyal destek, iş yeri ilişkileri ve iş dışındaki ilgilerle ilgilidir Dr.NACİ YILDIZ 6

7 İşletmelerde üretkenliğin önemi? Çalışma hızının artışı, Vardiyalı ve gece çalışması, Tipik olmayan, Düzensiz çalışmalar Vb... İş Stresi Psikososyal Etmenler DOĞRUDAN ÖLÇÜMÜ YAPILAMAZ Dr.NACİ YILDIZ 7

8 H A N S S E LY E Fiziksel, Kimyasal, Psikolojik, Ergonomik Vb... (STRESOR) E T M E N L E R Özgül Olmayan Bir Reaksiyon (İş Stresi) Genel Adaptasyon Sendromu Stresörlere cevap farklılıkları? Bireylerin Sosyal, Ekonomik Ve Kültürel Boyutu Dr.NACİ YILDIZ 8

9 Tanımlar Son yıllarda iş yaşamında meydana gelen önemli değişimler iş sağlığı ve güvenliği alanında yeni risk faktörlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Fiziksel, biyolojik ve kimyasal riskler dışında kalan ve iş sağlığı ve güvenliğini olumsuz etkileyen bu faktörler psikososyal risk faktörleri olarak isimlendirilmektedir (Brun ve Milczarek, 2007: 4). Örgütsel yapıdaki sorunlar, işyerinde stres yaratıcı faktörler ve çalışanların iş görme şeklindeki olumsuzluklar psikososyal risk faktörlerinin belirleyicileri olarak sayılabilir(iapa, 2007). Psikososyal risk faktörleri, çalışanın yaptığı işi olumsuz etkileyebilen ve işyeri şartlarına karşı geliştirdiği (yöneticileri ve iş arkadaşlarıyla ilişkilerini de kapsar şekilde) psikolojik tepkiler olarak tanımlanmaktadır (HSE,2010) Dr.NACİ YILDIZ 9

10 Tanım Bilgi teknolojilerindeki hızlı değişim, iş hayatına ilişkin yeni çalışma biçimlerini de beraberinde getirmektedir. Kısmi zamanlı çalışma, evden çalışma, esnek çalışma gibi yeni çalışma biçimleri günümüz çalışma hayatında önemli hale gelmektedir. Bu yeni çalışma biçimleriyle birlikte yoğun bir iş ortamında çalışmak zorunda kalan personel, sürekli yükselen iş temposuyla birlikte yepyeni psikososyal risklerle karşı karşıya kalmaktadır Dr.NACİ YILDIZ 10

11 Tanım Diğer bir tanıma göre psikososyal risk faktörleri, çalışanın işe ve işyeri durumlarına karşı geliştirdiği psikolojik tepkilerini etkileyen ve potansiyel olarak psikolojik sağlık sorunlarına neden olan unsurlar olarak belirlenmiştir (Samra ve diğerleri, 2009). Leka ve Cox ise psikososyal risklerini, iş yaşamına ilişkin yönetim uygulamalarının ve düzenlemelerinin ortaya çıkardığı sosyal ve örgütsel olumsuzlukların potansiyel olarak meydana getireceği psikolojik ve fiziksel zararlar şeklinde tanımlamaktadır (Leka ve Cox, 2008: 1) Dr.NACİ YILDIZ 11

12 Tanım Karasek; çalışma ortamını psikososyal açıdan iki boyutta tanımlamış ve bu boyutların çalışanların stres düzeylerini ne ölçüde etkilediğini araştırmıştır. Bu iki boyut, psikolojik iş gereklilikleri ve karar serbestliğidir. İş gerilimi olarak adlandırılan, bu modelde yüksek psikososyal beklenti (iş yükü) ve düşük düzey karar serbestliği (kontrol) olması iş stresi riskini oluşturmaktadır (Binbay, 2006) Dr.NACİ YILDIZ 12

13 Dr.NACİ YILDIZ 13

14 Dr.NACİ YILDIZ 14

15 Dr.NACİ YILDIZ 15

16 MOBBİNG Mobbing Birine karşı cephe oluşturma, duygusal saldırıda bulunma ya da işyerinde psikolojik taciz olarak ifade edilmektedir. (Leymann, 2010) Mobbing; İş yerinde gerçekleşen, bir veya daha fazla kişi tarafından, bir veya daha fazla kişiye, sistemli bir şekilde, düşmanca ve ahlakdışı bir yaklaşımla, süreklilik gösteren bir sıklıkla, çok çeşitli sebepleri olabilen, kişiyi sindirme maksadı taşıyan, kişinin özgüvenine uygulanan psikolojik ve hatta fiziksel saldırgan davranışları ifade etmektedir Dr.NACİ YILDIZ 16

17 Dr.NACİ YILDIZ 17

18 Uluslar arası Çalışma Örgütü (ILO) Psikososyal tehlikeleri; İş doyumu, iş örgütlenmesi ve yönetimi, çevresel ve örgütsel koşullar ile işçilerin uzmanlığı ve ihtiyaçları arasındaki etkileşim temelinde tanımlamıştır Dr.NACİ YILDIZ 18

19 ILO nun bakış açısı Psikososyal tehlike; İş tasarımının, iş örgütlenmesinin ve yönetiminin ve işin gerçekleştirildiği toplumsal ve çevresel koşulların psikolojik, toplumsal veya fiziksel hasara yol açma potansiyelidir Dr.NACİ YILDIZ 19

20 AB bakış açısı Stres, şiddet, taciz ve zorbalık gibi psikososyal risklerin önemi giderek artmaktadır. Psikososyal risklerin yönetimi yeni ve zor bir alandır. (ESENER araştırması, 2011) Dr.NACİ YILDIZ 20

21 Temel kavramlar İşyerinde STRES: Çalışanın, iş organizasyonu, çevresi, işin zararlı ve çekinilecek yönlerine duyusal, bilişsel, davranışsal ve fiziksel reaksiyonu. (Avrupa Komisyonu) İşyerinde Psikolojik Taciz (MOBBİNG): İntikamcı, acımasız, şeytanca ve onur kırıcı eylemler aracılığı ile bir işçiye ya da işçi grubuna zarar vermeyi amaçlayan saldırgan davranış. (küçük düşürücü ya da yıkıcı, sürekli ya da tekrarlayan davranışlar) (ILO) Dr.NACİ YILDIZ 21

22 Dr.NACİ YILDIZ 22

23 Dr.NACİ YILDIZ 23

24 Temel kavramlar İşyerinde Cinsel Taciz: arzu edilmeyen, çalışanın onurunu zedeleyebilecek ve işi için tehlike oluşturabilecek cinsel ilgi. (Her türlü cinsel nitelikte sözlü, sözlü olmayan, aşağılayıcı, utandırıcı ve saldırgan davranış fiziksel temas, elleme, çimdikleme, laf atma, sarkıntılık, cinsel içerikli sözler, şakalar, gözetleme, vs.) (İşyerinde Psikolojik Taciz, Türk-iş yayınları, 2010) Dr.NACİ YILDIZ 24

25 Temel kavramlar İşyerinde Şiddet: Çalışanların işle ilgili ortamda saldırı, istismar, tehdit ve diğer şiddet davranışlarına maruz kalmaları. (cinayet, tecavüz, hırsızlık, yaralamak, dövmek, fiziksel saldırı, tekmelemek, taciz, yumruk atmak, zorbalık, şantaj, ayrımcılık, tehdit, gözdağı vermek, küfür etmek, vb.) (İşyerinde Şiddet, Türk-iş yayınları, 2011) Dr.NACİ YILDIZ 25

26 Psikolojik taciz kategorileri* 1. İşe yönelik psikolojik taciz: mağdurun işyerinde kendini gereksiz hissetmesi ve dışlanmasına neden olur. Mağdurun iş yükünün artırılması, işlerinin yürümesinin zorlaştırılması, yetki ve sorumluluklarının azaltılması gibi. 2. Sosyal dışlama: Mağdurla iletişim kesilir, çalışma ortamında yalnız bırakılır ve dışlanır. Mağdur odaya girdiğinde susulması ya da arkasından gülünmesi gibi. *İşyerinde Psikolojik Taciz, Türk-iş yayınları, Dr.NACİ YILDIZ 26

27 Dr.NACİ YILDIZ 27

28 Psikolojik taciz kategorileri* 3. Kişiye yönelik saldırılar: Mağdur din, dil, ırk, cinsiyet, fiziksel özellikler vs. nedenlerle olumsuz davranışların hedefi olur. 4. Sözlü tehdit: Mağdur herkesin önünde küçük düşürülür, olumsuz eleştirilere maruz bırakılır ve azarlanır. 5. İtibarın zedelenmesi: Mağdura onurunu, itibarını zedeleyici davranışlar yöneltilir. Asılsız dedikodular çıkarılması, söylentiler yayılması gibi. İşyerinde Psikolojik Taciz, Türk-iş yayınları, Dr.NACİ YILDIZ 28

29 Dr.NACİ YILDIZ 29

30 Dr.NACİ YILDIZ 30

31 Psikolojik tacizin sistematik olması gerekir Psikolojik tacize uğrayan kişinin sistematik olarak bu duruma maruz kalması gerekir. Bir kerelik azardan ziyade, sistematik şekilde devam eden baskı ve davranışlar psikolojik tacizi oluşturur. (sürekli ya da tekrar eden biçimde işçiye iş arkadaşları yanında küçük düşürücü sözlerle azarlamak, yalnızlaştırmak, dışlamak, diğer işçilere verilen haklarda eşit davranmamak, iş vermemek ya da aşırı iş vermek gibi) Dr.NACİ YILDIZ 31

32 Dr.NACİ YILDIZ 32

33 Psikososyal tehlikelerin sağlık üzerinde etkileri Fiziksel ve psikolojik tehlikelere maruziyet psikolojik ve fiziksel sağlığı etkileyebilir. Bu etkiler iki yolla ortaya çıkar: Doğrudan fiziksel yol ve psikolojik stres üzerinden. Bu iki yol çoğu zaman etkileşirler. Örneğin ağır ve tehlikeli bir işte çalışmanın yol açabileceği yaralanmalar olduğu gibi yaratabileceği kaygı ve korku üzerinden psikososyal etkileri de vardır Dr.NACİ YILDIZ 33

34 Psikososyal tehlikelerin sağlık üzerinde etkileri Psikolojik Çevre: İnsanın ruhsal çevresi sağlığını ileri derecede etkiler. Sıkıntı, sinirlilik, dikkatsizlik, dalgınlık, vb. ruhsal bozuklukların yanı sıra, kişiye stresör denilen etmenlerin etkisi sonucu, kişide stres denilen fizyolojik bir mekanizma oluşabilir. Bunların sonucunda da kişide psikosomatik hastalıklar ortaya çıkabilir. İş yerlerinde psikososyal streslerin, çalışanın sağlığı açısından iyi tanımlanmış fiziksel veya kimyasal endüstri zararlılarından daha ağırlıklı rolü olduğu fikri zamanla daha çok önem kazanmaktadır. Çok önemli bir konu: Fiziksel ve ruhsal sağlık ayrılamaz, birbiriyle çok ilişkilidir. Fiziksel sağlık bozulduğunda zihni etkiler, mental sağlık Dr.NACİ YILDIZ 34 bozulduğunda fiziki yapıyı etkiler

35 Psikososyal tehlikelerin sağlık üzerinde etkileri ÇALIŞMA ORTAMI Psikososyal tehlikeler Özel sağlık durumları Tehlikeli durumlar Bilinmeyen iş riskleri Çalışanı etkiler Ani kontrol kaybı Hastalık Ortam koşulları Hatalı davranış ZARAR Çalışan Diğerleri İşyeri Ülke Meslek hastalığı İş Kazası Dr.NACİ YILDIZ 35

36 ILO WHO, EU-OSHA AB ETUC Dr.NACİ YILDIZ 36

37 Psikososyal Risk Faktörleri Psikososyal risklerin nasıl değerlendirileceği tam olarak bilinemediğinden, ya da tam olarak değerlendirilemediğinden işyerlerinde psikososyal sağlığı korumak adına yeterli çözüm önerileri geliştirilememektedir. Bunun bir sonucu olarak, Uluslararası Çalışma Örgütü Meslek Hastalıkları Listesi ne (ILO List of Occupational Diseases) psikolojik rahatsızlıkları en son revizyonda eklenmiştir. Ancak, Türkiye de meslek hastalığı tanısının ne kadar zor konduğu düşünüldüğünde işle ilgili çatışmaların yol açtığı bir depresyonu meslek hastalığı olarak düşünmek oldukça güçtür. Dr.NACİ YILDIZ 37

38 Psikososyal Risk Faktörleri Çalışma ortamındaki psikososyal risklerin Avrupa ülkelerinde yaygınlığının etkisiyle, Avrupa Birliği (AB) nin 1989 yılında yürürlüğe giren 89/131 numaralı yönergesine psikososyal riskler eklenmiştir. Buna göre, psikososyal riskleri önlemeye yönelik yasal düzenlemeler ve ilgili risk analizlerinin yapılmalıdır. Bu direktifin ardından, çalışma yaşamının iyileştirmesi için çalışan WHO, EU-OSHA (European Agency for Safety and Health at Work) gibi uluslararası kurumlar çalışan sağlığını etkileyen psikososyal risk etmenlerinin belirlenmesi, önlenmesi amacıyla programlar oluşturmuşlardır Dr.NACİ YILDIZ 38

39 Psikososyal Risk Faktörleri PRIMA-EF (Psychosocial Risk Management Exellence Framework) Konsorsiyumu bu oluşumlardan birisidir. Dünya Sağlık Örgütü WHO nun bir iştiraki olarak, İngiltere de Nottingham Üniversitesi koordinatörlüğünde Avrupa nın belli başlı ülkelerindeki iş sağlığı ve güvenliği kurumlarıyla birlikte psikososyal riskleri önlemeye yönelik bir program hazırlanmıştır (Leka ve Cox, 2008). Bu program için hazırlanan bilgilendirme rehberinde, iş kaynaklı psikososyal riskler 10 temel kategoride toplanmaktadır. Benzer şekilde, Avrupa Sendikalar Konfederasyonu (ETUC, 2013), iş hayatında stres ile ilgili çerçeve anlaşmasını yorumlama rehberi hazırlamış ve stres kaynaklarını (stresörleri) geniş bir kapsamda ele alarak sınıflandırmıştır Dr.NACİ YILDIZ 39

40 psikososyal risk Unsurları/Türkiye Türkiye de iş stresini ölçen standardize bir araç geliştirmek için geniş bir örneklem üzerinde yapılmış bir çalışmada iş stresinin beş temel faktörde toplandığı görülmektedir. (Türetgen, Berk, Basbuğ ve Unsal, 2012) a) Organizasyonel kurallar ve uygulamalar b) İş yükü c) Güvene dayalı olmayan kişilerarası ilişkiler d) İşin gelişim fırsatları içermemesi e) Fiziksel iş yükü Dr.NACİ YILDIZ 40

41 Psikososyal risklerin değerlendirilmesi Psikososyal ortamın değerlendirilmesi için gereken unsurlar Psişik (ruhsal olaylara ait) Faktörler in altında toplanmıştır: a) Yetersiz düzenleme yapılmış işler b) Dağılımı yetersiz iş organizasyonu c) Dağılımı yetersiz sosyal koşullar d) Yetersiz biçimde organize edilmiş iş ve çalışma ortamı koşulları Dr.NACİ YILDIZ 41

42 STRESÖRLER Birey ve organizmanın uyumunu bozan, Stres hissetmesine neden olan iç ortamlardan veya dış ortamlardan kaynaklanan uyaranlara stresör denir Dr.NACİ YILDIZ 42

43 Stresörler Ruhsal ve sosyal nedenler işyerinde geçimsizlik, işi kaybetme endişesi, terfi edememe, ücret azlığı, vardiyalar, akort ücret sistemi, grev lokavt, aile içi sorumluluklar ile iş sorumluluklarının çatışması, keder, sevinç vb. Fiziksel nedenler gürültü, titreşim, basınç, termal konfor şartları, Aydınlatma düzeni sessizlik Dr.NACİ YILDIZ 43

44 Dr.NACİ YILDIZ 44

45 Stresörler (ETUC-2013) a) Çalışma kapsamı b) İşi ve çalışanı değerlendirme sistemi c) Zihinsel yük d) Sosyal ortam ve ilişkiler e) Zaman yönetimi sistemi ve iş dağılımı sistemi f) Ortam ve mesleki belirsizlik g) Kişisel bütünlüğe saygı h) Mesleki ve özel yaşam arasındaki ilişkiler i) Genel çalışma ortamı İşin strese yol açan özellikleri Dr.NACİ YILDIZ 45

46 İş Kaynaklı Psikososyal Riskler Kaynak Leka ve Cox, 2008, Prima-EF Work-Related Psychosocial Hazards KATEGORİLER İŞİN İÇERİĞİ İŞ YÜKÜ VE İŞ TEMPOSU AÇIKLAMA İŞİN İÇERİĞİ (CONTENT) A) İŞTE ÇEŞİTLİLİĞİN ÇOK OLMAMASI B) İŞİN ÇOK BÖLÜNMÜŞ KÜÇÜK BİR PARÇASINI YAPMA C) İŞİN ÇALIŞANIN YETENEĞİNE GÖRE VERİLMEMESİ D) BELİRSİZLİĞİN ÇOK OLMASI A) FAZLA ÇALIŞMA YA DA ATIL KALMA B) MAKİNA DEVİR HIZLARI C) ZAMAN BASKISI D) İŞ BİTİM TARİHLERİNİN BASKISI İŞ PROGRAMLARI A) VARDİYALI ÇALIŞMA B) GECE ÇALIŞMASI C) ESNEK OLMAYAN ÇALIŞMA PROGRAMLARI D) SON ANDA BELLİ OLAN FAZLA MESAİ PROGRAMLARI E) UZUN SAATLER BOYUNCA TEK BAŞINA ÇALIŞMA KONTROL ÇEVRE VE EKİPMAN A) ÇALIŞANLARIN KARARLARA DÜŞÜK KATILIMI B) ÇALIŞANLARIN İŞ PROGRAMLARI ÜZERİNDE KONTROLLERİNİN AZ OLMASI A) YETERLİ EKİPMANIN OLMAMASI B) YETERSİZ MEKAN, AYDINLATMA VE GÜRÜLTÜ GİBİ OLUMSUZ FİZİKSEL ORTAM Dr.NACİ YILDIZ 46

47 İş Kaynaklı Psikososyal Riskler KATEGORİLER KURUM KÜLTÜRÜ KİŞİLERARASI İLİŞKİLER İŞLETMEDEKİ GÖREVİ KARİYER GELİŞİMİ İŞ VE İŞ DIŞI YAŞAM ETKİLEŞİMİ AÇIKLAMA İŞİN YAPILDIĞI KOŞULLAR VE İŞ ÇEVRESİ (CONTEXT) A) YETERSİZ İLETİŞİM B) SORUNLARIN ÇÖZÜMÜNDE DESTEĞİN OLMAMASI C) KİŞİSEL GELİŞİM İÇİN DESTEĞİN OLMAMASI D) ŞİRKET HEDEFLERİNİN ÇALIŞANLARCA BİLİNMEMESİ, PAYLAŞILMAMASI A) SOSYAL YA DA FİZİKSEL OLARAK İZOLASYON B) ÇALIŞANLARLA YA DA YÖNETİCİLERLE OLAN İLİŞKİLER C) KİŞİLERARASI ÇATIŞMALAR D) SOSYAL DESTEĞİN AZLIĞI A) ROL BELİRSİZLİĞİ B) ROL ÇATIŞMALARI C) İNSANLARA İLİŞKİN SORUMLULUKLAR A) TERFİLERİN OLMAMASI YA DA BELİRSİZ OLMASI B) DÜŞÜK ÜCRETLER C) İŞ GÜVENCESİZLİĞİ D) İŞİN SOSYAL DEĞERİNİN DÜŞÜK OLMASI A) İŞ VE EV YAŞAMININ BİRBİRİYLE ÇELİŞEN İSTEKLERİ OLMASI B) EVDEKİ DESTEKLERİN AZLIĞI C) ÇİFT KARİYER SORUNLARI Dr.NACİ YILDIZ 47

48 Bazı kavramlar Rol belirsizliği: Çalışan, işteki rolü hakkında yeterince bilgilendirilmediğinde, amaçlar, beklentiler, hedefler ve sorumluluklarda belirsizlik olduğu durumlarda ortaya çıkar. İş doyumu azalır, stres artar, işten ayrılma eğilimi artar. Rol çatışması: Çalışandan değerleriyle çatışan bir rol ya da birbiriyle uyuşmayan roller üstlenmesi istendiğinde ortaya çıkar. Çatışma arttıkça iş doyumu azalır. Rol yetersizliği: Örgütün çalışanın yeteneklerinden ve eğitiminden yararlanamadığı durumlarda ortaya çıkar. İş doyumunu azaltır, gerilimi artırır Dr.NACİ YILDIZ 48

49 Dr.NACİ YILDIZ 49

50 Stres kişinin yaşamındaki olaylara verdiği tepki vücudun üzerindeki herhangi bir baskıya verdiği önceden belirli olmayan yanıt (Hans Selye: Stress without distress. 1974) Stres, bütün vücudu ve zihni etkiler Dr.NACİ YILDIZ 50

51 Stresin İşkoluna Göre Değişimi Yüksek Stres Düzeyli Meslekler Meslek Grubu Ölçüm Aralığı Madenci 8.3 Polis memuru 7.7 Gardiyan, İnşaat işçisi, Pilot, Gazeteci 7.5 Reklam yöneticisi, Diş hekimi 7.3 Aktör 7.2 Doktor, Radyo-TV çalışanı 6.8 Hemşire, Film yapım ekibi 6.5 Ambulans personeli, Müzisyen, İtfaiye personeli 6.3 Öğretmen 6.2 Sosyal işçi, Personel müdürü Dr.NACİ YILDIZ 51

52 Stres Tepkisi Stres adaptasyon sendromu (Hans Selye): 1. safha: Alarm safhası (organizmanın dış uyarıcıyı tehdit olarak belirlemesi) 2. safha: Direnç safhası (organizmanın uyarıcıyla başa çıkabilmek için kaynakları toplaması) 3. safha: Bitkinlik safhası (uyarıcı ile başa çıkılamamış ve kaynaklar tükenmiş; ciddi hasar oluşabilir) Dr.NACİ YILDIZ 52

53 Alarm aşamasında belirtiler Huzursuzluk, sıkıntı, gerginlik Karamsarlık Sinirlilik, kaygılılık Unutkanlık, kararsızlık Durgunlaşma, çökkünlük Baş ağrısı olur Göz bebekleri büyür Solunum sayısı artar Kalp atışları hızlanır, kan basıncı yükselir Aşırı yemek yer yada iştahsızdır Sindirim yavaşlar, mide asidi artar Dr.NACİ YILDIZ 53

54 Stresin sonuçlarına başka bir bakış Stres Alkol tüketimi İlaç tüketimi Depresyon Yüksek tansiyon Yüksek kolesterol Sigara Zayıf bağışıklık sistemi Kazalar Siroz İntihar Şiddet Felç Kalp krizi Kanser Şeker hastalığı Astım Dr.NACİ YILDIZ 54

55 MESLEKİ STRES YÖNETİMİ Mesleki Stres Yönetimi örneğin stresin etkileriyle mücadele etme teşebbüsü Organizasyonel Değişim ve Stratejiler + Bireysel Müdahaleler = Sağlıklı İşyeri Dr.NACİ YILDIZ 55

56 Mesleki Stresin Önlenmesi Organizasyonel Önlemler Açık organizasyonel yapılanma ve işlevler Uygun, esnek ve alternatif çalışma programları Açık iş tanımları ve yetkinlikler Performansın takdir edilmesi, ödül ve tanıma Kişisel gelişim/ kariyer gelişimi Anlamlı ve teşvik eden görevler Sosyal çevre Yöneticiler ile çalışanlar arasında iletişimin iyi olması (başlangıç toplantıları, ekip toplantıları, 1:1 oturumlar) Çalışma ve performans düzeyleri ile ilgili beklentiler açık Yeterli araç, ekipman, malzeme ve prosedür Dr.NACİ YILDIZ 56

57 Mesleki Stresin Önlenmesi Bireysel Önlemler Dr.NACİ YILDIZ 57

58 Düşünce Stratejinizi Değiştirin Duruma bakışınızı değiştirerek stresi azaltabilirsiniz: Bu boyumu aşar! Al işte, yine aynı şey. Bu işe yaramaz! Çocuğumun dersine yardım etmem lazım Adım adım yaparım. Bu kez her şey farklı olabilir. Bir daha deneyeceğim. Bazen hayır demekte bir sakınca yok Dr.NACİ YILDIZ 58

59 Düşünce Stratejinizi Değiştirin Reaktif değil, proaktif olmayı öğrenin. Pozitif problem çözme tekniklerini öğrenin. Her seferinde bir adım ilerleyerek yol alın. Sorunları daha küçük parçalara bölün. Stresli durumları ele alırken doğrudan harekete geçin. Psikolojik stresinize katkıda bulunan kişilerle harcadığınız vakti en aza indirin. Psikolojik sağlığınıza katkıda bulunan kişilere ulaşın Dr.NACİ YILDIZ 59

60 Düşünce Stratejinizi Değiştirin Egzersiz - düzenli, rutin olarak Destek sistemi - arkadaşlar Duygu ve düşüncelerinizi ifade edin konuyla ilgili olarak ailenizle, arkadaşlarınızla, danışmanlarla, din adamlarıyla konuşun. Doğru beslenin meyve ve sebze yoğunluklu sağlıklı bir beslenme alışkanlığınız olsun. Kafein tüketimini azaltın. Derin kas gevşemesi Dr.NACİ YILDIZ 60

61 Düşünce Stratejinizi Değiştirin Potansiyelinizi ve özel ilgi alanlarınızı geliştirin: spor, edebiyat, müzik, dans, yabancı diller, teknik beceriler, zanaat alanları. Tatiller, kısa tatiller veya zihinsel tatiller (sessizce oturup, gözlerinizi kapatarak dağlara veya deniz kıyısına gidersiniz ). İş ile rekreasyon arasında denge kurun Dr.NACİ YILDIZ 61

62 Stresle Başa Çıkma: Gevşeme Zihinsel Gevşeme Meditasyon Soluk egzersizleri Hayalinde canlandırma Kendi kendine hipnoz Fiziksel Gevşeme Esneme Aşamalı Gevşeme Yoga Masaj Dr.NACİ YILDIZ 62

63 Zaman Yönetimi Zaman bilincinizi arttırın Zamanınıza değer verin. Zamanınızı daha etkin yönetebilmek için, ne için daha fazla zaman istediğinizi bilmeniz gerekir. Önceliklerinizi belirleyin. Neyin önemli olduğuna karar verin, getirisi az etkinlikleri bırakın Dr.NACİ YILDIZ 63

64 Dr.NACİ YILDIZ 64

65 Dr.NACİ YILDIZ 65

66 Dr.NACİ YILDIZ 66

67 Dr.NACİ YILDIZ 67

68 Ve Fakat, işin işçiye uyarlanması gerekir: Bu yüzden kişisel başa çıkma stratejileri, yapılması gereken organizasyonel değişikliklerin yerini alamaz Dr.NACİ YILDIZ 68

69 İşyerinde Sağlığın İyileştirilmesi İşyerinde sağlığın iyileştirilmesi (İSİ); işverenlerin, işçilerin ve toplumun elbirliğiyle ortaya koydukları çabalarla çalışanların sağlığını ve refahını arttırmak üzere: İş organizasyonunun ve çalışma ortamının iyileştirilmesi, İşçilerin İSİ sürecinin tamamına katılımlarının arttırılması, Sağlıklı tercihlerin ve kişisel gelişimin teşvik edilmesi ile olur Dr.NACİ YILDIZ 69

70 Sağlığa Önem Verilen Bir İşyeri Kurmak Dr.NACİ YILDIZ 70

71 İsi Hedefleri Kişisel gelişimin teşviki Stres yönetimi Sigarayı bırakma Fiziksel zindelik Beslenme Yemekhane Alkol/ uyuşturucu programı Ergonomi ve diğer sağlık gözetimi programları Dr.NACİ YILDIZ 71

72 Avrupa da ve Türkiye de durum ESENER Araştırması (Yeni Ortaya Çıkan ve Acil Önlem Gerektiren Riskler Hakkında Avrupa İşletmeler Araştırması) 2011 yılında gerçekleştirildi. 27 AB ülkesine ek olarak Türkiye dahil 4 ülkeyi kapsadı yönetici ve 7226 İSG temsilcisi ile görüşüldü. Ülke başına yaklaşık 1000 görüşme, Türkiye de yüz yüze. Hata payı: ±0.3 ile 0.5 arası yüzdelik puan Dr.NACİ YILDIZ 72

73 ESENER Araştırması Temel Bulgular: Stres, şiddet, taciz gibi psikososyal risklerin önemi giderek artmaktadır. Yöneticiler bunları en temel iş sağlığı ve güvenliği riskleri arasında saymaktadır. Psikososyal risklerin yönetimi yeni ve zor bir alandır Dr.NACİ YILDIZ 73

74 KONULAR (AB-27 ortalaması) SEKTÖR Sağlık ve güvenlik sorunları ile bunların en yüksek olduğu sektörler İş kazaları (%80) İşle ilgili stres (%79) Kas iskelet sistemi hastalıkları (%78) Gürültü ve titreşim (%61) Tehlikeli maddeler (%58) Şiddet ve şiddetle tehdit (%37) İnşaat (%90) Elektrik, gaz ve su dağıtımı (%87) Sağlık ve sosyal çalışma (%91) Eğitim (%84) Elektrik, gaz ve su dağıtımı (%87) Sağlık ve sosyal çalışma (%86) Madencilik ve taş ocağı (%84) İnşaat (%82) Elektrik, gaz ve su dağıtımı (%75) Madencilik ve taş ocağı (%73) Sağlık ve sosyal çalışma (%57) Eğitim (%51) Taciz ve zorbalık (%37) Sağlık ve sosyal çalışma (%47) Dr.NACİ YILDIZ 74 Eğitim (%47)

75 Psikososyal riskleri tetikleyen faktörler Dr.NACİ YILDIZ 75

76 Psikososyal risklerle mücadeleye yönelik prosedürler AB-27 ülkelerindeki işletmelerin üçte birinden daha azı, zorbalık ve taciz (%30), işle ilgili şiddet (%26) veya stres (%26)konularını ele almak adına halihazırda resmiyet arz eden prosedürleri olduğunu belirtmiştir. Dr.NACİ YILDIZ 76

77 AB-27 ülkelerindeki işletmelerin üçte birinden daha azı, zorbalık ve taciz (%30), işle ilgili şiddet (%26) veya stres (%26)konularını ele almak adına halihazırda resmiyet arz eden prosedürleri olduğunu belirtmiştir Daha resmi olan bu prosedürler yalnızca birkaç ülkede yaygın olarak bulunmaktadır. Özellikle İrlanda, İngiltere, İskandinav ülkelerinde en yüksek sıklıkta görülmektedir. İşletme büyüklüğü ile doğru orantılı olacak şekilde prosedürler artmaktadır. Sektörlere göre ise bu prosedürler en fazla, sosyal çalışmalar, eğitim ve finansal aracılık hizmetlerinde görülmektedir Dr.NACİ YILDIZ 77

78 İşyerlerinde psikososyal risklerle mücadele konusunda alınan önlemler Dr.NACİ YILDIZ 78

79 Sektörlere göre çalışanların psikososyal riskler hakkında bilgilendirilmeleri İşletmelerin %69 unda çalışanlar kime başvuracaklarını biliyor; %53 ünde psikososyal riskler ve etkileri hakkında bilgilendirilmişler Dr.NACİ YILDIZ 79

80 Firma büyüklükleri arttıkça çalışanlar dan gelen talepler daha artan oranda görülmektedir Dr.NACİ YILDIZ 80

81 ENGELLER Yönetim temsilcilerinin %42 si diğer sağlık ve güvenlik problemlerine kıyasla psikososyal risklerle uğraşmayı daha zor buluyor. İşletme büyüklüğü arttıkça zorluk daha da artıyor Dr.NACİ YILDIZ 81

82 Psikososyal risklerle mücadeleyi zorlaştıran faktörler Faktör Konunun Hassasiyeti % 53 Farkındalık Eksikliği % 50 Zaman, personel ve finansal kaynak eksikliği % 49 Eğitim ve/veya uzmanlık eksikliği % 49 Teknik destek ya da rehberlik eksikliği % 33 İşletme içerisindeki kültür % 30 Temel: psikososyal risklerle mücadelenin diğer risklere kıyasla daha zor olduğunu belirten işletmeler çoğunlukta Konunun hassasiyeti, farkındalık eksikliği ve kaynak eksikliği maddelerinin bir engel olarak en çok bildirildiği ülke Türkiye dir (% 76, % 75 ve % 75) Dr.NACİ YILDIZ 82

83 İş ile ilgili stres seviyesi (Türkiye) Sizce Türkiye'de iş ile ilgili stres yaşayan insanların sayısı önümüzdeki beş yıl boyunca artacak mı? azalacak mı? aynı mı kalacak? (%) Çok artacak Biraz artacak Aynı kalacak 9 Biraz azalacak 5 Çok azalacak 1 Bilmiyorum 3 Ortam: 18 yaş ve üstü nüfus

84 İş ile ilgili stres seviyesi (Türkiye) Sizce Türkiye'de iş ile ilgili stres yaşayan insanların sayısı önümüzdeki beş yıl boyunca artacak mı? azalacak mı? aynı mı kalacak? (%) Artış (bütün olarak) Aynı kalacak Azalma (bütün olarak) 81 8 İşveren hacmi (çalışanların sayısı) Çalışma sözleşmesi olanlar 76 8 Çalışma sözleşmesi olmayanlar 85 7 Bilmiyorum cevabının hariç bırakılması sonucu %100'e kadar fark; Ortam: 18 yaş ve üstü çalışanlar

85 EL BG CY İş ile ilgili stres seviyesi DE RO PT SI RS UK BE FR ME EU27 HR ALL SK ES CZ MT LU AL MK IE HU TR PL IT EE AT SE LV FI NL LI IS LT DK NO Sizce (ülkenizde) iş ile ilgili stres yaşayan insanların sayısı önümüzdeki beş yıl boyunca artacak mı? azalacak mı? aynı mı kalacak? (%) Çok artacak Biraz artacak Aynı kalacak Azalma (bütün olarak) Bilmiyorum cevabının hariç bırakılması sonucu %100'e kadar fark; Ortam: 18 yaş ve üstü nüfus

86 Stres düzeyleri ve stresle baş etmek için prosedürler Türkiye deki işletmeler, stresi önemli bir sorun olarak gören ancak yetersiz çözüm prosedürü geliştiren ülkeler grubundadır Dr.NACİ (sağ YILDIZalt dikdörtgen). 86

87 PSİKOSOSYAL RİSKLERDEN KORUNMA Dr.NACİ YILDIZ 87

88 Ekip çalışması Tıpkı iş sağlığı ve güvenliği alanı gibi, işyerlerinde psikosyal sağlık de çok disiplinli bir alandır, ve etkili olarak yönetilebilmesi için ilgili uzmanlıkların koordineli olarak çalışması gerekir (Binbay, 2006) : a) İnsan kaynakları yönetimi b) İş güvenliği uzmanı, Endüstri mühendisliği c) Tıbbi sosyoloji d) İşçi ve işveren sendikaları e) İş yeri hekimleri,iş yeri hemşireleri,halk sağlığı uzmanları f) İş psikoloğu,endüstri ve örgüt psikolojisi g) Davranış ve biyolojik Psikoloji h) Konsültasyon ve liyezon( tıbbi tedavi ve bakım ile ruhsal tedavi ve bakımı birlikte ) psikiyatrisi i) Endüstri, iş ve organizasyon psikiyatrisi Dr.NACİ YILDIZ 88

89 Ekip çalışması Bu uzmanlıkların her birinin psikososyal sağlık alanına katkısı çok önemlidir. Ancak, her biri işyerlerinde bulunamayacağından, psikososyal risklerin belirlenmesinde ve önlenmesinde en önemli rol, İş Yeri Hekimleri, İş Güvenliği Uzmanları Ve Diğer Sağlık Personeline düşmektedir. Periyodik önlem muayenesinin temel amacı; çalışanın sağlık durumunda, iş koşullarından kaynaklanan bir değişimin olup olmadığını saptamaktır Dr.NACİ YILDIZ 89

90 Psikososyal Risk Faktörlerinin Yönetimi Psikososyal risk faktörlerinin önlenmesi veya azaltılması, temelde işletmelerin, işçi ve işveren sendikalarının ve devlet kuruluşlarının bir araya gelerek, işe bağlı risklerin önlenmesine ilişkin örgütsel politikalar geliştirmesine bağlı görünmektedir. Daha sonra ise oluşturulacak bu politikalar, işletme seviyesindeki uygulamalara dönüştürülmeli ve sistematik olarak geliştirilmelidir (Leka ve Cox, 2008: 48) Dr.NACİ YILDIZ 90

91 İşletmelerin Psikososyal Risklere Karşı Alabileceği Önlemler. (IAPA, 2007/ HSE, 2010) çalışanları yönetimsel kararlara katılım yönünde cesaretlendirmek, Yönetimsel uygulamalarda ve örgütsel politika uygulamalarında adaletin sağlanması, Örgüt içi gelir dağılımında adaletin sağlanması, Yöneticilerin iletişim ve insan ilişkileri konusunda eğitilmesi ve geliştirilmesi, Mesailere ilişkin esnek çalışma düzeninin sağlanması, İş ve aile yaşamı arasındaki dengenin sağlanmasına yönelik uygulamaların faaliyete geçirilmesi ve bunu destekleyici kültürün örgüte yerleştirilmesi, Çalışanların iş gayretlerini destekleyici yönde takdir gösterilmesi, İş yeri ortamında tüm çalışanların birbirine saygı duymasının sağlanması, Çalışanların iş memnuniyetlerinin düzenli olarak ölçülmesi ve sonuçlar çerçevesinde düzenlemeler yapılması, Dr.NACİ YILDIZ 91 Çalışanların iş yükünü ağırlaştıran sorunlar belirlenmesi ve önlenmesi.

92 İş Yerlerinde İSG Uygulamalarında Görev Alanları/Görevliler (Üç Disiplin) 1.TIP BİLİMLERİ; o işyeri hekimi o işyeri diş hekimi o işyeri hemşiresi o ilk yardım-kurtarma görevlisi. 2.MÜHENDİSLİK BİLİMLERİ; o iş güvenliği mühendisi o sorumlu kimyager o nezaretçi o fenni mesul o iş güvenliği görevlisi o sivil savunma uzmanı o ustabaşı temsilcisi 3.SOSYAL BİLİMLER; o sosyal dayanışman veya görevli o iş psikoloğu Görüldüğü gibi 3 dev disiplini ilgilendiren, biri diğerine üstün sayılamayacak, iç içe görevler gündemdedir Dr.NACİ YILDIZ 92

93 Bir iş yerinde görünürde hiçbir neden olmadığı halde verim düşüyorsa sorun çoğu kez psikolojiktir. Çalışanların alınmaları, kırılmaları, kendilerine haksızlık yapıldığı duygusuna kapılmaları, verimliliklerinin düşmesinde önemli etkenlerdir. Bir iş yerinde verim psikolojik nedenlerden dolayı düşüyor ise işveren veya yönetici; İSG birimi profesyonellerinden ve iş psikoloğundan yardım istemelidir. Ortaya çıkan sorunların nedenlerini araştırarak bunları ortadan kaldırmaya yönelik tedbirler alınmalıdır Dr.NACİ YILDIZ 93

94 Maliyetler ABD de 2010 yılında yapılan bir araştırmaya katılanların % 49 unun stres kaynaklı günde en az 1 saat kaybettiği saptandı. ABD de 2001 yılında yapılan bir araştırmada her yıl yaklaşık 2 milyon kişinin işyerinde psikolojik taciz veya şiddete maruz kaldığı saptandı. AB de 2000 yılında yapılan bir araştırmaya göre çalışanların; % 2 si (3 milyon) işyerinde fiziksel şiddete % 2 si (3 milyon) cinsel tacize % 9 u (13 milyon) psikolojik tacize maruz kalmıştır. Tüm AB ülkelerinde yüksek maliyet Fransa da (2010) sadece iş gerginliği 2-3 milyar (sağlık harcamaları, işe devamsızlık, iş bırakma, erken ölüm vs) AB-15 için (2002) iş stresi milli gelirin %3-4 mal olmaktadır (ülke başına yıllık Dr.NACİ YILDIZ 265 milyar ) 94

95 SONUÇ Bir kurumu başarıya ya da başarısızlığa götüren en önemli faktör insan kaynaklarıdır. Bir işletmenin en ileri teknolojiyi getirmesi ya da ciddi maliyet gerektiren yatırımlar yapması o işletmenin başarılı olacağı anlamına gelmemektedir. İşletmenin başarısı ancak bu teknolojileri kullanabilme becerisine sahip insan kaynağını elinde bulundurması ile mümkün olur Dr.NACİ YILDIZ 95

96 Dr.NACİ YILDIZ 96

97 MEVZUAT Dr.NACİ YILDIZ 97

98 Psikososyal Risklerden Korunma/ sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun Risklerden korunma ilkeleri başlıklı 5. maddesinin ç bendi psikososyal risklerin kökenine işaret etmektedir: ç) İşin kişilere uygun hale getirilmesi için işyerlerinin tasarımı ile iş ekipmanı, çalışma şekli ve üretim metotlarının seçiminde özen göstermek, özellikle tekdüze çalışma ve üretim temposunun sağlık ve güvenliğe olumsuz etkilerini önlemek, önlenemiyor ise en aza indirmek. Psikososyal risklerin en aza indirgenmesi için koruyucu önlemler tüm organizasyonu kapsamalıdır. Buna göre, a) Yöneticilere psikososyal risklerin neler olduğu ve sonuçları anlatılmalıdır. Bu misyonu, İSGÜM daha fazla üstlenmeli, işveren sendikaları da, meslek örgütleri de desteklemelidir. Böylece işverenler, yöneticiler ve yatırımcıların konuyla ilgili bilgileri artacak, önlemlerin alınması konusunda daha bilinçli Dr.NACİ YILDIZolmaları sağlanacaktır 98

99 Psikososyal Risklerden Korunma b) Psikososyal risklerin azaltılmasında insan kaynakları (İK) yönetimine çok önemli bir rol düşmekte iken, ülkemizde iş sağlığı ve güvenliğini önceliğine alan İK yönetimlerinin sayısı çok kısıtlıdır. c) Risk değerlendirmesi bir önlem olarak daha çok İSG temsilcisi olan büyük işletmelerde uygulanmaktadır. Bu nedenle çalışan sağlığı ve güvenliği ile ilgili konuların ele alınmasında, çalışan temsilciliği önemli bir unsur olarak ortaya çıkmaktadır Dr.NACİ YILDIZ 99

100 GEBE VEYA EMZİREN KADINLARIN ÇALIŞTIRILMA ŞARTLARIYLA EMZİRME ODALARI VE ÇOCUK BAKIM YURTLARINA DAİR YÖNETMELİK R.G.Tarih: sayı:28737 Bu Yönetmelik, 20/6/2012 tarihli ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamındaki kadın çalışan çalıştıran işyerlerine uygulanır. Bu Yönetmelik İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 30 uncu maddesine dayanılarak hazırlanmıştır Dr.NACİ YILDIZ 100

101 4857 sayılı İş Kanununda yeri MADDE 5. İş ilişkisinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplere dayalı ayırım yapılamaz. Feshin geçerli sebebe dayandırılması MADDE 18. Otuz veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde en az altı aylık kıdemi olan işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesini fesheden işveren, işçinin yeterliliğinden veya davranışlarından ya da işletmenin, işyerinin veya işin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorundadır. Özellikle aşağıdaki hususlar fesih için geçerli bir sebep oluşturmaz:. d) Irk, renk, cinsiyet, medeni hal, aile yükümlülükleri, hamilelik, doğum, din, siyasi görüş ve benzeri nedenler. e) 74 üncü maddede öngörülen ve kadın işçilerin çalıştırılmasının yasak olduğu sürelerde işe gelmemek Dr.NACİ YILDIZ 101

102 4857 sayılı İş Kanununda yeri İşçinin haklı nedenle derhal fesih hakkı MADDE Süresi belirli olsun veya olmasın işçi, aşağıda yazılı hallerde iş sözleşmesini sürenin bitiminden önce veya bildirim süresini beklemeksizin feshedebilir: II- b) İşveren işçinin veya ailesi üyelerinden birinin şeref ve namusuna dokunacak şekilde sözler söyler, davranışlarda bulunursa veya işçiye cinsel tacizde bulunursa. II- c) İşveren işçiye veya ailesi üyelerinden birine karşı sataşmada bulunur veya gözdağı verirse, yahut işçiyi veya ailesi üyelerinden birini kanuna karşı davranışa özendirir, kışkırtır, sürükler, yahut işçiye ve ailesi üyelerinden birine karşı hapsi gerektiren bir suç işlerse yahut işçi hakkında şeref ve haysiyet kırıcı asılsız ağır isnad veya ithamlarda bulunursa. II- d) İşçinin diğer bir işçi veya üçüncü kişiler tarafından işyerinde cinsel tacize uğraması ve bu durumu işverene bildirmesine rağmen gerekli önlemler alınmazsa. Not: Bunlar İş Kanununda işçinin onur ve saygınlığının korunmasıyla ilgili temel hükümlerdir Dr.NACİ YILDIZ 102

103 4857 sayılı İş Kanununda yeri İşverenin haklı nedenle derhal fesih hakkı MADDE 25. Süresi belirli olsun veya olmasın işveren, aşağıda yazılı hallerde iş sözleşmesini sürenin bitiminden önce veya bildirim süresini beklemeksizin feshedebilir: II- Ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzerleri:.. b) İşçinin, işveren yahut bunların aile üyelerinden birinin şeref ve namusuna dokunacak sözler sarf etmesi veya davranışlarda bulunması yahut işveren hakkında şeref ve haysiyet kırıcı asılsız ihbar ve isnatlarda bulunması. c) İşçinin işverenin başka bir işçisine cinsel tacizde bulunması Dr.NACİ YILDIZ 103

104 4857 sayılı İş Kanununda yeri Ücretin gününde ödenmemesi MADDE 34. Ücreti ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden dışında ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınabilir. Bu nedenle kişisel kararlarına dayanarak iş görme borcunu yerine getirmemeleri sayısal olarak toplu bir nitelik kazansa dahi grev olarak nitelendirilemez. Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır. Bu işçilerin bu nedenle iş akitleri çalışmadıkları için feshedilemez ve yerine yeni işçi alınamaz, bu işler başkalarına yaptırılamaz. Fazla çalışma ücreti: MADDE 41. Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır Dr.NACİ YILDIZ 104

105 4857 sayılı İş Kanununda yeri Yıllık ücretli izin hakkı ve izin süreleri MADDE İşyerinde işe başladığı günden itibaren, deneme süresi de içinde olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verilir. Yıllık ücretli izin hakkından vazgeçilemez. Niteliklerinden ötürü bir yıldan az süren mevsimlik veya kampanya işlerinde çalışanlara bu Kanunun yıllık ücretli izinlere ilişkin hükümleri uygulanmaz. İşçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi, hizmet süresi; a) Bir yıldan beş yıla kadar (beş yıl dahil) olanlara ondört günden, b) Beş yıldan fazla onbeş yıldan az olanlara yirmi günden, c) On beş yıl (dahil) ve daha fazla olanlara yirmialtı günden, Az olamaz. Ancak on sekiz ve daha küçük yaştaki işçilerle elli ve daha yukarı yaştaki işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi yirmi günden az olamaz Dr.NACİ YILDIZ 105

106 4857 sayılı İş Kanununda yeri Çalıştırma yaşı ve çocukları çalıştırma yasağı MADDE 71. Onbeş yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır. Ancak, ondört yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler. Onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçiler bakımından yasak olan işler ile onbeş yaşını tamamlamış, ancak onsekiz yaşını tamamlamamış genç işçilerin çalışmasına izin verilecek işler, ondört yaşını bitirmiş ve ilk öğretimini tamamlamış çocukların çalıştırılabilecekleri hafif işler ve çalışma koşulları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından altı ay içinde çıkarılacak bir yönetmelikle belirlenir. Bakınız: Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Gece çalıştırma yasağı MADDE 73. Sanayiye ait işlerde onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır Dr.NACİ YILDIZ 106

107 4857 sayılı İş Kanununda yeri Analık halinde çalışma ve süt izni MADDE 74. Kadın işçilerin doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam onaltı haftalık süre için çalıştırılmamaları esastır. Çoğul gebelik halinde doğumdan önce çalıştırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre eklenir. Ancak, sağlık durumu uygun olduğu takdirde, doktorun onayı ile kadın işçi isterse doğumdan önceki üç haftaya kadar işyerinde çalışabilir. Bu durumda, kadın işçinin çalıştığı süreler doğum sonrası sürelere eklenir.. Hekim raporu ile gerekli görüldüğü takdirde, hamile kadın işçi sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılır. Bu halde işçinin ücretinde bir indirim yapılmaz. İsteği halinde kadın işçiye, onaltı haftalık sürenin tamamlanmasından veya çoğul gebelik halinde onsekiz haftalık süreden sonra altı aya kadar ücretsiz izin verilir. Bu süre, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınmaz. Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam birbuçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır Dr.NACİ YILDIZ 107

108 4857 sayılı İş Kanununda yeri Ağır ve tehlikeli işler MADDE 85. Onaltı yaşını doldurmamış genç işçiler ve ile çalıştığı işle ilgili mesleki eğitim almamış işçiler ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılamaz. Hangi işlerin ağır ve tehlikeli işlerden sayılacağı, kadınlarla onaltı yaşını doldurmuş fakat onsekiz yaşını bitirmemiş genç işçilerin hangi çeşit ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılabilecekleri Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilir Dr.NACİ YILDIZ 108

109 4857 sayılı İş Kanununda yeri Gebe veya çocuk emziren kadınlar için yönetmelik MADDE 88. Gebe veya çocuk emziren kadınların hangi dönemlerde ne gibi işlerde çalıştırılmalarının yasak olduğu ve bunların çalışmalarında sakınca olmayan işlerde hangi şartlar ve usullere uyacakları, ne suretle emzirme odaları veya çocuk bakım yurdu (kreş) kurulması gerektiği veya hangi hallerde dışarıdan hizmet alabilecekleri Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilir Dr.NACİ YILDIZ 109

110 Gebe ve emziren kadınların çalıştırılma şartlarıyla emzirme odaları ve çocuk bakım yurtlarında dair yönetmelik Oda ve Yurt Açma Yükümlülüğü Madde 15. Yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun, kadın işçi çalıştırılan işyerlerinde, bir yaşından küçük çocukların bırakılması ve bakılması ve emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine en çok 250 metre uzaklıkta bir emzirme odasının kurulması zorunludur. Yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun, 150 den çok kadın işçi çalıştırılan işyerlerinde, 0-6 yaşındaki çocukların bırakılması ve bakılması, emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine yakın bir yurdun kurulması zorunludur. Yurt açma yükümlülüğünde olan işverenler yurt içinde anaokulu da açmak zorundadırlar. Yurt, işyerine 250 metreden daha uzaksa işveren taşıt sağlamakla yükümlüdür. İşverenler, ortaklaşa oda ve yurt kurabilecekleri gibi, oda ve yurt açma yükümlülüğünü, bu Yönetmelikte öngörülen nitelikleri taşıyan yurtlarla yapacakları anlaşmalarla da yerine getirebilirler Dr.NACİ YILDIZ 110

111 6098 sayılı yeni Türk Borçlar Kanununda yeri Madde 417. İşveren, hizmet ilişkisinde işçinin kişiliğini korumak ve saygı göstermek, ve işyerinde dürüstlük ilkelerine uygun bir düzeni sağlamakla, özellikle işçilerin psikolojik ve cinsel tacize uğramamaları ve bu tür tacizlere uğramış olanların daha fazla zarar görmemeleri için gerekli önlemleri almakla yükümlüdür... İşveren yukarıdaki hükümler dahil, kanuna ve sözleşmeye aykırı davranışı nedeniyle işçinin ölümü, vücut bütünlüğünün zedelenmesi veya kişilik haklarının ihlaline bağlı zararların tazmini, sözleşmeye aykırılıktan doğan sorumluluk hükümlerine tabidir Dr.NACİ YILDIZ 111

112 Başbakanlık genelgesi 19 Mart 2011 Tarihli Resmi Gazete Sayı: Başbakanlıktan: Konu : İşyerlerinde Psikolojik Tacizin (Mobbing) Önlenmesi. GENELGE Kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör işyerlerinde gerçekleşen psikolojik taciz, çalışanların itibarını ve onurunu zedelemekte, verimliliğini azaltmakta ve sağlığını kaybetmesine neden olarak çalışma hayatını olumsuz etkilemektedir. Kasıtlı ve sistematik olarak belirli bir süre çalışanın aşağılanması, küçümsenmesi, dışlanması, kişiliğinin ve saygınlığının zedelenmesi, kötü muameleye tabi tutulması, yıldırılması ve benzeri şekillerde ortaya çıkan psikolojik tacizin önlenmesi gerek iş sağlığı ve güvenliği gerekse çalışma barışının geliştirilmesi açısından çok önemlidir. Bu doğrultuda, çalışanların psikolojik tacizden korunması amacıyla aşağıdaki tedbirlerin alınması uygun görülmüştür. 1. İşyerinde psikolojik tacizle mücadele öncelikle işverenin sorumluluğunda olup işverenler çalışanların tacize maruz kalmamaları için gerekli bütün önlemleri alacaktır. 2. Bütün çalışanlar psikolojik taciz olarak değerlendirilebilecek her türlü eylem ve davranışlardan uzak duracaklardır Dr.NACİ YILDIZ 112

113 Başbakanlık genelgesi 3. Toplu iş sözleşmelerine işyerinde psikolojik taciz vakalarının yaşanmaması için önleyici nitelikte hükümler konulmasına özen gösterilecektir. 4. Psikolojik tacizle mücadeleyi güçlendirmek üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik İletişim Merkezi, ALO 170 üzerinden psikologlar vasıtasıyla çalışanlara yardım ve destek sağlanacaktır. 5. Çalışanların uğradığı psikolojik taciz olaylarını izlemek, değerlendirmek ve önleyici politikalar üretmek üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde Devlet Personel Başkanlığı, sivil toplum kuruluşları ve ilgili tarafların katılımıyla "Psikolojik Tacizle Mücadele Kurulu" kurulacaktır. 6. Denetim elemanları, psikolojik taciz şikâyetlerini titizlikle inceleyip en kısa sürede sonuçlandıracaktır. 7. Psikolojik taciz iddialarıyla ilgili yürütülen iş ve işlemlerde kişilerin özel yaşamlarının korunmasına azami özen gösterilecektir. 8. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Devlet Personel Başkanlığı ve sosyal taraflar, işyerlerinde psikolojik tacize yönelik farkındalık yaratmak amacıyla eğitim ve bilgilendirme toplantıları ile seminerler düzenleyeceklerdir. Bilgilerini ve gereğini rica ederim. Recep Tayyip ERDOĞAN Başbakan Dr.NACİ YILDIZ 113

114 İşyerinde psikolojik tacize uğrayan çalışan İş sözleşmesini derhal fesih hakkı ve kıdem tazminatı talep hakkı, Ayrımcılık tazminatı talep hakkı, Maddi ve manevi tazminat talep hakkı vardır.* Ayrıca psikolojik taciz sırasında mağdura karşı yapılan eylemler TCK ya göre suç oluşturabilmektedir. Örneğin işkence, eziyet, görevini kötüye kullanma gibi. *İşyerinde psikolojik taciz, İSG Dergisi, Sayı 48, Dr.NACİ YILDIZ 114

115 T E Ş E K K Ü R L E R.. Dr. Naci Yıldız İş Yeri Hekimi-i. S. G. Eğiticisi nacistar@gmail.com Dr.NACİ YILDIZ 115