TEMEL İŞLEMLER TEKNOLOJİSİ VE UYGULAMALARI

Transkript

1 5. EĞELEME TEKNİĞİ 5.1 Eğelemenin Tanımı Çeşitli kesit ve ölçülerde yapılmış gövde ve sap olmak üzere iki kısımdan oluşmuş gövdesinin yüzeylerine diş açılmış kesici el aletlerine eğe denir. Malzemelerin yüzeyinde eğe yardımı ile talaş kaldırarak istenilen ölçü, şekil ve gönyesine getirme işlemine eğeleme denir. Şekil 5.1 Eğeleme İşlemi Şekil 5.2 Eğe 5.2. Eğe Çeşitleri Kullanım alanlarına göre Boylarına göre Diş büyüklüklerine göre Biçimlerine göre 58

2 Şekil 5.3 Eğe çeşitleri Kullanım Alanlarına göre Eğeler Saatçi Eğeleri Hassas işler için yapılmışlardır. Bu tür eğeler, kalıpçılar, modelciler ve hassas parça yapımcıları tarafından kullanılır. Şekil 5.4 Saatçi Eğeleri Şekil 5.5 Tesviyeci Eğeleri Tesviyeci Eğeleri Çift sıra dişli olup Metal işleri bölümünde en çok kullandığımız eğe türüdür. İstenilen yüzeylerin elde edilmesinde kullanılır Özel Eğeler Çelik alaşımları dışında kalan metallerin eğelenmesinde kullanılan eğelerdir. Kurşun, pirinç, alüminyum bakır v.b. Şekil 5.6 Özel Eğeleri Boylarına Göre Eğeler Eğelerin boyları (4 ) 100mm den (18 ) 450 mm ye kadar değişebilir. Kullanıma en uygun eğeler; 6,8,10,12 parmak ölçüsünde olan eğelerdir. Şekil 5.7 Boylarına Göre Eğeler 59

3 5.2.3 Diş Adım Büyüklüklerine göre İki diş arasındaki mesafeye eğenin diş adımı denir. Kaba Dişli Yumuşak gereçlerin eğelenmesinde kullanılır. Şekil 5.8 Kaba Dişli Eğe Orta Dişli Eğelenecek yüzeylerin ilk aşamasında kullanılır. Şekil 5.9 Orta Dişli Eğe İnce Dişli Sert gereçlerin eğelenmesinde, aynı zamanda işin bitim aşamasında kullanılır. Şekil 5.10 İnce Dişli Eğe Biçimlerine Göre Eğeler Lama Eğe Şekil 5.11 Lama Eğe Kare Eğe Şekil 5.12 Kare Eğe Balık Sırtı Eğe Şekil 5.13 Balık Sırtı Eğe 60

4 Üçgen Eğe Şekil 5.14 Üçgen Eğe Yuvarlak Eğe Şekil 5.15 Yuvarlak Eğe f) Bıçak Eğe Şekil 5.16 Bıçak Eğe Lama eğe Ucu küt Lama eğe Ucu sivri Üçgen Eğe Kare eğe Balıksırtı Balıksırtı Ucu sivri Yuvarlak Bıçak Şekil 5.16 Eğe Formları a) b) Şekil 5.17 Eğe diş Açıları a) Positif diş açısı (burada 5 ) 16 kadar, genellikle büyük diş dağılımı, Alüminyum bakır gibi yumuşak malzemelerde kullanılır. b)negatif diş açısı (burada -15 ), -2 ile -15 arası. Sert malzemelerde kullanılır. 61

5 Şekil 5.18 Eğe dişleri Şekil 5.19 Tesviyeci Eğe Çeşitleri 62

6 5.3 Eğelerin Saplarının Takılması Şekil 5.20 Eğe Sapının Takılması Kullanılacak olan eğenin büyüklük ve küçüklük ölçüsüne göre sap da aynı oranda büyük ve küçük olarak seçilir. Plastik veya ağaçtan uygun eğe sapı kademeli olarak delik delinerek kurallara uygun ve dik olarak takılır. Aksi halde bunun dışındaki sap takma biçimleri kazalara yol açabilir. Çalışma süresince eli tahrip etmeyecek nitelikte olmalıdır. Saplar eğeye sıkı takılmalıdır, çalışma esnasında sap, yerinden çıkmamalıdır. Eğe sapı delikleri uygun çaplarda kademeli olarak delinmediğinde ve baskının fazla olduğu durumlarda çatlar. Çatlak eğe sapı kullanılmaya elverişli değildir. 63

7 Eğelerin kaç parmak olduğuna bakılarak uygun sap seçilmelidir 4-6 (parmak ) Eğeler için küçük boy saplar seçilmelidir. Şekil 5.21 Küçük boy sap 7-9 (parmak ) Eğeler için orta büyüklükteki boy saplar seçilmelidir. Şekil 5.22 Orta boy sap (parmak ) Eğeler için büyük boy saplar seçilmelidir. Şekil 5.23 Büyük boy sap Seçilen sap plastik ise eğenin sapa takılacak (kuyruk) kısmını ısıtınız. Sapa takılacak kısmı ısıttıysanız Sap ile eğeyi eksenel doğrultuda sapa kuvvet uygulayarak takınız. Takılacak sap ahşap ise kademeli olarak deliniz. Sapa arkadan tokmak ile tok sesi gelinceye kadar çakınız. Sapı takarken yarmayınız. Eksenel düzgünlüğü kontrol ediniz. Şekil 5.24 Eğeye sap takılması 64

8 Eğenin Kuyruğu Yeteri Sap Yanlış Takılmış Doğru Takılmış Hali Kadar Girmemiş Şekil 5.25 Eğe Sapının Takılması 5.4 Eğeleme Mengene Başında Duruş Ve Eğeleme Pozisyonu Alma Eğelemeye başlamadan önce, vücudun ağırlığından faydalanılarak kuvvetli bir baskıya ve canlı bir ritmik harekete ihtiyaç duyar. O halde, serbest ve faydalı hareketlerin meydana gelebilmesi için vücudun işlenen parçaya göre uygun bir konumda bulunması gerekir. 65

9 Şekil 5.26 Tesviyeci Tezgâhında Seviye Tespiti Eğeleme işlemlerinde yüksek verim elde etmek için dirsek yüksekliğinin mengene çenelerinden 5 8 cm yüksekte olması gerekir. Mengene yükseklikleri mengenede çalışacak kişinin boyuna göre ayarlanmalıdır. Uzun boylular için mengenenin ayakları altına ağaç plakalar konmalıdır. Kısa boylular için ise çalışacak olan kişinin ayakları altına ağaçtan yapılmış ızgara konmalıdır 66

10 Şekil 5.27 Tesviyeci Tezgâhı Başında Eğeleme Pozisyonları İşi Mengeneye Bağlama İşlenecek parçanın mengeneye düzgün bir şekilde bağlanması, onu istenildiği şekilde işlemek için şarttır. O halde: mümkün mertebe güvenilir ve mengenenin ortasına gelecek durumda, bir bağlama yapmak gerekir. İş parçasını çenelerden tek taraflı sıkmak hem parça hem de mengene vidası ve kızaklar için zararlıdır. Parçayı mengenenin tek tarafında sıkmak zorunda isek, bu takdirde diğer tarafa yardımcı bir takoz sıkıştırmalıdır. 67

11 Örs Hareketli çene Sabit çene Gövde Sıkma kolu Tabla Vidalı mil Şekil 5.28 Tesviyeci Mengenesi ve Kısımları İş parçasının mengeneye bağlanması sırasında, mengeneye yapılan baskıdan dolayı parçanın şekli ve yüzey kalitesi bozulabilir. Bu gibi durumlar göz önüne alınarak parçanın bağlanmasında yardımcı bağlama araçları kullanılmalıdır. Keski ve diğer ağır ve darbeli işler yapılırken mengenenin çeneleri değil mengenenin örsü kullanılmalıdır. Bu tür darbeli işlemlerde parçayı sabitlemeniz gerekiyorsa ayrı bir mengene kullanılması yoluna gidilmelidir. 68

12 Şekil 5.29 İşin Mengeneye Bağlanma Çeşitleri ve Kullanılan Aparatlar Eğenin Tutuşu ve Duruş ile İlgili Kurallar Eğelerin tutulması sırasında sağ veya sol elin durumları, bazı şartlara bağlı olarak değişir Büyük eğelerin tutuluşu Sağ el, sapın ucunu avuç içi alt ayasına yerleşecek şekilde, sol el ise avuç içi ile veya başparmak işaret parmağı ile eğenim ucuna bastırılır (Şekil 5.30a). a) b) Şekil 5.30 Büyük eğelerin tutuluşu ve Küçük Eğelerin Tutuluşu Küçük Eğelerin Tutuluşu Küçük eğe ile çalışırken eğe sağ elin işaret parmağı ile bastırılır ve eğeleme işlemi yapılır. (Şekil 5.30b). 69

13 Orta Büyüklükteki Eğelerin Tutuşu Orta büyüklükteki eğe ile çalışılırken sol elin birkaç parmağı eğe ucunun altından tutarken başparmakla üstten bastırılır. Bu esnada talaş kaldırmak istediğimiz taraf dikkate alınarak sol başparmak eğenin ortasına, sağına veya soluna basar. Başparmağın dışındaki diğer birkaç parmakla eğenin ekseninden bastırarak talaş kaldırmak da mümkündür. Eğer eğenin ucu işin içinde ise ve ucundan bastırmamız mümkün olmazsa bu hallerde sol elimiz de sağ elimizin önünde bastırmaya yardım eder (Şekil 5.31a). Geri çekerken parmakların yaralanmaması için parmaklar hafifçe uzatılır. a) b) c) Şekil 5.31 Orta Büyüklükteki Eğelerin Tutuşu Eğenin ucu işin içinde ise sol el sağ elin önüne bastırılmaya iltihak eder (Şekil 5.31b). Sol başparmak eğenin ortasına sağına veya soluna bastırılır (Şekil 5.31c) Çalışma Esnasında Eğelere Uygulanan Kuvvetler Sağ el kesme yönünden aşağı doğru sol el yalnız parça istikametinde bastırılır ve her iki elin kuvvetleri birbirini tamamlar. Uygulanan kuvvetler kesme baskısını meydana getirirler. Eğeleme süresince bu baskı sabit kaldığı takdirde düzgün yüzeyler elde edilebilir. Eğe ilerlemeye başlarken sol elin sağ elden daha çok baskı yapması gerekir. Eğe orta yere geldiğinde her iki elin baskısı eşit olmalıdır. Eğe sona yaklaştığı zaman sağ elin sol elden daha çok baskı yapması gerekir. Şekil 5.32 Çalışma Esnasında Eğelere Uygulanan Kuvvetler Kesme Hareketi (ileriye doğru): İleriye doğru hareketlerde eğe bastırılarak kesme sağlanır (Şekil 5.33 ) Çekilme Hareketi (geriye doğru) Geriye doğru çekerken eğe bastırılmaz (Şekil 5.34 ). Şekil 5.33 Kesme Hareketi (ileriye doğru) Şekil 5.34 Çekilme Hareketi (geriye doğru) 70

14 5.4.5 Eğeleme Yaparken Duruş Şekilleri Eğeleme kol hareketi ile yapılır, sol bacak hafif öne doğru kırılır, vücut yardımı ile eğeleme hareketi artırılır (Şekil 5.35). Eğeleme yaparken işin üzerine bakılır Sol ayak önde, vücut ağırlığını çekecek şekilde hafif açılı, sağ ayak ise geriye doğru sol ayağı destekler pozisyonda olmalı, yere sağlam basmalıdır Şekil 5.35 Vücut yardımı ile eğeleme hareketi Sol ayağınızı sağ ayağınıza 90 açı yapacak şekilde birleştiriniz. Sol ayağınızı omuz genişliği kadar bir adım ileri alınız. Eğeyi şekil deki gibi tutunuz, sol dizinizin üzerinde vücudunuzu esnetiniz. Parça üzerinden ileri giderken baskı uygulayarak talaş kaldırılmasını sağlayınız. Geri dönüşte baskı uygulamayınız. Bu hareketi parçanın bütün yüzeyine eşit uygulayınız. Eğenin dişleri talaşla dolduğunda fırça ile temizleyiniz. Kesinlikle eğeyi iş parçasının üzerine ve mengene ağızlarına vurmayınız. Şekil 5.36 İşin Eğelenmesi Eğeleme İle Elde Edilebilen Yüzeyler Düzlem Yüzeylerin Eğelenmesi Geniş Yüzey Eğeleme Sağ elinizle mengene vida kolunu sola çevirerek mengene ağızlarını bağlayacağınız iş parçasının genişliğinden biraz fazla açınız. İşinizi sol elinizin başparmağı üstten, diğer dört parmağı alttan gelecek şekilde tutup açık mengene ağızları arasına yatay konuma getiriniz. İş parçası yüzeyi mengene ağızlarına 3 5 mm yukarıda kalacak şekilde sağ el ile mengene kolunu sağa çevirerek el ağırlığında sıkınız. 71

15 Şekil 5.37 Geniş Yüzey Eğeleme Şekil 5.38 Eğenin ilerleme yönü Her iki tarafa da ileri-geri sağa- sola yapılan hareket ile parçanın bütün yüzeylerinde aynı miktarda talaş kalkar Dar Yüzey Eğeleme Parça şekilde olduğu gibi tabana paralel bağlanır. Parçadan daha geniş eğe kullanılarak, ya boyuna ya da şekildeki gibi çapraz işlenerek dar yüzey eğelemesi gerçekleştirilir. Şekil 5.38 Dar Yüzey Eğeleme Birleşik Dik Yüzeyleri Eğeleme Parça mengeneye şekilde olduğu gibi tabana paralel bağlanır. Eğe her iki yüzeyden eşit talaş kaldıracak şekilde çapraz ve düz olarak sürülerek parça işlenir. Şekil 5.39 Birleşik Dik Yüzey Eğeleme Şekil 5.40 Uzun Kurslu Eğeleme Uzun Kurslu Eğeleme Boyları uzun parçaların, şekildeki gibi mengeneye bağlanarak boyuna eğelenmesi işlemidir. 72

16 Çapraz Eğeleme Küp ve prizma gibi parçaların geniş yüzeyleri işlenirken eğe çapraz olarak sürülerek eğeleme işlemi yapılır. Şekil 5.41 Çapraz Eğeleme İç Yüzeylerinin Eğelenmesi İşlenecek malzemelerin şekillerine göre uygun eğe seçilmeli kanallar ve uzun deliklerde, eğenin ileri doğru sürtünme yönü değiştirilmemeli. Eşit dağılımlı bir baskı uygulanmalı. Şekil 5.42 iç Yüzeylerinin Eğelenmesi Delik ve kanalların eğelenmesinde profile uygun eğe seçilerek eğeleme kurallarına ve eğelenecek parçanın pozisyonuna göre yüzeye sürülür. Eğe sürülürken düzlem yüzey eğelemede anlatılan eğeleme kurallarına dikkat etmek gerekir İçe Doğru Olan Kavislerin Eğelenmesi Hem ileri hem de yana doğru ilerleme hareketi olabileceği gibi sadece ileri hareketi ile de yapılabilir. Şekil 5.43 İçe Doğru Olan Kavislerin Eğelenmesi 73

17 Küresel Yüzeylerin Eğelenmesi Eğe hem boy ekseni, hem de en ekseni etrafında aynı anda döndürülür. Bütün hareketler yumuşak olmalı ve omuz eklemleri ile bilekten gelmelidir. Şekil 5.44 Küresel Yüzeylerin Eğelenmesi Dışa Kavisli Yüzeylerin Eğelenmesi Eğe düz tutulup ilerleme hareketi verilir. Kavise uygun olarak eğeleme esnasında eğenin kısa yanı ekseni etrafında döndürülür. Şekil 5.45 Dışa Kavisli Yüzeylerin Eğelenmesi Pah Kırma Pah kırma işlemi genellikle Şekil 5.46 da ki gibi pah mengenesine bağlanarak yapılırlar. Pah mengenesinin bulunmadığı atölyelerde ise iş parçası tesviyeci mengenesine bağlanarak pah kırma işlemi yapılır. Şekil 5.46 Pah Kırma 74

18 5.5 Eğeleme Sırasında ve Sonrasında Eğenin Bakımı Çalışma sırasında ve sonrasında eğenin dişleri arasına dolmuş olan talaşların temizlenmesi gerekir. Aksi halde eğe işlenen yüzeyleri ya çizer ya da üzerinde kayar. Sert malzemeler eğelenirken talaşlar bazen eğe dişlerinin arasına sıkışıp kalır, bu sıkışan talaşları eğe fırçası ile şekildeki gibi temizlenir. Şekil 5.47 Eğe fırçası, temizleme laması ile eğenin temizlenmesi Yumuşak malzemelerin eğelenmesinde (alüminyum, bakır, pirinç, kurşun, vb. ) eğe üzerinde sık sık talaşlar yapışır. Eğe temizleme laması ile şekildeki gibi üst dişler istikametinde sürtmek suretiyle temizlenir. Kimyasal Madde ile Temizleme: Madeni olmayan pislikler için değişik eriktenler kullanılarak temizleme işlemi yapılır. 5.6 Eğe Seçiminde Dikkat Edilecek Hususlar Eğeleme işleminde eğe seçimini yaparken eğelenecek gerecin cinsine ve eğelenecek yüzeyin şekline göre eğe seçiminin yapılması gerekir. Malzemenin Cinsine göre Eğe Seçimi: Yumuşak malzemelerin eğelenmesinde (Alüminyum, Bakır, Pirinç ve Kurşun), kaba dişli eğeler kullanılır. Çelik malzemelerin eğelenmesinde ve işlerin bitim aşamasında ise ince dişli eğeler kullanılır. İstenilen Yüzeye Göre Eğe Seçimi: Malzemelerin alacağı şekillere göre eğe seçimi yapılır. Kare ve dikdörtgen parçalar (Şekil 5.50). Silindirik parçalar (Şekil 5.51). Düzlem yüzeyler (Şekil 5.52). İçe doğru olan kavisler(şekil 5.53). Keskin ve açılı yüzeyler (Şekil 5.54). Hassas yüzeyler (Şekil 5.55). Şekil 5.48 Kare ve dikdörtgen parçaların eğelenmesi Şekil 5.49 Silindirik parçaların eğelenmesi 75

19 Şekil 5.50 Düzlem yüzeylerin eğelenmesi Şekil 5.51 İçe doğru olan kavisli parçaların eğelenmesi Şekil 5.52 Keskin ve açılı yüzeylerin eğelenmesi Şekil 5.53 Hassas yüzeylerin eğelenmesi 5.7 Eğeleme Yaparken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Tezgâhta çalışma kurallarına uyunuz, eğelerin dişlerini bir birine temas ettirmeyiniz. Eğelenecek parçanın yüzeyinde yağları temizleyiniz. Çalışmaya başlamadan önce sapın sağlam olup olmadığını kontrol ediniz. Sapsız eğe kullanmayınız. Eğeleme yaparken eğenin sapı iş parçasına vurulmamalı, eğer bu kurala uyulmazsa eğe sapı yerinden çıkabilir. Büyük eğelerde çalışırken sol elin parmakları eğe ucunun altına bükülmemelidir. İş parçasının kenarındaki çapaklar ve keskin köşeler eli kesebilir, çapaklar ve keskin köşeler eğe ile alınmalıdır. Eğeleme işlemi yaparken çıkan talaşlar üfleyerek temizlenmelidir (aynı tezgâhta çalışan başka arkadaşlarınızın gözüne gelebilir). Eğeleme işlemi sırasında eğelenen yüzeye ve eğenin dişlerine el sürülmemelidir (yüzeyler yağlanır eğe yüzeyde talaş kaldırmaz, kayar). Şekil 5.56 Eğenin hatalı kullanımı 76