GELİŞİM PSİKOLOJİSİ. KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ KONU ANLATIMLI

Transkript

1 KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ GELİŞİM PSİKOLOJİSİ KONU ANLATIMLI PRATİK BİLGİLER SINAVLARA EN YAKIN ÖZGÜN SORULAR VE AÇIKLAMALARI

2 Komisyon KPSS GELİŞİM PSİKOLOJİSİ ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 29. Baskı: 2018, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş. Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Değerli Öğretmen Adayları; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Eğitim Bilimleri Testinde önemli bir yer tutan Gelişim Psikolojisi kapsamındaki yaklaşık 10 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.

4

5 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM GELİŞİM PSİKOLOJİSİ GELİŞİM PSİKOLOJİSİ 1 TEMEL KAVRAMLAR 3 Büyüme 3 Olgunlaşma 3 Deneyim (Yaşantı) 3 Öğrenme 3 Hazırbulunuşluk 4 Kritik Dönem 4 Bireysel Farklılık 6 EN TEMEL KAVRAMLAR 6 Yaş 6 Dönem 6 Evre 7 Bölük 8 GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 8 Kalıtım 8 Genotip 9 Fenotip 9 Mutasyon 10 Çevre 10 Tarihsel Zaman 11 İkiz Araştırmaları 11 GELİŞİMİN İLKELERİ 12 ÖZET 15 ÇÖZÜMLÜ TEST 16 ÇÖZÜMLER 19 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM BİYOLOJİK GELIŞIM BİYOLOJİK GELİŞİM 29 DOĞUM ÖNCESİ 29 BEBEKLİK DÖNEMİ 0-2 YAŞ 30 I. ÇOCUKLUK (2-6) 32 II. ÇOCUKLUK (6-12) 32 ERGENLİK (9,12-18) 33 GENÇ YETİŞKİNLİK (18-30) 36 YETİŞKİNLİK (30-60) 36 YAŞLILIK (65-ÜSTÜ) 38 Gelişim Görevleri 38 Biyolojik Gelişim Dönemleri 38 ÖZET 39 ÇÖZÜMLÜ TEST 40 ÇÖZÜMLER 45 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM BİLİŞSEL GELİŞİM BİLİŞSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KAVRAMLAR 55 Biliş 55 Zekâ 55 Yetenek 55 PIAGET DE BİLİŞSEL GELİŞİM 56 Temel Kavramlar 57 BİLİŞSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Olgunlaşma Deneyim (fiziksel deneyim) Sosyal (Kültürel) Aktarım Dengeleme 61 EVRELER 62 Duyu-Devinim Evresi (0-2 Yaş) 62 İşlem Öncesi Evre (2-7 Yaş) 64 Odaklanma 65 Tersine Çevrilemezlik 67 Görünüm 67 Özelden Özele Akıl Yürütme 67 Yanlış Bağdaştırma (Senkretik Düşünme) 69 İsimlendirmede Gerçeklik 69 Animizm 69 Yapaycılık (Artifikalizm) 69 Benmerkezcilik 69 Monolog 70 Tek Yönlü Düşünme (Sıralama / Sınıflandırma) 71 Geçişlilik 71 SOMUT İŞLEMLER EVRESİ (7-11 YAŞ) 71 Odaktan Uzaklaşma 72 Tersine Çevirebilirlik 72 Çıkarsanmış Gerçeklik 73 Mekanik Düşünme/Mantıklı Düşünme 73 Tümevarımsal Düşünme 73 v

6 İÇİNDEKİLER Perspektif Alma...74 Kollektif Oyun...74 Çoklu Sınıflama...74 Dönüşümsel Düşünme...75 SOYUT İŞLEMLER EVRESİ - ÖNERMELİ İŞLEMLER (11-18 YAŞ)...75 Soyutlama...76 ERGEN BENMERKEZCİLİĞİ...77 VYGOTSKY: KÜLTÜREL YAKLAŞIM...78 DİL GELİŞİMİ...84 DİLİN NASIL ÖĞRENİLDİĞİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLER...84 Davranışçılık...84 Sosyal Öğrenme...85 Chomsky ve Psikolinguistik Kuram...85 CHOMSKY NİN DİL GELİŞİMİ TABLOSUNA EKLEDİKLERİ...87 ÖZET...88 ÇÖZÜMLÜ TEST...89 ÇÖZÜMLER...94 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM AHLAK GELİŞİMİ AHLAK GELİŞİMİ BİREYİN AHLAKI NASIL EDİNDİĞİNİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLAR Davranışçılık Sosyal Öğrenme Psikanaliz Piaget Piaget ye Göre Ahlaki Gelişim Dönemleri Kohlberg in Ahlak Gelişimi Gelenek Öncesi Düzey Geleneksel Düzey Gelenek Ötesi Düzey ÖZET ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM KİŞİLİK GELİŞİMİ KİŞİLİK GELİŞİMİ Kişiliğin Boyutları FREUD UN KİŞİLİK KURAMI Yapısal Kuram Kişilik Mekanizmalarına Göre Kişilik Tipleri Topografik Kuram Psikodinamik Kuram Psikoseksüel Kuram ERİKSON PSİKOSOSYAL KİŞİLİK KURAMI Temel Güvene Karşı Güvensizlik (0-2) Özerkliğe Karşı Utanç ve Kuşku (2-4) Girişimciliğe Karşı Suçluluk (4-7) Başarıya Karşı Aşağılık (7-12) Kimliğe Karşı Rol Karmaşası (12-18) Yakınlığa Karşı Uzaklık (18-30) Üretkenliğe Karşı Durgunluk (30-60) Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk (60+) MARCIA NIN KİMLİK STATÜLERİ BAĞLANMA KURAMLARI Çocuk Bağlanması Yetişkin Bağlanması DENETİM ODAĞI ÖZET ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM MERAKLISINA GELİŞİM GİRİŞ MERAKLISINA BİYOLOJİK GELİŞİM İLE İLGİLİ EKSTRA KAVRAM VE KONULAR BİLİŞSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ EKSTRA KAVRAM VE KONULAR AHLAK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ EKSTRA KAVRAM VE KONULAR KİŞİLİK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ EKSTRA KAVRAM VE KONULAR KİŞİLİK GELİŞİMİ EKSTRA KAVRAMLARLA İLGİLİ ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER EKSTRA KAVRAMLARLA İLGİLİ CEVAPLI TEST KAYNAKÇA vi

7 1. Gelişim Psikolojisi YILLARA GÖRE ÇIKMIŞ SORU ANALİZLERİ 2005 / / / / / / / / / / / / / / / 1 GELİŞİM PSİKOLOJİSİ Psikoloji: Bireyin davranışlarının nedenlerini ve nasıl oluştuğunu araştıran bilimdir. Örneğin, bir birey neden yalan söyleme davranışı sergilerken diğeri sergilemiyor? Bazı bireyler trafik kurallarına uyarken bazıları neden uymuyorlar? Bir birey neden hayal kuruyor ya da neden ve nasıl halüsinasyon görüyor? Gelişim psikolojisi: Gelişim psikolojisi, döllenmeden başlayıp ölüme kadar bireyde meydana gelen her türlü değişimi inceleyen psikolojinin alt dallarından biridir. Gelişim psikolojisi, sözü edilen bu değişimleri yaşa bağlı olarak inceler. 5 yaşındaki çocukta ne tür, 10 yaşındaki çocukta ne tür değişim var, 60 yaşında neler değişiyor, neler aynı kalıyor? gibi sorulara cevap verir. Gelişim psikolojisinin en önemli özelliği yaşa bağlı incelemedir. Değişim: Bir durumdan daha farklı duruma geçmektir. Değişim ileriye doğru da geriye doğru da olabilir; bir alanda da birden fazla alanda da, olumlu da olumsuz da olabilir. Bir şehirde bina yapılması, bir yolun eskimesi, ekonominin iyiye ya da kötüye gitmesi bir değişimdir. Bir insanın yaşlanınca boyunun kısalması, saçlarının dökülmesi bir değişimdir. Gelişim: Gelişim ileriye doğru birbiri ile ilişkili olan birden çok alandaki değişimdir. Gelişim ve değişimin farklarına baktığımızda şunları görürüz: 1. Birden fazla alanda olmalıdır. 2. Her bir değişim birbirine dayalı olmalıdır. 3. Belli bir yönde ve her zaman ileri doğru olmalıdır. Bu üç özellik gelişimi değişimden ayırır. İnsan gelişimine baktığımızda bu üç özelliği de oldukça net olarak görürüz: Bu resimde göze çarpan ilk önemli nokta, gelişimin belli bir yönü olduğudur. Herkes yaşlılığa ve ölüme doğru gitmektedir. Bu yön tamamen sabittir. Bu gidişi durdurmak ya da geri almak mümkün değildir. Hiç kimse genç yetişkinlikten daha ileri gitmeyeceğini ya da yetişkinlikten ergenliğe geri döneceğini düşünerek süreci geri alamaz. Bu resimde göze çarpan ikinci önemli özellik, her bir değişimin birbiri ile ilişkili olması ya da birbirine dayalı olmasıdır. I. çocukluk döneminden önce bebeklik dönemi, ergenlik döneminden önce ise II. çocukluk dönemi yaşanmalıdır. Gencin yetişkin olması için öncelikle ergenlik sürecini atlatması gerekir. Yani her bir değişim, birbiri ile ilişkilidir; hiçbiri bir diğerinden kopuk değildir. Resimde göze çarpan üçüncü nokta, bir dönemden diğerine geçince birden çok alanda değişim olmasıdır. Birey, bebeklikten I. çocukluğa geçince yalnız biyolojik olarak değil, hem sosyal, Değişim hem duygusal hem de zihinsel olarak değişmektedir. Gelişim Sonuç olarak gelişim bir süreç, gelişme ise bir sonuçtur (üründür). Değişim gelişimi de kapsar. Gelişim Alanları: Gelişim psikolojisinde biyolojik, bilişsel ve psikososyal olmak üzere üç büyük alanda değişim gerçekleşmektedir. Biyolojik gelişim alanı, en temelde yer alan gelişim alanıdır. Bu alan, diğer tüm alanları etkilediği için temel ya da zeminde yer alan gelişim alanı olarak geçer. Biyolojik gelişim sürecinde her dö- 1

8 nem içerisinde nelerin gerçekleştiği biyolojik gelişimin temel konularından biridir. Örneğin yaşlılık döneminde neler olduğu, ergenlik ya da bebeklik dönemindeki değişimler, biyolojik gelişimin konusudur. Bu alanın ikinci önemli konusu hareket sisteminde meydana gelen değişimlerdir. Örneğin çocuğun emeklemeye, ince motor kaslarını kullanmaya başlaması hareket sisteminde meydana gelen değişimdir, buna devinimsel motor gelişim de denir. Gelişim psikolojisinin temel kavramları ve ilkeleri de birkaç tanesi hariç büyük ölçüde biyolojik gelişim kapsamında ele alınır. İkinci büyük gelişim alanı düşünce sistemindeki değişimleri içeren bilişsel gelişim alanıdır. Bu alanda yaşla beraber biliş ve zekânın nasıl değiştiği incelenir. Biliş, düşünme ile ilgili her şeyi kapsar: Bilginin duyu organları ile alınması, zihinde işlemlerden geçirilmesi, analizi, sentezi, belleğe alınması; daha sonra çıktı olarak üretilmesi, problem çözme ya da yaratıcılık vb. hepsi biliştir. Biliş kısaca düşünme süreci dir. Bu konudaki en kapsamlı araştırmayı Piaget yapmıştır. Piaget nin kuramı ikiye ayrılır, temel kavramlar ve evreler. Bu alanda Piaget kadar önemli ikinci isim Vygotsky dir. Dil gelişimi bu alanın bir diğer konusudur. Ahlak, Piaget ve Kohlberg için düşünme ile ilişkili olduğu için tamamen bilişin bir parçasıdır. Üçüncü büyük gelişim alanı, duygular ve çevre ile kurduğumuz ilişkinin yaşa bağlı olarak nasıl değiştiğinin incelenmesidir. Bu psikososyal gelişim alanıdır. Psikososyal gelişim alanının en önemli konusu kişiliktir. Örneğin Duygular ve çevre ile kurulan ilişki nasıl değişiyor? demek, kişilik demektir. Kişilik üzerine en kapsamlı ilk inceleme Freud a aittir. Freud un kişilik üzerine tam 5 ayrı kuramı vardır: Kişiliğin ögelerini incelediği yapısal kuram, duygu düşünce ve anıların kişiliği nasıl etkilediğini incelediği topografik kuram, kişiliği hareket ettiren güçleri incelediği psikodinamik kuram, zamanla kişiliğin nasıl geliştiğini incelediği psikoseksüel kuram ve hasta kişilerin tanısı ve tedavisine yönelik geliştirdiği psikanaliz kuramı. Bu kuramların hepsi, psikanaliz olarak da adlandırılır. Kişilik üzerine en kapsamlı inceleme Freud a ait olduğu için kişilik üzerine söz söylenecekse ya Freud un yanında ya da karşısında olmak gerekmektedir. Üçüncü bir alternatif yoktur. Freud u takip eden bir diğer bilim adamı Erikson dur. Erikson kişilik gelişimini sekiz evrede inceler. Erikson un kuramından hareketle de Marcia nın Kimlik Statüleri Kuramı ve Bağlanma Kuramları (çocuk bağlanması-yetişkin bağlanması) ortaya çıkmıştır. Kurgusal Örnek Skinner yeni aletler yapmaktan hoşlanan bir mucitti. İki kızından küçüğü olan Deborah, babasının bebeğin çevresini tümüyle kontrol etmek amacıyla icat ettiği kapalı bir karyolada büyüdü. Karyola sesten yalıtılmıştı ve ısısı kontrol edilmekteydi. Kendisi şimdi Londra da yaşayan evli ve başarılı bir sanatçıdır. Skinner in karyolası hakkında ne düşünüyorsunuz? GELİŞİM PSİKOLOJİSİ BİYOLOJİK (Fiziksel) GELİŞİM Biyolojik yapıdaki değişimler birinci gelişim alanıdır. En temel değişim alanı ya da zemindeki alan olarak geçer. BİLİŞSEL GELİŞİM Düşüncede meydana gelen değişimlerdir. PSİKOSOSYAL DEĞİŞİM Bireyin duyguları ve çevre ile kurduğu ilişkide yaşa bağlı olarak meydana gelen değişimlerdir. BİYOLOJİK GELİŞİM ALANININ KONULARI BİLİŞSEL GELİŞİM ALANININ KONULARI PSİKOSOSYAL GELİŞİM ALANININ KONULARI Dönemlerde meydana gelen biyolojik değişimler PIAGET NİN BİLİŞSEL GELİŞİMİ a) Temel kavramlar b) Evreler FREUD UN KURAMI a) Yapısal Kuram: İd, Ego, Süperego b) Topografik Kuram: Bilinç, Bilinç öncesi, Bilinç dışı c) Gelişim Kuramı: Oral, Anal, Fallik, Latent, Genital evreler d) Psikodinamik (Dürtü) Kuram: Libido, Thanatos, Yaşam içgüdüleri e) Psikanaliz Kuramı: Hasta kişilerin tedavisi için hastayı tanımak amacıyla geliştirilen kuramdır. Psikomotor Gelişimi: Hareket sisteminde meydana gelen değişimler Temel kavramlar Gelişim ilkeleri VYGOTSKY NİN SOSYO- KÜLTÜREL YAKLAŞIMI DİL GELİŞİMİ (Chomsky, Piaget) AHLAK GELİŞİMİ Piaget - Kohlberg Erikson un Psikososyal Kuramı: Marcia nın Kimlik Kuramı Bağlanma Kuramları: Çocuk yetişkin bağlanması İnsancıl Yaklaşım Davranışçılık 2

9 TEMEL KAVRAMLAR BÜYÜME Tamamen biyolojik bir kavramdır. Organizmanın boy, kilo, hacminde sayısal artış olmasıdır. Yani nicel bir değişimdir. Büyüme aşırı olmazsa insan hayatını aşırı etkilemez. Büyümenin insan hayatını en fazla etkilediği dönem ergenliktir. Ergenlikte büyüme çok aşırıdır ve insan yaşamını etkiler. NOT Büyüme, pozitif yöndeki artışları ifade eder. - Büyümede sayısal artış yönünde bir ifade vardır. OLGUNLAŞMA Olgunlaşma büyümeden farklı olarak nicel değil nitel değişimdir, yani yeni özellik ve işlevler kazanmaktır. Olgunlaşmanın birden çok tanımı vardır: 1. Bir durumdan çok farklı bir duruma geçmektir. Örneğin bebeklikten çocukluğa ya da çocukluktan ergenliğe geçince insanın tüm hayatı değişir. 2. Organizmada var olan özelliğin ortaya çıkmasıdır. Örneğin doğacak olan canlı insansa döllenme anında konuşma ve iki ayak üzerinde durma özelliğini potansiyel olarak barındırır. 12 aylıkken konuşma, aylıkken iki ayak üzerinde durma özelliği ortaya çıkmaktadır. 3. Organların biyo-fizyolojik yeterlilik kazanması ya da organların kendinden beklenen işlevi yerine getirmesidir. Örneğin gözden beklediğimiz işlev, net görmesidir. Göz merceğini kasıp gevşeten kas olgunlaşır ve kişi net görmeye başlar. Anal kaslardan beklenen işlev tuvaleti kontrol edebilmektir. Anal kasların olgulaşmasıyla çocuk tuvaletini kontrol etmeye başlar. 4. Yapamadığını yapabilir duruma gelmedir. Örneğin kalem kullanamayan bir çocuğun yazabilir duruma gelmesi, yürüyemezken yürüyebilmesi, iğneyi iplikten geçiremezken geçirebilmesidir. NOT Olgunlaşmanın gerçekleşmiş olması için öncelikle bireyin belli bir miktar büyümesi gereklidir. Olgunlaşma vücut organlarının kendilerinden beklenen görevleri yapabilecek duruma gelmesi, göreve hazır olmasıdır. Bütün bunlar üzerinde çevrenin etkisi nedir? Çevre olgunlaşmayı ya çok az hızlandırır ya da çok az yavaşlatır. Örneğin çocuğun ince motor kaslarından olan parmak kaslarının olgunlaşması 7 yaş civarıdır. Çocuk ana okuluna gönderilir, burada çocuğa sürekli hamur boyama çalışmaları yaptırılırsa parmaklarının olgunlaşması 6,5 yaşına inebilir. Çocuğun ayağa kalkması aylıkken gerçekleşir. Çevre, bunu çok az hızlandırabiliyor, çok az yavaşlatabiliyor; o yüzden çevre etkisi ihmal edilebilir düzeydedir. Olgunlaşma, öğrenmeden bağımsız olarak gerçekleşir. Ayağa kalkma, emekleme üzerinde hiçbir öğrenme durumu yoktur. Soruda...yapamadığını yapma, yeterlilik vb. ifadeler görülürse olgunlaşmadan söz edilmektedir. Sorudaki -ebilirlik ifadesi önemlidir. DENEYİM (Yaşantı) Nesne ve durumlarla birebir ilişki kurmaktır. Örneğin çocuğun sıcak bir nesneye dokunması, kırmızıyı görmesi, tarçını, zerdaliyi tatması vb. gerekir. Deneyim, bilişsel gelişim açısından kritiktir. Zihin gelişimi bazılarına göre (örneğin Piaget) deneyime bağlıdır. Yazı yazılmalı, çiçek koklanmalıdır ki bunlar hakkında zihinde fikirler ya da düşünceler oluşabilsin. ÖĞRENME Çevre ile etkileşim sonucu bireyde meydana gelen her türlü değişim öğrenmedir. Öğrenme, gelişimde pek çok şeyi etkiler. En çok etkili olduğu gelişim alanı ise psiko-sosyal gelişimdir. Duygularımızı nasıl ifade edeceğimizi insanlar ile nasıl ilişki kuracağımızı etkileyen tek etmen öğrenmedir. Konuşacağımız dili öğreniriz. Öğrenme, biliş üzerinde de etkilidir. Ne düşüneceğimizi, kimya hakkında mı matematik hakkında mı düşüneceğimizi öğreniriz. Öğrenme, bilişin içeriğini belirler. Öğrenme, biyolojik yapıyı da değiştirir. Nasıl yaşayacağımızı öğreniriz. Örneğin spor yapmayı öğreniriz; spor yaparsak yaşamımız bundan etkilenir. Beslenme alışkanlıkları öğrenilir. Et ağırlıklı beslenme ile sebze ağırlıklı beslenmenin biyolojik olarak sonuçları birbirinden farklıdır. 3

10 HAZIRBULUNUŞLUK Bir gelişim özelliğini kazanmak için hazır hâlde olmaya hazırbulunuşluk denilir. Hazırbulunuşluk hem biyolojik olarak hem de yaşantı olarak hazır olmak demektir. Biyolojik olarak hazır olmak büyüme ve olgunlaşma, yaşantı olarak hazır hâlde olmak ön bilgi ve güdülenme demektir. NOT Büyüme ve olgunlaşma olmadan bazı şeyler öğrenilemez. Örnek Okula başlamak için birey biyolojik olarak hazır olmalıdır yani en azından parmaklardaki ince motor kaslar olgunlaşmış olmalıdır. Ayrıca yaşantı olarak da hazır olunmalıdır. Çocuğun okula ilişkin ön bilgileri olmalı ve çocuk okula gitmeyi istemelidir. İki tekerlekli bisiklete binmeyi öğrenmek için gerekli fiziksel olgunlaşmanın yani el-göz uyumunun olmasının yanı sıra bisiklete binmeye ilişkin ön bilgi, beceri, davranışları bilmek ve bisiklete binmeye istekli olmak gerekir. NOT Soruların seçeneklerinde olgunlaşma ve hazırbulunuşluk alt alta gelmektedir. Aynı soru hem olgunlaşma hem de hazırbulunuşluk sorusu olabilir. Soruda ön bilgi varsa soru hazırbulunuşluk sorusudur, soruda ön bilgi yok da sadece yapamadığını yapma ve yaş varsa olgunlaşma sorusudur. Örnek Soruda...yapamadığını yapma, yeterlilik vb. ifadeler görülürse olgunlaşmadan söz edilmektedir. Sorudaki -ebilirlik ifadesi önemlidir. Denklemleri öğrenebilmek için çocuğun 12 yaşında olması gerekir. ifadesi olgunlaşma ifadesidir; Denklemleri öğrenmek için dört işlemi iyi bir şekilde yapabilmek gerekir. ifadesi hazırbulunuşluk ifadesidir. Okula gidebilmek için 7 yaşında olmak gerekir. ifadesi olgunlaşmadır. Daha önce anaokuluna giden çocuk okula rahat başlar. ifadesi ise hazırbulunuşluktur. KRİTİK DÖNEM Bir gelişim özelliği kazanmak için kısa ve hassas olan zaman aralığıdır. Bu zaman aralığı kaçırıldığında o özelliği bir daha kazanmak ya imkânsız ya da çok zor olur. Hassas olması, organizmanın bu dönemde çevredeki uyarıcılara aşırı açık olması demektir. Bu dönemde çevrede meydana gelen değişimler doğrudan bireyi ya da organizmayı etkiler. Fenilketonüri, kalıtımdan kaynaklanan ve zekâ geriliğine yol açan bir özelliktir. Ancak doğumdan sonra 7 gün içinde tespit edilirse basit bir diyetle bireyin zihin gelişimi normal hâle gelir. Örneğin hamileliğin ilk 3 ayı kritik dönemdir. Bu dönemde bebeğin zihin gelişimi normal değilse daha sonra düzelmesi mümkün değildir. Bu dönemde kullanılan ilaçlar, maruz kalınan yabancı maddeler (radyasyon, cıva vb.) annenin beslenmesi, çocuğun gelişimini olumlu ya da olumsuz etkiler. Organizma bu dönemde çevreye karşı hassastır. Doğum sonrası ilk 7 gün kritik dönemdir. İlk yedi gün içinde fenilketonüri sendromu tespit edilirse basit bir diyetle çocuğun zihinsel gelişimi normal olmaktadır ancak ilk yedi gün kaçırılırsa çocuk zihinsel engelli olmaktadır. 0-2 yaş, beyin gelişimi ve konuşma açısından kritik dönemdir. 0-2 yaş aralığında bebek çevreden hiç insan sesi alamazsa daha sonra konuşmayı öğrense de pek çok sesi (örneğin h, t gibi) bir daha çıkaramamakta ya da çıkarmakta çok zorlanmaktadır. Bebeklik konuşma açısından kritiktir. Bebeklik dönemi beyin yani zihin gelişimi açısından da kritik dönemdir. Bu dönemde ne kadar çok uyarıcı alırsa zihin o kadar iyi gelişir. Bu, hayvanlar üzerinde yapılan deneylerde görülmektedir. Fareler doğduktan sonra gün gözleri kapalı büyütülmüş, daha sonra gözleri açıldığında farelerin net olarak göremedikleri saptanmıştır. Çünkü beynin görme merkezi ona göre gelişiyor. Başka bir deneyde köpekler çizgilerle dolu bir odada büyütülmüş, daha sonra normal ortamda bu köpeklerin pek çok şekli göremedikleri görülmüştür. Böyle bir deney insan üzerinde yapılamaz; ama hayvanlar üzerinde yapılan bu deneylerden hareketle uyarıcı eksikliğinin zihin gelişimini olumsuz, uyarıcı çeşitliliğinin fazla olmasının ise zihin gelişimini olumlu etkilediği sonucuna varılabilir. 4

11 KPSS de Çıkmış Soru Yumurtalı hayvanlar yumurtadan çıktıktan ilk yirmi saniye içinde önlerinde hareket eden ne varsa onu takip ederler. Eğer önlerinde hareket eden anneleri ise annelerini takip ederler. Başka biri ise onu takip ederler. Ancak bu durum yumurtadan çıktıktan sonra ilk yirmi saniye içinde olmaktadır. Yirmi saniyeyi geçince böyle bir durum oluşmamaktadır. Resimde kritik dönem kavramının isim babası olan Lorenz kendisini hayat boyu takip eden kazlarıyla görülmektedir. 0-2 yaş sevgi duygusu için kritik dönemdir; ancak bu dönemde çocuk sevgi duygusunu kazanamazsa daha sonra çok zor olsa bile sevgi duygusunu kazanır. Sosyal durumlar ve özelliklerde kritik dönem kaçırılsa bile telafisi kısmen ileriki yıllarda yapılmaktadır. Biyolojik kazanımlarda, kritik dönemin kaçırıldığı durumların telafisi mümkün olmamaktadır. Sosyal durumlar kaçırılsa da telafisi olduğundan bunlara duyarlı dönem de denir. Sınavdaki sorularda, kritik dönem ve çevre seçeneklerde birlikte gelmektedir. Soruda sabit zaman aralığı ve özellik bir daha kazanılamayacak ya da çok zor kazanılacak ifadesi varsa bu kritik dönemdir, bu ifadeler yoksa aynı sorunun cevabı çevre etkisi olur. Örneğin yeterli beslenemeyen çocuğun ileride iskelet ve kas sisteminin zayıf olmasının nedeni çevredir. Aynı ifade 0-1 yaş aralığında yeterli beslenemeyen çocuğun ileride iskelet ve kas sistemi zayıf olur. şeklinde olursa 0-1 yaş sabit zaman dilimi olduğu için bu durumun nedeni kritik dönem olur. Kritik dönem kavramı, çevresel etkenlerin gelişimi nasıl etkilediğini anlamada çok önemlidir. Gelişim süreci incelendiğinde insana ait her organ ya da davranışın, belirli yönlerinin sabit zamanlarda geliştiği görülmektedir. Bu sabit zamanlara kritik dönem denilmektedir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi gelişim sürecinde kritik dönemlerin bulunduğu görüşünü doğrulayan bir örnek olabilir? A) Ters doğan Ayşe, doğum sırasında beynine bir süre oksijen taşınmaması sonucu ileriki yıllarda normalin altında zekâya sahip olmuştur. B) Gebeliğin ilk üç ayında X ilacı kullanan Fatma, kolsuz bir bebek dünyaya getirmiştir. C) Prematüre doğan İlker, iyi beslenerek birkaç ay içinde normal doğan çocukların kilosuna erişmiştir. D) Başından geçen olumsuz bir olay sonrasında kekelemeye başlayan Sabri, tüm çabalara rağmen kekeme kalmıştır. E) Doğuştan hipermetrop olan Zehra nın bu görme bozukluğu yaşla birlikte giderek artmıştır. Çözüm: Gelişim süreci incelendiğinde insana ait her organ ya da davranışın belirli yönlerinin geliştiği sabit zamanlarda çevresel etkenler büyük önem taşır. Örneğin gebelikte gelişigüzel kullanılan ilaçlar bebeğin gelişimini olumsuz etkilemektedir. Genel olarak ilaç almanın en tehlikeli olduğu zaman hamileliğin ilk üç ayıdır, çünkü cenin gelişimi o zaman gerçekleşir ve cenin zedelenmeye çok açıktır. A seçeneğinde bir süre ifadesi vardır, eğer 10 dakika ya da 5 dakika gibi sabit zaman verilseydi kritik dönem olurdu, sabit zaman verilmediği için bu seçenek çevre etkisine örnektir. Cevap B NOT Kritik dönem, çevresel etkilerin bireyin gelişimine en çok etki ettiği zaman dilimidir. Anne sütü içmeyen çocuğun dişleri zayıf olur. ifadesi geçen bir sorunun cevabı çevre etkisidir. 0-9 aylar arası anne sütü almayan çocuğun dişleri bir daha düzgün gelişmez. ifadesi geçerse soruda 0-9 ay sabit zaman dilimi olduğu ve özelliğin bir daha kazanılamayacağı (daha düzgün gelişmez) belirtildiği için sorunun cevabı kritik dönem olur. 5

12 KPSS de Çıkmış Soru Okul çağına geldiğinde babası okula göndermediği için okuma yazma öğrenemeyen, evlenip çoluk çocuk sahibi olduktan sonra okuma yazmayı öğrenmeye başlayan Fidan Hanım, okuma yazmayı öğrenme sürecinde oldukça zorlanmıştır. Yukarıda verilenlere göre Fidan Hanım ın okuma yazmayı öğrenmede zorlanması aşağıda verilenlerden hangisi ile en doğru biçimde açıklanır? A) Büyüme B) Olgunlaşma C) Kritik dönem D) Hazırbulunuşluk E) Aktarım Çözüm: Kritik dönem, bir davranışın kazanılması ile ilgili en uygun zaman aralığını ifade eder. İlgili davranış o zaman aralığında kazanılmadığında telafisi çok zordur. Okuma yazmayı öğrenmesi için en uygun zaman olan okul döneminde, okula gitmesine izin verilmeyen Fidan Hanım, orta yaşa geldiğinde okuma yazmayı öğrenmeye başlamış; ancak öğrenme sürecinde okul çağındaki çocuklara göre oldukça zorlanmıştır. Bu nedenle doğru cevap kritik dönemdir. Cevap C BİREYSEL FARKLILIK Bireysel farklılık iki anlama gelmektedir. Birinci anlamı, aynı gelişim özelliğine farklı bireylerin farklı zamanlarda ulaşmasıdır. Örneğin çocuğun ayağa kalkması aylar arasıdır. Ancak bazı çocuklar 10 aylıkken, bazı çocuklar 18 aylıkken ayağa kalkmaktadırlar. Çocuklar ortalama 10 aylıkken emeklemeye başlarlar. Ancak bazı çocuklar 8 aylıkken, bazıları 20 aylıkken emeklemeye başlarlar. Bu bakımdan bireysel farklılığın en yoğun olduğu iki zaman dilimi 6-8 ve 9-14 yaşları arasıdır (ilköğretime başlama yaşı ve ergenliğe giriş yaşı). Ergenliğe giriş 9-14 yaşları arasında farklılaşır. 6-8 yaşları da bireysel farklılığın en yoğun olduğu zaman dilimidir. Bazı çocukların ince motor kasları 6, bazılarının 8 yaşında olgunlaşır. Aynı şekilde bazı çocuklar somut düşünmeye 6, bazıları ise 8 yaşında başlarlar. Bireysel farklılığın ikinci anlamı, bireylerin farklı özelliklere sahip olmasıdır. Bireyler özel yetenek açısından yani resim, müzik, dil, beden açısından farklılaşır. Genel yetenek, özel yetenek kadar olmasa da bazı bireylerin sayısal, bazı bireylerin sözel zekâsı baskın olur. Bireylerin genel uyarılmışlık düzeyleri farklıdır. Bazı bireylerin en ufak seste dikkatleri dağılırken, bazıları gürültüde bile ders çalışır. En fazla bireysel farklılık gösteren alan kişiliktir. Aynı kişiliğe sahip iki kişi dünyada yoktur; Dünya da 7 milyar insan varsa 7 milyar kişilik var demektir. Sorunun yanıtının bireysel farklılık olması için ifadede iki birey, bir kişi veya bir ya da iki grubun karşılaştırılmış olması gerekir. EN TEMEL KAVRAMLAR YAŞ Yaş kavramı, gelişim psikolojisini psikolojinin diğer alanlarından ayıran temel kavramdır. Yaş, zaman ile eş anlamlı bir kavramdır. Yaş, basitçe bakıldığında bireyin doğum anından şu an içinde bulunduğumuz ana kadar geçen sürenin adıdır. İster yıl olarak (9, 15, 58 gibi), ister ay olarak (9, 15, 18 gibi) ya da gün olarak (1000, 1500 gibi) hesaplansın, değişen bir şey yoktur. Gelişim psikolojisinde yaşa bağlı inceleme yapılır; ancak yaşa bağlı inceleme bireysel farklılıklardan dolayı sorun çıkarmaktadır. Bütün çocuklar 10 aylık olduklarında emekler. gibi bir ifade kullanılmaz; çünkü bazı çocuklar 8, bazıları 13 aylıkken emeklemektedir. Aynı şekilde Bütün çocuklar 12 yaşında ergenliğe girer. gibi bir ifade kullanılamaz çünkü bazı bireyler 13, bazıları yaşında ergenliğe girmektedir. DÖNEM Yaş ile ilgili sorular genellikle olgunlaşmaya karşılık gelir. Özellikle Piaget için yaş ve olgunlaşma aynı anlamdadır. Örneğin 7 yaşında bir çocuk bir şey yapabiliyorsa bu olgunlaşma demektir. Soruda yaş görüldüğü zaman akla ilk gelmesi gereken olgunlaşmadır. Yaşa dayalı inceleme (bireysel farklılıklardan dolayı) sorun çıkardığı için bilim adamları dönem kavramını kullanır. Belli yaş aralıklarını kapsayan ve her birinde belirli biyolojik özelliklerin ön plana geçtiği gelişim aşamalarına dönem adı verilir. En basit dönem sınıflaması ise yaş aralıklarına göre yapılır. 6

13 Yaş Aralıkları Dönem Öne Çıkan Özellikler 0-2 Bebeklik Vücudu kontrol 2-6 I. Çocukluk Bedeni kullanarak oyun 6-12 II. Çocukluk Bedenini kullanarak yapma Ergenlik Cinsel olgunlaşma Genç yetişkinlik Sosyal ilişkiler Yetişkinlik Üretkenlik üzeri Yaşlılık Beden bütünlüğü Dönemin avantajı, bireysel farklılıkların yarattığı problemlerden bir ölçüde araştırmacıları kurtarmasıdır. Bebeklik döneminde birey emekler. denebilir. Artık 8, 10, 12 aylıkken emeklemesinin önemi yoktur. Aynı şekilde bebeklik döneminde bireyin kaçıncı ayda ayağa kalktığının da bir önemi yoktur. Her bir dönemde biyolojik olarak bir özellik öne çıkar. Bebeklik döneminde öne çıkan özellik vücudu kontroldür. Bebek baştan başlayıp ayağına doğru tüm vücudunu denetim altına alır. I. çocukluk döneminde öne çıkan özellik çocuğun bedenini kullanarak oyun oynamasıdır. Çocuk hoplar, zıplar, oyunlar oynar. Çocuğun sosyalleşmesi, çocuğun bilişsel gelişimi gibi diğer boyutlar hep oyun etrafında döndüğünden dönemin diğer adı oyun dönemi dir. II. çocuklukta öne çıkan özellik bedenini kullanarak bir şeyler yapmadır. Çocuk, elini kullanıp yazı yazmayı, resim yapmayı, flüt çalmayı gerçekleştirir. Çocuk, futbol, voleybol oynar. Bedenini kullanarak bir şeyler yapma, en çok okulda gerçekleştiği için bazı kaynaklar bu dönemi okul dönemi olarak adlandırır. Ergenlik döneminde duygusal, sosyal, bilişsel, biyolojik gelişimin, kısaca bütün gelişim özelliklerinin, etrafında döndüğü bir özellik vardır: Cinsel olgunlaşma. Genç yetişkinlik döneminde biyoloji, durma noktasında yavaşlar, bu dönemde artık hiçbir ciddi değişim olmaz, sadece büyüme olur. Örneğin birey kilo alabilir. Başka bir biyolojik değişim olmaz. Burada sosyal ilişkiler, işe girme, evlenme vb. konular hâkim olur. Yetişkinlik döneminde biyolojik olarak metabolizma hızlanır, bundan dolayı bu dönemin adı üretkenlik dönemidir. Yaşlılık döneminde beden dağılmaktadır. Bu dönemde bedeni bir arada tutmak önemlidir. Bundan dolayı bu dönemin adı bütünlük dönemidir. EVRE Bazı gelişim psikologları evre kavramını kullanırlar ve incelemelerini evreler hâlinde yaparlar. Freud, Erikson, Kohlberg, Piaget evreyi kullanan psikologlardandır ancak bunlar içinde evrelere dayalı incelemeyi en iyi temsil eden Piaget dir. Evreler de dönemler gibi belli yaş aralıklarını kapsar. Evrelerde de dönemlerde olduğu gibi bir özellik öne çıkar. Örneğin Piaget nin evreleri aşağıdaki gibidir: Yaşlar Evreler Öne Çıkan Özellikler 0-2 Duyu Devinim Evresi 2-6 İşlem Öncesi 6-12 Somut İşlemler Soyut İşlemler Kurgusal Örnek Bebeğin düşüncesi algı ve hareketten oluşur. Sembollerle düşünce ifade edilmeye başlar; ancak düşünceye görme duyusu (sezgi) hâkimdir. Somut nesneler üzerine mantıklı düşünme vardır. Soyut kavramlarla sistematik olarak düşünür. Tüm insanların gördüğü ortak rüyalar vardır. Düşme rüyası, adı kültürden kültüre farklı olsa da karabasan rüyası, vurma kırma parçalama, topluluk önünde çırılçıplak kalma, takip edilme, bir hayvan ya da yaratık tarafından ısırılma vb. tüm insanların gördüğü rüyalardır. Freud, bu durumu herkesin aynı evrelerden geçmesi sonucu bilinç dışında benzer olguları bastırması ile açıklamıştır. Freud u bir kenara bırakırsak tüm insanlar çok sayıda farklılığa karşın benzer süreçlerden geçmektedir. Herkes çocukluk ve ergenlikten geçmektedir. Dönem ve evrenin farkı Bir evreden diğerine birdenbire (sıçrayarak) geçilir. Buna geçişin süreksiz olması denir. Piaget ye göre 7 yaşına ulaşınca birden mantıklı somut düşünme başlar, 12 yaşına ulaşınca birey soyut kavramlarla olasılıklı düşünmeye başlar. Dönemde geçiş adım adım olur. Buna sürekli geçiş denir. Çocuk 5 yaşında oyunlar oynar, 6 yaşında yapma duygusu başlar; yapma duygusu gittikçe artar ve 7-8 yaşlarında yapma duygusu iyice hâkim olur. 7

14 NOT Bir dönemden diğerine geçiş adım adım yani nicel değişimlerle olur. Evrelerde geçiş, birdenbire nitel bir biçimde olur. Dönemlerde geçiş, adım adım ve nicel değişimle olurken evrelerde geçiş nitel değişimle, birdenbire olur. Kurgusal Örnek Kohlberg in ahlak gelişimi üzerine yaptığı araştırmanın ilginç sonuçlarından biri şöyledir: Orta sosyo-ekonomik düzeyde olma ile bireylerin 5. ve 6. evrelere çıkması arasında manidar bir ilişki varken bireylerin milliyetleri, etnik kökenleri, dinî inançları, mezhepleri ya da ateist olmaları ile gelenek ötesi düzeye çıkmaları arasında bir ilişki bulunmamıştır. Bu durum, ahlak gelişimi üzerinde kültürün etkisiz olduğunu göstermektedir. Bu da Kohlberg in evre yaklaşımı nı destekler niteliktedir. BÖLÜK Çevrenin insan gelişimi üzerindeki en büyük etkisi bölük etkisidir. Bireyin yaşam döngüsü belirli bir tarih içine yerleştiğinden bireysel zaman ile tarihsel zaman arasındaki etkileşim de önemlidir. Örneğin bireyin 20 yaşını 15 te ya da 1935 te yaşaması farklı anlamlar taşır. Öte yandan, gelişim araştırması açısından farklı insanlar arasındaki yaş farklılıkları (bireyin ve ana babasının) ile bireyin kendisinin yaş farklılığı (şimdiki hâli ve 30 yıl sonrası) farklı etkenlerin dikkate alınmasını gerektirir. Her birey, aşağı yukarı aynı zamanda doğmuş insanlar grubu demek olan bölük (cohort) içinde yer alır. Bu durum bireyin gelişimini hem psikososyal, hem bilişsel hem de biyolojik olarak etkiler. Örneğin ABD de arası ile arasında yaşayan insanların gelişiminde farklı etkenler söz konusudur yılları arasında dünyaya gelen bireyler dünya ekonomik krizinin içinde dünyaya gelmişlerdir yılları arasında dünyaya gelen bireyler ABD nin ekonomik olarak refah döneminde dünyaya gelmişlerdir. Ekonomik krizin içinde dünyaya gelmek ya da refah döneminde dünyaya gelmek bireyleri tamamen farklı şekillerde etkileyecektir. Büyük teknolojik gelişmeler (televizyon, bilgisayar, İnternet gibi), büyük toplumsal olaylar (ayaklanma, savaş gibi), büyük doğa olayları (deprem, sel gibi) bölük etkisi yaratır. GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Gelişimi etkileyen iki önemli etken vardır: Kalıtım ve çevre. Bu iki faktöre tarihsel zaman da eklenebilir. KALITIM Organizmaya, döllenme anında aktarılan özelliklerin tamamı kalıtımdır. Bu özellikler genler ile aktarılır. Genler, doğacak olan canlının; insan mı hayvan mı olacağı gibi en genel özelliklerinden göz rengi, saç rengi gibi en özel özelliklerine kadar belirler. Döllenme anı Kalıtım yalnızca genetik olarak düşünülür. Genler dışındaki her şey çevre etkisidir. Örneğin ikiz çocuklar ana rahmindeyken bu iki çocuğa giden kan miktarındaki farklılık çevre etkisidir. Gelişim, erkek sperm hücresinin kadın yumurta hücresini döllemesiyle başlamaktadır. Vücuttaki tüm hücrelerin hücre çekirdeğinde 46 kromozom (23 çift) bulunmaktadır. Kromozomlar, hücrelerin çekirdeklerinde bulunan mikroskobik kesecik benzeri oluşumlardır ve içlerinde DNA, RNA ve gen adı verilen biyokimyasal oluşumları içermektedir. Bir hücrede iki tip kromozom bulunmaktadır. Yalnızca üreme hücrelerinde (sperm ve ovumda) 23 kromozom bulunur. Bu 23 kromozomdan 22 tanesi vücudun genel özelliklerini belirleyen Kromozom vücut kromozomu (otozom), diğeri ise eşey yani cinsiyet kromozomu (gonozom)dur. İki üreme hücresinin birleşmesiyle döllenmiş yumurta yani zigot oluşur. Döllenme anı, bireysel farklılıkların temelidir. Doğacak olan çocuk genetik özelliklerinin yarısını anneden, yarısını babadan almaktadır. Zorunlu olarak hem anne babasından hem de diğer insanlardan farklı olmak durumundadır. Döllenmeyi sağlayan sperm ve yumurta hücrelerine eşey hücre (gamet) adı verilmektedir ve eşey hücrelerinin sahip olduğu özellikler, bebeğin taşıyacağı 8

15 kalıtımsal özellikler açısından büyük önem taşımaktadır. Zigot adı verilen döllenmiş yumurta hücresi, taşıyacağı özelliklerin yarısını anneden, yarısını da babadan alır. Başka bir ifadeyle doğacak canlının taşıyacağı kalıtımsal özellikler döllenme anında belirlenmiş olmaktadır. Genler baskın (dominant) ve çekinik (resesif) olmak üzere iki türlüdür. Baskın genler, diğer ebeveynden gelen genlerin özellikleri ne olursa olsun taşıdıkları özelliklerin bebeğe geçmesine yol açar. Çekinik genlerin özellikleri ise ancak öteki ebeveynde de aynı tür genlerin olması durumunda ortaya çıkabilir. Örneğin koyu göz renkleri baskın, açık göz renkleri çekiniktir. Anne babadan birinin göz rengi kahverengi, diğerinin mavi ise çocuğun göz renginin kahverengi olma olasılığı yüksektir. Genlerle taşınan özelliklerin tümünü bireyde gözlemlemek mümkün değildir. Birey, anne babadan aldığı tüm genetik özellikleri genlerinde barındırmakla birlikte bu özelliklerin tümü gözlenememektedir. Olağan hücre bölünmesi, mitoz bölünmeyle gerçekleşir, yani her hücre kendisinin tıpatıp aynısı olacak şekilde ikiye bölünür. Çoğalan hücrelerde 23 çift kromozom bulunur; ancak eşey hücrelerde durum farklıdır. Döllenmiş yumurtayı oluşturmak amacıyla birleşen dişi ve erkek (yumurta ve sperm) üreme hücrelerinin bölünme süreci mayoz bölünme ile gerçekleşir. Üreme hücreleri, mayoz bölünme sırasında asıl hücredeki genetik Hücre materyaller açısından eşit iki yarıya bölünerek yeni oluşan hücreye geçecek biçimde Çekirdek çoğalır. Böylece yeni hücreye anne ve babadan yirmi üçer kromozom geçer. Yani anne ve babadan gelen dişi ve erkek eşey Kromozom hücrelerden her birindeki kromozom sayısı 23 tür. Zigot, anne ve babadan gelen 22 otozomun ve 1 tane gonozomun birleşimi ile meydana gelmektedir. Kromozomlar, DNA gen adı verilen biyokimyasal oluşumları içerirler ve genler, doğacak bebeğe kalıtım yolu ile geçecek özellikleri belirler. Gen kavramından söz edilince genotip ve fenotip adı verilen iki kavram daha ortaya çıkar. Genotip: Organizmaya döllenme anında aktarılan tüm özellikler genotiptir. Genotipin içinde anne babanın ve önceki kuşakların tüm özellikleri vardır. Fenotip: Eğer genotiple aktarılan özelliklerden herhangi biri çocukta ortaya çıkarsa fenotip olur. Hemen açığa çıkan fenotipler göz rengi, saç rengi, ten rengi ve cinsiyettir. Bazı fenotip özellikler ise zamanla çevrenin etkisi ile açığa çıkar. Örneğin şizofreni, göğüs kanseri, 40 lı yaşlarda kalp krizi riski gibi özellikler genlerle aktarılır ve çevrenin etkisi ile açığa çıkar. Eğer genotip olarak aktarılan özellik çocukta açığa çıkmazsa genotip olarak kalır, sonraki kuşaklarda açığa çıkabilir. Fizikçi S. Hawking genetik bir rahatsızlık olan ALS hastalığına yakalanmıştır. 30 lu yaşlardan sonra hızlı bir şekilde ilerleyen felç ve kas kaybıyla ortaya çıkan bir rahatsızlıktır. Genotipte olan her şey fenotip olarak açığa çıkabilir. Örneğin kızıl saç İskandinav genidir. Bugün bir çocukta rahatlıkla çıkabilmektedir. İskandinavlar 1000 li yıllarda Bizans imparatoruna paralı askerlik yapıyorlardı yıl önce Türkiye sınırları içinde İskandinavlarda görülen bu gen, bugün rahatlıkla bizlerde de açığa çııkabilir. Anne tarafında 20 kuşak önce göğüs kanseri varsa ya da baba tarafında 15 kuşak önce şeker hastası varsa çocukta çıkıp onun fenotipi hâline gelebilir, eğer açığa çıkmazsa genotip olarak kalır. Genotipte var olan özelliklerin açığa çıkmasını tetikleyen en önemli öge, genetik havuzun dar olması yani akraba evliliğidir. 9