GELİŞİM PSİKOLOJİSİ. KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ KONU ANLATIMLI

Transkript

1 KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ GELİŞİM PSİKOLOJİSİ KONU ANLATIMLI PRATİK BİLGİLER SINAVLARA EN YAKIN ÖZGÜN SORULAR VE AÇIKLAMALARI

2 Komisyon KPSS GELİŞİM PSİKOLOJİSİ ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 29. Baskı: 2018, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş. Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Değerli Öğretmen Adayları; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Eğitim Bilimleri Testinde önemli bir yer tutan Gelişim Psikolojisi kapsamındaki yaklaşık 10 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.

4

5 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM GELİŞİM PSİKOLOJİSİ GELİŞİM PSİKOLOJİSİ 1 TEMEL KAVRAMLAR 3 Büyüme 3 Olgunlaşma 3 Deneyim (Yaşantı) 3 Öğrenme 3 Hazırbulunuşluk 4 Kritik Dönem 4 Bireysel Farklılık 6 EN TEMEL KAVRAMLAR 6 Yaş 6 Dönem 6 Evre 7 Bölük 8 GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 8 Kalıtım 8 Genotip 9 Fenotip 9 Mutasyon 10 Çevre 10 Tarihsel Zaman 11 İkiz Araştırmaları 11 GELİŞİMİN İLKELERİ 12 ÖZET 15 ÇÖZÜMLÜ TEST 16 ÇÖZÜMLER 19 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM BİYOLOJİK GELIŞIM BİYOLOJİK GELİŞİM 29 DOĞUM ÖNCESİ 29 BEBEKLİK DÖNEMİ 0-2 YAŞ 30 I. ÇOCUKLUK (2-6) 32 II. ÇOCUKLUK (6-12) 32 ERGENLİK (9,12-18) 33 GENÇ YETİŞKİNLİK (18-30) 36 YETİŞKİNLİK (30-60) 36 YAŞLILIK (65-ÜSTÜ) 38 Gelişim Görevleri 38 Biyolojik Gelişim Dönemleri 38 ÖZET 39 ÇÖZÜMLÜ TEST 40 ÇÖZÜMLER 45 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM BİLİŞSEL GELİŞİM BİLİŞSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ KAVRAMLAR 55 Biliş 55 Zekâ 55 Yetenek 55 PIAGET DE BİLİŞSEL GELİŞİM 56 Temel Kavramlar 57 BİLİŞSEL GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Olgunlaşma Deneyim (fiziksel deneyim) Sosyal (Kültürel) Aktarım Dengeleme 61 EVRELER 62 Duyu-Devinim Evresi (0-2 Yaş) 62 İşlem Öncesi Evre (2-7 Yaş) 64 Odaklanma 65 Tersine Çevrilemezlik 67 Görünüm 67 Özelden Özele Akıl Yürütme 67 Yanlış Bağdaştırma (Senkretik Düşünme) 69 İsimlendirmede Gerçeklik 69 Animizm 69 Yapaycılık (Artifikalizm) 69 Benmerkezcilik 69 Monolog 70 Tek Yönlü Düşünme (Sıralama / Sınıflandırma) 71 Geçişlilik 71 SOMUT İŞLEMLER EVRESİ (7-11 YAŞ) 71 Odaktan Uzaklaşma 72 Tersine Çevirebilirlik 72 Çıkarsanmış Gerçeklik 73 Mekanik Düşünme/Mantıklı Düşünme 73 Tümevarımsal Düşünme 73 v

6 İÇİNDEKİLER Perspektif Alma...74 Kollektif Oyun...74 Çoklu Sınıflama...74 Dönüşümsel Düşünme...75 SOYUT İŞLEMLER EVRESİ - ÖNERMELİ İŞLEMLER (11-18 YAŞ)...75 Soyutlama...76 ERGEN BENMERKEZCİLİĞİ...77 VYGOTSKY: KÜLTÜREL YAKLAŞIM...78 DİL GELİŞİMİ...84 DİLİN NASIL ÖĞRENİLDİĞİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLER...84 Davranışçılık...84 Sosyal Öğrenme...85 Chomsky ve Psikolinguistik Kuram...85 CHOMSKY NİN DİL GELİŞİMİ TABLOSUNA EKLEDİKLERİ...87 ÖZET...88 ÇÖZÜMLÜ TEST...89 ÇÖZÜMLER...94 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM AHLAK GELİŞİMİ AHLAK GELİŞİMİ BİREYİN AHLAKI NASIL EDİNDİĞİNİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLAR Davranışçılık Sosyal Öğrenme Psikanaliz Piaget Piaget ye Göre Ahlaki Gelişim Dönemleri Kohlberg in Ahlak Gelişimi Gelenek Öncesi Düzey Geleneksel Düzey Gelenek Ötesi Düzey ÖZET ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM KİŞİLİK GELİŞİMİ KİŞİLİK GELİŞİMİ Kişiliğin Boyutları FREUD UN KİŞİLİK KURAMI Yapısal Kuram Kişilik Mekanizmalarına Göre Kişilik Tipleri Topografik Kuram Psikodinamik Kuram Psikoseksüel Kuram ERİKSON PSİKOSOSYAL KİŞİLİK KURAMI Temel Güvene Karşı Güvensizlik (0-2) Özerkliğe Karşı Utanç ve Kuşku (2-4) Girişimciliğe Karşı Suçluluk (4-7) Başarıya Karşı Aşağılık (7-12) Kimliğe Karşı Rol Karmaşası (12-18) Yakınlığa Karşı Uzaklık (18-30) Üretkenliğe Karşı Durgunluk (30-60) Benlik Bütünlüğüne Karşı Umutsuzluk (60+) MARCIA NIN KİMLİK STATÜLERİ BAĞLANMA KURAMLARI Çocuk Bağlanması Yetişkin Bağlanması DENETİM ODAĞI ÖZET ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM MERAKLISINA GELİŞİM GİRİŞ MERAKLISINA BİYOLOJİK GELİŞİM İLE İLGİLİ EKSTRA KAVRAM VE KONULAR BİLİŞSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ EKSTRA KAVRAM VE KONULAR AHLAK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ EKSTRA KAVRAM VE KONULAR KİŞİLİK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ EKSTRA KAVRAM VE KONULAR KİŞİLİK GELİŞİMİ EKSTRA KAVRAMLARLA İLGİLİ ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER EKSTRA KAVRAMLARLA İLGİLİ CEVAPLI TEST KAYNAKÇA vi

7 1. Gelişim Psikolojisi YILLARA GÖRE ÇIKMIŞ SORU ANALİZLERİ 2005 / / / / / / / / / / / / / / / 1 GELİŞİM PSİKOLOJİSİ Psikoloji: Bireyin davranışlarının nedenlerini ve nasıl oluştuğunu araştıran bilimdir. Örneğin, bir birey neden yalan söyleme davranışı sergilerken diğeri sergilemiyor? Bazı bireyler trafik kurallarına uyarken bazıları neden uymuyorlar? Bir birey neden hayal kuruyor ya da neden ve nasıl halüsinasyon görüyor? Gelişim psikolojisi: Gelişim psikolojisi, döllenmeden başlayıp ölüme kadar bireyde meydana gelen her türlü değişimi inceleyen psikolojinin alt dallarından biridir. Gelişim psikolojisi, sözü edilen bu değişimleri yaşa bağlı olarak inceler. 5 yaşındaki çocukta ne tür, 10 yaşındaki çocukta ne tür değişim var, 60 yaşında neler değişiyor, neler aynı kalıyor? gibi sorulara cevap verir. Gelişim psikolojisinin en önemli özelliği yaşa bağlı incelemedir. Değişim: Bir durumdan daha farklı duruma geçmektir. Değişim ileriye doğru da geriye doğru da olabilir; bir alanda da birden fazla alanda da, olumlu da olumsuz da olabilir. Bir şehirde bina yapılması, bir yolun eskimesi, ekonominin iyiye ya da kötüye gitmesi bir değişimdir. Bir insanın yaşlanınca boyunun kısalması, saçlarının dökülmesi bir değişimdir. Gelişim: Gelişim ileriye doğru birbiri ile ilişkili olan birden çok alandaki değişimdir. Gelişim ve değişimin farklarına baktığımızda şunları görürüz: 1. Birden fazla alanda olmalıdır. 2. Her bir değişim birbirine dayalı olmalıdır. 3. Belli bir yönde ve her zaman ileri doğru olmalıdır. Bu üç özellik gelişimi değişimden ayırır. İnsan gelişimine baktığımızda bu üç özelliği de oldukça net olarak görürüz: Bu resimde göze çarpan ilk önemli nokta, gelişimin belli bir yönü olduğudur. Herkes yaşlılığa ve ölüme doğru gitmektedir. Bu yön tamamen sabittir. Bu gidişi durdurmak ya da geri almak mümkün değildir. Hiç kimse genç yetişkinlikten daha ileri gitmeyeceğini ya da yetişkinlikten ergenliğe geri döneceğini düşünerek süreci geri alamaz. Bu resimde göze çarpan ikinci önemli özellik, her bir değişimin birbiri ile ilişkili olması ya da birbirine dayalı olmasıdır. I. çocukluk döneminden önce bebeklik dönemi, ergenlik döneminden önce ise II. çocukluk dönemi yaşanmalıdır. Gencin yetişkin olması için öncelikle ergenlik sürecini atlatması gerekir. Yani her bir değişim, birbiri ile ilişkilidir; hiçbiri bir diğerinden kopuk değildir. Resimde göze çarpan üçüncü nokta, bir dönemden diğerine geçince birden çok alanda değişim olmasıdır. Birey, bebeklikten I. çocukluğa geçince yalnız biyolojik olarak değil, hem sosyal, Değişim hem duygusal hem de zihinsel olarak değişmektedir. Gelişim Sonuç olarak gelişim bir süreç, gelişme ise bir sonuçtur (üründür). Değişim gelişimi de kapsar. Gelişim Alanları: Gelişim psikolojisinde biyolojik, bilişsel ve psikososyal olmak üzere üç büyük alanda değişim gerçekleşmektedir. Biyolojik gelişim alanı, en temelde yer alan gelişim alanıdır. Bu alan, diğer tüm alanları etkilediği için temel ya da zeminde yer alan gelişim alanı olarak geçer. Biyolojik gelişim sürecinde her dö- 1

8 Gelişim Psikolojisi nem içerisinde nelerin gerçekleştiği biyolojik gelişimin temel konularından biridir. Örneğin yaşlılık döneminde neler olduğu, ergenlik ya da bebeklik dönemindeki değişimler, biyolojik gelişimin konusudur. Bu alanın ikinci önemli konusu hareket sisteminde meydana gelen değişimlerdir. Örneğin çocuğun emeklemeye, ince motor kaslarını kullanmaya başlaması hareket sisteminde meydana gelen değişimdir, buna devinimsel motor gelişim de denir. Gelişim psikolojisinin temel kavramları ve ilkeleri de birkaç tanesi hariç büyük ölçüde biyolojik gelişim kapsamında ele alınır. İkinci büyük gelişim alanı düşünce sistemindeki değişimleri içeren bilişsel gelişim alanıdır. Bu alanda yaşla beraber biliş ve zekânın nasıl değiştiği incelenir. Biliş, düşünme ile ilgili her şeyi kapsar: Bilginin duyu organları ile alınması, zihinde işlemlerden geçirilmesi, analizi, sentezi, belleğe alınması; daha sonra çıktı olarak üretilmesi, problem çözme ya da yaratıcılık vb. hepsi biliştir. Biliş kısaca düşünme süreci dir. Bu konudaki en kapsamlı araştırmayı Piaget yapmıştır. Piaget nin kuramı ikiye ayrılır, temel kavramlar ve evreler. Bu alanda Piaget kadar önemli ikinci isim Vygotsky dir. Dil gelişimi bu alanın bir diğer konusudur. Ahlak, Piaget ve Kohlberg için düşünme ile ilişkili olduğu için tamamen bilişin bir parçasıdır. Üçüncü büyük gelişim alanı, duygular ve çevre ile kurduğumuz ilişkinin yaşa bağlı olarak nasıl değiştiğinin incelenmesidir. Bu psikososyal gelişim alanıdır. Psikososyal gelişim alanının en önemli konusu kişiliktir. Örneğin Duygular ve çevre ile kurulan ilişki nasıl değişiyor? demek, kişilik demektir. Kişilik üzerine en kapsamlı ilk inceleme Freud a aittir. Freud un kişilik üzerine tam 5 ayrı kuramı vardır: Kişiliğin ögelerini incelediği yapısal kuram, duygu düşünce ve anıların kişiliği nasıl etkilediğini incelediği topografik kuram, kişiliği hareket ettiren güçleri incelediği psikodinamik kuram, zamanla kişiliğin nasıl geliştiğini incelediği psikoseksüel kuram ve hasta kişilerin tanısı ve tedavisine yönelik geliştirdiği psikanaliz kuramı. Bu kuramların hepsi, psikanaliz olarak da adlandırılır. Kişilik üzerine en kapsamlı inceleme Freud a ait olduğu için kişilik üzerine söz söylenecekse ya Freud un yanında ya da karşısında olmak gerekmektedir. Üçüncü bir alternatif yoktur. Freud u takip eden bir diğer bilim adamı Erikson dur. Erikson kişilik gelişimini sekiz evrede inceler. Erikson un kuramından hareketle de Marcia nın Kimlik Statüleri Kuramı ve Bağlanma Kuramları (çocuk bağlanması-yetişkin bağlanması) ortaya çıkmıştır. Kurgusal Örnek Skinner yeni aletler yapmaktan hoşlanan bir mucitti. İki kızından küçüğü olan Deborah, babasının bebeğin çevresini tümüyle kontrol etmek amacıyla icat ettiği kapalı bir karyolada büyüdü. Karyola sesten yalıtılmıştı ve ısısı kontrol edilmekteydi. Kendisi şimdi Londra da yaşayan evli ve başarılı bir sanatçıdır. Skinner in karyolası hakkında ne düşünüyorsunuz? GELİŞİM PSİKOLOJİSİ BİYOLOJİK (Fiziksel) GELİŞİM Biyolojik yapıdaki değişimler birinci gelişim alanıdır. En temel değişim alanı ya da zemindeki alan olarak geçer. BİLİŞSEL GELİŞİM Düşüncede meydana gelen değişimlerdir. PSİKOSOSYAL DEĞİŞİM Bireyin duyguları ve çevre ile kurduğu ilişkide yaşa bağlı olarak meydana gelen değişimlerdir. BİYOLOJİK GELİŞİM ALANININ KONULARI BİLİŞSEL GELİŞİM ALANININ KONULARI PSİKOSOSYAL GELİŞİM ALANININ KONULARI Dönemlerde meydana gelen biyolojik değişimler PIAGET NİN BİLİŞSEL GELİŞİMİ a) Temel kavramlar b) Evreler FREUD UN KURAMI a) Yapısal Kuram: İd, Ego, Süperego b) Topografik Kuram: Bilinç, Bilinç öncesi, Bilinç dışı c) Gelişim Kuramı: Oral, Anal, Fallik, Latent, Genital evreler d) Psikodinamik (Dürtü) Kuram: Libido, Thanatos, Yaşam içgüdüleri e) Psikanaliz Kuramı: Hasta kişilerin tedavisi için hastayı tanımak amacıyla geliştirilen kuramdır. Psikomotor Gelişimi: Hareket sisteminde meydana gelen değişimler Temel kavramlar Gelişim ilkeleri VYGOTSKY NİN SOSYO- KÜLTÜREL YAKLAŞIMI DİL GELİŞİMİ (Chomsky, Piaget) AHLAK GELİŞİMİ Piaget - Kohlberg Erikson un Psikososyal Kuramı: Marcia nın Kimlik Kuramı Bağlanma Kuramları: Çocuk yetişkin bağlanması İnsancıl Yaklaşım Davranışçılık 2

9 Gelişim Psikolojisi TEMEL KAVRAMLAR BÜYÜME Tamamen biyolojik bir kavramdır. Organizmanın boy, kilo, hacminde sayısal artış olmasıdır. Yani nicel bir değişimdir. Büyüme aşırı olmazsa insan hayatını aşırı etkilemez. Büyümenin insan hayatını en fazla etkilediği dönem ergenliktir. Ergenlikte büyüme çok aşırıdır ve insan yaşamını etkiler. NOT Büyüme, pozitif yöndeki artışları ifade eder. - Büyümede sayısal artış yönünde bir ifade vardır. OLGUNLAŞMA Olgunlaşma büyümeden farklı olarak nicel değil nitel değişimdir, yani yeni özellik ve işlevler kazanmaktır. Olgunlaşmanın birden çok tanımı vardır: 1. Bir durumdan çok farklı bir duruma geçmektir. Örneğin bebeklikten çocukluğa ya da çocukluktan ergenliğe geçince insanın tüm hayatı değişir. 2. Organizmada var olan özelliğin ortaya çıkmasıdır. Örneğin doğacak olan canlı insansa döllenme anında konuşma ve iki ayak üzerinde durma özelliğini potansiyel olarak barındırır. 12 aylıkken konuşma, aylıkken iki ayak üzerinde durma özelliği ortaya çıkmaktadır. 3. Organların biyo-fizyolojik yeterlilik kazanması ya da organların kendinden beklenen işlevi yerine getirmesidir. Örneğin gözden beklediğimiz işlev, net görmesidir. Göz merceğini kasıp gevşeten kas olgunlaşır ve kişi net görmeye başlar. Anal kaslardan beklenen işlev tuvaleti kontrol edebilmektir. Anal kasların olgulaşmasıyla çocuk tuvaletini kontrol etmeye başlar. 4. Yapamadığını yapabilir duruma gelmedir. Örneğin kalem kullanamayan bir çocuğun yazabilir duruma gelmesi, yürüyemezken yürüyebilmesi, iğneyi iplikten geçiremezken geçirebilmesidir. NOT Olgunlaşmanın gerçekleşmiş olması için öncelikle bireyin belli bir miktar büyümesi gereklidir. Olgunlaşma vücut organlarının kendilerinden beklenen görevleri yapabilecek duruma gelmesi, göreve hazır olmasıdır. Bütün bunlar üzerinde çevrenin etkisi nedir? Çevre olgunlaşmayı ya çok az hızlandırır ya da çok az yavaşlatır. Örneğin çocuğun ince motor kaslarından olan parmak kaslarının olgunlaşması 7 yaş civarıdır. Çocuk ana okuluna gönderilir, burada çocuğa sürekli hamur boyama çalışmaları yaptırılırsa parmaklarının olgunlaşması 6,5 yaşına inebilir. Çocuğun ayağa kalkması aylıkken gerçekleşir. Çevre, bunu çok az hızlandırabiliyor, çok az yavaşlatabiliyor; o yüzden çevre etkisi ihmal edilebilir düzeydedir. Olgunlaşma, öğrenmeden bağımsız olarak gerçekleşir. Ayağa kalkma, emekleme üzerinde hiçbir öğrenme durumu yoktur. Soruda...yapamadığını yapma, yeterlilik vb. ifadeler görülürse olgunlaşmadan söz edilmektedir. Sorudaki -ebilirlik ifadesi önemlidir. DENEYİM (Yaşantı) Nesne ve durumlarla birebir ilişki kurmaktır. Örneğin çocuğun sıcak bir nesneye dokunması, kırmızıyı görmesi, tarçını, zerdaliyi tatması vb. gerekir. Deneyim, bilişsel gelişim açısından kritiktir. Zihin gelişimi bazılarına göre (örneğin Piaget) deneyime bağlıdır. Yazı yazılmalı, çiçek koklanmalıdır ki bunlar hakkında zihinde fikirler ya da düşünceler oluşabilsin. ÖĞRENME Çevre ile etkileşim sonucu bireyde meydana gelen her türlü değişim öğrenmedir. Öğrenme, gelişimde pek çok şeyi etkiler. En çok etkili olduğu gelişim alanı ise psiko-sosyal gelişimdir. Duygularımızı nasıl ifade edeceğimizi insanlar ile nasıl ilişki kuracağımızı etkileyen tek etmen öğrenmedir. Konuşacağımız dili öğreniriz. Öğrenme, biliş üzerinde de etkilidir. Ne düşüneceğimizi, kimya hakkında mı matematik hakkında mı düşüneceğimizi öğreniriz. Öğrenme, bilişin içeriğini belirler. Öğrenme, biyolojik yapıyı da değiştirir. Nasıl yaşayacağımızı öğreniriz. Örneğin spor yapmayı öğreniriz; spor yaparsak yaşamımız bundan etkilenir. Beslenme alışkanlıkları öğrenilir. Et ağırlıklı beslenme ile sebze ağırlıklı beslenmenin biyolojik olarak sonuçları birbirinden farklıdır. 3

10 Gelişim Psikolojisi HAZIRBULUNUŞLUK Bir gelişim özelliğini kazanmak için hazır hâlde olmaya hazırbulunuşluk denilir. Hazırbulunuşluk hem biyolojik olarak hem de yaşantı olarak hazır olmak demektir. Biyolojik olarak hazır olmak büyüme ve olgunlaşma, yaşantı olarak hazır hâlde olmak ön bilgi ve güdülenme demektir. NOT Büyüme ve olgunlaşma olmadan bazı şeyler öğrenilemez. Örnek Okula başlamak için birey biyolojik olarak hazır olmalıdır yani en azından parmaklardaki ince motor kaslar olgunlaşmış olmalıdır. Ayrıca yaşantı olarak da hazır olunmalıdır. Çocuğun okula ilişkin ön bilgileri olmalı ve çocuk okula gitmeyi istemelidir. İki tekerlekli bisiklete binmeyi öğrenmek için gerekli fiziksel olgunlaşmanın yani el-göz uyumunun olmasının yanı sıra bisiklete binmeye ilişkin ön bilgi, beceri, davranışları bilmek ve bisiklete binmeye istekli olmak gerekir. NOT Soruların seçeneklerinde olgunlaşma ve hazırbulunuşluk alt alta gelmektedir. Aynı soru hem olgunlaşma hem de hazırbulunuşluk sorusu olabilir. Soruda ön bilgi varsa soru hazırbulunuşluk sorusudur, soruda ön bilgi yok da sadece yapamadığını yapma ve yaş varsa olgunlaşma sorusudur. Örnek Soruda...yapamadığını yapma, yeterlilik vb. ifadeler görülürse olgunlaşmadan söz edilmektedir. Sorudaki -ebilirlik ifadesi önemlidir. Denklemleri öğrenebilmek için çocuğun 12 yaşında olması gerekir. ifadesi olgunlaşma ifadesidir; Denklemleri öğrenmek için dört işlemi iyi bir şekilde yapabilmek gerekir. ifadesi hazırbulunuşluk ifadesidir. Okula gidebilmek için 7 yaşında olmak gerekir. ifadesi olgunlaşmadır. Daha önce anaokuluna giden çocuk okula rahat başlar. ifadesi ise hazırbulunuşluktur. KRİTİK DÖNEM Bir gelişim özelliği kazanmak için kısa ve hassas olan zaman aralığıdır. Bu zaman aralığı kaçırıldığında o özelliği bir daha kazanmak ya imkânsız ya da çok zor olur. Hassas olması, organizmanın bu dönemde çevredeki uyarıcılara aşırı açık olması demektir. Bu dönemde çevrede meydana gelen değişimler doğrudan bireyi ya da organizmayı etkiler. Fenilketonüri, kalıtımdan kaynaklanan ve zekâ geriliğine yol açan bir özelliktir. Ancak doğumdan sonra 7 gün içinde tespit edilirse basit bir diyetle bireyin zihin gelişimi normal hâle gelir. Örneğin hamileliğin ilk 3 ayı kritik dönemdir. Bu dönemde bebeğin zihin gelişimi normal değilse daha sonra düzelmesi mümkün değildir. Bu dönemde kullanılan ilaçlar, maruz kalınan yabancı maddeler (radyasyon, cıva vb.) annenin beslenmesi, çocuğun gelişimini olumlu ya da olumsuz etkiler. Organizma bu dönemde çevreye karşı hassastır. Doğum sonrası ilk 7 gün kritik dönemdir. İlk yedi gün içinde fenilketonüri sendromu tespit edilirse basit bir diyetle çocuğun zihinsel gelişimi normal olmaktadır ancak ilk yedi gün kaçırılırsa çocuk zihinsel engelli olmaktadır. 0-2 yaş, beyin gelişimi ve konuşma açısından kritik dönemdir. 0-2 yaş aralığında bebek çevreden hiç insan sesi alamazsa daha sonra konuşmayı öğrense de pek çok sesi (örneğin h, t gibi) bir daha çıkaramamakta ya da çıkarmakta çok zorlanmaktadır. Bebeklik konuşma açısından kritiktir. Bebeklik dönemi beyin yani zihin gelişimi açısından da kritik dönemdir. Bu dönemde ne kadar çok uyarıcı alırsa zihin o kadar iyi gelişir. Bu, hayvanlar üzerinde yapılan deneylerde görülmektedir. Fareler doğduktan sonra gün gözleri kapalı büyütülmüş, daha sonra gözleri açıldığında farelerin net olarak göremedikleri saptanmıştır. Çünkü beynin görme merkezi ona göre gelişiyor. Başka bir deneyde köpekler çizgilerle dolu bir odada büyütülmüş, daha sonra normal ortamda bu köpeklerin pek çok şekli göremedikleri görülmüştür. Böyle bir deney insan üzerinde yapılamaz; ama hayvanlar üzerinde yapılan bu deneylerden hareketle uyarıcı eksikliğinin zihin gelişimini olumsuz, uyarıcı çeşitliliğinin fazla olmasının ise zihin gelişimini olumlu etkilediği sonucuna varılabilir. 4

11 Gelişim Psikolojisi KPSS de Çıkmış Soru Yumurtalı hayvanlar yumurtadan çıktıktan ilk yirmi saniye içinde önlerinde hareket eden ne varsa onu takip ederler. Eğer önlerinde hareket eden anneleri ise annelerini takip ederler. Başka biri ise onu takip ederler. Ancak bu durum yumurtadan çıktıktan sonra ilk yirmi saniye içinde olmaktadır. Yirmi saniyeyi geçince böyle bir durum oluşmamaktadır. Resimde kritik dönem kavramının isim babası olan Lorenz kendisini hayat boyu takip eden kazlarıyla görülmektedir. 0-2 yaş sevgi duygusu için kritik dönemdir; ancak bu dönemde çocuk sevgi duygusunu kazanamazsa daha sonra çok zor olsa bile sevgi duygusunu kazanır. Sosyal durumlar ve özelliklerde kritik dönem kaçırılsa bile telafisi kısmen ileriki yıllarda yapılmaktadır. Biyolojik kazanımlarda, kritik dönemin kaçırıldığı durumların telafisi mümkün olmamaktadır. Sosyal durumlar kaçırılsa da telafisi olduğundan bunlara duyarlı dönem de denir. Sınavdaki sorularda, kritik dönem ve çevre seçeneklerde birlikte gelmektedir. Soruda sabit zaman aralığı ve özellik bir daha kazanılamayacak ya da çok zor kazanılacak ifadesi varsa bu kritik dönemdir, bu ifadeler yoksa aynı sorunun cevabı çevre etkisi olur. Örneğin yeterli beslenemeyen çocuğun ileride iskelet ve kas sisteminin zayıf olmasının nedeni çevredir. Aynı ifade 0-1 yaş aralığında yeterli beslenemeyen çocuğun ileride iskelet ve kas sistemi zayıf olur. şeklinde olursa 0-1 yaş sabit zaman dilimi olduğu için bu durumun nedeni kritik dönem olur. Kritik dönem kavramı, çevresel etkenlerin gelişimi nasıl etkilediğini anlamada çok önemlidir. Gelişim süreci incelendiğinde insana ait her organ ya da davranışın, belirli yönlerinin sabit zamanlarda geliştiği görülmektedir. Bu sabit zamanlara kritik dönem denilmektedir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi gelişim sürecinde kritik dönemlerin bulunduğu görüşünü doğrulayan bir örnek olabilir? A) Ters doğan Ayşe, doğum sırasında beynine bir süre oksijen taşınmaması sonucu ileriki yıllarda normalin altında zekâya sahip olmuştur. B) Gebeliğin ilk üç ayında X ilacı kullanan Fatma, kolsuz bir bebek dünyaya getirmiştir. C) Prematüre doğan İlker, iyi beslenerek birkaç ay içinde normal doğan çocukların kilosuna erişmiştir. D) Başından geçen olumsuz bir olay sonrasında kekelemeye başlayan Sabri, tüm çabalara rağmen kekeme kalmıştır. E) Doğuştan hipermetrop olan Zehra nın bu görme bozukluğu yaşla birlikte giderek artmıştır. Çözüm: Gelişim süreci incelendiğinde insana ait her organ ya da davranışın belirli yönlerinin geliştiği sabit zamanlarda çevresel etkenler büyük önem taşır. Örneğin gebelikte gelişigüzel kullanılan ilaçlar bebeğin gelişimini olumsuz etkilemektedir. Genel olarak ilaç almanın en tehlikeli olduğu zaman hamileliğin ilk üç ayıdır, çünkü cenin gelişimi o zaman gerçekleşir ve cenin zedelenmeye çok açıktır. A seçeneğinde bir süre ifadesi vardır, eğer 10 dakika ya da 5 dakika gibi sabit zaman verilseydi kritik dönem olurdu, sabit zaman verilmediği için bu seçenek çevre etkisine örnektir. Cevap B NOT Kritik dönem, çevresel etkilerin bireyin gelişimine en çok etki ettiği zaman dilimidir. Anne sütü içmeyen çocuğun dişleri zayıf olur. ifadesi geçen bir sorunun cevabı çevre etkisidir. 0-9 aylar arası anne sütü almayan çocuğun dişleri bir daha düzgün gelişmez. ifadesi geçerse soruda 0-9 ay sabit zaman dilimi olduğu ve özelliğin bir daha kazanılamayacağı (daha düzgün gelişmez) belirtildiği için sorunun cevabı kritik dönem olur. 5

12 Gelişim Psikolojisi KPSS de Çıkmış Soru Okul çağına geldiğinde babası okula göndermediği için okuma yazma öğrenemeyen, evlenip çoluk çocuk sahibi olduktan sonra okuma yazmayı öğrenmeye başlayan Fidan Hanım, okuma yazmayı öğrenme sürecinde oldukça zorlanmıştır. Yukarıda verilenlere göre Fidan Hanım ın okuma yazmayı öğrenmede zorlanması aşağıda verilenlerden hangisi ile en doğru biçimde açıklanır? A) Büyüme B) Olgunlaşma C) Kritik dönem D) Hazırbulunuşluk E) Aktarım Çözüm: Kritik dönem, bir davranışın kazanılması ile ilgili en uygun zaman aralığını ifade eder. İlgili davranış o zaman aralığında kazanılmadığında telafisi çok zordur. Okuma yazmayı öğrenmesi için en uygun zaman olan okul döneminde, okula gitmesine izin verilmeyen Fidan Hanım, orta yaşa geldiğinde okuma yazmayı öğrenmeye başlamış; ancak öğrenme sürecinde okul çağındaki çocuklara göre oldukça zorlanmıştır. Bu nedenle doğru cevap kritik dönemdir. Cevap C BİREYSEL FARKLILIK Bireysel farklılık iki anlama gelmektedir. Birinci anlamı, aynı gelişim özelliğine farklı bireylerin farklı zamanlarda ulaşmasıdır. Örneğin çocuğun ayağa kalkması aylar arasıdır. Ancak bazı çocuklar 10 aylıkken, bazı çocuklar 18 aylıkken ayağa kalkmaktadırlar. Çocuklar ortalama 10 aylıkken emeklemeye başlarlar. Ancak bazı çocuklar 8 aylıkken, bazıları 20 aylıkken emeklemeye başlarlar. Bu bakımdan bireysel farklılığın en yoğun olduğu iki zaman dilimi 6-8 ve 9-14 yaşları arasıdır (ilköğretime başlama yaşı ve ergenliğe giriş yaşı). Ergenliğe giriş 9-14 yaşları arasında farklılaşır. 6-8 yaşları da bireysel farklılığın en yoğun olduğu zaman dilimidir. Bazı çocukların ince motor kasları 6, bazılarının 8 yaşında olgunlaşır. Aynı şekilde bazı çocuklar somut düşünmeye 6, bazıları ise 8 yaşında başlarlar. Bireysel farklılığın ikinci anlamı, bireylerin farklı özelliklere sahip olmasıdır. Bireyler özel yetenek açısından yani resim, müzik, dil, beden açısından farklılaşır. Genel yetenek, özel yetenek kadar olmasa da bazı bireylerin sayısal, bazı bireylerin sözel zekâsı baskın olur. Bireylerin genel uyarılmışlık düzeyleri farklıdır. Bazı bireylerin en ufak seste dikkatleri dağılırken, bazıları gürültüde bile ders çalışır. En fazla bireysel farklılık gösteren alan kişiliktir. Aynı kişiliğe sahip iki kişi dünyada yoktur; Dünya da 7 milyar insan varsa 7 milyar kişilik var demektir. Sorunun yanıtının bireysel farklılık olması için ifadede iki birey, bir kişi veya bir ya da iki grubun karşılaştırılmış olması gerekir. EN TEMEL KAVRAMLAR YAŞ Yaş kavramı, gelişim psikolojisini psikolojinin diğer alanlarından ayıran temel kavramdır. Yaş, zaman ile eş anlamlı bir kavramdır. Yaş, basitçe bakıldığında bireyin doğum anından şu an içinde bulunduğumuz ana kadar geçen sürenin adıdır. İster yıl olarak (9, 15, 58 gibi), ister ay olarak (9, 15, 18 gibi) ya da gün olarak (1000, 1500 gibi) hesaplansın, değişen bir şey yoktur. Gelişim psikolojisinde yaşa bağlı inceleme yapılır; ancak yaşa bağlı inceleme bireysel farklılıklardan dolayı sorun çıkarmaktadır. Bütün çocuklar 10 aylık olduklarında emekler. gibi bir ifade kullanılmaz; çünkü bazı çocuklar 8, bazıları 13 aylıkken emeklemektedir. Aynı şekilde Bütün çocuklar 12 yaşında ergenliğe girer. gibi bir ifade kullanılamaz çünkü bazı bireyler 13, bazıları yaşında ergenliğe girmektedir. DÖNEM Yaş ile ilgili sorular genellikle olgunlaşmaya karşılık gelir. Özellikle Piaget için yaş ve olgunlaşma aynı anlamdadır. Örneğin 7 yaşında bir çocuk bir şey yapabiliyorsa bu olgunlaşma demektir. Soruda yaş görüldüğü zaman akla ilk gelmesi gereken olgunlaşmadır. Yaşa dayalı inceleme (bireysel farklılıklardan dolayı) sorun çıkardığı için bilim adamları dönem kavramını kullanır. Belli yaş aralıklarını kapsayan ve her birinde belirli biyolojik özelliklerin ön plana geçtiği gelişim aşamalarına dönem adı verilir. En basit dönem sınıflaması ise yaş aralıklarına göre yapılır. 6

13 Gelişim Psikolojisi Yaş Aralıkları Dönem Öne Çıkan Özellikler 0-2 Bebeklik Vücudu kontrol 2-6 I. Çocukluk Bedeni kullanarak oyun 6-12 II. Çocukluk Bedenini kullanarak yapma Ergenlik Cinsel olgunlaşma Genç yetişkinlik Sosyal ilişkiler Yetişkinlik Üretkenlik üzeri Yaşlılık Beden bütünlüğü Dönemin avantajı, bireysel farklılıkların yarattığı problemlerden bir ölçüde araştırmacıları kurtarmasıdır. Bebeklik döneminde birey emekler. denebilir. Artık 8, 10, 12 aylıkken emeklemesinin önemi yoktur. Aynı şekilde bebeklik döneminde bireyin kaçıncı ayda ayağa kalktığının da bir önemi yoktur. Her bir dönemde biyolojik olarak bir özellik öne çıkar. Bebeklik döneminde öne çıkan özellik vücudu kontroldür. Bebek baştan başlayıp ayağına doğru tüm vücudunu denetim altına alır. I. çocukluk döneminde öne çıkan özellik çocuğun bedenini kullanarak oyun oynamasıdır. Çocuk hoplar, zıplar, oyunlar oynar. Çocuğun sosyalleşmesi, çocuğun bilişsel gelişimi gibi diğer boyutlar hep oyun etrafında döndüğünden dönemin diğer adı oyun dönemi dir. II. çocuklukta öne çıkan özellik bedenini kullanarak bir şeyler yapmadır. Çocuk, elini kullanıp yazı yazmayı, resim yapmayı, flüt çalmayı gerçekleştirir. Çocuk, futbol, voleybol oynar. Bedenini kullanarak bir şeyler yapma, en çok okulda gerçekleştiği için bazı kaynaklar bu dönemi okul dönemi olarak adlandırır. Ergenlik döneminde duygusal, sosyal, bilişsel, biyolojik gelişimin, kısaca bütün gelişim özelliklerinin, etrafında döndüğü bir özellik vardır: Cinsel olgunlaşma. Genç yetişkinlik döneminde biyoloji, durma noktasında yavaşlar, bu dönemde artık hiçbir ciddi değişim olmaz, sadece büyüme olur. Örneğin birey kilo alabilir. Başka bir biyolojik değişim olmaz. Burada sosyal ilişkiler, işe girme, evlenme vb. konular hâkim olur. Yetişkinlik döneminde biyolojik olarak metabolizma hızlanır, bundan dolayı bu dönemin adı üretkenlik dönemidir. Yaşlılık döneminde beden dağılmaktadır. Bu dönemde bedeni bir arada tutmak önemlidir. Bundan dolayı bu dönemin adı bütünlük dönemidir. EVRE Bazı gelişim psikologları evre kavramını kullanırlar ve incelemelerini evreler hâlinde yaparlar. Freud, Erikson, Kohlberg, Piaget evreyi kullanan psikologlardandır ancak bunlar içinde evrelere dayalı incelemeyi en iyi temsil eden Piaget dir. Evreler de dönemler gibi belli yaş aralıklarını kapsar. Evrelerde de dönemlerde olduğu gibi bir özellik öne çıkar. Örneğin Piaget nin evreleri aşağıdaki gibidir: Yaşlar Evreler Öne Çıkan Özellikler 0-2 Duyu Devinim Evresi 2-6 İşlem Öncesi 6-12 Somut İşlemler Soyut İşlemler Kurgusal Örnek Bebeğin düşüncesi algı ve hareketten oluşur. Sembollerle düşünce ifade edilmeye başlar; ancak düşünceye görme duyusu (sezgi) hâkimdir. Somut nesneler üzerine mantıklı düşünme vardır. Soyut kavramlarla sistematik olarak düşünür. Tüm insanların gördüğü ortak rüyalar vardır. Düşme rüyası, adı kültürden kültüre farklı olsa da karabasan rüyası, vurma kırma parçalama, topluluk önünde çırılçıplak kalma, takip edilme, bir hayvan ya da yaratık tarafından ısırılma vb. tüm insanların gördüğü rüyalardır. Freud, bu durumu herkesin aynı evrelerden geçmesi sonucu bilinç dışında benzer olguları bastırması ile açıklamıştır. Freud u bir kenara bırakırsak tüm insanlar çok sayıda farklılığa karşın benzer süreçlerden geçmektedir. Herkes çocukluk ve ergenlikten geçmektedir. Dönem ve evrenin farkı Bir evreden diğerine birdenbire (sıçrayarak) geçilir. Buna geçişin süreksiz olması denir. Piaget ye göre 7 yaşına ulaşınca birden mantıklı somut düşünme başlar, 12 yaşına ulaşınca birey soyut kavramlarla olasılıklı düşünmeye başlar. Dönemde geçiş adım adım olur. Buna sürekli geçiş denir. Çocuk 5 yaşında oyunlar oynar, 6 yaşında yapma duygusu başlar; yapma duygusu gittikçe artar ve 7-8 yaşlarında yapma duygusu iyice hâkim olur. 7

14 Gelişim Psikolojisi NOT Bir dönemden diğerine geçiş adım adım yani nicel değişimlerle olur. Evrelerde geçiş, birdenbire nitel bir biçimde olur. Dönemlerde geçiş, adım adım ve nicel değişimle olurken evrelerde geçiş nitel değişimle, birdenbire olur. Kurgusal Örnek Kohlberg in ahlak gelişimi üzerine yaptığı araştırmanın ilginç sonuçlarından biri şöyledir: Orta sosyo-ekonomik düzeyde olma ile bireylerin 5. ve 6. evrelere çıkması arasında manidar bir ilişki varken bireylerin milliyetleri, etnik kökenleri, dinî inançları, mezhepleri ya da ateist olmaları ile gelenek ötesi düzeye çıkmaları arasında bir ilişki bulunmamıştır. Bu durum, ahlak gelişimi üzerinde kültürün etkisiz olduğunu göstermektedir. Bu da Kohlberg in evre yaklaşımı nı destekler niteliktedir. BÖLÜK Çevrenin insan gelişimi üzerindeki en büyük etkisi bölük etkisidir. Bireyin yaşam döngüsü belirli bir tarih içine yerleştiğinden bireysel zaman ile tarihsel zaman arasındaki etkileşim de önemlidir. Örneğin bireyin 20 yaşını 15 te ya da 1935 te yaşaması farklı anlamlar taşır. Öte yandan, gelişim araştırması açısından farklı insanlar arasındaki yaş farklılıkları (bireyin ve ana babasının) ile bireyin kendisinin yaş farklılığı (şimdiki hâli ve 30 yıl sonrası) farklı etkenlerin dikkate alınmasını gerektirir. Her birey, aşağı yukarı aynı zamanda doğmuş insanlar grubu demek olan bölük (cohort) içinde yer alır. Bu durum bireyin gelişimini hem psikososyal, hem bilişsel hem de biyolojik olarak etkiler. Örneğin ABD de arası ile arasında yaşayan insanların gelişiminde farklı etkenler söz konusudur yılları arasında dünyaya gelen bireyler dünya ekonomik krizinin içinde dünyaya gelmişlerdir yılları arasında dünyaya gelen bireyler ABD nin ekonomik olarak refah döneminde dünyaya gelmişlerdir. Ekonomik krizin içinde dünyaya gelmek ya da refah döneminde dünyaya gelmek bireyleri tamamen farklı şekillerde etkileyecektir. Büyük teknolojik gelişmeler (televizyon, bilgisayar, İnternet gibi), büyük toplumsal olaylar (ayaklanma, savaş gibi), büyük doğa olayları (deprem, sel gibi) bölük etkisi yaratır. GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Gelişimi etkileyen iki önemli etken vardır: Kalıtım ve çevre. Bu iki faktöre tarihsel zaman da eklenebilir. KALITIM Organizmaya, döllenme anında aktarılan özelliklerin tamamı kalıtımdır. Bu özellikler genler ile aktarılır. Genler, doğacak olan canlının; insan mı hayvan mı olacağı gibi en genel özelliklerinden göz rengi, saç rengi gibi en özel özelliklerine kadar belirler. Döllenme anı Kalıtım yalnızca genetik olarak düşünülür. Genler dışındaki her şey çevre etkisidir. Örneğin ikiz çocuklar ana rahmindeyken bu iki çocuğa giden kan miktarındaki farklılık çevre etkisidir. Gelişim, erkek sperm hücresinin kadın yumurta hücresini döllemesiyle başlamaktadır. Vücuttaki tüm hücrelerin hücre çekirdeğinde 46 kromozom (23 çift) bulunmaktadır. Kromozomlar, hücrelerin çekirdeklerinde bulunan mikroskobik kesecik benzeri oluşumlardır ve içlerinde DNA, RNA ve gen adı verilen biyokimyasal oluşumları içermektedir. Bir hücrede iki tip kromozom bulunmaktadır. Yalnızca üreme hücrelerinde (sperm ve ovumda) 23 kromozom bulunur. Bu 23 kromozomdan 22 tanesi vücudun genel özelliklerini belirleyen Kromozom vücut kromozomu (otozom), diğeri ise eşey yani cinsiyet kromozomu (gonozom)dur. İki üreme hücresinin birleşmesiyle döllenmiş yumurta yani zigot oluşur. Döllenme anı, bireysel farklılıkların temelidir. Doğacak olan çocuk genetik özelliklerinin yarısını anneden, yarısını babadan almaktadır. Zorunlu olarak hem anne babasından hem de diğer insanlardan farklı olmak durumundadır. Döllenmeyi sağlayan sperm ve yumurta hücrelerine eşey hücre (gamet) adı verilmektedir ve eşey hücrelerinin sahip olduğu özellikler, bebeğin taşıyacağı 8

15 Gelişim Psikolojisi kalıtımsal özellikler açısından büyük önem taşımaktadır. Zigot adı verilen döllenmiş yumurta hücresi, taşıyacağı özelliklerin yarısını anneden, yarısını da babadan alır. Başka bir ifadeyle doğacak canlının taşıyacağı kalıtımsal özellikler döllenme anında belirlenmiş olmaktadır. Genler baskın (dominant) ve çekinik (resesif) olmak üzere iki türlüdür. Baskın genler, diğer ebeveynden gelen genlerin özellikleri ne olursa olsun taşıdıkları özelliklerin bebeğe geçmesine yol açar. Çekinik genlerin özellikleri ise ancak öteki ebeveynde de aynı tür genlerin olması durumunda ortaya çıkabilir. Örneğin koyu göz renkleri baskın, açık göz renkleri çekiniktir. Anne babadan birinin göz rengi kahverengi, diğerinin mavi ise çocuğun göz renginin kahverengi olma olasılığı yüksektir. Genlerle taşınan özelliklerin tümünü bireyde gözlemlemek mümkün değildir. Birey, anne babadan aldığı tüm genetik özellikleri genlerinde barındırmakla birlikte bu özelliklerin tümü gözlenememektedir. Olağan hücre bölünmesi, mitoz bölünmeyle gerçekleşir, yani her hücre kendisinin tıpatıp aynısı olacak şekilde ikiye bölünür. Çoğalan hücrelerde 23 çift kromozom bulunur; ancak eşey hücrelerde durum farklıdır. Döllenmiş yumurtayı oluşturmak amacıyla birleşen dişi ve erkek (yumurta ve sperm) üreme hücrelerinin bölünme süreci mayoz bölünme ile gerçekleşir. Üreme hücreleri, mayoz bölünme sırasında asıl hücredeki genetik Hücre materyaller açısından eşit iki yarıya bölünerek yeni oluşan hücreye geçecek biçimde Çekirdek çoğalır. Böylece yeni hücreye anne ve babadan yirmi üçer kromozom geçer. Yani anne ve babadan gelen dişi ve erkek eşey Kromozom hücrelerden her birindeki kromozom sayısı 23 tür. Zigot, anne ve babadan gelen 22 otozomun ve 1 tane gonozomun birleşimi ile meydana gelmektedir. Kromozomlar, DNA gen adı verilen biyokimyasal oluşumları içerirler ve genler, doğacak bebeğe kalıtım yolu ile geçecek özellikleri belirler. Gen kavramından söz edilince genotip ve fenotip adı verilen iki kavram daha ortaya çıkar. Genotip: Organizmaya döllenme anında aktarılan tüm özellikler genotiptir. Genotipin içinde anne babanın ve önceki kuşakların tüm özellikleri vardır. Fenotip: Eğer genotiple aktarılan özelliklerden herhangi biri çocukta ortaya çıkarsa fenotip olur. Hemen açığa çıkan fenotipler göz rengi, saç rengi, ten rengi ve cinsiyettir. Bazı fenotip özellikler ise zamanla çevrenin etkisi ile açığa çıkar. Örneğin şizofreni, göğüs kanseri, 40 lı yaşlarda kalp krizi riski gibi özellikler genlerle aktarılır ve çevrenin etkisi ile açığa çıkar. Eğer genotip olarak aktarılan özellik çocukta açığa çıkmazsa genotip olarak kalır, sonraki kuşaklarda açığa çıkabilir. Fizikçi S. Hawking genetik bir rahatsızlık olan ALS hastalığına yakalanmıştır. 30 lu yaşlardan sonra hızlı bir şekilde ilerleyen felç ve kas kaybıyla ortaya çıkan bir rahatsızlıktır. Genotipte olan her şey fenotip olarak açığa çıkabilir. Örneğin kızıl saç İskandinav genidir. Bugün bir çocukta rahatlıkla çıkabilmektedir. İskandinavlar 1000 li yıllarda Bizans imparatoruna paralı askerlik yapıyorlardı yıl önce Türkiye sınırları içinde İskandinavlarda görülen bu gen, bugün rahatlıkla bizlerde de açığa çııkabilir. Anne tarafında 20 kuşak önce göğüs kanseri varsa ya da baba tarafında 15 kuşak önce şeker hastası varsa çocukta çıkıp onun fenotipi hâline gelebilir, eğer açığa çıkmazsa genotip olarak kalır. Genotipte var olan özelliklerin açığa çıkmasını tetikleyen en önemli öge, genetik havuzun dar olması yani akraba evliliğidir. 9

16 KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ KONU ANLATIMLI PRATİK BİLGİLER SINAVLARA EN YAKIN ÖZGÜN SORULAR VE AÇIKLAMALARI

17 Komisyon KPSS ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 29. Baskı: 2018, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş. Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

18 ÖN SÖZ Değerli Öğretmen Adayları; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Eğitim Bilimleri Testinde önemli bir yer tutan Öğrenme kapsamındaki yaklaşık 12 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.

19

20 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Öğrenme Psikolojisine Giriş ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ 1 Öğrenme Nedir? 1 Öğrenmenin Özellikleri 1 DAVRANIŞ TÜRLERİ 3 Doğuştan Getirilen Davranışlar 3 Geçici Davranışlar 3 Öğrenme Ürünü Olan Davranışlar 4 ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 8 Öğrenenle İlgili Faktörler 8 Öğrenme Yöntemi ile İlgili Faktörler 15 Öğrenme Malzemesi ile İlgili Faktörler 18 ÖĞRENME KURAMLARI 21 Davranışçı Yaklaşımla Bilişsel Yaklaşım Arasındaki Temel Farklar 21 ÖZET 22 ÇÖZÜMLÜ TEST 24 ÇÖZÜMLER 31 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM Klasik (Tepkisel) Koşullanma KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA 40 KLASİK KOŞULLANMANIN BEŞ TEMEL ÖGESİ. 40 TEMEL KAVRAMLAR 45 Bitişiklik 45 Garcia Etkisi 45 Habercilik 47 Olumlu ve Olumsuz Habercilik 49 Birleşik Koşullanma 50 Üst Düzey (Dereceli) Koşullanma 51 Duyusal Ön Koşullanma 52 Sönme 54 Pekiştirme 55 Kendiliğinden Geri Gelme 56 Genelleme 56 Ayırt Etme 57 Gölgeleme 58 Engelleme 59 KOŞULLU TEPKİLERİ ORTADAN KALDIRMA YÖNTEMLERİ 61 Sönmesini Bekleme 61 Karşıt Koşullama 61 İtici Uyarıcılara Koşullama 62 Sistematik Duyarsızlaştırma 62 Karşı Karşıya Getirme (Maruz Bırakma-Taşırma) 64 ÖZET 65 ÇÖZÜMLÜ TEST 66 ÇÖZÜMLER 69 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM Bağlaşımcılık Kuramı (Deneme-Yanılma Yoluyla Öğrenme) BAĞLAŞIMCILIK (BAĞ KURAMI / ARAÇSAL KOŞULLANMA) 80 Deneme Yanılma Yoluyla Öğrenme 80 Küçük Adımlar İlkesi 81 THORNDİKE IN ÖĞRENME İLE İLGİLİ ÜÇ TEMEL YASASI 82 Etki Yasası 82 Hazırbulunuşluk Yasası (Kanunu) 83 Tekrar (Alıştırma) Yasası (Kanunu) 84 ÖĞRENMENİN İKİNCİL YASALARI 84 Tepki Çeşitliliği 84 Tutumlar 85 Ögelerin Gücü 85 Benzetim Yoluyla Tepkide Bulunma (Tepki Analojisi) 85 Çağrışımsal Geçiş 86 Etkinin Yayılması 86 Ait Olma 87 Çağrışamsal Zıtlık 87 v

21 İÇİNDEKİLER ÖZET 88 ÇÖZÜMLÜ TEST 89 ÇÖZÜMLER 91 CEVAPLI TEST BÖLÜM Bitişiklik Kuramı (Uyarıcı - Tepki Bitişikliği) BİTİŞİKLİK KURAMLARI 94 WATSON 94 Korku Koşullanması (Küçük Albert Deneyi) 94 En Son ve En Sık İlkesi 95 Bulmaca Kutusu Deneyi 96 GUTHRIE 96 Bitişiklik İlkesi 96 Tek Denemede Öğrenme 97 Sonunculuk İlkesi 97 GUTHRIE NİN ALIŞKANLIKLARI YOK ETME YÖNTEMLERİ 98 Eşik Yöntemi 98 Bıktırma Yöntemi Zıt Tepki Yöntemi 100 MERAKLISINA 101 ÖZET 102 ÇÖZÜMLÜ TEST 103 ÇÖZÜMLER 105 CEVAPLI TEST BÖLÜM Edimsel (Operant) Koşullanma EDİMSEL KOŞULLANMA 110 Tepkisel Davranış 110 Edimsel Davranış 111 Etki Yasası ve Edimsel Koşullanma 111 EDİMSEL VE TEPKİSEL KOŞULLANMANIN KARŞILAŞTIRILMASI 112 PEKİŞTİRME 113 OLUMLU VE OLUMSUZ PEKİŞTİRME 114 Olumlu Pekiştirme 114 Olumsuz Pekiştirme 115 Ceza 117 I. ve II. Tip Ceza 117 PEKİŞTİRME VE CEZA TÜRLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI 120 Birincil ve İkincil Pekiştireçler 120 PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ 122 Sosyal Pekiştireçler 122 Nesne Pekiştireçleri 122 Etkinlik Pekiştireçleri 122 Sembolik Pekiştireçler 122 Sönme 122 Kendiliğinden Geri Gelme 125 GENELLEME (ÖĞRENMENİN GENELLENMESİ) 125 Uyarıcı Genellemesi 125 Tepki Genellemesi 126 Ayırt Etme 127 Davranışta Kontrast 129 PEKİŞTİRME TARİFELERİ 131 Sürekli 132 Sabit Oranlı 132 Değişken Oranlı 132 Sabit Aralıklı 132 Değişken Aralıklı 132 Diğer Pekiştirme Tarifeleri 136 Artan Oranlı Pekiştirme 136 Artan Aralıklı Pekiştirme 137 Katışık Tarifeler 137 Kademeli Yaklaşma 138 Davranış Biçimlendirme 139 Zincirleme 140 vi

22 İÇİNDEKİLER Koşullu Anlaşma 142 Premack İlkesi 143 Simgesel Ödülle Pekiştirme 144 Batıl Davranış 145 KAÇMA VE KAÇINMA KOŞULLANMASI 146 Öğrenilmiş Çaresizlik 148 Kendini Gerçekleştiren Kehanet 150 EĞİTİMDE CEZANIN KULLANILMASI 151 Cezanın Olumsuz Yönleri 151 Ceza Uygularken Dikkat Edilecek Noktalar 151 Ara Verme 152 Cezaya Alternatif Davranış Kontrol Teknikleri 152 MERAKLISINA 155 ÖZET 158 ÇÖZÜMLÜ TEST 161 ÇÖZÜMLER 167 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM Gestalt Kuramı (İçgörüsel / Kavrayarak / Sezgisel Öğrenme / Kavrama / Kavrayış / Seziş Yoluyla Öğrenme) 7. BÖLÜM Bilgi İşleme Kuramı BİLGİ İŞLEME KURAMI 208 BİLGİ DEPOLARI 211 Duyusal Bellek (Duyusal Kayıt) 211 Kısa Süreli Bellek (İşleyen/Çalışan Bellek) 211 Uzun Süreli Bellek 211 BİLİŞSEL SÜREÇLER 214 Bilginin Duyusal Bellekten Kısa Süreli Belleğe Aktarılması 214 Bilginin Kısa Süreli Bellekte Saklanması 215 Bilginin Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belleğe Aktarılması 216 Bilginin USB den KSB ye Aktarılması 221 YÜRÜTÜCÜ SÜREÇLER 226 Yürütücü Kontrol Sistemi 226 Yürütücü Biliş Bilgisi 226 MERAKLISINA 227 ÖZET 229 ÇÖZÜMLÜ TEST 230 ÇÖZÜMLER 233 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST GESTALT KURAMI 183 İçgörüsel (kavrama yoluyla) Öğrenme Deneyi 183 GESTALT YAKLAŞIMIN TEMEL İLKELERİ 188 ÜRETİCİ DÜŞÜNME 188 YARATICI DÜŞÜNME 189 ALGI YASALARI 191 ALGISAL DEĞİŞMEZLİK 194 BELLEK VE UNUTMA 195 ALAN KURAMI 196 ÖZET 198 ÇÖZÜMLÜ TEST 1 ÇÖZÜMLER 203 CEVAPLI TEST 205 vii

23 İÇİNDEKİLER 8. BÖLÜM İşaret Gestalt Kuramı (Amaçlı Davranışçılık - Beklenti Kuramı) İŞARET GESTALT KURAMI 241 Amaçlı Davranışçılık 241 Beklenti 243 Denence 243 Ödül Beklentisi 244 Örtük Sönme 244 Gizil Öğrenme 245 Yer Öğrenme 248 Bilişsel Harita 250 MERAKLISINA 251 ÖZET 254 ÇÖZÜMLÜ TEST 255 ÇÖZÜMLER 258 CEVAPLI TEST BÖLÜM Sosyal Öğrenme Kuramı Gözlem Yoluyla Öğrenme Model Alma Yoluyla Öğrenme Dolaylı Öğrenme SOSYAL ÖĞRENME NEDİR? 263 DOLAYLI ÖĞRENMEYİ SAĞLAYAN DOLAYLI YAŞANTILAR 266 Dolaylı Pekiştirme 266 Dolaylı Ceza 266 Dolaylı Güdülenme 267 Dolaylı Duygu 268 MODEL ALMA YOLUYLA NELER ÖĞRENİLEBİLİR? 269 GÖZLEM YOLUYLA ÖĞRENME SÜREÇLERİ 273 Dikkat 273 Hatırda Tutma 273 Davranışı Meydana Getirme 274 Güdülenme 274 SOSYAL BİLİŞSEL KURAMIN TEMEL İLKELERİ 276 Karşılıklı Belirleyicilik 276 Sembolleştirme Kapasitesi 277 Öngörü Kapasitesi 277 Dolaylı Öğrenme Kapasitesi 277 Öz-Yargılama (öz-yansıtma) Kapasitesi 278 Öz-Yeterlik Algısı (yetkinlik beklentisi) 278 Öz-Düzenleme Kapasitesi 280 ÖZET 281 ÇÖZÜMLÜ TEST 282 ÇÖZÜMLER 285 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST KAYNAKÇA 293 viii

24 1. Öğrenme Psikolojisine Giriş YILLARA GÖRE ÇIKMIŞ SORU ANALİZLERİ 2005 / / / / / / / / / / / / / / / 1 ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ Öğrenme Nedir? Öğrenme; organizmanın davranışlarında yaşantı yoluyla meydana gelen, nispeten (göreli olarak) kalıcı değişikliklerdir. Bu tanıma göre; Öğrenme bir davranış değişikliğidir. Ancak her davranış değişikliği öğrenme değildir. Bir davranış değişikliğinin öğrenme olarak kabul edilmesi için bu değişikliğin şu ya da bu nedenle değil yaşantı yoluyla gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Bir davranış değişikliğinin öğrenme olarak kabul edilebilmesi için gerekli olan son koşul bu değişikliğin nispeten kalıcı olması yani süreklilik göstermesidir. NOT Öğrenmenin üç temel özelliği: Davranışta değişiklik Yaşantı yoluyla meydana gelme Nispeten kalıcı olma Peki, bir davranış değişikliğinin yaşantı yoluyla meydana gelmesi ne demektir ve yaşantı kazanma dışında organizmada davranış değişikliğine yol açabilecek faktörler nelerdir? Yaşantı, organizmanın çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izdir. Öğrenme tanımında yaşantı sözcüğünün yerine, yaşantı kavramının tanımını koyarsak şu şekilde bir tanım elde etmiş oluruz: Öğrenme; organizmanın davranışlarında çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izlere bağlı olarak meydana gelen, nispeten kalıcı değişikliklerdir. NOT Bir davranış değişikliğinin öğrenme olarak kabul edilebilmesi için bedensel bir değişiklik nedeniyle ortaya çıkmış olmaması gerekir. Yaşantı kazanma dışında organizmada davranış değişikliğine yol açabilecek bazı faktörler vardır. Olgunlaşma, büyüme, sakatlanma, hastalık, yorgunluk, ilaç ya da alkol alma gibi nedenlerle ortaya çıkan davranış değişiklikleri öğrenme olarak kabul edilmez. Çünkü bu davranış değişiklikleri organizmanın çevreyle girdiği etkileşim sonucunda kendisinde kalan ize bağlı olarak değil bedensel bir değişikliğe bağlı olarak meydana gelmektedir. Hastalık, yüksek ateş ya da sakatlanma gibi durumlarda organizmada davranış değişikliği gözlenebilir. Ateşi yükselen bir kişi sayıklayabilir, ayağını inciten birinin yürüyüşü değişebilir vb. Ancak bu davranış değişiklikleri yaşantı kazanma sonucunda oluşmadığı için öğrenme olarak kabul edilemez. Benzer şekilde ilaç, alkol ya da uyuşturucu gibi maddeler de organizmada davranış değişikliği oluşturabilir. Kişi kanına karışan bu maddenin etkisiyle sendeleyerek yürüyebilir, sayıklayabilir vb. Ancak bu davranış değişiklikleri de yaşantı kazanma ürünü olmadıkları için öğrenme olarak kabul edilemezler. Organizmada davranış değişikliğine yol açacak etkenlerden biri de olgunlaşmadır. Olgunlaşma, organizmanın kendisinden beklenen fonksiyonları yerine getirecek düzeye erişmesidir. Yaşın ilerlemesiyle birlikte organizma içinde var olan yeteneklerin öğrenme olmaksızın kendiliğinden ortaya çıkmasına olgunlaşma denir. Dolayısıyla olgunlaşma sonucunda organizmada bir fonksiyon değişikliği yani bir davranış değişikliği meydana gelmektedir. Ancak bu değişikliğin nedeni çevreyle girilen etkileşimler sonucunda organizmada kalan iz (yaşantı) değildir. Örneğin bir bebeğin doğumdan hemen sonra başını dik tutması beklenmez ancak 3 aylık olduğunda bu yeterliğe ulaşması beklenir. Bu davranış değişikliği öğrenme olarak kabul edilemez. Çünkü bebekte gözlenen davranış değişikliğinin nedeni yalnızca olgunlaşmadır ve yaşantı kazanma neticesinde oluşmamıştır. Öğrenmenin Özellikleri Davranışta gözlenebilir bir değişiklik olmalı. Davranıştaki bu değişiklik yaşantı kazanma sonucunda gerçekleşmiş olmalı. Davranıştaki bu değişiklik nispeten kalıcı ve sürekli olmalı. Davranıştaki bu değişiklik sakatlanma, hastalık, yorgunluk, uykusuzluk, ilaç, alkol ya da uyuşturucu gibi bir nedenle geçici bir biçimde meydana gelmiş olmamalı. Davranıştaki bu değişiklik yalnızca olgunlaşma neticesinde meydana gelmiş olmamalı. 1

25 Öğrenme Psikolojisine Giriş NOT Olgunlaşma öğrenme için ön koşuldur. Organizmanın herhangi bir davranışı öğrenmesi için gerekli olgunluk düzeyine ulaşmış olması gerekir. Fakat organizmada gözlenen davranış değişikliği çevreyle girdiği etkileşim sonucunda kendisinde kalan ize bağlı olarak değil yalnızca olgunlaşma sonucunda ortaya çıkıyorsa bu değişiklik öğrenme olarak kabul edilmez. Bir çocuğun okuma ve yazmaya başlaması öğrenme olgusuna iyi bir örnektir. Davranışta bir değişiklik olacak, Daha önce okuyup yazamayan çocuk artık bu becerileri sergileyebilmektedir. Bu değişiklik kalıcı ve sürekli olacak, Okuma ve yazma davranışı büyük ihtimalle yaşam boyunca sürecektir. Bu değişiklik organizmanın yaşantı kazanması sonucunda çıkacak. Çocukta görülen bu davranış değişikliği okulda gerçekleştirdiği faaliyetler (çizgi çalışması, fişleri görme ve öğretmenin bu fişleri okuması vb.) sırasında çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda yani yaşantı kazanma sonucunda gerçekleşmiştir. KPSS de Çıkmış Soru Aşağıdakilerden hangisi öğrenmenin en uygun tanımıdır? A) Bireyin içerisinde yaşadığı kültürün değerlerini kazanma süreci B) Bireyin çevresiyle etkileşiminde meydana gelen değişme C) Yeni ve kalıcı bilgilerin edinilmesi için yararlanılan yöntem D) Yaşantılar yoluyla meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliği E) İstenilen davranış değişikliğini oluşturmak amacıyla bireyin gösterdiği bilinçli çaba Çözüm: Öğrenme; organizmanın davranışlarında yaşantı yoluyla meydana gelen, nispeten (göreli olarak) kalıcı değişiklik olarak tanımlanmaktadır. Öğrenme tanımının üç temel bileşeni (1) organizmanın davranışlarında değişiklik olması (2) yaşantı yoluyla meydana gelme ve (3) nispeten kalıcı olmadır. Seçeneklerde öğrenme tanımının bu üç temel bileşenini içeren tek tanım, Yaşantılar yoluyla meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliği ifadesidir. Cevap D KPSS de Çıkmış Soru Aşağıdakilerden hangisi öğrenilmiş davranışların bir özelliği değildir? A) Yaşantı sonucunda oluşma B) Kalıcı izli olma C) Önceki davranışlardan farklı olma D) Süreklilik gösterme E) Olgunlaşma ile ortaya çıkma Çözüm: Öğrenme yaşantı yoluyla meydana gelen nispeten kalıcı davranış değişikliği olarak tanımlanır ve yaşantı kazanma dışında davranış değişikliğine neden olan başka etkenlerle (olgunlaşma, büyüme, hastalık, sakatlanma, yorgunluk, uykusuzluk, alkol, uyuşturucu ya da ilaç) ortaya çıkan davranış değişiklikleri öğrenme olarak kabul edilmez. Bu durumda A seçeneği öğrenmenin bir özelliği iken olgunlaşma ile ortaya çıkmak, öğrenmenin özelliği değildir. Öğrenme davranış değişikliği olarak tanımlandığı için öğrenilmiş davranış organizmanın önceki davranışlarından farklı olmalı yani C seçeneğinde belirtildiği gibi davranışta bir değişiklik olmalıdır. Bu davranış değişikliğinin nispeten kalıcı olması ve süreklilik göstermesi gerekir ki bu durum da B ve D seçeneklerinde belirtilmiştir. Cevap E KPSS de Çıkmış Soru Bir davranışın öğrenilmiş davranış olarak nitelenebilmesi için I. Alkol ve ilaç gibi bir etkene bağlı olarak ortaya çıkma II. Bireyde, belirli bir yaşantıdan sonra görülme III. Nispeten kalıcı olma IV. Bedensel bir değişikliğe bağlı olmadan ortaya çıkma özelliklerinden hangilerine sahip olması gerekir? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV Çözüm: Bir davranış değişikliğinin öğrenilmiş bir davranış olarak kabul edilmesi için yaşantı yoluyla meydana gelmesi ve nispeten kalıcı olması gerekir. Bu durumda II ve III numaralı ifadeler öğrenilmiş davranışın özellikleridir. Öğrenmenin sakatlanma, hastalanma ya da olgunlaşma gibi bedensel bir değişikliğe bağlı olmadan ortaya çıkması organizmadaki davranış değişikliğinin nedeninin yaşantı kazanma olması gerekir. Bu durumda IV numaralı ifade de öğrenmenin özelliğidir. Alkol, ilaç gibi bir etkene bağlı olarak oluşan davranış değişiklikleri yaşantı kazanma dışındaki etkenlere bağlı olarak ortaya çıktığı için öğrenme olarak kabul edilmezler. Bu nedenle I numaralı ifade öğrenmenin özelliği değildir. Cevap E 2

26 Öğrenme Psikolojisine Giriş DAVRANIŞ TÜRLERİ Öğrenme hem insanlarda hem de hayvanlarda gözlenen bir olgudur. Meyve sineğinden tutun da kargalara, maymunlara kadar tüm hayvanlarda öğrenilmiş davranışlara rastlamak mümkündür. Diğer taraftan insanlarda ve hayvanlarda öğrenme ürünü olmayan, doğuştan getirilen kimi davranışlar da mevcuttur. İnsan ya da hayvan davranışlarını üç başlık altında incelemek mümkündür: Doğuştan getirilen davranışlar Geçici davranışlar Öğrenilmiş davranışlar Doğuştan Getirilen Davranışlar İnsanlarda ya da hayvanlarda öğrenilmemiş doğuştan getirilen bazı davranışlar bulunmaktadır. Bunları refleksif davranışlar ve içgüdüler (türe özgü davranışlar) olmak üzere iki başlık altında incelemek mümkündür. Refleksler Doğuştan getirilen ve dolayısıyla öğrenme gerektirmeyen, belli uyarıcılar karşısında istemsiz (otomatik) ve basit bir tepki şeklinde ortaya çıkan oldukça hızlı ve tutarlı davranışlardır. Örnek Öksürmek, hapşırmak, kusmak, iğne batan ya da ateşe değen elimizi aniden çekmemiz, ani bir ses karşısında irkilmemiz ya da gözümüze rüzgâr geldiğinde gözümüzü kırpmamız reflekslere örnektir. Doğuştan getirilirler: Öğrenilmiş değildir. Fakat reflekslerin hepsi doğumla birlikte görülmeyebilir. Bebeklerde gözlenen reflekslerin bazıları olgunlaşma ile zamanı geldiğinde ortaya çıkar. Bazı refleksler de daha sonra ortadan kalkabilir. Ancak bu değişiklikler olgunlaşma sonucunda oluştuğu için öğrenme olarak kabul edilmez İstemsiz tepkilerdir: Bilinçli olmayıp istemli kontrole tabi değildirler. Basit davranışlardır: Refleks mekanizması omurilik tarafından yönetilir ve bazı kas gruplarını içeren basit davranış örüntüleridir. Organizmanın denge (homeostaz) durumunu korumaya yönelik istem dışı davranışları da refleksif davranışlar kapsamında ele alınabilir. Organizmanın normal bedensel durumunu (vücut ısısı, kan basıncı, kan şekeri vb.) istikrarlı bir denge düzeyinde tutmaya yönelik davranışları da doğuştan getirilir ve öğrenilmeleri gerekmez. Vücut ısısı düştüğünde titreme, yükseldiğinde terleme, kan şekeri düştüğünde kana şeker salgılanması vb. İçgüdüler (Türe özgü davranışlar) Doğuştan getirilen ve bir hayvan türüne özgü tipik davranış örüntülerine denir. NOT Hayvanların çevreye uyumlarında içgüdülerin önemi büyüktür ancak insanlarda içgüdü niteliğinde davranışlar bulunmamaktadır. İnsan davranışlarının çok büyük bir kısmı öğrenilmiş davranışlardır. İnsanda içgüdü niteliğinde davranışlar bulunmadığı için doğuştan getirdiğimiz, hayatta kalmaya ve türü devam ettirmeye yönelik davranış eğilimlerimize içgüdüsel davranış adı verilmektedir. Örnek Farklı türlerin üreme davranışı, kuşların yuva yapmaları, memelilerin yavrularını büyütme davranışı içgüdülere örnektir. Doğuştan getirilir: Öğrenilmiş değildir. Güçlü bir genetik temeli vardır ve organizma yeterli olgunluğa eriştiğinde ortaya çıkar. Türün tüm üyelerinde gözlenir: Uygun koşullarda, türün tüm normal üyeleri bu davranışı aynı şekilde sergiler. Karmaşık davranış örüntüleridir: Göç etmek, yuva yapmak gibi davranışlar reflekslerle kıyaslanamayacak ölçüde karmaşık davranışlardır. Geçici Davranışlar Doğuştan getirilmeyen ancak yaşantı kazanma nedeniyle değil de başka etkenler nedeniyle oluşan ve bu nedenle de öğrenme ürünü olarak kabul edilemeyecek davranışlardır. Hastalık, yorgunluk, uykusuzluk, sakatlanma, ilaç, alkol ya da uyuşturucu gibi nedenlerle meydana gelen ve ortaya çıkmasına yol açan etken ortadan kalktığında kaybolan davranış değişiklikleridir. Bu tür davranış değişiklikleri nispeten kalıcı ya da sürekli olsalar dahi öğrenme olarak kabul edilemez çünkü davranıştaki değişikliğin nedeni yaşantı kazanma değildir. 3

27 Öğrenme Psikolojisine Giriş Örnek Örnek Alkol aldığında sendeleyerek yürümek Hastalanıp ateşi çıktığında sayıklamak Bileğini incittiği için topallayarak yürümek Diş tedavisi nedeniyle diş ağız bölgesi uyuşturulduğu için konuşamamak vb. Davranış Gözümüze rüzgâr geldiğinde gözümüzün yaşarması Türü Doğuştan Getirilen (Refleksif) Öğrenme Ürünü Olan Davranışlar Organizmanın çevreyle girdiği etkileşimler sonucunda kendisinde kalan izlere bağlı olarak edindiği göreli olarak kalıcı olan davranışlardır. Öğrenilmiş davranışlar istendik olabileceği gibi istenmeyen davranışlar da olabilir. İnsanlar okuma-yazmayı, aritmetiği, öz-bakım becerilerini öğrendikleri gibi küfür etmeyi, başkalarına eziyet etmeyi ya da sahtekârlık yapmayı da öğrenirler. Hem istendik davranışlar hem de istenmeyen davranışlar aynı iki yolla edinilir. Planlı Eğitim ve Kültürlenme (Toplumsallaşma). NOT Hem istendik davranışlar hem de istenmeyen davranışlar öğrenilebilir. Öğrenme ille de istendik yönde bir davranış değişikliği olmak zorunda değildir. Köpek gördüğümüzde korkmamız Yetişkinlik çağına erişen kırlangıcın çiftleşip yuva yapması Bisikletten düşen bir çocuğun ayağını incitip pedal çevirememesi Ağzımıza bir parça yiyecek aldığımızda ağzımızın sulanması Yeşil (ekşi) elma gördüğümüzde ağzımızın sulanması Öğrenilmiş Doğuştan Getirilen (İçgüdü) Geçici Doğuştan Getirilen (Refleksif) Öğrenilmiş Planlı eğitim yoluyla insanlara okuma-yazma, bilgisayar kullanma, yabancı dil gibi şeyler öğretilebilmektedir. Kopya çekmek ya da okulda gerçekleşen hatalı öğrenmeler ise planlı eğitimin hatalı yan ürünü olan istenmeyen davranışlardır. İnsanlar gelişigüzel kültürlenme yoluyla anadillerini etkili şekilde kullanmayı, sosyal becerileri, yemek yapmayı ya da yaşamlarını sürdürmelerine yardımcı olacak birçok bilgi ve beceriyi kazanabilmektedirler. Küfür etmek, sahtekârlık, başkalarına eziyet etme, hırsızlık, sigara ya da uyuşturucu kullanmak gibi istenmeyen davranışlar da olumsuz kültürel koşullar altında kazanılan öğrenme ürünü olan davranışlardır. Kolumuza enjekte edilen uyuşturucu iğne nedeniyle kolumuzu ve parmaklarımızı oynatamamamız. Bizi utandıracak bir söz duyduğumuzda yanaklarımızın kızarması Bir bebeğin kendisini ısırarak seven bir yetişkini görünce ağlamaya başlaması Aslında sakin ve uslu olan bir bebeğin hastalanıp, ateşi çıktığında ağlamaya başlaması Geçici Öğrenilmiş Öğrenilmiş Geçici 4

28 Öğrenme Psikolojisine Giriş KPSS de Çıkmış Soru Öğrenme, en geniş anlamıyla yaşantı ve pratik sonucunda davranışlarda meydana gelen, göreli olarak kalıcı bir değişmedir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisinde verilen davranış değişikliği öğrenme olarak nitelendirilemez? A) Sürekli olarak kardeşine vurarak onun oyuncaklarını elinden alan bir çocuğun, babası kendisini azarlayınca bu davranışından vazgeçmesi B) Biberonla beslenen bir bebeğin önceleri biberonu görünce bir tepki vermezken bir süre sonra biberonu görünce sevinmesi C) Terliyken soğuk su içtiği için hastalanan bir bireyin artık terliyken soğuk su içmemeye özen göstermesi D) Aslında sakin ve uyumlu olan bir çocuğun hastalanıp ateşi çıktığında ağlayıp huysuzlanması E) Bir kedi tarafından tırmalanan bir çocuğun bu olaydan sonra her kedi gördüğünde korkudan ağlaması Çözüm: Sorunun açıklama kısmında da verilmiş olan öğrenme tanımı dikkate alındığında Aslında sakin ve uyumlu olan bir çocuğun hastalanıp ateşi çıktığında ağlayıp huysuzlanması ifadesinin öğrenme ürünü olmayan, hastalık ve yüksek ateşe (bedensel bir değişikliğe) bağlı geçici bir davranış olduğu görülmektedir. Diğer seçeneklerde meydana gelen davranış değişiklikleri organizmanın çevresiyle girdiği etkileşimler sonucunda ortaya çıkan nispeten kalıcı değişikliklerdir ve öğrenme ürünü olan davranışlardır. Cevap D Duyarlılaşma ve Duyarsızlaşma Duyarlılaşma Organizmanın, belli bir uyarıcıya maruz kalmasının sonucu olarak bu uyarıcıya ya da başka uyarıcılara daha fazla tepki vermeye başlamasıdır. Örnek Şiddetli bir patlama sesinden sonra patlama sesine ya da diğer seslere daha duyarlı hâle geliriz. Duyarlılaşma (duyarlılık kazanma) uyarıcılardan kolaylıkla etkilenmeye başlamak anlamına gelmektedir ve duyarlılaşma sonucunda oluşan davranış değişikliği öğrenme olarak kabul edilir. Farelere çok şiddetli bir ses ya da elektrik şoku verildiğinde, hayvanlar daha sonra gelen seslere daha fazla irkilme tepkisi vermeye başlamaktadır. Duyarsızlaşma (Alışma ve Duyusal Adaptasyon) Duyarsızlaşma uyarıcının yol açtığı duygularda ya da tepkilikte azalma olmasıdır. İki tür duyarsızlaşma vardır. (1) Alışma (2) Duyusal Adaptasyon. Alışma Bir uyarıcının tekrar tekrar sunulması sonucunda bu uyarıcıya verilen tepkinin zayıflaması eğilimine alışma adı verilir. Alışma olgusu duyarsızlaşmaya yol açar. Duyarsızlaşmayla kastedilen şey, daha önce tepki verdiğimiz bir uyarıcıya artık tepki vermemeye başlamamızdır. KPSS de Çıkmış Soru Aşağıdakilerden hangisi öğrenme sonucu oluşan bir davranış değildir? A) Sürücünün kırmızı ışığı görünce frene basması B) Öğrencinin 2x5 in 10 ettiğini söylemesi C) Postacının girdiği sokağın ismini levhaya bakmadan söylemesi D) Çocuğun yemekten sonra dişlerini fırçalaması E) Şiddetli bir gürültü olduğunda bebeğin gözlerini kırpması Çözüm: Şiddetli bir gürültü karşısında bebeğin gözlerini kırpması doğuştan getirilen, öğrenme ürünü olmayan refleksif bir davranıştır. Kırmızı ışıkta durmak, 2 kere 5 in 10 ettiğini söylemek, sokakları gördüğünde ismini söyleyebilmek ya da yemeklerden sonra diş fırçalamak yaşantı yoluyla meydana gelen öğrenme ürünü davranışlardır. Cevap E Örnek Acil serviste çalışmaya başlayan bir hemşire ilk günlerde serviste yaşanan olaylardan çok etkilenecek ancak serviste çalışma süresi uzadıkça ve bu tür olaylarla defalarca karşılaştıkça bu olaylar onu ilk günlerdeki kadar etkilemeyecektir. Bu durumda söz konusu hemşire acil serviste karşılaştığı durumlara alışmış olacaktır. Alışma ve sonucunda ortaya çıkan duyarsızlaşma, yaşantı kazanma sonucunda davranışta kalıcı bir değişiklik olduğu için öğrenme olarak kabul edilir. Bir öğretmeninin öğrencisini hep aynı şekilde ödüllendirmesi durumunda bir süre sonra ödülün öğrenciyi etkileme gücünü yitirmesi de alışma kavramına örnektir. Çünkü bu durumda öğrenci sürekli olarak aynı ödül kullanıldığı için ödüle alışacak yani ödüle verdiği tepkide bir azalma olacaktır. 5

29 Öğrenme Psikolojisine Giriş Duyusal Uyum (Duyusal Adaptasyon) KPSS de Çıkmış Soru Bir ilköğretim okulu öğretmeni bir öğrencisine düzenli olarak ödev yapma alışkanlığı kazandırmak amacıyla her ödev yapışında onu arkadaşlarının önünde överek ödüllendirir. Bunun sonucunda öğrenci ödevlerini düzenli olarak yapmaya başlar. Ancak bir süre sonra, öğretmenin onu aynı şekilde ödüllendirmeye devam etmesine karşın öğrencinin ödev yapmayı ihmal etmeye başladığı görülür. Öğrencinin ödev yapmayı ihmal etmeye başlaması aşağıdaki süreçlerden hangisiyle açıklanabilir? A) Alışma B) Sönme C) Kendiliğinden geri gelme D) Koşullanma E) İleri doğru ket vurma Çözüm: Pekiştireç olarak kullanılan bir uyarıcı çok sık verildiğinde pekiştiricin değerini yitirir. Bunun nedeni alışma olgusudur. Alışma, bir uyarıcının tekrar tekrar verilmesi sonucunda bu uyarıcının organizmayı etkileme gücünün ve organizmanın da uyarıcıya verdiği tepkinin azalmasıdır. Eğer organizmayı etkileme gücü olan bir uyarıcı çok sık pekiştireç olarak kullanılır, yani organizmaya sık sık sunulursa zamanla organizmayı etkileme gücünü kaybeder. Diğer bir ifadeyle organizma pekiştirece alışır. Örnekteki öğrencinin ödev yapmayı ihmal etmeye başlamasının nedeni onun öğretmenin övgüsünden eskisi kadar etkilenmemeye başlaması yani övgüye alışmış olmasıdır. B seçeneğinde verilen sönme kavramı doğru yanıt olamaz. Çünkü sönme, bir davranışın pekiştirilmemesi nedeniyle azalarak ortadan kalkmasıdır. Örnekte öğretmenin öğrencisini pekiştirmeye devam ettiği özellikle vurgulanmaktadır. Cevap A KPSS de Çıkmış Soru Koşullu bir tepkiyi ortaya çıkaran bir uyarıcının tekrar tekrar verilmesi sonucunda bu uyarıcının söz konusu tepkiyi ortaya çıkarma gücünün azalması aşağıdaki süreçlerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Kendiliğinden geri gelme B) Sönme C) Alışma D) Karşıt koşullama E) Tepkisel koşullama Çözüm: Verilen tanım koşullu bir uyarıcıya verilen tepkinin bu tepkiyi ortaya çıkaran uyarıcının tekrar tekrar sunulması sonucunda organizmanın bu uyarıcıya verdiği tepkideki azalma eğilimini içerdiği için yanıt alışma olacaktır. ÖSYM nin 2006 yılında gerçekleştirdiği KPSS de sorduğu bu soru alışma kavramının duyumlarla ilgili değil koşullu tepkilerle ilgili bir davranış değişikliğine karşılık geldiğinin bir göstergesidir. Bir uyarıcının sürekli olarak organizmaya sunulması durumunda organizmanın söz konusu uyarıcıyı hissetmemeye başlaması duyusal adaptasyon olarak adlandırılır. Aşağıda bu kavrama yer verilmiştir. Cevap C Alışmayı, duyusal uyum (duyusal adaptasyon) kavramı ile karıştırmamak gerekir. Duyusal uyum, duyu organlarımızdaki alıcıların ve nöronların duyarlılığında meydana gelen farklılaşmaya bağlı olarak oluşan bir duyarsızlaşma biçimidir ve öğrenme ürünü olarak kabul edilmez. Örnek Karanlık bir ortamdan aydınlık bir ortama çıkıldığında (ya da tam tersi) kişi adeta körleşir ancak bir süre sonra bu yeni duruma uyum sağlayarak tekrar etkili şekilde görmeye başlar. Güneş altında uzunca bir süre kaldıktan sonra havuza girdiğimizde havuzun suyunun soğukluğuna dayanmak zor gelebilir ama bu durum kısa sürer ve bir süre sonra suyun ısısına uyum sağlarız. Yeni boyanmış bir odaya girdiğimiz ilk anda boya kokusunu yoğun bir şekilde hisseder ve rahatsız oluruz. Ancak içerde bir süre kaldığımızda burnumuzdaki alıcıların ve koku alma işini yürüten nöronların duyarlığında meydana gelen değişiklik nedeniyle kokuyu hissetmemeye başlarız. Aydınlığa ya da karanlığa, sıcaklığa ya da soğuğa ilk andakinden farklı tepkiler vermeye başlamamızın nedeni duyusal uyumdur. Diğer bir ifadeyle duyusal uyum aynı uyarıcıya maruz bırakılma durumunda duyu alıcılarının giderek daha az tepki vermesi şeklinde meydana gelen bir duyarsızlaşmadır. NOT Duyusal uyum geçici bir davranış değişikliğidir. Alışma olgusunda ise nispeten kalıcı bir davranış değişikliği söz konusudur ve bu değişiklik yaşantı kazanmaya bağlıdır. Alışmayla meydana gelen duyarsızlaşmada organizma uyarıcı hissetmeye devam etmektedir ancak hissetse bile daha önce verdiği tepkiyi artık vermemeye başlamıştır. Duyusal adaptasyonla meydana gelen duyarsızlaşmada ise organizma uyarıcıya maruz kalmasının sonucu olarak duyarlığını yitirmekte ve uyarıcıyı hissetmemeye başlamaktadır. Duyusal adaptasyon, bedensel bir değişikliğe (duyu organlarındaki alıcıların duyarlılığındaki geçici değişime) bağlı olarak oluşmaktadır. Alışmada meydana gelen sinirsel süreçler ise alıcılar seviyesinde olmayıp merkezî sinir sisteminde (beyin kabuğunda - kortekste) gerçekleşir ve yaşantı kazanmayla meydana gelir. 6

30 Öğrenme Psikolojisine Giriş Alışkanlık (Alışkanlık Kazanma) Aynı eylemin sık sık yapılması sonucu neredeyse otomatikleşen ve kolayca, çabasızca gerçekleştirilebilen kalıcı bir öğrenilmiş davranış yapılarına da alışkanlık denir. Alışkanlık niteliğindeki davranışların düzenli ve sürekli olarak yinelenmesi sonucunda yerleşmesine de alışkanlık kazanma denir. Örnek Oturduğumuz apartmana girip asansöre yönelmemiz ve asansöre bindiğimizde evimizin bulunduğu katın düğmesine basmamız ya da işe giderken hep aynı yolu kullanmamız genellikle düşünmeden yaptığımız alışkanlık niteliğindeki davranışlardır. Karşılaştırmalı Örnekler Davranış Yüksekten tedirgin olan bir kişinin bir gökdelenin 18. katında çalışmaya başladıktan sonra bu korkusunun giderek azalması Balık pazarına girdiğinde yoğun balık kokusu alan bir kimsenin birkaç dakika sonra kokuyu hissetmemeye başlaması Öğretmeninden ilk kez aferin alan bir çocuğun bu duruma çok sevinmesi ancak ilerleyen günlerde öğretmeni kendisini hep aynı şekilde ödüllendirmeye devam ettiği için, artık aferin aldığında sevinmemesi Kişinin, evinin kapısını açarken anahtarı ne yöne çevirdiğini düşünmeye gerek duymadan bu davranışı yapabilmesi Bulunduğu odada çalışmaya başlayan klimanın sesini fark eden bir kimsenin bir süre sonra bu sesi fark etmemeye başlaması Arabasıyla evine giderken kişinin evine giden yolu düşünmeye ihtiyaç duymadan kolaylıkla seçerek bu yoldan gitmesi Türü Öğrenilmiş (alışma) Geçici (duyusal adaptasyon) Öğrenilmiş (alışma) Öğrenilmiş (alışkanlık) Geçici (duyusal adaptasyon) Öğrenilmiş (alışkanlık) KPSS de Çıkmış Soru Ayşegül Hanım akşam evdeyken elektrikler kesilmiştir. O akşam dışarı çıkmayı planlayan Ayşegül Hanım hangi odaların ışıklarının açık olduğunu bilmediğini fark etmiştir. Odaların düğmelerini tek tek kontrol etmiş ancak hangi yöne doğru açıldıklarını hatırlayamadığını görmüştür. Emin olmak için odalara ilk kez giriyormuş gibi yapıp düğmelere basmış, böylelikle düğmeler hangi yöne doğru basılı olduklarında ışığın açık olduğundan aşağı yukarı emin olmuştur. Ayşegül Hanım hangi odaların ışıklarının açık olduğunu anlamak için bilmeden, öğrenmeyle ilgili aşağıdaki süreçlerin hangisinden yararlanmıştır? A) Algısal kurulum B) Duyarlılaşma C) Alışma D) Öğrenmenin olumlu aktarımı E) Alışkanlık Çözüm: Sık sık tekrarlandığı için büyük ölçüde otomatikleşen ve düşünmeden, kolayca gerçekleştirilen öğrenilmiş davranış yapılarına alışkanlık denir. Evimizdeki lambaları yakmaya yarayan düğmelerin ne yöne basılı olduklarında açık ne yöne basılı olduklarında kapalı olduğunu pek düşünmeyiz. Ancak bu lambaları defalarca yaktığımız için elimiz otomatik olarak basılması gereken yöne doğru çöker. Bu durum alışkanlık kavramına bir örnektir. Cevap E KPSS de Çıkmış Soru İşine giderken kullandığı yolda tamirat başlaması nedeniyle bir hafta boyunca daha uzun olan bir başka yolu kullanmak zorunda olan bir sürücü, tamirat bittiği hâlde uzun yolu kullanmaya devam ettiğini fark etmiştir. Sürücünün uzun yolu kullanmaya devam etmesi aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Duyarlılık kazanma B) Alışkanlık kazanma (oluşması) C) İkinci derece koşullanma D) Gizil öğrenme E) Olumsuz öğrenme Çözüm: Kişi işine giderken kullandığı yolu defalarca kullanmış olduğu için bu yolu kullanırken hangi dönüşleri kullanacağını hangi yollara gireceğini pek düşünmeden bu yolu takip eder. Bu bir alışkanlıktır. Bu yolda tamirat başlayınca bir süre başka bir yolu kullanmaya başlaması ise yeni bir alışkanlığın kazanılmasına yol açar. Bir süre sonra evine giden kısa yol açıldığı hâlde kişinin yeni oluşan alışkanlığı nedeniyle uzun yolu kullanmaya devam etmesi alışkanlık kazanma kavramına örnektir. Cevap B Kurgusal Örnek Yaklaşık beş yıldır aynı işyerinde çalışan İlker Bey her öğle tatilinde yemeğini işyerinin bulunduğu pasajda, zemin katta yer alan bir kafede yemektedir. Bu kafenin kapanması üzerine İlker Bey öğle yemeklerini iş merkezinin teras katında yer alan bir başka kafede yemeye karar vermiş ancak İlker Bey kafenin teras katında olduğunu bilmesine rağmen birkaç kere öğle tatilinde asansöre bindiğinde zemin katın düğmesine basmış ve zemin kata inmiştir. İlker Bey in durumu alışkanlık kavramıyla açıklanabilir. 7

31 KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ REHBERLİK ve ÖZEL EĞİTİM KONU ANLATIMLI PRATİK BİLGİLER SINAVLARA EN YAKIN ÖZGÜN SORULAR VE AÇIKLAMALARI

32 Komisyon KPSS REHBERLİK VE ÖZEL EĞİTİM ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 29. Baskı: 2018, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş. Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

33 ÖN SÖZ Değerli Öğretmen Adayları; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Eğitim Bilimleri Testinde önemli bir yer tutan Rehberlik ve Özel Eğitim kapsamındaki yaklaşık 12 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçer

34

35 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM ÇAĞDAŞ EĞİTİM ANLAYIŞI, ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ VE REHBERLİK HİZMETLERİ EĞİTİM VE REHBERLİK 1 Eğitimin Amacı 1 Eğitimin İşlevleri 1 Toplumsallaştırma (Toplum için İnsan) 1 Bireyselleştirme (Kendine Yeter, Özerk İnsan) 1 Eğitim Anlayışları 2 Geleneksel Eğitim Anlayışı 2 Çağdaş Eğitim Anlayışı 2 Çağdaş Eğitim Sisteminin Ögeleri 2 ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ 3 Sağlık Hizmetleri 3 Sosyal Yardım Hizmetleri 3 Rehberlik Hizmetleri 3 Sosyal Kültürel Hizmetler 4 Özel Eğitim ve Özel Yetiştirme Hizmetleri 5 Kayıt Kabul Hizmetleri 5 Öğrenci Kişilik Hizmetlerinin Amaçları 5 REHBERLİK ve PSİKOLOJİK DANIŞMA NEDİR? 6 REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA HİZMETİNE KATKI SAĞLAYAN BİLİM DALLARI.22 REHBERLİĞİN TEMELLERİ 23 Psikolojik Temeller 24 Sosyolojik, Toplumsal Temeller 24 Felsefi Temeller 25 REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA ARASINDAKİ FARKLAR 26 REHBERLİK HİZMETLERİ İLE EĞİTİM-ÖĞRETİM HİZMETLERİ ARASINDAKİ FARKLAR 27 REHBERLİK MODELLERİ 28 Mesleki Yardım Süreci Olarak Rehberlik (Parsons Modeli) 28 Eğitimde Kaynaştırılmış Model 28 Klinik Model (Özellik Faktör Kuramı) 28 Karar Vermeye Yardımcı Model 29 Gelişimsel Model 29 Geleneksel Modeller ile Gelişimsel Modelin Karşılaştırılması 30 ÖZET 31 ÇÖZÜMLÜ TEST 35 ÇÖZÜMLER 40 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmeti İle İlgili Kavramlar 7 Rehberliğin Amaçları 8 REHBERLİĞİN İLKELERİ 9 Rehberlik Hizmetleri İle İlgili Yanlış ( ) ve Doğrular ( ) 16 İNSANCIL (HÜMANİSTİK) YAKLAŞIM VE REHBERLİK 17 Kendini Gerçekleştirme Sürecindeki Bir Bireyin Sahip Olduğu Nitelikler 20 REHBERLİĞİN TARİHSEL GELİŞİMİ 21 ABD de Yaşanan Gelişmeler 21 Avrupa da Yaşanan Gelişmeler 21 Ülkemizde Yaşanan Gelişmeler 22 v

36 İÇİNDEKİLER 2. BÖLÜM ÖZEL EĞİTİM HİZMETLERİ Özel Eğitim Nedir?51 Özel Eğitimde Temel Kavramlar 51 Özel Eğitimin Amaçları 52 Özel Eğitimin İlkeleri 52 Özel Eğitime Kimler İhtiyaç Duyar? 52 Yetersizliğin Nedenleri 53 ÖZEL EĞİTİMDE TANILAMA, YÖNELTME, YERLEŞTİRME VE İZLEME SÜRECİ 53 Eğitsel Değerlendirme ve Tanılama53 Yönlendirme 54 Yerleştirme 54 İzleme 55 Özel Eğitim Hizmeti Veren Kurumlar ve Bu Kurumlarda Mevcut Uygulamalar 55 Normal Okullarda Sunulan Özel Eğitim Uygulamaları 55 Diğer Okullarda Sunulan Özel Eğitim Uygulamaları 55 ÖZEL GEREKSİNİMİ OLAN BİREYLER VE ÖZELLİKLERİ ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER 56 Nedenleri 56 Özellikleri 56 Öğretmenlere Öneriler İŞİTME YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER 58 İşitme Yetersizliği 58 Nedenleri 58 Özellikleri 58 Öğretmenlere Öneriler GÖRME YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER 59 Nedenleri 60 Özellikleri 60 Görme Yetersizliği Olan Öğrenciler İçin Eğitim Ortamları ve Sınıf İçerisinde Alınabilecek Önlemler 60 Görme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitimlerine Yapılabilecek Katkılar 61 Öğretmenlere Öneriler ORTOPEDİK YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER 62 Özellikleri 62 Nedenleri 62 Öğretmenlere Öneriler DİL VE KONUŞMA YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER 63 Konuşma Güçlüğünün Türleri 63 Konuşma Güçlüğünün Nedenleri 64 GECİKMİŞ KONUŞMA 64 Gecikmiş Konuşmanın Belirtileri 64 Gecikmiş Konuşmanın Nedenleri 65 KEKEMELİK 65 Öğretmene Öneriler ÖZEL ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ OLAN BİREYLER 66 Nedenleri 66 Özellikleri 66 Öğretmenlere Öneriler DUYGUSAL, DAVRANIŞSAL VE SOSYAL UYUM GÜÇLÜĞÜ OLAN BİREYLER 69 Özellikleri 69 Nedenleri 69 Öğretmenlere Öneriler OTİZM VE OTİSTİK ÇOCUKLARIN ÖZELLİKLERİ 70 Otistik Çocukların Özellikleri 71 Eğitimde Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar ÜSTÜN ZEKÂLI VE YETENEKLİ ÇOCUKLAR 74 Özellikleri 74 Sınıflandırılması 75 Öğretmenlere Öneriler DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB) 76 Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite/ Aşırı Hareketlilik Bozukluğunun Tanı Ölçütleri: 76 KAYNAŞTIRMA EĞİTİMİ Kaynaştırma Eğitimi Kapsamında İlgililerin Görev ve Sorumlulukları 80 Kaynaştırma Eğitiminin Faydaları 81 vi

37 İÇİNDEKİLER Kaynaştırma Kararında Göz Önünde Bulundurulacak Ölçütler 82 Kaynaştırma Eğitiminde Başarının Değerlendirilmesi 83 Kaynaştırmanın Engelleri 83 Destek Eğitim Odası 84 ÖZEL EĞİTİM SINIFLARI VE EVDE EĞİTİM HİZMETLERİ 85 Özel Eğitim Sınıfları 85 Evde Eğitim Hizmetleri 85 BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI HAZIRLAMA VE ÖĞRETİMİN BİREYSELLEŞTİRİLMESİ 86 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Hangi Öğrenciler İçin Hazırlanır? 86 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Kimler Tarafından Hazırlanır? 87 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Geliştirme Birimi 87 Bireyselleştirilmiş Eğitim Programının İçeriğinde Neler Yer Alır? 88 BEP in İzlenmesi, Değerlendirilmesi ve Ailenin Bilgilendirilmesi 88 ÖZET 89 ÇÖZÜMLÜ TEST 91 ÇÖZÜMLER 95 CEVAPLI TEST BÖLÜM REHBERLİK HİZMET ALANLARI REHBERLİK HİZMETLERİ 101 Rehberlik Hizmet Alanları Doğrudan Öğrenciye Sunulan Hizmetler 101 Oryantasyon Hizmeti (Yeni Duruma- Ortama Alıştırma) 101 Bireyi Tanıma Hizmeti 103 Bilgiyi Toplama ve Yayma (Bilgilendirme) Hizmeti 104 Yöneltme ve Yerleştirme Hizmeti 105 Psikolojik Danışma Hizmeti 106 İzleme Hizmeti 109 Sevk (Yardım Almaya Yönlendirme - Refere) Hizmeti Dolaylı Olarak Öğrenciye Sunulan Hizmetler 111 Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Hazırlanması 111 Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programı Hazırlama Süreci 112 Kapsamlı Rehberlik Programları 113 Kapsamlı Rehberlik Programı Ögeleri 114 Yenilenen Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Programı 117 Müşavirlik (Konsültasyon-Danışmanlık) Hizmeti. 119 Çevre ve Veli ile İlişkiler Araştırma ve Değerlendirme Hizmetleri ÖZET ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST vii

38 İÇİNDEKİLER 4. BÖLÜM REHBERLİK TÜRLERİ VE MESLEKİ DANIŞMA KURAMLARI BİREY SAYISINA GÖRE REHBERLİK 136 Bireysel Rehberlik 136 Grupla Rehberlik 136 Bireysel Psikolojik Danışma 137 Grupla Psikolojik Danışma 137 KURUMLARINA GÖRE REHBERLİK 139 Eğitim Alanında Rehberlik 139 Sağlık Alanında Rehberlik 139 Sosyal Yardım Alanında Rehberlik 139 Endüstri Alanında Rehberlik 139 Güvenlik Alanında Rehberlik 139 TEMEL İŞLEVLERİNE GÖRE REHBERLİK 139 Önleyici, Koruyucu Rehberlik 140 Kriz Yönelimli Rehberlik 141 Uyum Sağlayıcı Rehberlik 141 Yöneltici Rehberlik 142 Geliştirici Rehberlik 142 Ayarlayıcı Rehberlik 143 Tamamlayıcı Rehberlik 144 ÖĞRETİM KADEMELERİNE GÖRE REHBERLİK 144 Okul Öncesi Dönemde Rehberlik 144 İlkokul Kademesinde Rehberlik 145 Ortaokul Kademesinde Rehberlik 146 Ortaöğretim Kademesinde Rehberlik 147 Yükseköğretim Kademesinde Rehberlik 148 PROBLEM ALANLARINA GÖRE REHBERLİK 149 Eğitsel Rehberlik 149 Kişisel Sosyal Rehberlik 151 Mesleki Rehberlik 152 MESLEKİ REHBERLİKTE TEMEL KAVRAMLAR.154 MESLEKİ DANIŞMA KURAMLARI 160 Ginzberg ve Arkadaşlarının Gelişim Kuramı 161 Super in Benlik Kuramı 162 Holland ın Kişilik (Tipoloji) Kuramı 164 Roe nun İhtiyaçlar Kuramı 165 Parsons un Özellik - Faktör Kuramı 167 Psikanalitik Kuram 167 Sosyal Öğrenme Kuramı 167 Karar Kuramları 167 Hoppock un İhtiyaçlar Kuramı 168 Gottfredson un Daraltma ve Uzlaşma Kuramı 168 Şans / Kaza / Kader Kuramları 168 ÖZET 169 ÇÖZÜMLÜ TEST 173 ÇÖZÜMLER 177 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST BÖLÜM BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ BİREYİ TANIMA 186 Bireyi Tanımanın Amaçları 186 Bireyi Tanıma İlkeleri 187 BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ 190 TEST TEKNİKLERİ 191 Maksimum Performans Testleri 191 Davranış Testleri 193 TEST DIŞI TEKNİKLER 196 Gözleme Dayalı Teknikler 196 Gözlem Araçları 198 Kendini Anlatma Teknikleri 204 Başkalarının Görüşlerine Dayalı Teknikler 212 Etkileşime Dayalı Teknikler 219 Diğer Teknikler 221 ÖZET 224 ÇÖZÜMLÜ TEST 225 ÇÖZÜMLER 230 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST viii

39 İÇİNDEKİLER 6. BÖLÜM PSİKOLOJİK DANIŞMA KURAMLARI PSİKOLOJİK DANIŞMA KURAMLARI 240 Psikolojik Danışmada Kullanılan Yaklaşımlar Güdümlü (Geleneksel) Psikolojik Danışma Yaklaşımı Güdümsüz (Demokratik) Psikolojik Danışma Yaklaşımı 240 Varoluşçu Kuram (Existansiyalizm) 241 Hümanistik (İnsancıl) Kuram (Danışandan Hız Alan Yaklaşım) 242 Psikanalitik Kuram 244 Davranışçı Kuram 244 Bilişsel Terapi ve Akılcı - Duygusal Kuram 245 Gestalt Terapisi 247 Gerçeklik Terapisi (Kontrol Kuramı Seçim Teorisi) 248 Fenomenolojik (Algısal Görüngüsel) Kuram 249 Transaksiyonel Analiz 249 Eklektik Yaklaşım 251 ÖZET 251 ÇÖZÜMLÜ TEST 254 ÇÖZÜMLER 258 CEVAPLI TEST BÖLÜM OKULLARDA KARŞILAŞILABİLECEK BAZI SORUNLAR VE ÖĞRETMEN-ÖĞRENCİ İLİŞKİLERİ OKULLARDA KARŞILAŞILABİLECEK BAZI SORULAR Kaygı Bozuklukları Anne Babanın Ayrılması Ebeveyn Kaybı, Çocuk ve Ölüm Tik Bozukluğu Depresyon Hırsızlık Saldırganlık, Şiddet, Zorbalık 269 REHBERLİK HİZMETLERİNDE ÖĞRETMEN-ÖĞRENCİ İLİŞKİLERİ Öğretmen-Öğrenci İletişimi İletişim Engelleri Olumlu ve Olumsuz Öğretmen Davranışları 283 ÇATIŞMA ve ÇATIŞMA ÇÖZME YÖNTEMLERİ Çatışmaya Gösterilen Tepkiler Bir Çatışma Çözme Yöntemi Olarak Akran Arabuluculuğu Akran Eğitimi Akran Danışmanlığı 288 ÖZET 291 ÇÖZÜMLÜ TEST 292 ÇÖZÜMLER 296 CEVAPLI TEST ix

40 İÇİNDEKİLER 8. BÖLÜM REHBERLİKTE ÖRGÜTLENME SİSTEMİ ÖZET 313 ÇÖZÜMLÜ TEST 315 ÇÖZÜMLER 319 ÖRGÜTLENMEDE REHBERLİK MODELLERİ 301 Merkezîleşmemiş Uzmanlaşmamış Rehberlik Modeli 301 Merkezîleşmiş Uzmanlaşmış Rehberlik Modeli 302 CEVAPLI TEST 321 KAYNAKÇA 325 ÜLKEMİZDE REHBERLİK HİZMETLERİNİN ÖRGÜTLENMESİ Bakanlık Düzeyinde Örgütlenme Sistemi İl ve İlçe Düzeyinde Örgütlenme Sistemi 304 İl Millî Eğitim Müdür Yardımcısı veya Şube Müdürünün Görevleri 305 Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri İl Danışma Komisyonu Rehberlik ve Araştırma Merkezi (RAM) Düzeyinde Örgütlenme Sistemi 306 Merkez Müdürünün (RAM Müdürü) Görevleri 306 Merkez Müdür Yardımcısı/Yardımcılarının Görevleri 307 Merkezin Bölümleri ve Görevleri 307 Okul Müdürünün Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetlerine İlişkin Görevleri 309 Müdür Yardımcılarının Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetlerine İlişkin Görevleri 309 Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yürütme Komisyonu 309 Komisyonun Üyeleri 310 Komisyonun Görevleri 310 Koordinatör Psikolojik Danışmanın Görevleri 310 Psikolojik Danışmanın Görevleri 311 Sınıf Öğretmeni / Sınıf Rehber Öğretmeninin Görevleri 312 Diğer Öğretmenlerin (Branş) Görevleri 312 Psikolojik Danışmanların Özlük Haklarına İlişkin Çeşitli Hükümler 312 x

41 1. Çağdaş Eğitim Anlayışı, Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik Hizmetleri YILLARA GÖRE ÇIKMIŞ SORU ANALİZLERİ 2005 / / / / / / / / / / / / / / / 2 EĞİTİM ve REHBERLİK Okullarda gerçekleştirilen eğitim öğretim faaliyetleri hem öğrencilerin bilişsel becerilerinin artmasına katkı sağlayacak uygulamaları içermekte hem de eğitim öğretim faaliyetleri ile kazandırılamayan çeşitli becerilerin kazandırılmasında ve bireylerin yaşam içerisinde karşılaştıkları sorunların çözümünde çeşitli uygulamalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu ihtiyaç, rehberlik hizmetlerini gerekli kılmakta ve rehberlik hizmeti bu özelliği itibariyle eğitim öğretimin ayrılmaz ve tamamlayıcı bir unsuru haline gelmektedir. Eğitimin Amacı Eğitim; bireyi bilişsel, bedensel, sosyal ve duygusal yönden kendisi ve toplum için en uygun biçimde geliştirmeyi amaçlar. Bireyi kendisi için yetiştirme, bireyi bir meslek sahibi yapma, bireyin topluma uyumunu sağlama, bireye kendini geliştirme olanakları sunma anlamına gelmektedir. Bireyi toplum için yetiştirme ise toplumun düzenini ve sürekliliğini sağlamak, kültürel mirasın aktarımını sağlamak, ekonomik yapı için nitelikli insan yetiştirmek anlamına gelmektedir. NOT Eğitim, bireyi hem kendisi hem de toplum için yetiştirmeyi amaçlar. Eğitimin İşlevleri Eğitimin iki temel işlevi vardır. Bunlar: Bireyselleştirme (kendine yeter insan) ve toplumsallaştırma (toplum için insan) olarak ifade edilebilir. 1. Toplumsallaştırma (Toplum için İnsan) Toplumsallaştırmanın amacı: Bulunduğu toplumun kültürünü, değerlerini bilen ve benimseyen, Toplumun sorumlu bir üyesi olarak sorumluluklarını bilen ve yerine getiren, İçinde bulunduğu toplumu değerli bulan ve onu ileriye götürmek için elinden geleni yapan, Diğer bireylerle iyi iletişim kurabilen, Toplumdaki diğer insanların ve kendisinin ihtiyaçları için çalışan ve üreten, yapıcı bireyler yetiştirmektir. Bireyin toplumsallaşmasına, sosyalleşmesine katkıda bulunan birincil kaynaklar: Bireyin ailesi, Akrabaları, Komşuları, Arkadaşları, Öğretmenleri ve çevresindeki diğer kişiler olarak ifade edilebilir. Bireyin toplumsallaşmasına, sosyalleşmesine katkıda bulunan ikincil kaynaklar: Kitaplar, Gazeteler, Dergiler, Basılı materyaller, Televizyon, Radyo, Bilgisayar ve internet gibi iletişim araçlarıdır. KPSS de Çıkmış Soru Aşağıdakilerden hangisi, çocukların sosyalleşmesine katkıda bulunan birincil kaynaklar arasında yer almaz? A) Okul B) Arkadaşlar C) Aile D) Öğretmenler E) Kitaplar Cevaba Ulaştıran Anahtar Kelimeler: Sosyalleşme, birincil kaynaklar, kitap Çözüm: Çocuğun sosyalleşmesine katkıda bulunan birincil kaynaklar: Bireyin ailesi, akrabaları, komşuları, arkadaşları, öğretmenleri ve çevresindeki diğer kişilerdir. Çocuğun sosyalleşmesine katkıda bulunan ikincil kaynaklar ise: Kitaplar, gazeteler, dergiler, basılı materyaller, televizyon, radyo, bilgisayar ve internet gibi iletişim araçlarıdır. Bu bilgiler doğrultusunda soru incelendiğinde, kitaplar ikincil kaynaklar içerisinde değerlendirilir. Cevap E 2. Bireyselleştirme (Kendine Yeter, Özerk İnsan) Bireyselleştirmenin amacı: Kendi potansiyelinin farkında olan, Kendi ayakları üzerinde durabilen, Karşılaştığı problemleri çözebilen, Kendi kararlarını verebilen, Başkalarına bağımlı olmayan bireyler yetiştirmektir. 1

42 Çağdaş Eğitim Anlayışı, Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik Hizmetleri NOT Eğitim; bireyin, içinde bulunduğu topluma etkin uyumunu kolaylaştırırken bireyin kendisine yeter hale gelmesine de yardımcı olur. Eğitim Anlayışları Bilim ve teknolojinin hızlı gelişimi, toplumsal yapıda meydana gelen değişiklikler eğitim bilimleri alanına da yansımış ve eğitim bilimleri alanında çeşitli değişimleri beraberinde getirmiştir. Bu değişimin en başında geleneksel eğitim anlayışından, çağdaş eğitim anlayışına geçişi ifade etmek mümkündür. Geleneksel Eğitim Anlayışı Öğretmen ve programı ön plana çıkartmakta, öğrenciyi pasif kılmaktadır. Bu anlayış, yapısı gereği öğretimi vurgulamış ve öğrenciyi kendisine bilgi yüklenilmesi gereken bir varlık olarak görmüştür. Bireylerin daha çok zihinsel ve entelektüel gelişimine vurgu yapan bu yaklaşım, bireylerin kendilerine özgü durumlarını da göz ardı etmekte, herkes için aynı, standart bir yaklaşımı içermektedir. Çağdaş Eğitim Anlayışı Öğrenciyi merkeze alan bir yaklaşımı içermekte, öğrenciyi bireysel farklılıkları olan değerli bir varlık olarak görmektedir. Bu anlayış içerisinde öğretmen; öğrenciye rehberlik eden, öğrenciye zengin eğitim ortamları hazırlayan, öğrencilerle bire bir ilgilenen bir görevi üstlenmiştir. Bu anlayış içerisinde öğrenciler sadece zihinsel ve entelektüel açıdan geliştirilmeye çalışılmamakta, bir bütün olarak (zihinsel, bedensel, ruhsal, sosyal) tanınmaya ve geliştirilmeye çalışılmaktadır; çünkü bu şekilde hareket edildiğinde bireylerin kendilerini gerçekleştireceğine ve toplumu geliştireceğine inanılmaktadır. Geleneksel eğitim anlayışı öğretim ve yönetim olmak üzere iki ögeden oluşmaktadır, fakat çağdaş eğitim anlayışı bu iki ögeye ek olarak üçüncü bir ögeyi içermektedir. Bu öge, öğrenci kişilik hizmetleridir. NOT Çağdaş eğitim anlayışı ile geleneksel eğitim anlayışı arasındaki en önemli farklılık, öğrenci kişilik hizmetleridir. Soruda Görelim: Çağdaş eğitim sisteminin ilkelerini benimseyen bir öğretmenin, sınıflarda öğretim etkinliklerini yürütürken aşağıdakilerden hangisini yapması uygun olmaz? A) Öğretim etkinliklerini yürütürken öğrencileri olabildiğince aktif kılmaya çalışması B) Yalnızca söz almak isteyen öğrencileri değil, tüm öğrencileri konuşturmaya çalışması C) Öğrencilerine belirlediği hedefi göstermesi ve her öğrencisinden bu hedefe varmasını istemesi D) Öğrencilerine tarafsız bir şekilde yaklaşarak öğrenciler arasında ayrım yapmaması E) Öğrencilerin aileleri ile sürekli bir araya gelerek aileleri yapılan çalışmalar hakkında bilgilendirmesi Çözüm: Çağdaş eğitim anlayışı öğrenciyi merkeze alan bir anlayışı içerdiği ve demokratik bir yaklaşımı savunduğu için, bu anlayışı benimseyen bir öğretmenin süreç içerisinde öğrencilerini aktif kılmaya çalışması ve her öğrencisinin kendisini ifade etmesini sağlaması beklenir. Ayrıca öğrencilerine tarafsız bir şekilde yaklaşmak ve öğrencilerin aileleri ile bir araya gelerek iş birliği yapmak da çağdaş eğitim sistemini benimseyen bir öğretmenin sergileyebileceği davranışlardır; ancak öğrencilerine kendisinin belirlediği bir hedefi göstermek ve bireysel farklılıkları dışarıda bırakarak herkesin bu hedefe varmasını istemek, çağdaş eğitim anlayışına değil, geleneksel eğitim anlayışına uygun bir durumdur. Cevap C Çağdaş Eğitim Sisteminin Ögeleri ÇAĞDAŞ EĞİTİM SİSTEMİ ÖĞRETİM Öğrencilere belirli bir alanda bilgi, beceri ve tutum kazandırmayı amaçlayan, planlı ve programlı faaliyetlerin bütünüdür. ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ Öğrencilerin gelişimini her yönü ile destekleyen, öğrencilerin çeşitli ihtiyaçlarını karşılamaya ve karşılaştıkları sorunların çözümüne yardımcı, öğretim etkinlikleri dışında yer alan hizmetler grubudur. YÖNETİM Öğretim hizmetlerinin ve öğrenci kişilik hizmetlerinin etkili bir şekilde yürütülmesinden sorumlu yönetimsel hizmetlerin bütünüdür. 2

43 Çağdaş Eğitim Anlayışı, Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik Hizmetleri ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ 2. Sosyal Yardım Hizmetleri Sağlık Hizmetleri Sosyal Yardım Hizmetleri Rehberlik Hizmetleri Öğrencilerin maddi ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik burs ve kredi hizmeti verme, Barınma ihtiyacını karşılamaya yönelik çalışmalar yapma, Beslenme ve ulaşım hizmeti ile ilgili yardımlar sunma, Öğrencilere yarı zamanlı çalışma imkânı sağlama. NOT Sosyal yardım hizmetleri, öğrencilerin çeşitli ihtiyaçlarını karşılayarak eğitim-öğretimden en iyi şekilde yararlanmasına yardımcı olmaya yönelik uygulamaları içerir. ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ Kayıt / Kabul Hizmetleri Özel Eğitim ve Özel Yetiştirme Hizmetleri Sosyal / Kültürel Hizmetler Örnek NOT Rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri; çağdaş eğitim anlayışı içerisinde yer alan, öğrenci kişilik hizmetleri kapsamında bir hizmettir. Öğrenci kişilik hizmetleri, çeşitli hizmet alanlarını içerisinde barındıran bir hizmetler grubu olarak ifade edilebilir. Öğrenci kişilik hizmetleri içerisinde yer alan hizmetler ve bu hizmetler kapsamında yapılan çalışmalar aşağıda ifade edilmiştir. 1. Sağlık Hizmetleri Sağlık eğitimi verme, Çeşitli rahatsızlıkları tanılamak veya çeşitli rahatsızlıkların yaşanmasını önlemek amaçlı kontroller ve taramalar yapma, Sağlığı korumaya yönelik bilgilendirme çalışmaları düzenleme, Sağlık problemlerini tedavi etmeye çalışma. Örnek Yaşanan bir grip salgını ile ilgili eğitim öğretim kurumlarındaki öğrencilere aşılar yapılması, hijyen kuralları ile ilgili öğrencilerin bilgilendirilmesi, okul içerisinde meydana gelen bir kazaya ilişkin revirde ilk müdahalenin yapılması gibi durumları içerir. Maddi durumu yerinde olmayan bir öğrenciye özel bir vakıf tarafından burs verilmesi, ders kitaplarının öğrencilere ücretsiz dağıtılması, taşımalı eğitim sistemi ile öğrencilerin ücretsiz bir şekilde kendilerine en yakın okula ulaştırılması, kaymakamlıklar ve valilikler aracılığı ile imkânı olmayan öğrencilere giysi yardımı sunulması gibi durumları içerir. 3. Rehberlik Hizmetleri: Rehberlik hizmetleri içerisinde çok çeşitli hizmetlerden söz etmek mümkündür. Bu hizmetler: Bireyi tanıma: Öğrencinin kendini tanıması veya öğrenciye sunulacak hizmetleri belirlemek amacıyla öğrencilere çeşitli ölçme araçlarının uygulanmasına yöneliktir. Bilgi toplama ve yayma hizmeti: Öğrencinin ihtiyaç duyduğu eğitsel, mesleki ve kişisel-sosyal alanda her türlü bilginin toplanması ve bu bilgilerin öğrenci ile paylaşılmasına yöneliktir. Psikolojik danışma hizmeti: Bireyin kendini tanıması, geliştirmesi, kendisine ve çevresine uyum sağlaması, sorunlarını çözmesi ve sağlıklı kararlar verebilmesi için uzman kişilerce verilen profesyonel bir yardım hizmetidir. Psikolojik danışma hizmeti, rehberlik hizmetlerinin kapsamında yer alan özel bir hizmet alanıdır. Bu hizmet, diğer hizmet alanlarına göre daha yoğun bilgi ve beceri gerektirdiği için yalnızca psikolojik danışmanlarca verilmektedir. 3

44 Çağdaş Eğitim Anlayışı, Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik Hizmetleri Not Rehberlik hizmet alanları içerisinde yer alan psikolojik danışma hizmeti, diğer hizmet alanlarından daha farklı bir öneme sahiptir. Bu hizmet, rehberlik hizmetlerinin özünü ve asıl işlevini oluşturmaktadır. Oryantasyon (Duruma Alıştırma) Hizmeti: Öğrencileri yeni bir duruma ya da yeni bir ortama alıştırmak amacıyla, öğrencilere okulu, çevresini ve yararlanabilecekleri imkânları tanıtmaya yönelik etkinliklerdir. Yöneltme ve Yerleştirme Hizmeti: Öğrencinin yönelebileceği bir üst eğitim kurumu ya da iş imkânları konularında öğrenciye bilgi verilmesi, öğrencinin, bu bilgiler doğrultusunda kendisi için en uygun olanı seçmesi, yerleştirilmesi ve başarılı olmasını sağlamaya yönelik hizmetlerdir. Sevk (Yardım Almaya Yönlendirme) Hizmeti: Tıpkı hastanelerdeki işleyişte olduğu gibi psikolojik danışma ve rehberlik servislerinin olmadığı ya da yetersiz kaldığı durumlarda öğrencinin yardım ihtiyacının karşılanabilmesi için okulun psikolojik danışmanının, öğrenciyi, rehberlik araştırma merkezleri, sosyal yardım kuruluşları, psikiyatri servisleri, özel eğitim uzmanı, sosyal çalışma uzmanı gibi diğer kurum veya kişilere yönlendirmesidir. İzleme Hizmeti: Yapılan çeşitli rehberlik yardımlarının sonrasında ortaya çıkan durumu görmek, yapılan çalışmalara ilişkin geri bildirim elde etmek amacıyla kullanılan hizmet alanıdır. Araştırma Değerlendirme Hizmeti: Yapılan çeşitli rehberlik yardımlarının sonrasında ortaya çıkan durumu analiz etmek, güçlü ve zayıf yönleri tespit etmek, ulaşılan sonucun öz eleştirisini yapmakla ilgili hizmet alanıdır. Bu hizmet aracılığı ile yapılan yardımların etki düzeyi, niteliği görülmekte ve çalışmaların geliştirilmesi sağlanmaktadır. Müşavirlik (Konsültasyon): Bu hizmet, okuldaki psikolojik danışman ile birlikte öğrenciyle ilgili bir ya da daha fazla kişinin (öğretmen, yönetici, veli) iş birliği içinde, öğrencinin gelişmesine yönelik kurdukları yardım ilişkisidir. Çevre ve Veli İle İlişkiler: Okuldaki psikolojik danışmanın, hizmetlerinin niteliğini ve etkililiğini artırabilmesi için veli toplantıları düzenlemesi, velilerle olumlu ve anlamlı bir ilişki kurması ve bunun yanı sıra çevresinde bulunan diğer psikolojik danışma ve rehberlik servisleri ile irtibatta olması, onların çalışmaları hakkında bilgi sahibi olması, kendi çalışmalarından onları haberdar etmesi ve bu servislerde çalışan psikolojik danışmanlarla iş birliği yapmasıdır. Program Hazırlama ve Geliştirme Hizmeti: Okullarda öğrencilere uygun, işlevsel ve amaca hizmet eden programların hazırlanması, yapılan rehberlik programlarının geliştirilmesi için ilgililerle iş birliği yapılmasıdır. Rehberlik hizmet alanları içerisinde yer alan Araştırma Değerlendirme, Müşavirlik (Konsültasyon), Çevre ve Veli İle İlişkiler ve Program Hazırlama ve Geliştirme Hizmeti bireye dolaylı olarak ulaşmakta, diğer hizmet alanları ise doğrudan ulaşmaktadır. Bu bölümde rehberlik hizmet alanları ile ilgili özet açıklamalara yer verilmiştir. Rehberlikte yer alan hizmet alanları 3. bölümde ayrıntılı bir biçimde incelenecektir. NOT Rehberlik hizmetleri, öğrencilere eğitsel, mesleki ve kişisel-sosyal alanda ihtiyaç duydukları konularda sunulan bir yardım olup eğitim-öğretimin ayrılmaz ve tamamlayıcı bir parçasıdır. 4. Sosyal Kültürel Hizmetler Boş zamanları değerlendirme ile ilgili bilgiler verme, Boş zamanları değerlendirmeye yönelik etkinlikler düzenleme, Eğitsel kulüpler kapsamında uygulamalar yapma, Sportif, sanatsal, kültürel etkinlikler düzenleme. Örnek Okullarda düzenlenen bahar şenlikleri, okul içinde veya dışında çeşitli alanlarda düzenlenen yarışmalar, il içi ve dışı yapılan geziler bu kapsamda değerlendirilir. NOT Sosyal - kültürel hizmetler öğrencilerin sahip oldukları niteliklerin açığa çıkmasına ve öğrencilerin kendilerini geliştirmesine katkı sağlamaktadır. 4

45 Çağdaş Eğitim Anlayışı, Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik Hizmetleri 5. Özel Eğitim ve Özel Yetiştirme Hizmetleri Özel Eğitim: Akranlarına göre öğrenme güçlüğü çeken, herhangi bir engele sahip bireylere yönelik çalışmalar ile üstün zekâlı veya üstün yetenekli bireylere yönelik uygulamaları içerir. Özel eğitim hizmetleri eğitim sistemimiz içerisinde Kaynaştırma eğitimi, Özel eğitim sınıfları, Özel eğitim okulları, Evde eğitim yoluyla öğrencilere ulaştırılmaktadır. Örnek Hiperaktivite, zeka geriliği, özgül öğrenme güçlüğü, otizm veya üstün zekalı olma gibi çeşitli durumlar özel eğitim kapsamında değerlendirilmektedir. Özel Yetiştirme Özel bir becerisi olan bireylerin bu niteliklerini geliştirmeye yönelik uygulamalar, sınavlara hazırlık amacıyla düzenlenen kurslar, etütler ile başarısızlığı gidermeye yönelik yetiştirme hizmetlerini içerir. Üstün zekâlı, üstün yetenekli olma durumu özel eğitim hizmeti ile ilgili olup özel bir alanda yetenekli, becerili olma durumu ise özel yetiştirme hizmeti ile ilgilidir. 6. Kayıt-Kabul Hizmetleri Öğrencilerin okula kabulü ve beraberinde okula, alanlara ve sınıflara kayıt işlemlerini gerçekleştirme, Öğrencilerin devam ve başarı durumlarını izleme. Soruda Görelim: Çağdaş eğitim sisteminin temel ögelerinden birisi de öğrenci kişilik hizmetleridir. Öğrenci kişilik hizmetleri içerisinde çok çeşitli hizmetler yer almaktadır. Aşağıdakilerden hangisi öğrenci kişilik hizmetleri kapsamında değerlendirilebilecek uygulamalar arasında gösterilemez? A) Okul içerisinde rahatsızlanan bir öğrencinin ailesi ile iletişime geçilerek uygun bir sağlık kurumuna yönlendirilmesi B) Okulda basketbol alanında yetenekli öğrencilere, hafta sonu belirli saatler arasında çalışmalar düzenlenmesi C) Derslerde dikkati çok çabuk dağılan bir öğrencinin dikkat eksikliği şüphesiyle en yakın Rehberlik ve Araştırma Merkezine sevk edilmesi D) Öğrencilere verilen projelerin ve performans ödevlerinin değerlendirilmesi E) Üniversite sınavı sonucunda belirli bölümlere yerleşen öğrencilerden maddi durumu iyi olmayanlara üniversite yurtlarından faydalanmada öncelik tanınması Çözüm: Seçenekler incelendiğinde; A seçeneğinde ifade edilen sağlık hizmetleri, B seçeneğinde ifade edilen özel yetiştirme hizmetleri, C seçeneğinde ifade edilen rehberlik hizmetleri kapsamında sevk hizmeti, E seçeneğinde ifade edilen ise sosyal yardım hizmeti ile ilgilidir. Ancak D seçeneğinde ifade edilen, bir ölçme değerlendirme durumu olup öğretim hizmeti kapsamında ele alınacak bir uygulamadır. Bu nedenle bu uygulama öğrenci kişilik hizmetleri kapsamında değerlendirilemez. Cevap D Öğrenci Kişilik Hizmetlerinin Amaçları Öğrenci kişilik hizmetleri aracılığıyla ulaşılmak istenen noktaları şu şekilde özetlemek mümkündür: Öğrencilerin sahip oldukları nitelikleri fark etmelerine yardımcı olma Öğrencilerin bireysel farklılıklarını ortaya çıkararak eğitim uygulamalarını bu doğrultuda yapılandırmaya yardımcı olma Öğrencilerin çeşitli ihtiyaçlarını karşılamaya yardımcı olarak onların eğitim öğretimden en iyi şekilde yararlanmasına katkıda bulunma Öğrencilerin kişilik gelişimine katkıda bulunma 9 9 Öğrencilerin kendilerini bir bütün olarak tanımalarına ve geliştirmelerine olanak sağlama 5

46 KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ PROGRAM GELİŞTİRME SINIF YÖNETİMİ ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI KONU ANLATIMLI PRATİK BİLGİLER SINAVLARA EN YAKIN ÖZGÜN SORULAR VE AÇIKLAMALARI

47 Komisyon KPSS PROGRAM GELİŞTİRME SINIF YÖNETİMİ ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 29. Baskı: 2018, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş. Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: www. pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

48 ÖN SÖZ Değerli Öğretmen Adayları; Elinizdeki kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Eğitim Bilimleri Testinde önemli bir yer tutan Program Geliştirme, Sınıf Yönetimi ve Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı kapsamındaki yaklaşık 14 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.

49 Her ünitenin sonunda; A çözümlü test ve A cevaplı teste yer verilmiştir. Bu kitabın hazırlanmasında yardım, destek ve katkılarını esirgemeyen meslektaşlarımıza, PEGEM AKADEMİ yayınevi ve dershanesi çalışanlarına ve öğrencilerine teşekkürü bir borç biliriz. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili sorularınızı pegem@pegem.net adresine e-posta yoluyla ya da numarasına WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Sorunuz en kısa sürede yazarlarımız tarafından cevaplandırılacaktır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon Play Store ve Apple Store den Pegem Kampüs uygulamasını indiriniz. Mail adresiniz ve şifreniz ile üyelik alınız. Uygulama içerisinde yer alan aktivasyon seçeneği ile kitabınızda bulunan aktivasyon kodunu girerek üyeliğinizi aktif ediniz. Kitabınızın içerisinde (solda) ve bölüm başlarında bulunan QR kodunu okutarak video dersleri izleyebilirsiniz. İlk girişinizden sonra kitabınızla ilgili tüm videolara kitap olmadan da uygulamadaki kitaplık bölümünden ulaşabilirsiniz.

50 İÇİNDEKİLER PROGRAM GELİŞTİRME 1. BÖLÜM Eğitimle İlgili Temel Kavramlar EĞİTİM 1 Eğitim Türleri 2 EĞİTİM-KÜLTÜR İLİŞKİSİ 5 BİR SİSTEM OLARAK EĞİTİM 6 EĞİTİMİN İŞLEVLERİ 7 ÇÖZÜMLÜ TEST 9 ÇÖZÜMLER 11 CEVAPLI TEST BÖLÜM Türk Eğitim Sistemi TÜRK MİLLÎ EĞİTİM SİSTEMİNİN GENEL YAPISI 15 TALİM VE TERBİYE KURULUNUN GÖREVLERİ 15 MİLLÎ EĞİTİM ŞÛRALARI 15 TEVHİD-İ TEDRİSAT KANUNU (ÖĞRETİM BİRLİĞİ YASASI) SAYILI TÜRK MİLLÎ EĞİTİM TEMEL KANUNU 16 ÇÖZÜMLÜ TEST 18 ÇÖZÜMLER 21 CEVAPLI TEST BÖLÜM Eğitimde Program Kavramı ve Program Türleri PROGRAM 26 POSNER IN PROGRAM TANIMLAMALARI 27 EĞİTİM PROGRAMI ÖGELERİ 30 İYİ BİR EĞİTİM PROGRAMININ ÖZELLİKLERİ 31 ÇÖZÜMLÜ TEST 34 ÇÖZÜMLER 37 CEVAPLI TEST BÖLÜM Program Geliştirme ve Program Geliştirmenin Kuramsal Temelleri PROGRAM GELİŞTİRME 42 PROGRAM GELİŞTİRMENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ 42 PROGRAM GELİŞTİRMENİN KURAMSAL TEMELLERİ 43 ÇÖZÜMLÜ TEST 52 ÇÖZÜMLER 55 CEVAPLI TEST BÖLÜM Program Geliştirme Yaklaşım, Model ve Tasarımları PROGRAM GELİŞTİRME MODELLERİ 60 PROGRAM TASARLAMA YAKLAŞIMLARI 63 ÇÖZÜMLÜ TEST 70 ÇÖZÜMLER 73 CEVAPLI TEST BÖLÜM Program Tasarısının Hazırlanması PROGRAM GELİŞTİRME ÇALIŞMA GRUPLARININ OLUŞTURULMASI 77 PROGRAM GELİŞTİRME SÜRECİNİN PLANLANMASI 78 PROGRAM TASARISININ HAZIRLANMASI 80 EĞİTİM İHTİYAÇLARININ SAPTANMASI 80 PROGRAM HEDEFLERİNİN (KAZANIMLARININ) YAZILMASI 86 İÇERİĞİN (KAPSAMIN) SEÇİMİ VE DÜZENLENMESİ 97 EĞİTİM DURUMLARININ (ÖĞRENME-ÖĞRETME YAŞANTILARININ) DÜZENLENMESİ 105 ÇÖZÜMLÜ TEST 109 ÇÖZÜMLER 114 CEVAPLI TEST CEVAPLI TEST v

51 İÇİNDEKİLER 7. BÖLÜM Programın Denenmesi Değerlendirilmesi Programa Süreklilik Kazandırılması PROGRAMIN DENENMESİ (UYGULANMASI) 123 PROGRAMIN DEĞERLENDİRİLMESİ 125 PROGRAMLARA SÜREKLİLİK KAZANDIRILMASI 129 ÇÖZÜMLÜ TEST 131 ÇÖZÜMLER 134 CEVAPLI TEST BÖLÜM Program Geliştirmede Yeni Anlayışlar ve Yönelimler PROGRAM GELİŞTİRMEDE YENİ ANLAYIŞLAR VE YÖNELİMLER YILINDA YENİLENEN PROGRAMLARIN ÖZELLİKLERİ YILINDA YENİLENEN ÖĞRETİM PROGRAMLARININ TEMEL ÖZELLİKLERİ 142 ÇÖZÜMLÜ TEST 143 ÇÖZÜMLER 145 CEVAPLI TEST BÖLÜM Eğitim Öğretimde Planlama EĞİTİM ÖĞRETİMDE PLANLAMA 148 ÇÖZÜMLÜ TEST 151 ÇÖZÜMLER 153 CEVAPLI TEST 155 KAYNAKÇA 157 vi

52 İÇİNDEKİLER SINIF YÖNETİMİ SINIF YÖNETİMİNİN AMAÇLARI SINIF YÖNETİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Sınıf Dışı Faktörler Sınıf İçi Faktörler ÖĞRETMEN TİPLERİ ÖĞRETMEN DAVRANIŞLARI DİSİPLİN YAKLAŞIMLARI DİSİPLİN MODELLERİ SINIF YÖNETİMİNİN BOYUTLARI Plan ve Program Boyutu Fiziksel Boyut Davranış Boyutu İlişki ve İletişim Boyutu Zaman Boyutu ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ÇÖZÜMLERİ ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ÇÖZÜMLERİ CEVAPLI TEST SINIF YÖNETİMİNİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ SINIF YÖNETİCİSİ OLARAK ÖĞRETMEN ÖZELLİKLERİ Kişisel Özellikler Mesleki Özellikler SINIF İÇİ İLETİŞİMİ OLUMSUZ YÖNDE ETKİLEYEN ÖĞRETMEN DAVRANIŞLARI İSTENDİK YÖNDEKİ ÖĞRENCİ DAVRANIŞLARININ YÖNETİLMESİ İSTENMEYEN ÖĞRENCİ DAVRANIŞLARINI ORTAYA ÇIKMADAN ÖNLEME UYGULAMALARI SINIF KURALLARININ OLUŞTURULMASI VE ÖĞRETİLMESİ Sınıf Kurallarının Oluşturulması Sınıf Kurallarının Öğretilmesi ÖĞRENCİLERİN SERGİLEDİKLERİ İSTENMEYEN DAVRANIŞLARA MÜDAHALE YOLLARI GÜDÜLEME KURAMLARI Davranışçı Bilişsel Sosyal İnsancıl SINIF YÖNETİMİ MODELLERİ ÖĞRENCİ TİPLERİ ve ÖZELLİKLERİ vii

53 İÇİNDEKİLER ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI TEMEL KAVRAMLAR, HEDEFLERİN AŞAMALI Venn şeması SINIFLANDIRILMASI, YAŞANTI KONİSİ Kavram haritası Temel Kavramlar GRAFİK TÜRLERİ Hedeflerin Aşamalı Sınıflandırılması Resimli Grafikler Yaşantı Konisi Pasta Grafikler ÖĞRETİM ARAÇ-GEREÇLERİNİN Çizgi Grafikler SINIFLANDIRILMASI Sütun Grafikler ÖĞRETİM ARAÇLARININ SEÇİMİNİ ve Çubuk Grafikler HAZIRLANMASINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER YAZILI MATERYAL HAZIRLAMA İLKELERİ ÖĞRETİM MATERYALİNDE BULUNMASI GEREKEN ÖZELLİKLER YANSI SUNUMU HAZIRLAMA İLKELERİ MATERYAL TASARLAMA SÜRECİNDEKİ ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN İŞLEM BASAMAKLARI DEĞERLENDİRİLMESİ...1 MATERYAL TASARIM İLKELERİ ve Materyalde Süreç Değerlendirmesi...1 ÖZELLİKLERİ Materyalde Ürün Değerlendirmesi...1 Bütünlük Materyalde Süreç ve Ürün Denge Değerlendirmesinin Karşılaştırılması...1 Vurgu BİLGİSAYAR DESTEKLİ ÖĞRETİM MATERYALLERİ Hizalama DERS KİTAPLARI Yakınlık Ders Kitaplarında Bulunması Zıtlık Gereken Özellikler Oran-orantı Ders Kitapların Faydaları Vurgu İlkesi İçin Uygulama Örnekleri ÇÖZÜMLÜ TEST GÖRSEL TASARIM ÖGELERİ ve ÖZELLİKLERİ. 192 ÇÖZÜMLER Çizgi CEVAPLI TEST Şekil CEVAPLI TEST Alan Doku Renk GÖRSEL TASARIM TÜRLERİ ve ÖRNEKLERİ Gerçekçi Görseller SINIF YÖNETİMİ KAYNAKÇA ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIM KAYNAKÇA Benzeşik Görseller Şematik görseller Örgüt şeması Zihin haritası Akış şeması Puko döngüsü viii

54 1. Eğitimle İlgili Temel Kavramlar YILLARA GÖRE ÇIKMIŞ SORU ANALİZLERİ 2005 / / / / / / / / / / / / / / / - EĞİTİM Eğitim; bireyin davranışlarında kendi yaşantıları yoluyla, kasıtlı olarak istendik davranış değişikliği meydana getirme sürecidir (Ertürk, 1977). Tanımda geçen kritik kavramlar Eğitim; Yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Davranışlarda değişiklik meydana getirir. Davranış değişiklikleri yaşantı yoluyla gerçekleşmektedir. Bu değişikliklerin istendik (beklentilere ve hedeflere uygun) olması istenir ve beklenir; ancak istenmedik davranışlar da oluşabilir. Eğitim kasıtlı (planlı ve programlı) olabileceği gibi gelişigüzel de olabilir. Kasıtlı olarak yapılan eğitime formal, gelişigüzel gerçekleşen eğitime informal eğitim denilir. KPSS de Çıkmış Soru Eğitim, bireyin davranışında yaşantıları yoluyla istendik değişmeler oluşturma sürecidir. Bu tanımda, istendik sözcüğü ile anlatılmak istenen temel koşul aşağıdakilerden hangisidir? A) Eğitimin hedefleriyle ilgili olma B) Bireyin hedefleriyle ilgili olma C) Güncel gereksinimleri karşılama D) Bireye ekonomik güç kazandırma E) Toplumda dayanışmayı artırma Cevaba ulaştıran anahtar kelimeler: istendik değişim, eğitim hedefleri Çözüm: İstendik değişmeler den kasıt eğitimin hedefleri ile ilgilidir. Eğitim hedefleri, bireylere kazandırılacak istendik nitelikteki bilgi, beceri, tutum ve alışkanlıkları tanımlar. Cevap A Eğitim, bireyi kültürleme sürecidir. Okullardaki öğrenmelerle sınırlı değildir. SÖZÜN ÖZÜ Eğitimin tanımında altı çizilecek kavramlar; kendi yaşantıları yoluyla, kasıtlı olarak, istendik davranış değişikliği ve süreç tir. Kendi yaşantısı yoluyla: Öğrenci merkezliliğe ve yaparak yaşayarak öğrenmeye işaret eden bir kavramdır. Kasıtlı olarak: Eğitim-öğretim etkinliklerinin planlı ve programlı yapılması gerekliliğine işaret eder. İstendik: Eğitimin bireyin, toplumun ve konu alanının ve hatta doğanın beklenti, ihtiyaç ve özelliklerine uygun hedeflere yönelik olmasına işaret eder. Eğitim programları eğitimi kasıtlı, planlı ve düzenli hâle getirir. 1

55 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Eğitim Türleri EĞİTİM FORMAL EĞİTİM (Planlı ve programlı) İNFORMAL EĞİTİM (Kendiliğinden gelişigüzel, plansız ve programsız) ÖRGÜN EĞİTİM Belli yaş gruplarına göre, aşamalı ve kademeli olarak okullarda yapılır. YAYGIN EĞİTİM Yaş sınırlaması, aşamalı ve kademeli olmaksızın ilgi ve gereksinimlere uygun olarak yapılır. OKUL ÖNCESİ HALK EĞİTİMİ ZORUNLU TEMEL EĞİTİM İlkokul 4 yıl Ortaokul 4 yıl Lise 4 yıl YÜKSEK ÖĞRETİM HİZMET İÇİ EĞİTİM İŞ BAŞINDA EĞİTİM KURSLAR Formal Eğitim (Kasıtlı Eğitim) Okullarda ya da kurumlarda belli bir plan ve program çerçevesinde gerçekleştirilen eğitimdir. Amaçlıdır. Önceden hazırlanan bir program çerçevesinde planlı olarak yapılır. Öğretim yoluyla gerçekleştirilir. Eğitim süreci öğretmen tarafından planlanır, uygulanır ve izlenir. Özel ve kontrollü bir çevrede ya da ortamda yürütülür. Yapılandırılmış ve sınırlandırılmış zaman dilimlerinde (bir ders saati, bir öğretim dönemi, öğrenim süresi gibi) yapılır. Sürecin belli aşamalarında ve sonunda değerlendirilir. Formal eğitim, örgün ve yaygın eğitim kurumlarında yapılır. Amaçlı, İstendik sonuçlara dönük Plan/program, Öğretim Özel öğrenme ortamı Yapılandırılmış Örgün ve yaygın iki biçimde ANAHTAR KAVRAMLAR Örgün Eğitim Bireylerin yaşama atılmadan, iş ve meslek kollarında çalışmadan önce okul ya da okul niteliği taşıyan yerlerde, genel ve özel bilgi, beceriler bakımından yetişmelerini sağlamak amacıyla belirli yasalara göre düzenlenen eğitimdir. Belli yaş gruplarına göre düzenlenir. Öğrenci grubu, yaş ve hazır oluş bakımından aşağı yukarı homojen yapıdadır. Belli eğitim programları çerçevesinde yürütülür. Aşamalı ve kademelidir. Örgün eğitim kurumları arası geçişler bir önceki örgün eğitim kurumundaki öğrenim süresini başarıyla tamamlamaya bağlıdır. Örgün eğitim kurumları okul öncesi, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim kurumları olarak yapılandırılmıştır. Her örgün eğitim kurumunun temel görevi bireyleri hayata ve bir üst örgün eğitim kurumuna hazırlamaktır. Bazı örgün eğitim kurumları temel bilgi ve becerilerin kazanılmasına ve gelişimin desteklenmesine odaklanırken (okul öncesi ve ilkokul, ortaokul kurumları gibi), bazıları da iş ve meslek kollarında çalışmadan önce gerekli mesleki becerileri kazandırıcı hizmet öncesi eğitim vermektedir. 2

56 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Yaygın Eğitim Örgün eğitim dışında kalan ve yanında düzenlenen planlı ve programlı eğitim faaliyetleridir. Örgün eğitim olanaklarından hiç yararlanmamış olanlara, gittikleri okullardan erken ayrılanlara ya da örgün eğitim kurumlarında okumakta olanlara ve meslek dallarında daha yeterli duruma gelmek isteyenlere uygulanan eğitimdir. Örgün eğitime hiç gitmeden, örgün eğitim devam ederken ya da örgün eğitim süreçleri tamamlandıktan sonra yaygın eğitimden yararlanılabilir. Yaş sınırlaması, aşamalılık ve ön koşulluk ilişkisi taşımaz. Yaygın eğitim süreçlerine katılanlar yaş ve hazır oluş düzeyleri bakımından heterojenlik gösterir. Yaygın eğitim halk eğitimi, çeşitli kurslar, hizmet içi eğitim ve işbaşında eğitim şeklinde yapılan eğitimdir. Okuma-yazma ve temel bilgiler kazandırmadan, mesleki bilgi ve beceri kazandırma, kişisel gelişmeyi sağlama ve toplumsallaşmayı sağlama, örgün eğitimi destekleme ve tamamlama yanında, yaşam boyu öğrenmeyi destekleme ve geliştirmeye kadar uzanan geniş bir amaç yelpazesi vardır. Yaygın Eğitim Türleri Çeşitli kurslar yoluyla (bu kurslar resmî ve özel olabilir) okuma-yazma ve temel Halk bilgiler kazandırma, mesleki bilgi ve Eğitimi beceri kazandırma kişisel gelişmeyi ve toplumsallaşmayı sağlama amacıyla yapılan eğitimdir. Bir bireyin hizmet öncesi eğitimi bitirip bir hizmete girmesi ve hizmet vermeye başlaması eğitimin bittiği anlamına gelmez. Bireyin hizmette bulunduğu süre içerisinde gördüğü eğitime hizmet içi eğitim denir. Hizmet içi eğitim, bireyler alanları dışında istihdam edildiklerinde, bu alanda yeterli hâle gelmeleri, hizmet öncesi dönemde aldıkları bilgilerin hizmet için yetmemesi, değişmesi ya da yeni gelişmelerin olması durumlarında gereken bir eğitimdir. Eğitim bireylerin istihdam edildikleri kurum tarafından verilmekte ya da sağlanmaktadır. Hizmet İşbaşında eğitim İçi Eğitim Hizmet içi eğitimin türlerinden biridir. Bu eğitim türünde, eğitimin, bireylerin işi bırakıp belli bir eğitim merkezine alınmaları ya da işi ile ilgili eğitimin model, maket ya da benzetişim üzerinde verilmesi gerekmez. Bu eğitimde bireyler çalışma ortamında, ofiste, atölyede, makine başında eğitilirler. Özellikle beceri gerektiren işlerde çalışacak ya da çalışmakta olan personeli işin getirdiği nitelikte yetiştirmek amacıyla en yaygın bir biçimde kullanılmaktadır. Örneğin mesleğe yeni atanan aday öğretmenlerin eğitim denetmenlerince çalıştıkları okulda ve sınıfta yetiştirilmeleri. Uzaktan Eğitim Temel eğitim kapsamındaki açık okullar, açık öğretim lisesi, mesleki teknik açık öğretim okulu, açık öğretim fakülteleri de, özellikleri incelendiğinde yaygın eğitim mantığına daha yakındır; ancak bu eğitim türünün aşamalılık, uzun sürelilik, diplomaya dönüklük özellikleri onun örgün eğitime benzeyen yönleridir. 3

57 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Okul sistemi içinde yapılır. Yaş gruplarına göre düzenlenir. Aşamalı ve ön koşulludur. Diplomaya dönüktür. Örgün ve Yaygın Eğitim Karşılaştırması Her ikisi de; Formal, Planlı programlı, Kasıtlı, İstendik öğrenmelere dönüktür. Kurgusal Örnek Örgün eğitim dışında her türlü planlı eğitimdir. Yaş grupları heterojen olabilir. Sertifikaya dönük türdür. Daha kısa sürelidir. Aşamalı ve ön koşullu değildir. Mete bir anadolu lisesinde son sınıf öğrencisidir. Üniversite giriş sınavlarına hazırlanmaktadır. Hafta sonları dershanede üniversite hazırlık kursuna gitmektedir. Ayda bir kez de Rehberlik ve Araştırma Merkezi nden sınava hazırlık süreci ile ilgili rehberlik hizmeti almaktadır. Rehberlik Araştırma Merkezi nde yaptığı son görüşmede, merkezdeki psikolojik danışman Mete nin babası ile görüşmek istemiştir; ancak Mete babasının il dışında çalıştığı şirketin bir eğitimine katıldığını iki hafta sonra döneceğini söylemiştir. Örnek incelendiğinde Mete nin lise son sınıf öğrencisi olması örgün eğitim süreci içinde olduğunu, üniversite hazırlık kursuna gitmesi ve Rehberlik ve Araştırma Merkezi nden de destek alması aynı zamanda yaygın eğitim sürecinde de olduğunu göstermektedir. Bu örnek örgün ve yaygın eğitimin birbirini tamamlayıcı ve destekleyici olduğunu da göstermektedir. Öte yandan Mete nin babasının da bir hizmet içi eğitim sürecinde olduğu ve yaygın eğitim kapsamına giren bir eğitim aldığı anlaşılmaktadır. Eğitim kişi iş ve meslek yaşamına girmeden hizmet öncesi eğitim biçiminde yapılabileceği gibi hizmet içinde de devam etmektedir; ancak hizmet sonrasında da devam etmelidir. Hizmet sonrasında da emekliliğe uyum, ilgi ve hobi eğitimleri yoluyla eğitim devam etmelidir. İnformal Eğitim (Gelişigüzel, Doğal Eğitim) Belli bir kasıt ya da hedefe yönelik olmayan, planlı ve programlı olmadan, sokakta, evde, işyerlerinde, televizyonda kısacası yaşamın içerisinde gelişigüzel gerçekleşen bir süreçtir. Bunun yanında okullarda da öğretmenler derslerin yanında farkına varmadan kendi düşünüş biçimlerini, değerlerini ve davranışlarını öğrencilere geçirebilirler. Amaçlı ve planlı olmayan bu eğitime doğal eğitim de denmektedir. Bu eğitim türünde gözlem ve taklit iki önemli öğrenme yoludur. Bu öğrenme yolunda öğrenmeler illaki istendik ve olumlu olacak diye bir şey yoktur. İstenmeyen olumsuz, kötü ve zararlı alışkanlıklar da öğrenilebilir. ANAHTAR KAVRAMLAR Doğal eğitim, Gelişigüzel Doğal ortamda kendiliğinden, Etkileşim, taklit ve model alma yoluyla KPSS de Çıkmış Soru Aşağıdakilerden hangisi, çocuğun akranlarıyla oynarken ya da arkadaş grupları içinde edindiği informal öğrenmenin özelliklerinden biri değildir? A) Doğal ortamda kendiliğinden oluşur. B) Olumlu ya da olumsuz olarak gerçekleşebilir. C) Yer, mekân ve ortam değişebilir. D) Planlı ve programlıdır. E) Kazanılan beceriler kişiye göre değişiklik gösterir Cevaba ulaştıran anahtar kelimeler: İnformal eğitim planlı ve programlı değildir. Çözüm: İnformal öğrenme, doğal, gelişigüzel, belli bir mekâna bağlı olmayan eğitimdir. Informal eğitim planlı, kasıtlı ve programlı değildir. Cevap D 4

58 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar EĞİTİM-KÜLTÜR İLİŞKİSİ Kültürlenme KÜLTÜR Formal ya da informal eğitim ya da etkileşimlerle bireyin içerisinde yaşadığı ya da etkileştiği kültürün özelliklerini kazanması sürecidir. KÜLTÜRLEME Kasıtlı Kültürleme Gelişigüzel Kültürleme FORMAL EĞİTİM (Planlı ve programlı) EĞİTİM İNFORMAL EĞİTİM (Kendiliğinden gelişigüzel, plansız ve programsız) Örnek Belli bir yaşa kadar köyde büyümüş olan bir bireyin köy ya da kırsal kültür ögeleri ile kültürlendikten sonra, öğrenim, iş ya da askerlik nedeniyle şehre gelmesi ve şehir kültürü ile de kültürlenip köy ve şehir kültürünün özelliklerini kendi bünyesinde bütünleştirmesi. ÖRGÜN EĞİTİM Belli yaş gruplarına göre, aşamalı ve kademeli olarak okullarda yapılır. Okul Öncesi Zorunlu Temel Eğitim İlkokul 4 yıl Ortaokul 4 yıl Lise 4 yıl Yüksek Öğretim YAYGIN EĞİTİM Yaş sınırlaması, aşamalı ve kademeli olmaksızın ilgi ve gereksinimlere uygun olarak yapılır. Halk Eğitimi Zorunlu Temel Eğitim İş Başında Eğitim Kurslar Kültürleşme Başka kültürlere sahip birey, grup ya da kurumların karşılıklı etkileşmeleri sonucu her iki birey, grup ya da kurumun değişmesi ve birbirlerinin kültürel özellikleri ile kültürlenmeleridir. Kaynak: (Duman, 2008:10 (yeni gelişmelere göre uyarlanmıştır.)) Kültür İnsanlığın tarihsel süreç içinde ürettiği ve kuşaktan kuşağa aktardığı her türlü maddi ve manevi ürünlerin toplamıdır. Kültürleme Kültürel değerlerin ve ürünlerin bireye kazandırılması ya da aktarılması sürecidir. Örnek Aynı mahallede oturan farklı etnik kökenden gelen toplulukların zamanla birbirini etkilemesi, birbirlerinden öğrenmeleri, Farklı ülkelerin çeşitli ekonomik, siyasi birlikler oluşturarak birbirleri ile kültürel etkileşime girmeleri, Son dönemde yaygınlaşan öğrenci ve öğretim elemanı değişimi gibi programların temel hedefi kültürleşmeyi sağlamaktır. Toplumun bireylerini kendi yaşam biçimleri, istek ve beklentilerine göre etkilemesi ve değiştirmesidir. 5

59 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar KÜLTÜR A KÜLTÜRLEME ZORAKİ KASITLI GELİŞİGÜZEL KÜLTÜRLEŞME KÜLTÜR B KÜLTÜRLENME Kaynak: (Demirel, 2006, 9) KPSS de Çıkmış Soru Eğitim ile kültür arasındaki ilişkiyi konu alan aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Eğitim hem kültürü etkiler hem de kültürden etkilenir. B) Eğitim ve kültür, değişmeye karşı aynı ölçüde dirençlidir. C) Okul, işlevini yerine getirirken kültürel olanaklardan yararlanır. D) Eğitim uygulamalarında, kültürel değerlerin izleri vardır. E) Okul, kültürün aktarılmasında önemli bir görev yapar. Cevaba Ulaştıran Anahtar Kelimeler: Eğitimle kültür arasındaki çift yönlü ilişki, kültürün eğitime göre değişime daha fazla dirençli olması Çözüm: Eğitimle kültür arasında çift yönlü bir ilişki vardır. Kültürden etkilenir, kültürü etkiler. Okul, işlevini yerine getirirken kültürel olanaklardan yararlanır. Eğitim ve okulun en önemli görevlerinden biri kültürü aktarmaktır; ancak eğitim ve kültür değişimden aynı oranda etkilenmez. Kültür eğitime göre değişime daha fazla dirençlidir. Cevap B KÜLTÜR ÜRÜN BİR SİSTEM OLARAK EĞİTİM KÜLTÜRLEME KÜLTÜRLENME KÜLTÜRLEŞME Kaynak: (Duman, 2008: 12) SÜREÇ SENTEZLEME KARŞILIKLI ETKİLEŞİM VE DEĞİŞİM KPSS de Çıkmış Soru Türk erkeğiyle evli olan yabancı bir kadın eve girerken ayakkabılarını çıkarmayı, büyüklerin elini öpmeyi ve misafirperverliği öğrenir. Türk erkeği ise eşinden pizza yapmayı ve değişik dans figürleri öğrenir. Bu durum aşağıdakilerden hangisine örnek olarak verilebilir? A) Kültürleşme B) Örgütleme C) Kültürlenme D) Bireyselleştirme E) Zoraki kültürleme Sistem, mantıki bir bütünlüğü ve tutarlılığı olan fikir ve prensipler topluluğu, karşılıklı ilişki ve etkileşim içerisinde bulunan parçaların meydana getirdiği bir bütün veya belirli kurallara göre işleyen bir mekanizmadır. NOT Eğitim sisteminin öğrenci, öğretmen ve program olmak üzere üç temel ögesi bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında program en temel eğitim sistemi ögelerinden biridir. Eğitim çevresi ile çift yönlü bir etkileşime sahip olan açık bir sistemdir. Çevre (diğer sosyal sistemler) Diğer sistemlerden girdi alır. Diğer sistemlere çıktı verir. Cevaba Ulaştıran Anahtar Kelimeler: Birinden öğrenme, etkileşim, her iki bireyde de davranış değişikliği olması Girdi İşlem Çıktı Çözüm: Yabancı kadın ile evli olduğu Türk erkeği arasında etkileşime dayalı karşılıklı alışveriş ve öğrenme vardır. İki birey ve iki kültürün etkileşimleri sonucu her ikisinde birden meydana gelen değişimler kültürleşme ile açıklanır. Cevap A Dönüt Açık bir sistem olan eğitim sistemi şeması 6

60 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Eğitim Sistemi Ögeleri Girdiler (Kaynaklar) İşlemler (Süreçler) Çıktılar (Sonuçlar, Çıktılar) Öğretmen Öğrenci Öğretim programı Eğitim felsefesi Eğitim amaçları Bilgi ve kültürel birikim Bina, tesis, donanım, sınıf ortamı fiziksel özellikler Maliyet Personel Öğretim yöntem, teknik ve etkinlikleri Öğrenme-öğretme yaşantılar Eğitim durumu değişkenleri (pekiştireç, ipucu, dönüt-düzeltme, etkin katılım) İstenilen davranış değişiklikleri (bilişsel, duyuşsal, devinişsel öğrenme ürünleri) Uzmanlık Yeterlilik Mezunlar (mezunların ürettiği hizmetler) Sınav sonuçları (SBS, YGS-LYS, PISSA vb.) Girdilerin özellik ve yeterliklerini belirleyen Tanıma Yerleştirme Amaçlı değerlendirmeler Süreçlerin eksiklik ve aksaklıklarını belirleme amaçlı Biçimlendirme Yetiştirmeye dönük değerlendirmeler Sonuçlara ve ürünlere değer biçme amaçlı Düzey Belirleme amaçlı değerlendirmeler Dönüt Ölçme ve değerlendirme EĞİTİMİN İŞLEVLERİ Eğitimin Toplumsal (Sosyal) İşlevleri Eğitimin bu işlevi, toplumun eğitimden beklentilerini karşılama ve ihtiyaçlarına cevap verme ile ilgilidir. Eğitimin bu işlevi yerine getirmesi eğitimin toplumsal temeli ve paydaş memnuniyeti ile de ilgilidir. Toplum devamlılığı, toplumsal değişim ve gelişim eğitimin bu işlevini yerine getirmesine bağlıdır. Bu işlevler: Bireyin toplumla uyumlu hâle getirilmesi (sosyalleştirilmesi) Toplumsal kültürün bireylere aktarılması (kültürleme) Toplumun insan gücü gereksinimlerinin karşılanması Toplumsal gelişime ve değişime hizmet Eğitimin Bireysel İşlevleri Eğitimin bu işlevi, eğitimin, bireylerin ilgi, istek, beklenti ve gereksinimlerini karşılaması ile ilgilidir. Eğitimin bu işlevi yerine getirmesi, eğitimin bireysel temeli ve birey memnuniyeti ile ilgilidir. Bireyin gelişmesi ve kendini gerçekleştirmesi bu işleve bağlıdır. Bu işlevler: Bireyin bir bütün olarak (fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal) geliştirilmesi Yaşam için temel becerilerin kazandırılması Meslek yaşamı için temel becerilerin kazandırılması Kendini gerçekleştirmesine yardımcı olunması Sağlıklı benlik ve kişilik gelişimine yardımcı olunması Öğrenme, düşünme ve problem çözme becerilerinin kazandırılması 7

61 KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ ÖĞRETİM İLKE ve YÖNTEMLERİ KONU ANLATIMLI PRATİK BİLGİLER SINAVLARA EN YAKIN ÖZGÜN SORULAR VE AÇIKLAMALARI

62 Komisyon KPSS ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 29. Baskı: 2018, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş. Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

63 ÖN SÖZ Değerli Öğretmen Adayları, Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Eğitim Bilimleri Testinde önemli bir yer tutan Öğretim İlke ve Yöntemleri kapsamındaki yaklaşık 21 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.

64 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAM- LAR, ÖĞRETİM İLKELERİ VE ÖĞRETİM STRATEJİLERİ ÖĞRETME - ÖĞRENME SÜRECİNDE TEMEL KAVRAMLAR 1 1. Yaklaşım/Model 1 2. Strateji 1 3. Yöntem 1 4. Teknik 1 5. Taktik 1 ÖĞRETİM İLKELERİ 1 1. Hedefe Görelik (Amaca uygunluk) 2 2. Öğrenciye Görelik (Çocuğa uygunluk) 2 3. Yaşama Yakınlık (Hayatilik) 2 4. Somuttan Soyuta 2 5. Bilinenden Bilinmeyene 3 6. Kolaydan Zora (Basitten Karmaşığa) 3 7. Yakından Uzağa 4 8. Açıklık (Alenilik) 4 9. Etkin Katılım (Aktivite/İş) Güncellik (Aktüalite) Ekonomiklik Bütünlük Sosyallik Bilgi Ve Becerilerin Güvence Altına Alınması 7 ÖĞRETİM STRATEJİLERİ 7 A. Sunuş Yoluyla Öğretim Stratejisi 8 B. Buluş Yoluyla Öğretim Stratejisi 9 C. Araştırma - İnceleme Yoluyla Öğretim Stratejisi BÖLÜM ÖĞRETİM YAKLAŞIMLARI VE MODELLERİ YAPILANDIRMACILIK 29 ÇOKLU ZEKÂ 32 PROJE TABANLI ÖĞRENME 35 PROBLEME DAYALI ÖĞRENME (PDÖ) 37 AKTİF ÖĞRENME 39 OKULDA ÖĞRENME 40 TAM ÖĞRENME 42 ETKİLİ ÖĞRETİM MODELİ 45 TEMEL ÖĞRETME MODELİ 46 İŞBİRLİĞİNE DAYALI ÖĞRETİM MODELİ 47 ÖĞRETİM DURUMLARI MODELİ 49 BASAMAKLI ÖĞRETİM 52 KUANTUM ÖĞRENME 53 BEYİN TEMELLİ ÖĞRENME 54 İNTERNET TABANLI ÖĞRENME 55 UZAKTAN EĞİTİM 55 HARMANLANMIŞ (KARMA) EĞİTİM 56 YAŞAM BOYU ÖĞRENME 56 ÇÖZÜMLÜ TEST 57 ÇÖZÜMLER 62 CEVAPLI TEST 64 FARKI NASIL BULDUM? SORULARININ ÇÖZÜMLERİ 15 ÇÖZÜMLÜ TEST 16 ÇÖZÜMLER 22 CEVAPLI TEST 25 iv

65 İÇİNDEKİLER 3. BÖLÜM ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ 4. BÖLÜM ÖĞRETİM TEKNİKLERİ ANLATIM YÖNTEMİ...68 ÖRNEK OLAY YÖNTEMİ...69 PROBLEM ÇÖZME...71 GÖSTERİP-YAPTIRMA...72 TARTIŞMA YÖNTEMİ Büyük Grup Tartışması Vızıltı Grupları Zıt Panel Kollegyum Münazara Panel Forum Sempozyum (Bilgi Şöleni) Seminer Sokrat Semineri Sokratik Tartışma Fikir Taraması Açık Oturum Çember Tartışma Çalıştay (Workshop)...83 ÇÖZÜMLÜ TEST...86 ÇÖZÜMLER...89 CEVAPLI TEST...91 A. GRUPLA ÖĞRETİM TEKNİKLERİ Beyin Fırtınası Fikir Taraması Beyin Eseri Soru Cevap Mikro Öğretim Ekiple Öğretim Benzetim Analoji ve Metafor Sinektik Argümantasyon Kartopu Altı Düşünce Şapkası Altı Uygulama Ayakkabısı Eğitsel Oyunlar İstasyon Gösteri (Demonstrasyon) Görüş Geliştirme Köşelenme Konuşma Halkası Rol Oynama Drama Tahmin Gözlem Açıklama (TGA Diyagramı) N 1K Tarihsel Empati Akrostiş Öykü Oluşturma/Tamamlama Arkası Yarın Dedikodu Pazaryeri Akvaryum Philips Düşün-Eşleş-Paylaş B. BİREYSEL ÖĞRETİM TEKNİKLERİ I. Programlı Öğretim II. Bilgisayar Destekli Öğretim III. Bireyselleştirilmiş Öğretim (Keller Planı) Bireyselleştirilmiş Öğretim Teknikleri IV. Bilişsel Çıraklık V. Tutor Destekli Eğitim VI. Akran eğitimi v

66 İÇİNDEKİLER C. SINIF DIŞI ÖĞRETİM TEKNİKLERİ I. Gezi II. Gözlem III. Görüşme IV. Sergi V. Ev ödevi ÖĞRETİM TEKNİKLERİNE YÖNELİK İPUÇLARI 124 FARKI NASIL BULDUM SORULARININ ÇÖZÜMLERİ ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST KAVRAM ÖĞRETİM TEKNİKLERİNE YÖNELİK İPUÇLARI FARKI NASIL BULDUM SORULARININ ÇÖZÜMLERİ ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST BÖLÜM KAVRAM ÖĞRETİMİ OLGU KAVRAM VE İLKE İLİŞKİSİ KAVRAM ÖĞRETİMİ TEKNİKLERİ I. KAVRAM HARİTALARI Kavram Haritası Türleri Örümcek Ağı Harita Olaylar Zinciri Hiyerarşik Harita (Akış Şeması) II. ZİHİN HARİTALARI III. BİLGİ HARİTALARI IV. V- DİYAGRAMI V. KAVRAM KARİKATÜRLERİ VI. KAVRAM KARGAŞASI YARATMA TEKNİĞİ VII. KAVRAM AĞI (Semantik Ağ) VIII. BALIK KILÇIĞI IX. ANLAM ÇÖZÜMLEME TABLOSU X. YAPILANDIRILMIŞ GRİD XI. KAVRAMSAL DEĞİŞİM METİNLERİ XII. İKİ AŞAMALI TEŞHİS TESTLERİ XIII. TEKZİP (ÇÜRÜTME) METİNLERİ XIV. KELİME İLİŞKİLENDİRME TESTLERİ (KİT) XV. TANILAYICI DALLANMIŞ AĞAÇ (TDA)..159 XVI. ÇALIŞMA YAPRAKLARI XVII. ÖĞRETİM YAPRAKLARI BÖLÜM ÖĞRENME STİLLERİ VE ÜST DÜZEY DÜŞÜNME BECERİLERİ A. ÖĞRENME STRATEJİLERİ B. ÖĞRENME STİLLERİ I. Yaşantı Temelli Öğrenme Modeli (Kolb) II. Dunn Ve Dunn Öğrenme Stilleri Modeli III. Gregorc Öğrenme Stilleri Modeli C. ÜST DÜZEY DÜŞÜNME BECERİLERİ IV. Eleştirel Düşünme V. Yaratıcı Düşünme VI. Yansıtıcı düşünme VII. Metabilişsel Düşünme VIII. Bilimsel Düşünme Becerileri IX. Yakınsak ve Iraksak Düşünme Becerileri X. Yanal Düşünme XI. Analitik Düşünme BÖLÜME YÖNELİK İPUÇLARI FARKI NASIL BULDUM SORULARININ ÇÖZÜMLERİ ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST KAYNAKÇA...1 vi

67 1. Eğitimle İlgili Temel Kavramlar, Öğretim İlkeleri ve Öğretim Stratejileri YILLARA GÖRE ÇIKMIŞ SORU ANALİZLERİ 2005 / / / / / / / / / / / / / / / 2 ÖĞRETME-ÖĞRENME SÜRECİNDE TEMEL KAVRAMLAR 1. Yaklaşım/Model: Öğretimin temelini oluşturan temel felsefeyi açıklayan genel bir bakış açısıdır. Yaklaşım/model öğretimin nasıl olması gerektiği hakkında öğrenme kuramlarını temele alarak genel görüş bildirir. Öğretim yaklaşımlarının sayısı oldukça fazladır. Örneğin; yapılandırmacılık, tam öğrenme, işbirliğine dayalı öğrenme ve yaşam boyu öğrenme birer yaklaşımdır. 2. Strateji: Amaçlara ulaşmayı sağlayan ve öğrenme ve öğretim yönteminin seçimine yön veren genel bir plan ve tasarımdır. Öğretim stratejisi bir yandan işlenecek dersin genel bir çerçevesini çizerken bir yandan da ders esnasında öğretmen ve öğrencilerin rollerini belirler. Öğretim stratejileri üç tanedir; Sunuş yoluyla öğretim, buluş yoluyla öğretim ve araştırma-inceleme yoluyla öğretim. 3. Yöntem: Amaçlara ulaşmak için bilinçli olarak seçilen ve izlenen düzenli yoldur. Öğrenme ünitesinin hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla öğretim stratejisine uygun şekilde kullanılan bir öğretme yoludur. Öğretim yöntemleri beş tanedir: Anlatım, tartışma, örnek olay, problem çözme ve gösteripyaptırma. 4. Teknik: Bir öğretme yöntemini uygulamaya koyma biçimi ya da sınıf içinde yapılan işlemlerin bütünüdür. Teknikler, öğretme biçimini ve yöntemini uygulamaktır. Öğretim tekniklerinin sayısı çok fazladır. Çünkü dersi farklı tekniklerle işlemek önemlidir. Örneğin; istasyon, soru-cevap, görüş geliştirme, drama, benzetim ve beyin fırtınası birer tekniktir. 5. Taktik: Sınıfta belirli bir konu işlenirken geçen bir kavram ya da ilkenin ne olduğuna ilişkin sorulan soruyu yanıtlarken seçilen kısa yoldur. Çevre koşulları üzerine kurulmuş planlı, ayrıntılı ve özel bir eylem planıdır. Örneğin, öğrencilerinin düşünme becerilerini geliştirmek isteyen bir öğretmenin beyin fırtınası, görüş geliştirme ve altı şapkalı düşünme gibi teknikleri kullanmaya karar vermesi birer taktiktir. Seçilen taktikler öğretmenden öğretmene farklılık gösterebilir. KPSS de Çıkmış Soru Bir dersin; genel çerçevesinin çizilmesinde, öğrenci ve öğretmen rollerinin belirlenmesinde amacın gerçekleştirilmesine yönelik işlemlerin belirlenmesinde aşağıdakilerden hangisi temel belirleyicidir? A) Değerlendirmenin amacı B) Dersin gün içindeki saati C) Okulun sosyoekonomik şartları D) Öğretim stratejisi E) Yıllık çalışma planı Çözüm: Öğretim stratejisi, dersin kazanımlarına ulaşmak için izlenen genel yoldur. Yani o günkü ders ya da ders saatlerinin işlenişindeki genel çerçeveyi belirler. Ayrıca öğretim stratejisi, öğretmen ve öğrencilerin dersteki rollerini belirler. Örneğin sunuş yolu stratejisinde öğretmen aktif, organize edici ve aktarıcı, öğrenciler alıcı rolündeyken, buluş yolu stratejisinde öğretmen rehber, öğrenciler aktif öğrenici rolündedir. Tüm bunlarla birlikte öğretim stratejisi, amacın gerçekleştirilmesine yönelik yöntem, teknik ve araç-gereçlerin belirlenmesine yön verir. Örneğin sunuş yolu stratejisi kullanılacaksa beraberinde anlatım yöntemi, soru-cevap tekniği ve kavram haritası kullanılabilir. Cevap D ÖĞRETİM İLKELERİ Öğretim ilkeleri hedef ve kazanımlara ulaştıran, doğruluğu bilimsel olarak kanıtlanmış, her yaş ve düzey için genel kabul görmüş öğretim sürecini düzenleme uygulamalarıdır. Öğretim ilkeleri içeriğin ve ders kitaplarının düzenlenmesinde, öğrenme-öğretme sürecinin planlanması, uygulanması ve değerlendirilmesinde önemli rol oynar. Başlıca öğretim ilkeleri şunlardır; Hedefe görelik (Amaca uygunluk) Öğrenciye görelik (Çocuğa uygunluk) Yaşama yakınlık (Hayatilik) Somuttan soyuta Bilinenden bilinmeyene Kolaydan zora (Basitten karmaşığa) Yakından uzağa Açıklık (Alenilik) Etkin katılım (Aktivite/İş) Güncellik (Aktüalite) Ekonomiklik Bütünlük Sosyallik Bilgi ve becerinin güvence altına alınması 1

68 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar, Öğretim İlkeleri ve Öğretim Stratejileri 1. Hedefe Görelik (Amaca uygunluk) Eğitimin temel gayesi bireyde istendik davranış değişiklikleri oluşturarak hedeflere ulaşmaktır. Hedeflere ulaşmak için amaca hizmet eden ve hedefe ulaşmayı kolaylaştıran uygulamalar düzenlenmelidir. Derste ulaşılacak kazanımlar doğrultusunda öğrenme-öğretme sürecinin yapılandırılmasına hedefe görelik denir. Bu yüzden hedefe uygun düzenlemeler yapmak için öğretmenler öncelikle hedefin hangi alanda olduğunu (bilişsel, duyuşsal, devinişsel) belirlemeli sonrasında ise hedefin hangi düzeyde olduğunu saptamalı ve buna uygun yöntem/teknikler seçmelidir. Örnek Denge hareketleri yapar kazanımı devinişsel alanda bir kazanımdır. Dolayısıyla daha çok bilişsel alanda etkili olan anlatım yöntemi ve hem bilişsel hem de duyuşsal alanda etkili olan tartışma yöntemi bu kazanım için uygun değildir. Öğretmen bu kazanım için devinişsel alanda etkili olan gösteripyaptırma yöntemini seçmelidir. Görüldüğü gibi hedefe görelik sorularında dikkat edilmesi gereken hedefle, öğretim süreci arasındaki uyumluluk düzeyidir. 2. Öğrenciye Görelik (Çocuğa uygunluk) Öğretmenlerin öğrenme-öğretme sürecini düzenlerken öğrencilerin gelişim düzeyi, hazırbulunuşluğu, ihtiyaç, ilgi, yetenek, beklenti ve bireysel farklılıklarını dikkate alması, öğrenciye görelik ilkesidir. Bu yüzden farklı eğitim düzeylerinde farklı süreçler düzenlenir. Çağdaş eğitim kuramlarına ve programlarına göre öğrenci öğrenme-öğretme sürecinin merkezinde yer almalı, öğretmen öğrencilere rehberlik etmelidir. Örnek Okul öncesi eğitim çocukları işlem öncesi dönemde oldukları için programda dört işlem becerisi ile çözülebilen problemlere yer verilmemesi öğrenciye görelik ilkesi ile ilgilidir ya da okul öncesi dönemde anlatım yöntemi kullanmak yerine oyuna dayalı etkinliklerle sürecin işlenmesi öğrenci görelik ilkesinin gereğidir. Çünkü bu dönemdeki çocuklar dinleyerek öğrenmek yerine yaparak-yaşayarak öğrenme eğilimindedir. UNUTMA Öğrenciye görelik ilkesi program geliştirmenin psikolojik ve bireysel temelleri ile ilişkilidir. Program geliştirmede öğrenciye görelik ilkesi ulaşılabilirlik/öğrenilebilirlik kavramları ile kullanılır. 3. Yaşama Yakınlık (Hayatilik) Yaşama yakınlık ilkesi, okulda verilen eğitimin gerçek hayatla ilişkilendirilmesi veya gerçek yaşamda işlevsel olması, işe yaraması anlamına gelmektedir. Bireye ihtiyaç duyduğu gerekli bilgilerin öğretilmesi hayatilik ilkesi ile ilgilidir. Örnek Toplama ve çıkarma işlemini öğrenen çocuklara performans görevi olarak ebeveynleri ile birlikte gittikleri bir markette alışverişi yapma, alınanları hesaplama, ödeme yapma ve para üstü alıp-verme ödevinin verilmesi okulda öğrenilenlerin gerçek yaşamla ilişkilendirilmesine yönelik uygulamalardır. UNUTMA 4. Somuttan Soyuta Dersin giriş bölümündeki işlemlerden biri de güdülemedir. Güdüleme yapmak için öğretmen konunun önemini veya ulaşılacak kazanımın gerçek hayatta ne işe yarayacağını açıklar. Bu sebeple hayatilik ilkesi güdüleme işlemi ile yakından ilişkilidir. Somuttan soyuta ilkesi, bilgilerin öncelikle çok sayıda (özellikle de dokunma duyusu) duyu organını harekete geçirecek şekilde somut, sonrasında soyut olarak öğretilmesidir. Piaget in zihinsel gelişim dönemleri dikkate alındığında işlem öncesi dönem (okul öncesi) ve somut işlemler dönemi (ilkokul) öğrencileri için soyut kavramlar çok anlamlı değildir. Yine Edgar Dale nin yaşantı konisi dikkate alındığında çok sayıda duyu organına hitap eden somut öğrenmeler daha kalıcıdır. Dale ye göre öğrenme somuttan soyuta ve basitten karmaşığa doğru düzenlenmelidir. Öğrenme-öğretme sürecini somutlaştırmak için gerçek nesneler, numuneler, modeller, maketler, eşyalar ve nesneler kullanılabilir. 2

69 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar, Öğretim İlkeleri ve Öğretim Stratejileri Örnek İlkokul birinci sınıf öğrencilerine toplama işlemi öncelikle fındık, fasulye vb. gerçek nesnelerle veya abaküs gibi araçlarla yaptırılıp, sonrasında rakam sembolleriyle yaptırılması somuttan soyuta ilkesi ile ilgilidir. UNUTMA Somuttan soyuta ilkesi özellikle işlem öncesi ve somut işlemler dönemi öğrencileri için vazgeçilmezdir. Dolayısıyla okul öncesi ve sınıf öğretmenli ÖABT sınavında somuttan soyuta ilkesi sorulabilir. KPSS de Çıkmış Soru Bir sınıf öğretmeni, ilkokula yeni başlayan öğrencilerinin, zihinlerinde sayı kavramını oluşturmalarına yardım etmek için fasulye taneleri ile oluşturduğu kümelerle rakamları eşleştirmiştir. Buna göre, öğretmen aşağıdaki öğretim ilkelerinden hangisini kullanmıştır? A) Açıklık B) Bilimsellik C) Bilinenden bilinmeyene D) Somuttan soyuta E) Ekonomiklik Çözüm: İlkokul birinci sınıf öğrencileri somut işlemler dönemindedir. Matematik dersi konuları ise oldukça soyut kavramlardan oluşur. Sayı kavramı bunlardan biridir. Bu yüzden sınıf öğretmenleri ilkokula yeni başlamış öğrencilerin zihinlerinde sayı kavramı oluşturmalarına yardım etmek için fasulye taneleri kullanarak konuyu somutlaştırma yoluna girmiştir. Görüldüğü gibi soruda önemli bir çeldirici bulunmamaktadır. Cevap D KPSS de Çıkmış Soru Birinci sınıf öğretmeni matematik dersinde Nesne sayısı 10 dan az olan bir toplulukta nesnelerin sayısını belirler, bu sayıyı rakamla yazar. kazanımına yönelik olarak öğrencilerin önce parmaklarını kullanarak saymalarını sağlar, sonra öğrencileri okul bahçesine çıkararak ağaçları saydırır. Öğretmenin bu süreçte başvurduğu öğretim ilkeleri aşağıdakilerin hangisinde doğru sırada verilmiştir? A) Somuttan soyuta - Hayatilik B) Somuttan soyuta - Ekonomiklik C) Hayatilik - Soyuttan somuta D) Açıklık - Soyuttan somuta E) Somuttan soyuta Açıklık Çözüm: Soru öncülünde görüldüğü gibi öğretmen kazanıma yönelik olarak iki etkinlik düzenlemiştir. Etkinliklerden ilki öğrencilerin bir kümedeki elemanların sayısını belirlemek için parmaklarını kullanmalarıdır. Bu etkinlik sayı kavramının somutlaştırılmasını sağlamıştır. İkinci etkinlikte ise öğretmen, öğrencilerden okul bahçesindeki ağaçları saymalarını istemiştir. Ağaçlar gerçek yaşamın bir parçasıdır ve dolayısıyla yapılan etkinlik hayatilik ilkesi ile ilişkilidir. Yani öğretmen ilk olarak somuttan soyuta ve ikinci olarak hayatilik ilkesine başvurmuştur. Bu tarz sıralama sorularında öğretmen adaylarının dikkatli olması gerekir. Sıralama sorularında öğretmen adaylarının soru öncülünde yapılan etkinliklerin üzerine sıra numarası vermeleri sorunun çözümünü kolaylaştıracaktır. Cevap A 5. Bilinenden Bilinmeyene Bilinenden bilinmeyene ilkesi, öğrencilerin bildikleri konulardan yola çıkarak bilmedikleri kavramı anlamlandırmalarını kolaylaştırılır. Bunun için hedef kavrama (bilinmeyen) ulaşmada kaynak kavram (bilenen) kullanılır. Öğrencilere ön bilgilerinin hatırlatılması bilinenden bilinmeyene ilkesi ile ilgilidir. Çünkü etkili ve kalıcı bir öğrenme, önceden öğrenilenlerle yeni öğrenilenler arasında bağ kurulabildiği oranda gerçekleşir. Örnek Öğretmenin denk küme kavramını öğretmeden önce öğrencilerin küme, eleman ve eleman sayısı kavramlarını hatırlamasını sağlaması bilinenden bilinmeyene ilkesi ile ilişkilidir. UNUTMA Analoji/metafor bir kavramın başka bir kavrama benzetilmesi yoluyla öğretilmesidir. Örneğin, insan beyninin yapısının cevize benzetilerek öğretilmesinde, insan beyninin yapısı bilinmeyen hedef kavram, ceviz ise bilinen kaynak kavram olarak kullanılabilir. 6. Kolaydan Zora (Basitten Karmaşığa) Basitten karmaşığa ilkesi, öğrenme-öğretme sürecinin öğrencilerin kolayca yapabileceği işlem ya da becerilerden başlayıp kademe kademe zorlaşacak şekilde düzenlenmesidir. Bu ilke öğrencilere özgüven kazandırır ve öğrenilmiş çaresizlik yaşanma olasılığını azaltır. Öğretime zor konulardan başlanması öğrencilerde başarısızlık algısı oluşturabilir. UNUTMA Öğretmenler sınav yapmak için ölçme aracı hazırladıklarında kolay soruları ilk sorulara yerleştirmelidir. 3

70 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar, Öğretim İlkeleri ve Öğretim Stratejileri 7. Yakından Uzağa Yakından uzağa ilkesi, öğrenme-öğretme sürecini yakın tarihten uzak tarihe veya yakın çevreden uzak çevreye doğru düzenlenmek için kullanılır. Bu nedenle öğretme-öğrenme süreci düzenlenirken, örnekler verilirken öğrencinin yakın çevresinden, yakın ilgilerinden başlanmalıdır. Bu yakınlık hem mekân, hem de zaman açısından dikkate alınmalıdır. Çünkü öğrencilerin yakın çevre ve yakın zamanla ilgili daha fazla yaşanmışlıkları vardır ve çocuğun içinde bulunduğu çevre onun öğrenme süreçlerini etkiler. KPSS de Çıkmış Soru Çevremizi Tanıyalım konusunda sırayla Bölgemiz, İlimiz, Yurdumuz, İlçemiz ile ilgili çalışmalar yaptıran bir öğretmen, bu dersin içeriğinin düzenlenmesinde hangi ilkeye aykırı davranmıştır? A) Somuttan soyuta B) Basitten karmaşığa C) Günümüzden geçmişe D) Bütünden parçaya E) Yakından uzağa Çözüm: Çevremizi Tanıyalım konusunda öğretmenin dersin içeriğini yakın çevreden uzak çevreye doğru sıralamadığı görülmektedir. Öğretmen içeriği İlçemiz, İlimiz, Bölgemiz, Yurdumuz şeklinde yakından uzağa ilkesini dikkate alarak yeniden düzenlemelidir. Cevap E 8. Açıklık (Alenilik) Açıklık (alenilik) ilkesi, öğretmenin bir yandan konuyu açık ve anlaşılır bir dille anlatırken bir yandan örnekler vermesi ve görsel materyaller kullanarak öğrenmenin kalıcılığını artırmasıdır. Öğretmenler konuyu veya yapılacakları öğrencilerin anlayabileceği bir dille anlatırken, görme duyusunu harekete geçirecek materyalleri de devreye sokmalıdır. Örneğin öğretmen anlatım yöntemiyle ders işlerken anlatımını sunumla desteklemesi öğrencilerin konuyu anlamasını kolaylaştırır. Yapılan araştırmalarda görme duyusunun öğrendiklerimiz üzerinde % 75 oranında etkili olduğu bulunmuştur. İşitme duyusunun öğrendiklerimiz üzerindeki etkisi ise % 13 olarak gösterilmektedir. Bu durumda açıklık ilkesi hem görme hem de işitme duyusunu devreye soktuğu için önemlidir. Elbette öğrenme sürecine katılan duyu organı sayısı ne kadar artarsa öğrenmenin kalıcılığı o düzeyde artar. KPSS de Çıkmış Soru Öğretim üyesi Kerem Bey; öğrencilerine, bir köyde öğretmenlik yaptığı yıllarda başından geçen aşağıdaki anısını anlatır: Yıllar önce bir pazartesi günü öğrencilerime hafta sonu ne yaptıklarını sorduğumda öğrencilerimin çoğu Çimdik, yattık. dediler. Ben çimmek sözcüğünün ne anlama geldiğini bilmediğimden onlara bakakaldım. Ardından Eğer siz de derslerinizde öğrencilerinizin bilmediği kavramları ve terimleri kullanırsanız, onlar da benim gibi hiçbir şey anlayamaz. diye öğrencilerini uyarır. Buna göre Kerem Bey in uyarısı aşağıdaki öğretim ilkelerinden hangisine örnektir? A) Bilimsellik B) Somuttan soyuta C) Yakından uzağa D) Açıklık E) Bilinenden bilinmeyene Çözüm: Öğretmenlerin anlatım yaparken anlaşılır bir dil kullanması açıklık ilkesi ile ilgilidir. Öğretmenler sade ve anlaşılır bir dil kullanmadıklarında anlatım açık olmaz ve öğrenciler anlatılanları anlayamaz. Cevap D UNUTMA Açıklık ilkesi ile somuttan soyuta ilkesi sorularda sizi çeldirebilir. Somuttan soyuta ilkesinde kavramlar önce somut hale getirilir, sonra soyut olarak verilir. Açıklık ilkesinde ise kavram öğretilirken görsel materyallerle katkı sağlanır. Farkı anlamak için aşağıdaki tabloda verilen iki soruyu inceleyiniz ve Farkı Nasıl Buldum Bölümüne cevabı nasıl bulduğunuzu yazınız ve arkadaşlarınızla paylaşınız. 4

71 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar, Öğretim İlkeleri ve Öğretim Stratejileri NOT Farkı Nasıl Buldum sorularının cevapları bölüm sonundadır. Örnek Soru 1 Örnek Soru 2 Orta Karadeniz Bölgesinde görev yapan bir sınıf öğretmeni ilkokul birinci sınıf öğrencilerine ritmik sayma çalışmaları yaptırırken sayıları daha iyi kavramaları için öğrencilerin çalışmayı fındıklarla yapmasını sağlamıştır. Sınıf öğretmeninin uygulamaya koyduğu öğretim ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Güncellik B) Ekonomiklik C) Somuttan soyuta D) Açıklık E) Yakından uzağa Bir sınıf öğretmeni birinci sınıf matematik dersinde öğrencilere rakamları tanıtırken rakamı sembolle ve resimle gösteren kartlar kullanmıştır. Sınıf öğretmeninin uygulamaya koyduğu öğretim ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Güncellik B) Ekonomiklik C) Somuttan soyuta D) Açıklık E) Yakından uzağa Farkı Nasıl Buldum? 9. Etkin Katılım (Aktivite/İş) Etkin katılım (Yaparak-yaşayarak/Aktivite/İş) ilkesi öğrencilerin yaparak yaşayarak öğrenmeöğretme sürecinin aşamalarına dâhil olması ve kendi öğrenme sorumluluğunu üstlenmesidir. Bu yüzden öğrenciler derste pasif dinleyici olmaktan çıkarılmalı ve okuyan, yazan, soran, cevaplayan, düşünen, yapan, değerlendiren konumuna getirilmelidir. Yani öğrenci öğrenme-öğretme sürecinin planlama, uygulama ve değerlendirme aşamalarında aktif görev almalıdır. KPSS de Çıkmış Soru Özellikle ilköğretim düzeyindeki öğrenciler ve bilişsel öğrenmeler için, en etkili ve verimli öğrenme yolu aşağıdakilerden hangisidir? A) Deneme-yanılma yoluyla öğrenme B) Modelden öğrenme C) Okuyarak öğrenme D) Dinleyerek öğrenme E) Yaparak, yaşayarak öğrenme UNUTMA Yapılan araştırmalara göre birey kendisinin yapıp söylediklerinin % 90 ını hatırlar. Edgar Dale nin yaşantı konisine göre en iyi öğrenme doğrudan elde edilen maksatlı yaşantılarla yani yaparak-yaşayarak öğrenme ile sağlanır. Çözüm: Edgar Dale ye göre de en iyi öğrenmeler doğrudan doğruya edinilen maksatlı yaşantılar sonucu oluşmaktadır. Maksatlı yaşantılar; planlı şekilde gerçekleşen yaparak-yaşayarak öğrenmeler manasına gelir. Soruda etkisi en az olan şeklide sorulsaydı cevap okuyarak öğrenme olurdu. En etkili ve verimli öğrenme yolu sorulduğu için cevap yaparak-yaşayarak öğrenmedir. Cevap E 10. Güncellik (Aktüalite) Aktüalite (güncellik) ilkesi, güncel olayların sınıf ortamına taşınmasıdır. Bunun en iyi yolu konu uygun medya haberlerinin ele alınmasıdır. Bununla birlikte derste belirli gün ve haftalara yönelik olarak yapılan etkinlikler de aktüalite ilkesi ile ilgilidir. Güncellik ilkesi sayesinde öğrenciler yakın ve uzak çevrede olup bitenlerin farkında olmaktadır. 5

72 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar, Öğretim İlkeleri ve Öğretim Stratejileri UNUTMA Güncellik ilkesi ile hayatilik ilkesi birbiri ile yakın ilişki içindedir ve karıştırılma ihtimali vardır. İkisini ayırt etmedeki püf noktası ise hayatilik ilkesinde genellikle öğrenilen bilginin gerçek yaşama aktarılması gerçekleşirken, güncellik ilkesinde ise gerçek yaşamla ilgili bir olay veya haberin sınıfa taşınması durumu vardır. Farkı anlamak için aşağıdaki tabloda verilen iki soruyu inceleyiniz ve Farkı Nasıl Buldum Bölümüne cevabı nasıl bulduğunuzu yazınız ve arkadaşlarınızla paylaşınız. NOT Farkı Nasıl Buldum sorularının cevapları bölüm sonundadır. Örnek Soru 3 Örnek Soru 4 Bir sınıf öğretmeni, öğrencilerinden okudukları gazetelerden önemli gördükleri olayların kupürlerini kesip dosyalamalarını ve işleyeceği konuya uygun olan haberi seçerek sınıfta sesli okumalarını ister. Sınıf öğretmeninin uygulamaya koyduğu öğretim ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Güncellik B) Ekonomiklik C) Basitten karmaşığa D) Hayatilik E) Yakından uzağa Bir sınıf öğretmeni derste Sokakta Yaşayan Hayvan Dostlarımız haberini okuduktan sonra öğrencilerinden performans görevi olarak sokakta yaşayan hayvanlar için bir su kabı yapıp, bunu hayvanların su içebileceği bir yere koymalarını ister. Sınıf öğretmeninin öğrencilere verdiği performans görevi aşağıdaki öğretim ilkelerinden hangileri ile ilişkilidir? A) Hayatilik B) Ekonomiklik C) Basitten karmaşığa D) Güncellik E) Yakından uzağa Farkı Nasıl Buldum? 6

73 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar, Öğretim İlkeleri ve Öğretim Stratejileri 11. Ekonomiklik Ekonomiklik ilkesi, kısa sürede, az emek harcayarak çok sayıda kazanıma ulaşmaktır. UNUTMA 12. Bütünlük Ekonomiklik ilkesinin devreye sokulması için öğrenme-öğretme sürecinin planlanması çok önemli bir öncüldür. Bütünlük ilkesi, öğrencilerin bilişsel, duyuşsal ve devinişsel alanların tamamında geliştirilmesi ile ilgilidir. Çağdaş eğitim programları, öğrencilerin bütüncül olarak gelişmesine odaklanır. Bütünlük ilkesi Mustafa Kemal Atatürk ün ben sporcunun zeki, çevik ve aynı zamanda ahlaklı olanını severim. sözünden aklınıza gelebilir. UNUTMA 13. Sosyallik Program geliştirme dersinde yer alan geniş alan tasarımı (birbirine nitelik olarak benzeyen derslerin önemli konularının bir araya getirilerek yeni bir ders oluşturulması) ve disiplinler arası tasarım (Farklı derslerin işlenişinde ilişkiler kurularak bütünlük sağlanması) bütünlük ilkesi ile ilişkilidir. Sosyallik (otoriteye itaat ve özgürlük) ilkesi, öğrencilerin bir yandan kural ve kanunlara uyarken bir yandan da seçme haklarını kullanıp kendi kararlarını alabilmelerini içerir. Örnek Proje görevlerinin belirtilen süre içinde tamamlanmasının gereği otoriteye itaat, öğrencilerin proje görevi içinde çalışacağı konuyu seçmesi ise özgürlüktür. UNUTMA Öğrenci sosyallik ilkesi sayesinde toplum içinde kanun ve kurallara uymanın gerekliliğini ve kendi seçimlerini yapıp, kararlar alabilmenin önemini öğrenir. Öğrenciler bu sayede sosyalleşir ve yeni şartlara uyum sağlar. 14. Bilgi Ve Becerilerin Güvence Altına Alınması Bilgi ve becerinin güvence altına alınması ilkesinin temeli daimicilik ve esasicilik eğitim felsefelerine dayanmaktadır. Bu iki eğitim felsefesi geleneksel anlayışa sahip ve çağdaşlıktan uzaktır. Bu yüzden bilgi ve becerinin güvence altına alınma ilkesi günümüz çağdaş eğitiminde geçerliğini yitirmiştir. Çünkü yapılandırmacılık gibi çağdaş eğitim anlayışlarında bilgi özneldir ve öğrenen tarafından oluşturulmaktadır. ÖĞRETİM STAREJİLERİ Strateji, genel olarak bir şeyi elde etmek için planlı şekilde izlenen yoldur. Öğretim stratejisi ise belirlenen hedef ve kazanımlara ulaşmayı sağlayan, uygulanacak olan yöntem-tekniklerin belirlenmesi ile kullanılacak araç gereçlerin seçilmesine yön veren genel yol olarak tanımlanmaktadır. Öğretmenler derste hangi öğretim stratejisini kullanacaklarına kendileri karar verir. Bu kararın verilmesindeki en temel ölçüt hedeflerdir. Örneğin bilgi düzeyindeki bilişsel kazanımlar için en uygun öğretim stratejisi sunuş yoluyla öğretimdir. Bununla birlikte sunuş yoluyla öğretim stratejisi bilişsel alanın uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme düzeylerinde etkisizdir. Öğretim stratejileri üçe ayrılır. Stratejilerle ilgili ipucu kelimeler aşağıdaki tabloda verilmiştir. SUNUŞ Ausubel-Anlamlı öğrenme - Bilgi aktarımı - Anlatım - Ön Örgütleyiciler - Sınıf içi çalışmalar - Öğretmen aktif aktarıcı - Öğrenci aktif alıcı - Tümdengelim BULUŞ Bruner-Sezgisel düşünme - Keşfetme - Merak - Belirsizlik - Özel örneklerden ilkelere ulaşma - Sınıf içi çalışmalar - Tümevarım ARAŞTIRMA İNCELEME Dewey - Bilimsel düşünme - Hipotez kurma - Veri toplama - Verileri analiz etme - Üst düzey düşünme - Sınıf içi ve dışı çalışmalar 7

74 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar, Öğretim İlkeleri ve Öğretim Stratejileri A. SUNUŞ YOLUYLA ÖĞRETİM STRATEJİSİ 1. Sunuş Yoluyla Öğretimin Genel Özellikleri Ausubel tarafından geliştirilmiştir. Bilişsel öğrenme kuramına dayanır. Öğretmen merkezlidir. Bilişsel alanın bilgi ve kavrama düzeylerinde etkilidir. Bilgiler öğretmen tarafından organize bir şekilde öğrencilere aktarılır. Tümdengelim anlayışı ile kullanılır. Kavramlardan örneklere ulaşılır. Yeni bilgiler, ön bilgilerin üzerine kurulur. Bu yüzden ön örgütleyiciler kullanılır. Öğretmen sırasıyla kavramları, tanımları ve örnekleri sunar. Öğrenciler dinler, not alır ve kendi örneklerini verir. Sınıf içi uygulamalardan oluşur. Açıklık (alenilik) ilkesi devreye sokularak anlatılanlar görsel materyallerle desteklenir. Kavram haritaları en çok sunuş yoluyla öğretimde kullanılır. UNUTMA Sunuş yoluyla öğretim stratejisi alış yoluyla öğretim ve anlamlı öğrenme olarak da kullanılır. UNUTMA UNUTMA UNUTMA UNUTMA UNUTMA Sunuş yolunda yapılan bu işlemler ön organize edici bilgileri sunma, ilke ve bilgi birimlerini sunma ve bilişsel yapıyı güçlendirme amaçlıdır. Sunuş yoluyla öğretimde dersin başında ön organize edicilerin verilmesinin temel nedeni yeni bilgilere temel oluşturmaktır. Öğretmen ana ve alt kavramları açıklarken kavram haritaları veya bilgisayar sunum desteği kullanılır. Konuyla ilgili olmayan örneklerin verilmesinin amacı öğrencilerin genelleme hatası içine düşmemelerini sağlamaktır. Örneğin, ikiz kenar üçgen konusunu öğreten bir öğretmen ders boyunca sadece ikizkenar üçgen örnekleri kullandığında bazı ilkokul öğrencileri gördüğü her üçgeni ikizkenar üçgen sanabilir. Bu duruma öğrenmede genelleme hatası denir. Sunuş yoluyla öğretimde çok sayıda örnek kullanılması öğrencilerin konuyu daha iyi anlamasını sağlar. UNUTMA Yeni bilgilerle eski bilgiler arasında ilişki kurulmasına anlamlı öğrenme denir. Anlamlı öğrenme oluşabilmesi için yeni bilgiler kendi içinde tutarlı ve eski bilgilerle ilişkilendirilmiş olmalıdır. UNUTMA Sunuş yoluyla öğretimde değerlendirme nesneldir ve süreç sonunda öğretmen tarafından yapılır. 3. Sunuş Yoluyla Öğretimin Kullanım Alanları 2. Sunuş Yoluyla Öğretimin Derste Uygulanış Aşamaları Öğretmen ön örgütleyiciler yoluyla ön bilgileri harekete geçirir. Ana ve alt kavramların neler olduğunu belirtir. Öğretmen ana kavramı tanımlar ve açıklar. Öğretmen alt kavramları tanımlar ve açıklar. Öğretmen konuyla ilgili olan örnekler verir. Öğretmen konuyla ilgili olmayan zıt örnekler verir. Öğrenciler konuyla ilgili olan ve olmayan örnekler verir. Öğretmen konuyu özetler. Öğretmen değerlendirme yapar. Bilgi düzeyindeki hedef davranışların kazandırılmasında Ön öğrenmelerin yeterli olmadığı veya konunun ilk kez öğrenileceği durumlarda Kalabalık mevcutlu sınıflarda Öğretime ayrılan zamanın kısa olduğu zamanlarda Soyut kavramların öğretiminde Dersin genellikle giriş ve sonuç bölümlerinde 4. Sunuş Yoluyla Öğretimin Yararları Anlamlı öğrenme sağlar. (En Önemli Getirisi) Ekonomiktir. Kısa sürede, az emek ve maliyetle çok bilgi aktarılmasını sağlar. Soyut kavramların öğretilmesinde en etkili öğretim stratejisidir. 8

75 Eğitimle İlgili Temel Kavramlar, Öğretim İlkeleri ve Öğretim Stratejileri Bilişsel alanın bilgi düzeyindeki kazanımlara ulaşmada en etkili öğretim stratejisidir. Kalabalık mevcutlu sınıflarda da kullanışlıdır. 5. Sunuş Yoluyla Öğretimin Eğitsel Sınırlılıkları Yaparak-yaşayarak öğrenme imkanı sunmaz. Bu yüzden öğrenilenlerin kalıcılık düzeyi nispeten düşüktür. (En Önemli Sınırlılığı) Üst düzey düşünme becerilerinin kazandırılması ve geliştirilmesinde etkisi azdır. Yaratıcı ve bağımsız düşünmeyi sınırlandırabilir. Öğrencilerin sıkılmasına neden olabilir. Ezbere öğrenmelere yol açabilir. 6. Sunuş Yoluyla Öğretimin Etkili Kullanılmasına Yönelik İlkeler Sunu içeriği öğretmen tarafından bütün-parça-bütün şeklinde organize edilmelidir Öğretmen görsel (materyaller) ve sözel (örnekler ve mizah) destek kullanmalıdır. Soru-cevap tekniği ile öğrencilerin aktif katılım oranı yükseltilmelidir. Öğretmen; beden dili, jest ve mimiklerini etkili kullanmalı, etkili ve beden dili ile uyumlu bir ses tonuyla konuşmaya özen göstermelidir. B. BULUŞ YOLUYLA ÖĞRETİM STRATEJİSİ 1. Buluş Yoluyla Öğretimin Genel Özellikleri Bruner tarafından geliştirilmiştir. Öğrenci merkezlidir. Bilişsel alanın kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme basamaklarında etkilidir. Sürecin sonunda ilke ve genellemelere öğrenciler kendileri ulaşır. Tümevarım anlayışı kullanılır. Örneklerden kavramlara ulaşılır. Öğretmen sorularla, örneklerle ve ipuçları ile öğrencilerin keşfetmelerine yardım eder. Öğrenciler keşfederek öğrenir. Belirli bir oranda belirsizlik oluştuğundan öğrencilerin merak ve güdülenmişlik düzeyleri yüksektir. Sınıf içi uygulamalardan oluşur. UNUTMA Sunuş yoluyla öğretimde ilke ve genellemeler dersin başında öğretmen tarafından sunulurken, buluş yoluyla öğretimde öğrenciler ilke ve genellemelere dersin sonunda kendileri ulaşır. 2. Buluş Yoluyla Öğretimin Derste Uygulanış Aşamaları Öğretmen, konuyla ilgili olan örnekleri sunar ve örneklerle ilgili sorular sorar. Öğrenciler, konuyla ilgili örnekleri açıklar. Öğretmen, konuyla ilgili ek örnekleri sunar ve örneklerle ilgili sorular sorar. Öğrenciler, konuyla ilgili ek örnekleri açıklar ve ilk örneklerle karşılaştırır. Öğretmen, konuyla ilgili olmayan örnekler sunar ve örneklerle ilgili sorular sorar. Öğrenciler, konuyla ilgili olmayan örnekleri açıklar ve konuyla ilgili olan örneklerle karşılaştırır. Öğrenciler, öğretmen rehberliğinde ilke ve genellemeleri tanımlayıp açıklar. Öğrenciler, kendi örneklerini oluşturur. UNUTMA Konuyla ilgili olmayan örneklerin verilmesinin amacı öğrencilerin genelleme hatası içine düşmemelerini sağlamaktır. 3. Buluş Yoluyla Öğretimin Kullanım Alanları Dersin gelişme aşamasında Kavrama ve üzeri olan bilişsel kazanımlara ulaşılmasında İlke ve genellemelere öğrencilerin ulaşmasının amaçlandığı derslerde 4. Buluş Yoluyla Öğretimin Yararları Sunuş yoluna göre daha kalıcı öğrenmeler sağlar. (En önemli getirisi) Öğrencilere sezgisel yolla problem çözme becerisi kazandırır. Meraklandırma sayesinde öğrencilerin güdülenmişlik düzeyini üst düzeye çıkartır. Öğrenci merkezli öğrenmeler sağlar. Üst düzey düşünme becerilerini ve işbirliğini geliştirir. Dersi ilgi çekici ve eğlenceli hâle getirir. 5. Buluş Yoluyla Öğretimin Eğitsel Sınırlılıkları Her ders ve konu için uygun değildir. (En önemli sınırlılığı) Ön öğrenmelerin yetersiz olduğu ve soyut bilgi düzeyindeki konuların öğretiminde etkisi düşüktür. Kalabalık sınıflarda uygulanması zordur. Sunuş yoluyla öğretime göre daha fazla zaman alır ve maliyetlidir. Belirsizlik süreci uzadığında öğrencilerin motivasyonları düşebilir. 9

76 KPSS soruda 65 SORU VİDEO DESTEKLİ EĞİTİM BİLİMLERİ ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME KONU ANLATIMLI PRATİK BİLGİLER SINAVLARA EN YAKIN ÖZGÜN SORULAR VE AÇIKLAMALARI

77 Komisyon KPSS ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 29. Baskı: 2018, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş. Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel: Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

78 ÖN SÖZ Değerli Öğretmen Adayları; Bu kitap Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Eğitim Bilimleri Testinde önemli bir yer tutan Ölçme ve Değerlendirme kapsamındaki yaklaşık 12 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla hazırlanmıştır. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS de ve meslek hayatınızda başarılar. Komisyon Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.

79

80 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Ölçme ve Değerlendirmede Temel Kavramlar ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMENİN EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ...1 EĞİTİM PROGRAMI VE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...2 EĞİTİMDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEDEN HANGİ AMAÇLAR İÇİN YARARLANILABİLİR?...2 ÖLÇME...3 Ölçme Tanımından Çıkarılabilecek Sonuçlar...3 Ölçme İşlemi Ögeleri...3 Değişken...3 Özelliklerine Göre Değişkenler...4 Yapılarına Göre Değişkenler...4 Araştırmaya Konu Oluşlarına Göre Değişkenler...4 Ölçme Kuralı...6 Birim...6 Doğal Birim...6 Yapma / Standart birim...7 Tanımlanmış/Türetilmiş Birim...7 Birimin Taşıması Gereken Nitelikler...8 Ölçme Türleri...8 Doğrudan Ölçme...8 Dolaylı Ölçme...9 Türetilmiş Ölçme...9 Ölçmede Ölçek...11 Sınıflama Ölçeği...11 Sıralama Ölçeği...12 Eşit Aralıklı Ölçekler...13 Eşit Oranlı Ölçek...14 DEĞERLENDİRME...16 Değerlendirme Türleri...17 Ölçütüne Göre Değerlendirme Türleri...17 Mutlak Değerlendirme...17 Bağıl Değerlendirme...18 Amacına Göre Değerlendirme Türleri...20 Tanıma Yerleştirme (Diagnastik) Değerlendirme..20 Biçimlendirme Yetiştirme Değerlendirmesi (İzleme, Formative Değerlendirme)...21 Düzey Belirleme Değerlendirmesi (Değer Biçme Sonuç ya da Summative Değerlendirme)...21 BİLİMSEL ARAŞTIRMA VE ÖLÇME...24 Bilimsel Araştırmalarda Evren ve Örneklem...25 Evren...25 Örneklem...25 Korelasyon...25 Korelasyon Grafikleri...26 ÖZET...29 ÇÖZÜMLÜ TEST...31 ÇÖZÜMLER...33 CEVAPLI TEST BÖLÜM Ölçme Araçlarında Bulunması Gereken Nitelikler ÖLÇME ARAÇLARINDA BULUNMASI GEREKEN NİTELİKLER...38 GEÇERLİK...38 GEÇERLİK TÜRLERİ...39 Kapsam Geçerliği...39 Kapsam Geçerliğini Belirleme Yolları...40 Görünüş Geçerliği...42 Ölçüt Geçerlikleri...43 Yordama Geçerliği...43 Uygunluk Geçerliği (Mevcut durum, eş zaman, zamandaş geçerlik)...45 Yapı Geçerliği...45 Sonuçsal Geçerlik...47 Geçerliği Etkileyen Faktörler...47 GÜVENİRLİK...49 Ölçmede Hata ve Güvenirlik...50 Ölçmede Hata Kaynakları...51 Hata Türleri...52 Güvenirlik Belirleme Yolları...54 Test - Tekrar Test Yöntemi (Kararlılık Katsayısı)...54 v

81 İÇİNDEKİLER Eş Değer Formlar Yöntemi (Paralel Testler Yöntemi - Eş Değerlik Katsayısı ya da Tutarlılık Katsayısı)...56 Eş Değer Yarılama (Testin iki yarıya bölünmesi) (İç Tutarlılık Katsayısı) Yöntemi...57 İç Tutarlılık Katsayıları Yoluyla Güvenirliğin Belirlenmesi...57 Standart Hata...59 GÜVENİRLİĞİ ARTTIRMAK İÇİN YAPILMASI GEREKENLER...61 GEÇERLİK VE GÜVENİLİRLİK ARASINDAKİ İLİŞKİ...63 KULLANIŞLILIK...65 ÖZET...66 ÇÖZÜMLÜ TEST...68 ÇÖZÜMLER...72 CEVAPLI TEST BÖLÜM Eğitimde Kullanılan Ölçme Araçları TESTLERİN SINIFLANMASI...80 Ölçtükleri Özelliklere Göre Testlerin Sınıflanması...80 Tipik Davranış Testleri...80 Maksimum Performans Testleri...81 Cevaplama Tepkisine Göre Testler...82 Ayrılan Zamana Göre Testler...82 Hız Testleri Güç Testleri Puanlama Biçimine Göre Testler...83 Testi Alan Birey Sayısına Göre Testler...83 Test Planı KLASİK ÖLÇME ARAÇLARI...84 Yazılı Yoklama...84 Yazılı Yoklamalarda Geçerlik ve Güvenirlik...89 Yazılı Yoklamalarda Puanlama...90 Kısa Cevaplı Testler...92 Kısa Cevaplı Testlerde Geçerlik ve Güvenirlik...95 Eşleştirmeli Testler...95 Doğru - Yanlış Testleri...97 Çoktan Seçmeli Testler...98 Çoktan Seçmeli Testlerde Geçerlik ve Güvenirlik Çoktan Seçmeli Testlerin Puanlanması Sözlü Sınavlar Sözlü Sınavlarda Geçerlik, Güvenirlik ve Kullanışlılık TAMAMLAYICI ÖLÇME ANLAYIŞI Kavram Haritaları Tanılayıcı Dallanmış Ağaç (TDA) Kelime İlişkilendirme Tablosu (KİT) Yapılandırılmış Grid Performans Değerlendirme Performans Ödevleri Proje Ödevleri Ürün Seçki Dosyası (Portfolyo) Portfolyo Türleri Portfolyoların Sınırlılıklarını Ortadan Kaldırmak İçin Yapılması Gerekenler TAMAMLAYICI ÖLÇME ANLAYIŞINDA PERFORMANSI PUANLAMA ARAÇLARI Kontrol Listesi Dereceli Puanlama Ölçeği (Rubric) Gözlem Formları Anekdot Kayıtları Görüşmeler (Mülakatlar) ÖĞRENCİNİN DEĞERLENDİRME SÜRECİNE KATILIMINI SAĞLAMA ARAÇLARI Öz Değerlendirme Formları Akran Değerlendirme Formu Grup Değerlendirme Formu ÖZET ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST vi

82 İÇİNDEKİLER 4. BÖLÜM Test ve Madde İstatistikleri TEST VE MADDE İSTATİSTİKLERİ MERKEZÎ YIĞILMA - TOPLANMA - MERKEZÎ EĞİLİM ÖLÇÜLERİ Aritmetik Ortalama Medyan Mod (Tepe Değer) MERKEZÎ YAYILIM (DEĞİŞİM, FARKLILAŞMA, DAĞILIM) ÖLÇÜLERİ Ranj Çeyrek Sapma Standart Sapma Varyans (Değişkenlik) Bağıl Değişkenlik Katsayısı Çarpıklık Katsayısı Normal ya da Simetrik Dağılım Sağa Çarpık Pozitif Kayışlı Dağılım Sola Çarpık Negatif Kayışlı Dağılımlar STANDART PUANLAR (Z VE T PUANI) Z Puanı T Puanı MADDE İSTATİSTİKLERİ Basit Yöntemle Madde Analizi Madde Güçlük İndeksi Madde Ayırt Edicilik İndeksi Korelasyon Yöntemi ile Madde Ayırt Ediciliğinin Hesaplanması Diğer Madde İstatistikleri Madde Varyansı ve Madde Standart Sapması Madde Güvenirlik Katsayısı Meraklısına ÖZET ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER CEVAPLI TEST KAYNAKÇA vii

83

84 1. Ölçme ve Değerlendirmede Temel Kavramlar YILLARA GÖRE ÇIKMIŞ SORU ANALİZLERİ 2005 / / / / / / / / / / / / / / / 3 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMENİN EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Eğitim belli uzak, genel ve özel amaçlara ulaşmak üzere oluşmuş bir sistemdir. Eğitim sistemi girdiler, işlemler, çıktılar ve dönüt ögelerinden oluşmaktadır. Eğitim sisteminin belli noktalarında dönütleri olan ve başka sistemlerle de ilişkileri olan açık bir sistemdir. GİRDİLER İŞLEMLER ÇIKTILAR Öğrenci özellikleri Öğretmen nitelikleri Öğretim programı Eğitim amaçları Bilgi ve kültürel birikim Eğitim felsefesi Öğrenme-öğretme uygulama, iş ve işlemleri Öğrenme - öğretme yaşantıları Öğretim etkinlik, yöntem ve teknikleri Bilişsel, duyuşsal davranış değişiklikleri Öğrenme ürünleri İstenilen davranış değişiklikleri ile donanmış bireyler Ulaşılan yeterlikler DÖNÜT Ölçme ve Değerlendirme Ölçme ve değerlendirme; Girdilerin niteliklerinin belirlenmesi, Sistemin işlemler öğesi kapsamındakilerin (yöntem, etkinlik, vb.) etkili olup olmadığı ve eksikliklerinin belirlenmesi Hedeflere ve belirlenen yeterliklere ulaşma düzeyinin belirlenmesi yolu ile eğitim sistemine dönüt sağlamaktadır. Ölçme ve değerlendirmeden dönüt alan unsurlar ve aldıkları dönütün niteliği aşağıdaki gibi tablolaştırılabilir: ÖĞRENCİYE ÖĞRETMENE ÖĞRETİM YÖNTEM-TEKNİK, ARAÇ GEREÇ VE ORTAMINA ÖĞRETİM PROGRAMINA Hazır oluş ve ön öğrenme düzeyi, İlgi ve yetenekleri, Öğrenme eksiklikleri, Güçlü ve zayıf yönleri, Hedef ve yeterliklere ulaşma düzeyi hakkında dönüt sağlar. Öğrencilerin gelişimi ve nitelikleri, Öğrencilerini tanıma, gelişimlerini izleme ve öğrenme düzeylerini belirleme, Kendi mesleki yeterlikleri, Öğretimi planlama, uygulama ve değerlendirme konusundaki yeterlikleri hakkında dönüt sağlar. Etkili öğrenme sağlayıp sağlamadığı, Aksayan, eksik kalan yönleri olup olmadığı, Biçimlendirilmesi ve değiştirilmesi gereken yönlerinin olup olmadığı yönünde dönüt sağlar. 9 9 İstenilen öğrenmeleri saptamadaki araçsal ve yapısal değeri hakkında dönüt sağlar. 1