BOŞNAKÇA, HIRVATÇA VE SIRPÇAYA TÜRKÇE VASITASIYLA GEÇEN ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN SES, ŞEKİL VE ANLAM BAKIMINDAN İNCELENMESİ

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ BOŞNAKÇA, HIRVATÇA VE SIRPÇAYA TÜRKÇE VASITASIYLA GEÇEN ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN SES, ŞEKİL VE ANLAM BAKIMINDAN İNCELENMESİ KATARİNA FİLİPİC TEZ DANIŞMANI DOÇ.DR. UĞUR GÜRSU İSTANBUL 2016

2

3 ÖZ BOŞNAKÇA, HIRVATÇA VE SIRPÇAYA TÜRKÇE VASITASIYLA GEÇEN ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN SES, ŞEKİL VE ANLAM BAKIMINDAN İNCELENMESİ KATARİNA FİLİPİC Bu çalışmada, Balkanlar'da ihmal edilmediği hâlde, Türkiye'de turcizmi konusu pek araştırılmadığı için, Abdulah Škaljić'in yazdığı en kapsamlı ve zengin sözlüğü temel olarak alıp, eski tarihten başlayarak, günümüzde hâlâ kullanılan Şarkî kelimelerin, özellikle anlamına bakılarak, zamanla nasıl değiştiği (değişmişse) ve bunun nedeni gösterilecektir. Özellikle Osmanlı zamanında Balkan dillerine geçmiş olan (etimoloji bakımından farklı olmalarına rağmen) sözcükler dillerarası ilişkileri de değiştirdi bu konuda yazılmış eserlerin içinde Abdulah Škaljić'in yazdığı sözlük çok önemli bir yer tutmaktadır. Škaljić'in yaptığı gibi bu çalışmada sözcükler gruplandırılmayacak ancak, alfabeye göre sınıflandırılıp incelenecektir. Çalışmanın yazılması sırasında kullanılan eserlerin en büyük kısmını sözlükler, tezler ve ilgili konuyu araştıran makaleler oluşturmaktadır. Teorik bilgilere yer verilirken, Osmanlı tarihi konusunda yazılan çeşitli kitaplar ve diğer benzer kaynaklara bakılacak. Bu tezin konusu ve amacı, Balkanlar'da yazılmış en değerli sözlüklerden birini temel alarak, etimoloji bakımından Boşnakça, Hırvatça ve Sırpçaya girmiş olan sözcükler hakkında ayrıntılı bilgi vermektir. Bu çalışmanın amacı, Türk diliyle birlikte Balkan dillerine tarih boyunca yabancı (Şarkî) dillerden Türkçe aracılığıyla geçen sözcüklerin köken ve (varsa) anlam değişikliğiyle ilgilenen birine, belki gelecekte benzer bir çalışma yapmasında yardımcı olabilecek akademik temeli oluşturmaktır. Anahtar kelimeler: etimoloji, Boşnakça, Hırvatça, Sırpça, Balkan dilleri, Arapça sözcükler, Farsça sözcükler, Osmanlı tarihi iii

4 ABSTRACT BOŞNAKÇA, HIRVATÇA VE SIRPÇAYA TÜRKÇE VASITASIYLA GEÇEN ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN SES, ŞEKİL VE ANLAM BAKIMINDAN İNCELENMESİ KATARİNA FİLİPİC In spite of the fact that the subject of "Turcizmi" in the Western Balkans isn't neglected, being a little unknown in Turkey, in this work, Oriental words and their meanings with their own historical changes (if any), and some of which are still in use in the Western Balkan languages (Bosnian, Croatian, Serbian), as from the beginning of the Ottoman history, will be shown with taking the most valuable and rich Abdulah Škaljić's dictionary as the primary source. The words which were introduced from Turkish (then Ottoman Turkish) root to Balkan languages during the Ottoman rule, although etymologically belonging to the more distant Persian and Arab origin, also changed the relation between these three Balkan languages the Škaljić's dictionary is among the most important works written on this topic. In this work, the words are not grouped; instead, they are placed in alphabetic order and then analyzed. In this thesis, the sources will predominantly include dictionaries, several Master's thesis and research articles related to the subject. For presenting historical circumstances and facts, different books and sources about the Ottoman history are used. The subject and purpose of this work, apart from taking the Abdulah Škaljić's dictionary as the basis for etymology analysis, is to show the detailed information and knowledge about the words which were introduced from Turkish root, into the most influenced languages in the Western Balkans, namely Bosnian, Croatian and Serbian. In the future, this work can be used as a source for further research of colleagues who will be interested in or work on the etymology of other Oriental (Arabic/Persian) words which entered Balkan or some other languages, etc. Key words: etymology, Bosnian, Croatian, Serbian, Western Balkans languages, Arabic words, Persian words, Ottoman history iv

5 Önsöz Bu çalışmada, Abdulah Škaljić'in yazdığı eser örnek alınarak, Türk dilinin en çok etkilediği üç Balkan dilinin (Boşnakça, Hırvatça ve Sırpça), Türkçe üzerinden geçmiş Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerinin etimolojisi, zamanla meydana gelen ses ve anlam (varsa) değişikliği incelenecektir. Bugüne kadar turcizmi (not: Türkçe kökenli kelimeler) konusunda araştırmalar çok olduğu hâlde, daha detaylı bir incelemeye ihtiyaç duyulduğunu sanıyorum. Bununla birlikte, Türkiye'de ''Turcizmi'' konusunda pek eser yazılmadığını dikkate alarak, bu çalışmayı yeni bir bilgi kavramı oluşmasında katkıda bulunacak şekilde sunmaktayım. Çalışmanın başında, bahsedilen Balkan dilleri hakkında bilgi verilerek, tarihsel bir bakışa devam edilecektir. Abdulah Škaljić'in yazdığı ''Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku'' adlı eserden bahsedilerek, bugüne kadar aynı konuyu inceleyen eserlerden de bahsedilecektir. Çalışmanın devamında, sözlüğe göre, (sadece) Arapça ve Farsça kökenli sözcükler, Türkçedeki şekli ve her üç dildeki şekli gösterilip, altta bir cümle örneğiyle belirtilecektir. Teorik bilgi verildikten sonra, çalışmanın içeriğinin en önemli bölümünde sözcüklerin incelemesi olacaktır. Tezin bazı yerlerini okumakta kolaylık sağlamak amacıyla, incelemeye başlanmadan önce Arap, Fars ve Kiril, Latin alfabelerinin transkripsiyonları verilecektir. Tez çalışması süresince, henüz başlangıcından itibaren, beni yönlendiren danışman hocam Doç.Dr. Uğur Gürsu'ya ve benimle değerli bilgilerini paylaşan sınıf arkadaşım Eldina Memiç'e çok teşekkür ediyorum. Katarina FİLİPİC İstanbul 2016 v

6 İçindekiler ÖZ...iii ABSTRACT...iv ÖNSÖZ...v KISALTMALAR LİSTESİ...vii GİRİŞ: Tanıtım ve Önem...1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. TRANSKRİPSİYON 1.1. Arapça Harflerin Transkripsiyonu Farsça Harflerin Transkripsiyonu Kiril Alfabesi Latin Alfabesi (Boşnak ve Hırvat Dilinin Kullandığı)...7 İKİNCİ BÖLÜM 2. DİLLER HAKKINDA 2.1. Slav Dilleri Boşnak Dili Bosančica İlk Yazı Glagoljica Bir Sonraki Yazı Bosna Kilisesi ve Öğretimi Boşnaklar ve Boşnakça Türkçe İlişkileri Hırvat Dili Sırp Dili...17 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. ABDULAH ŠKALJIĆ VE SÖZLÜĞÜ...19 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. İNCELEME 4.1. A Ć D F G K L NJ O Š T Ž SONUÇ KAYNAKÇA vi

7 KISALTMALAR LİSTESİ Ar.: Arapça bkz.: bakınız B/H/S: Boşnakça/Hırvatça/Sırpça Boş.: Boşnakça bug. Boş.: bugünkü Boşnakça bug. Hır.: bugünkü Hırvatça bug. Sırp.: bugünkü Sırpça dip.: dipnot e.g.: exempli gratia (örneğin) ET: Eski Türkçe Far.: Farsça Hır.: Hırvatça İndecl.: şekli değişmeyen kelime (indeclinabilis) Lat.: Latince pejor.: pejorative (küçültücü söz) pl.: plural (çokluk) Sırp.: Sırpça sg.: singular (teklik) Tür.: Türkçe TDK: Türk dili kurumu vii

8 Bu tezimi, hayatın bana verdiği en kıymetli armağan Kemal Perk'e ithaf ediyorum.

9 Giriş: Tanıtım ve Önem Dil, millete ait olmasına rağmen, medenîleşmiş olsa bile, oluştuğu gibi kalmıyor farklı kaynaklardan zenginleştiriliyor ve büyüyor. Bunun en önemli sebeplerinden biri coğrafi değişiklikler, savaşlar, ticarî ilişkiler, devlet idaresi vb. Balkan dilleri ise, tarihte en büyük değişmeyi Osmanlı döneminde yaşamıştır. Bu bölgede Türk hâkimiyeti 14.yy.'da başlıyor. Bu hâkimiyete bağlı yoğunlaşan Türk nüfusuyla birlikte Türk dili ve kültürü yaygınlaşmaya başlıyor. 1 Balkanlar'da Osmanlılar tarafından fethedilip hüküm sürülen bölge Rumeli'dir. Fethedilen bölgeler zeamete bölünürdü ve her bir tanesi İslâm'ı kabul eden birinin sorumluluğunun altındaydı; bu resmî yönetim biçimi 1864 yılında değiştirilmiş bölge o zamandan beri vilayet olarak yönetilmeye devam etmiştir. Az zaman sonra da sandžak diye bir bölgeye çevrilir. En büyük vilayetlerden biri Tuna nehri bölgesindeydi. 15. ve 16.yy.'da Rumeli'de genç Hristiyan erkekler devşirme alınmaya başlanıyor onlar, daha sonra, Osmanlı ordusu ve hükümetinde yükek noktalar tutmuşlardı. Balkanlar ın bu bölgesinde Rumeli, Osmanlı İslâmî kültürünün merkezi oldu. Zamanla Bulgaristan, Arnavutluk ve Bosna Hersek'te tasavvuf müesseseleri ortaya çıktığından da bahsetmek faydalıdır ve 16.yy.'da Macaristan'dan başlayarak, Bosna Hersek, Kosova, Sırbistan, Hırvatistan, Karadağ, Arnavutluk, Makedonya, Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan'a kadar ulaşan Türk etkisi, kendini yaşam tarzı olarak da belli ederdi bu çalışmanın konusu dil olduğu için, Balkan dillerinde (bugün) standart sözcüklerin sadece bir kısmının Türkçe olduğunu ve Osmanlı zamanında milletin günlük konuşmasında dil olarak kendi dilini kullanmasında baskı olmadığını vurgulamak lazım. Osmanlı İmparatorluğunun etkisi bütün Balkanlarda aynı olmasına rağmen, her Balkan dili o etkiyi farklı görmüştür. 3 Mesela, bir milletin kendi dilinde kullandığı bir sözcük olmuşsa bile, Türkçeden yenisini alıp ikisini de kullanırdı. Bugün de böyle e.g. yorgan kelimesi (ET.: yogurkan), Türkçeden girmesine rağmen hem o hem de orijinali kullanılır (Hır. Poplun) ( ) 2 ( ) 3 Lindita Xhanari, ''Geçmişi inceleyerek geleceğe yeni bir bakış'', s. 526, Burhan Paçacıoğlu, ''Sözlerin soyağacı üzerine bazı notlar'', s.283.

10 Balkanlar'a ilk Türk akınları Hunlar zamanında başlıyor ardından gelen Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler idi. Son olarak Osmanlıların bu bölgeye geçmesi Türk kültürünün Balkanlar'da yaşayan halkları etkilemeye başlandı. Türklerin yaptığı etki en çok dil alanında görüldüğünden, türlü ticarî ve kültürel ilişkiler hariç, kendilerinin bu bölgeye yeni zanaatlar ve âdetler getirdiğinden bahsetmek gerekir. Türkçe bu bakımdan Balkan dillerinin ortaklıklarını bir kat daha artırmış bir araç olarak gösteriliyor. Türk dili, büyük bir coğrafyada yayılması sebebiyle, çok dille temas içerisinde olmuş, ancak, en çok etkilediği Balkan dilleridir camiler, medrese, hamam, şadırvan, köprü, çeşme gibi kültür eserleri bugüne kadar bunun güzel ve ebedî bir ispatıdır. 5 Türkçe, Türklerin Balkanlar'da hükmettiği zaman boyunca, yerli hayatın her safhasını etkilemiş akrabalık isimlerine kadar. Sırp ve Hırvat (daha az) sahasında imar/şehircilikle ilgili avlu, bahçe, basamak, bodrum, çeşme, çarşı, dükkan, hendek, pencere, kat, konak, kule vb. kelimeler bu konudaki yaygın örneklerin sadece küçük bir kısmıdır. Türkçeden Arnavutça, Bulgarca, Romence, Yunanca gibi dillere de sayılı sözcükler geçmesine rağmen, bu çalışmada sadece Türkçenin etkilediği üç dil dikkate alınacaktır. Siyasî anlamda 1912 yılına kadar, kültürel anlamda ise günümüze kadar Türkçenin etkisinin sürdüğünü görmek mümkün. 6 Türk dilinden Balkan dillerine geçen kelimeler farklı şekillerde isimlendirilmiş turcizmi, turkizam, orijentalizam, vb. orijentalizam kelimesi Türkçeyle birlikte (Türkçenin gramerine göre şekillendirilmiş) Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin ortak ismidir. Ancak, bu dillerdeki kelimelerin çoğu Türkçe olduğuna göre, Arapça ve Farsça olanların Türkçe vasıtasıyla Balkan dillerine girdiği için, bu kelimeleri dikkate alarak, turcizam kavramı tercih ediliyor. Böylece, genel olarak, turcizam (Arapça ve Farsça kökenli kelimeler Türkçeleştiği için) terimi kullanılmaktadır. Osmanlı döneminde Balkan dillerine girmiş kelimeler, o dilin ön ve son ekleriyle birlikte (bazen de Türkçe ekleriyle de) kullanılabilir: e.g. ci kunduracı kundurdžija (Boş., Hır., Sırp.) lik bayramlık bajramluk (Boş., Hır., Sırp.) ça/ca dayı daidža (Boş., Sırp.) 2 5 Selçuk Kırbaç: "Türk dilinin Boşnakça ile ilişkileri ve Abdulah Škaljić", International Journal of Social Science, Volume 6, Issue 4, April 2013., Sakarya Üniversitesi, Türkiye, s. 897., ( )

11 Balkan dillerinde Türkçe kelimelerin yaygın olması, Balkan yerlilerinin halk şairlerinin Türkçe yazdığı eserlerde de görülür. 7 Balkanlarda turcizmi konusunda çok eser yazılmış bu konu her zaman büyük ilgiyle karşılaşılır; ilk incelemeyi 1868 yılında Otto Blau'un yazdığı ''Bosnisch Türkische Sprachdenkmäler'' adlı eser oluşturmaktadırlar. Türkçenin Balkan dilleri üzerindeki etkisinin Osmanlılardan daha önceki dönemlere indiğini, Viyana Üniversitesinde Slav dilleri profesörü olarak çalışmış F. Miklošić'in ''Die slavischen, magyarischen und rumunischen Elemente in türkischen Sprachschatze'' adlı eserinde Türkçede kullanılan Slavca, Macarca ve Rumence unsurları incelemiş. Balkan dillerine geçen Türkçe kelimelerle ilgili olarak yapılan bahsedilmeye değer diğer çalışmalar G. Hazai'nin yazdığı ''Remarques sur les emprunts turcs des langues sud slaves'' ve A. Knežević'in ''Die Turzismen in der Sprache der Kroaten und Serben'' adlı eseridir. 8 Türk dilinden Balkan dillerine geçen sözcükleri inceleyen eserler her bir Balkan dili için ayrı ortaya konmuş bunların çoğu da Avrupalı Türkologlar tarafından yapılmış. Bu nedenle Türkiye'de bu konu pek araştırılmadığından dolayı bu çalışmanın olumlu katkıda bulunma ihtimali bulunmaktadır. 3 7 Fatih İyiyol; Ahmet Kesmeci,"Balkan dillerindeki Türkçe kelimelerin tanımlaması problemi üzerine tespitler", Turkish studies, Internation Periodical for The Language, Literature and the History of Turkish or Turkic, Volume 6/4, Fall 2011., s. 627., A.e., s. 4., 898.

12 BİRİNCİ BÖLÜM Transkripsiyon Škaljić'e göre, Arapça ve Farsça için 2 ayrı tablo veriyorum, Latin alfabesi için Türkçe karşılığı verilmiştir Tablo 1.: Arap harflerinin transkripsiyonu (Türkçe karşılığıyla birlikte) Arapça Latin (Boş., Hır.) Türkçe karşılığı ا,ء A a, ā ب B b ت T t ث t, s s ج Dž c ح H h خ H h د D d ذ Z z ر R r ز Z z س S s ش Š ş ص S s ض D d ط t(d) t(d) ظ Z z ع - غ G g, ğ ف F f ق K k ك K k ل L l م M m ن N n و V v, u ه H h ي/ى J y 4

13 1.2. Tablo 2.: Farsça harflerin transkripsiyonu (Türkçe karşılığıyla birlikte) Farsça Latin (Boş., Hır.) Türkçe karşılığı ء,ا ā, ʾ a ب B b پ P p ت T t ث S (peltek) se ج J c ݘ Ch ç ح H h خ Kh h د D d ذ Z z ر R r ز Z z ژ Zh zh س S s ش Sh sh ص S s ض z/d z/d ط T t ظ Z z ع ʿ ʿayn غ Gh ğayn ف F f ق Q k/q ك K k گ G g ل L l م M m ن N n و v, u, ow u, ü, o, ö ه H h ي/ى y, i, ya i, ı 5

14 1.3. Tablo 3.: Kiril alfabesi Kiril alfabesi; büyük Kiril alfabesi; küçük Kiril alfabesi, küçük Latin harfler harfler harfler (Boş., Hır.) а А а a б Б б b в В в v г Г г g д Д д d ђ Ђ ђ đ е Е е e ж Ж ж ž з З з z и И и i ј Ј ј j к К к k л Л л l љ Љ љ lj м М м m н Н н n њ Њ њ nj о О о o п П п p р Р р r с С с s т Т т t ћ Ћ ћ ć у У у u ф Ф ф f х Х х h ц Ц ц c ч Ч ч č џ Џ џ dž ш Ш ш š alfabesi 6

15 1.4. Tablo 4.: Latin (Boş., Hır.) harfleri (Türkçe karşılığıyla birlikte) Boş., Hır. Türkçe karşılığı a a b b c ts č ç (sesli) ć ç (yumuşak) d d dž c (sesli) đ c (yumuşak) e e f f g g h h i i j y k k l l lj ly m m n n nj ny o o p p r r s s š ş t t u u v v z z ž j 7

16 İKİNCİ BÖLÜM Diller hakkında 2.1. Slav Dilleri Slav dilleri Hint Avrupa dil ailesinden sayılır ve ağız, lehçe ve şivelerine göre birbirine yakınlık gösterir. Slav dilleri üç gruba ayrılır Doğu, Batı ve Güney Slav dilleri. Lehçeler ve dillerarası sınırlar belli değil bu nedenle genel olarak Güney Slav dilleri standart dillere göre ayrılır köken, yapı ve lehçe kriterlerini dikkate alarak. 9 ''Sırp Hırvat'' dili kavramı zorlamadır, hâlâ yabancı bilimadamları arasındaki yer alan, câhillik ve bilimde uyuşukluğun bir sonucudur; (Sırpça Hırvatça (bazen de Sırpça Hırvatça Boşnakça), Sırpça ve Hırvatçayı birleştiren ''karışık'' dilin siyasî ismiydi. Bu kavram, 20.yy.'nın ortasında ortaya çıktı yılında, savaştan önce, bu ''dil'' ' in ne dilsel içeriği vardı, ne lehçe sistemi olarak yaşadı, ne de tek standart dil olarak vardı. Onun iki varyantı vardı Hırvatistan'da ''batı'', ve Sırbistan'da ''doğu'' olarak isimlendirilmişti. Bu sıralar, lehçebilimde ''Orta Güney Slav dili'' kavramı kullanılmaya başlanıyor, çünkü ''Sırpça Hırvatça'' kavramının temelinde Sırp dilinin Hırvat diliyle zorla birleştirilmesi vardı; ''Orta Güney Slav dili'' kavramı, kapsadığı bütün dillerin bağımsızlığını dikkate alırken, ''Sırpça Hırvatça'' kavramı Sırpçayı Hırvatçaya dahil etmeye çalışıyor. Böylece, Sırpçayı tek doğru edebiyat dili olarak göstermeye çalışırdı). Bu kavram kabul edilirse, o halde ''Makedon Bulgar dili'' ya da ''Çek Sloven dili'' 'nden bahsedilebilir. Slav dillerinin birliği bellidir; en eski Slav edebiyat dili eski Slavcadır o, bütün Slavların ilk ortak diliydi. 10 Slav sözcüğünün kökeni tamamen belli olmamasına rağmen, slovo (harf) kelimesinden kaynaklandığı sayılır. Slav, bazen de bugün Slavyan sözcüğü eskiden ''konuşmayı bilen'' kişiyi belirtmek içn kullanılırdı. Bir diğer sözcükten ise İngilizcede slave diye bahsediliyor (Ortaçağ'da Slav kökenli insanlar çok sıklıkta köleydi diye ancak, bilim bu teoriyi pek kabul etmez). Slav dilinin başlangıcından bahsedilirken, belirtmek gerekir ki böyle bir (edebî) Slav dili, Selanik şehrinin yakınında, eski Makedon Slavlarının konuşma dilinin temelinde oluşmuş genel olarak İncil'in öğretimini yayma aracı olarak kullanılırdı. Bugün de bu dil aşai rabbani ayini yönetilirken kullanılmaktadır; yani Ortodoks ve Katolik kiliselerinde olduğu gibi, aynı zamanda Bosna Hersek ve Hırvatistan'da bu geleneğin kalıntılarının kaldığı yerlerde. Kökene göre, bu dil Güney Slav dili koluna aittir. Bu dilde ilk yazılan kitaplar daha önce Yunancadan çevrilmiş dinî kitaplardı. Dil tipine bağlı, yani halk lehçesine bağlı olarak, telaffuz da değişirdi Mate Kapović, Uvod u indoeuropsku lingvistiku, Matica hrvatska 2008., s a.e., s. 104.

17 O zaman bütün Slav dilleri birbirine benzediği için, ortak dil oluşsun diye bu dil temel olarak alındı ve yükselmesini sağlamak amacıyla halkların genel konuşma dili olarak da kullanılırdı. Eski Slavca, hemen hemen bütün Slav halklarının ortak dili ve bilinen ilk ve en eski Slav dilidir ( ) 12 Mate Kapović, Uvod u indoeuropsku lingvistiku, Matica hrvatska 2008., s. 101.

18 2.2. Boşnak Dili Bosančica İlk Yazı Stećci (sg. stećak, Tür. mezartaşı), her dilin olduğu gibi, Boşnak dilinin de ilk dil kaynaklarıdır; Bosna Hersek topraklarında halk dilinde, eski Bosna Kiril alfabesinde (bosančica) yazılırdı. Ortaçağ zamanından kalma Bosna edebî anıtlarında, kullanılan yazı, daha bilinmez. Bosna Hersek'te bulunan mezartaşlarının yazıldığı dilden, eski Bosna zamanında konuşma dilinin Slav dili olduğu bellidir. Eski Kiril alfabesi, yani bosančica'nın nasıl oluştuğunu belirtmek zor, ancak imkânsız değil. Emperyalizme düşkünlükle beraber, dinin büyük ihtimalle ilk Slavların okur yazarlığını etkiliyor olması bellidir. Bosančica, Bosna Hersek'te yaklaşık 16.yy.'a kadar kullanılmıştır Glagoljica Bir Sonraki Yazı Glagoljica, Ortaçağ Bosnası'yla ilgili ikinci önemli yazıdır. Bütün Slavların ortak dili olarak 9.yy.'da Yunan alfabesini temel alarak ortaya çıktı. Glagoljica sözcüğü glagoljati sözcüğünden kaynaklanıyor (not: konuşmak). Bu yazı en çok İncil tercümelerinde kullanılırdı. Yazı olarak yaygın olduğuna göre, o zamanki Slav konuşmasına göre, Slav halklarının çoğu birbirini anlayabilirdi (Rusya'dan mesela). Glagoljica yazısıyla, Slavların okur yazarlığı başlıyor ve Bosna için önemlidir çünkü Osmanlılardan önceki siyasî birliğin ilk ve en önemli yazısıydı Bosna Kilisesi ve Öğretimi İslâm Bosna Hersek topraklarında etki yapmaya başlamadan önce, Ortaçağda Bosna kilisesi vardı. Bu kurum aslında Hristiyanlığa benzeyen bir din akımıydı. Katolik kilisesi Bosna kilisesini etkileyerek, onun kendisine bağlanmasını istedi. Bosna kilisesi, Bosna Hersek topraklarında yaşayan halkın okur yazarlığını etkilediği için önemlidir. Öğretimi 9. ve 10.yy.'dan kaynaklanıyor, en çok Fars ve Makedonya, Bulgaristan topraklarından. Bosna o zamanda, bahsedilmiş olan glagoljica yazısını kullanırken, halkın kendi konuşması olduğu halde eski Slav kilise dilinin etkisinin altında bulunuyordu. İslâm gelmeden önce Bosna'da bu kilise yerli dinî kurumdu. Diğer yandan, biliniyor ki Bosna'da bir tane dinî akım daha vardı onlar ise bogumili erken ve orijinal Hristiyanlığa dönmek isteyen ve bu konuda çabalayan bir grup sadece Bosna'da değil, Hırvatistan'ın bazı bölgelerinde de yayılmıştı, Bizans ve İtalya'da ( ) 14 Lujo Margetić, "O.Karatay, ''Hırvat ulusunun oluşumu, Erken Ortaçağ'da Türk Hırvat ilişkileri" adlı makalenin eleştirisi''

19 Osmanlılar Bosna'ya 1463 yılında geldiler ve o zamandan itibaren bu coğrafyayı etkilemeye başladılar sosyal ve ruhî değişiklikler başladı. Ortaçağ'da Bosna'da bulunan Bosna kilisesi, bogumili ve Ortodoks kilisesi, halkı birleştiren kurumlardı Macar, Sırp ve Vatikan'ın saldırısından halkı devamlı korumuştu. Bu yüzden Bosna'da islâmlaşma süreci başlangıçta yavaştı. Bosna'da bulunan Sırplar, Osmanlı etkisinin altında bulundukları hâlde, İslâm'ı kabul etmeye direnirdi. İslâm'ı kabul etmek sadece din değiştirmek değildi otorite ve sosyal hayattaki değişiklikler, tabakalarda ilgili değişimler bunun sonucudur. Ancak, İslâm'ı kabul etmekle, insanın başına gelen dert azalmaya başladı mesela o sistemde Müslüman köylü kendi toprağını daha kolay büyütebilirdi, çünkü Osmanlı hükümeti bir hristiyandan aldığı toprağı müslümana verirdi. Kısacası, o zamanda Bosna'da üç din vardı Ortodoksluk, Katoliklik ve İslâm. İslâm'la kültür ve dilde değişiklikler başladı bir çoğu pozitif olduğu hâlde, gerçekte yaşanan bazıları, halkın hayatıyla ilgili şeyler hep öyle değildi köylü, şehir yaşamına katılmak için İslâm'ı kabul etmek zorundaydı; bunu yapmayanlar varoşa kaçırılmıştı. Osmanlıların Bosna'nın topraklarına önem vermesinin sebebi ise, onun Avusturya sınırına yakınlığıydı. Bu taraftan, sınır toprağını Hristiyanlara karşı müdafaaya hazırlamak için kullanıyorlardı. Yabancı hükmü altında olmasına rağmen, Bosna'da kendi dilini geliştirme ümidi vardı. Bosna'nın bazı bölgelerinde Arap harfleri de kullanılırdı Boşnak dilinin yazma sistemiydi, ancak biraz değiştirilmişti. Boşnakların, İslâm'ı kabul ettikten sonra, sadece dini değil, yaşadıkları yerde mevcut olan medenî kanunlar, hukuk, dünyaya bakış, aile kavramı gibi fikirler değiştirilmeye başladı. İslâm dini hepsini etkilerdi ekonomi, siyaset, kişisel hayata kadar Boşnaklar ve Boşnakça Türkçe ilişkileri 16.yy.'ın sonuna kadar Boşnakların %80'i Müslüman olmuş Boşnakların böylece Osmanlı idaresi altına girmesiyle yeni kelimeler ve terimler Boşnakçaya girmeye başlamıştı ve bu dönemden başlayarak Türk dilinden bu dillere sözcük verilmeye başlandı. Ancak, en fazla dinî kelime terminolojiden geliyordu. Halk şiiri geleneğinde de Türkçe kelimeler kullanılırdı. Bahsetmek gerekir ki, Osmanlılar, Bosna toprağını fethettikten sonra, İstanbul'a din adamı olarak yetiştirmek için pek çok öğrenci gönderdi orada yetişen ve eğitim alan insanlar Bosna'ya dönünce medrese, mektep vb. açarak, Türkçe kelimeler kullanma geleneğini devam ettirdiler. Bugün Boşnakçada Türk dilinden geçen kelimeler, günlük hayatta çok sıklıkla kullanılıyor. Boşnak dilini Sırpçadan ve Hırvatçadan ayıran en önemli özellik, Osmanlı döneminde Türkçe vasıtasıyla Boşnakçaya girmiş olan Arapça, Farsça ve Türkçe kökenli kelimelerdir Sabina Dizdarević, "Predislamization and islamization in Bosnia and Herzegovina", s. 2.

20 Bazıları (çekiç čekić gibi) karşılıksız, ama Boşnakçada (bu üç dilden), en çok sayılı. 16 Boşnakça, Karadağ diliyle birlikte, en genç standart Slav dilidir 20.yy.'nın sonunda hızla gelişiyor. Boşnakçanın kendi dilbilgisi, yazımı ve sözlüğü var ve Boşnaklar (Bosna Hersek'teki müslümanlar) onu kendi dilleri olarak kabul ediyorlar. Anayasaya göre üç milletten ibaret olan Bosna Hersek'te, Latin alfabesi hariç, Kiril alfabesi de resmî olarak kullanılmaktadır Selçuk Kırbaç: "Türk dilinin Boşnakça ile ilişkileri ve Abdulah Škaljić",m International Journal of Social Science, Volume 6, Issue 4, April 2013., Sakarya Üniversitesi, Türkiye s. 901., Mate Kapović, Uvod u indoeuropsku lingvistiku, Matica hrvatska 2008., s. 104.

21 2.3. Hırvat Dili En eski Hırvatça yazılar 11.yy.'dan kaynaklanıyor ve kullanılan yazı glagoljica idi. Hırvatların, genel olarak, kullandığı yazılar ise glagoljica, batı Kiril alfabesi ve Latin alfabesi; hepsi (bugün de mevcut) üç lehçede ćakavski, štokavski ve kajkavski (ülkenin bölgesine göre değişiyor). 18 Hırvatçada Türkçe sözcüklerin sayısı daha azdır çünkü bulunduğu coğrafi bölge uzun zaman İtalyanca ve Almancanın etkisi altındaydı. Bununla birlikte, Hırvat dilinde üç lehçe var (štokavski standart dil için temel olarak alınmış, ćakavski ve kajkavski). Bunların uğradığı etki ve değişimler, farklı bölgelerde oluştuğu için farklıdır. Hırvat dilinde Türkçe kelimeler en fazla štokavski lehçesinde bulunur; bununla birlikte Slavonya'da da (ülkenin doğu bölgesi, Bosna Hersek ve Sırbistan sınırının yakınında). 19 Türkçeden geçmiş olan kelimeler standart Hırvat dilinin bir bölümünü oluşturur ve bazılarının karşılığı bulunmaz (e.g. böbrek bubreg, cep (džep), top). Kısaca, böyle bir ayrımın sebebi, Osmanlıların en çok bugünkü Slavonya ve Dalmaçya'da hükmetmiş olmasıdır. Yine de, bu bölgelerde yaşayanlar etnik bakımından Türkler değil, Bosna'dan gelmiş göçmenlerdi. Onlar günlük hayatta Bosna Türkçesi diye bir lehçeyi kullanıyorlardı. Bu dil, Batı Rumeli ağızlarından biri, yani Türk dilinin Balkan ağızlarından bir tanesiydi. Bununla birlikte bu dil, Türkçe kelimelerin yerli halkın štokavski lehçesine girmeden önceki fonolojik uyumunu sağlayan bir ''filtre'' olarak görülebilir. Ayrıca, bu dil, etnik Türk olmayan Türk vasallarının Osmanlılarla iletişim dili olarak kullanılırdı; sınırlar içindeki bölgelerde olduğu gibi, Bosna Hersek ile Hırvatistan'ın sınırdışında ve Macaristan Krallığı'nda da. 20 Buna göre, Hırvat lehçelerindeki ifadelerde yer alan Türkçe kelimelerin ortaya çıkması lehçe ya da ağza ait olmakla değil, coğrafik ve sosyal tarihsel etkenlere göre değişiyor Mate Kapović, Uvod u indoeuropsku lingvistiku, Matica hrvatska 2008., s Silvana Vranić,; Sanja Zubčić, "Turcizmi u frazemima hrvatskih govora", Zagreb, 2013., s a.e., s. 111.

22 Aşağıda yazan kelime örnekleri, her üç lehçede aynı şekilde kullanılıyor: Tür. bedava štokavski badava (''za badava'' ücretsiz, boşuna) ćakavski badave (''za badave'' ücretsiz) kajkavski badaf (''za badaf'' ücretsiz) Tür. baç bacdar ( Far. bāğdār) štokavski baždaren kapasiteli; bariz, etki ćakavski baždiran olmadan yüksek miktarda içki kajkavski baždarjen içebilen Tür. çıfıt štokavski Čifut (Türk insanı, çok sigara içen) ćakavski "bit kaj Čifut" (çok çalışmak) (çok sigara içmek; küfür etmek) kajkavski ''smrditi/pušiti kaj Čifut" (pis kokmak; çok sigara içmek) * pejor. olarak: Yahudi 21 Hırvat dilinde mevcut olan Türkçe kelimeleri incelerken, en önce Slavonya bölgesinde konuşma dilinde kullanılanlar dikkate alınmalı. Ancak, bununla birlikte dikkate alınmalı ki Osmanlıların Balkanlar'dan gittiği zamandan beri bu sözcükler azalmaya başlamış yaşam tarzı değiştiği için kullanımdan atılmaya da başlanmıştır. Kalan kelimelerin çoğu çiçekler (jorgovan (Tür. erguvan), zumbul (Tür. sümbül), bašta (Tür. bahçe), tütün ve sigara içme aletleri (duvandžija Tür. tütüncü) gibi şeyleri ifade eden kelimelerdir. Onlarla birlikte aynı gruba diğer, günlük hayatta mevcut olan unsurları ifade eden sözcükler giriyor. Böyle bir ayrımı A. Škaljić'in sözlüğünde bulmak mümkün. 22 Belirtilmesi gereken başka bir şey, Osmanlıların bugünkü Hırvatistan topraklarına gelmeden önce bölgenin diğer halkların etkisi altında olması ve dil, tarih boyunca onların etkisiyle gelişmiş olmasıdır (Avarlar, Bulgarlar, eski Slavlar). Hırvatlar Slav halkıdır ve kökenlerini araştırıp sonuç getiren bazı teoriler kabul edilemez (e.g. dipnot.) Silvana Vranić,; Sanja Zubčić, "Turcizmi u frazemima hrvatskih govora", Zagreb, 2013., s Marta, Andrić: "Turcizmi u seoskom govoru Slavonije", s. 17., 21.,.// Migracijske i etničke teme 19, 1(2003), Brozović, Dalibor. Odoše Turci, ostaše turcizmi. // Vijenac 8, Lujo Margetić, "O.Karatay, ''Hırvat ulusunun oluşumu, Erken Ortaçağ'da Türk Hırvat ilişkileri" adlı makalenin eleştirisi'', s. 1., 2.

23 Bugün Hırvat dilindeki Türkçe kelimelerin sayısı azalıyor sadece standart dile girmiş olanlar değil, yerel ağızlara girmiş olan kelimeler de öyle bunun sebebi, her dilde olduğu gibi, Hırvat dilinde de mevcut olan sürekli değişim ve dil temizliği düşkünlüğüdür. Yine de, Hırvat dilindeki Türkçe kelimelerin özel olarak tasnif edilmesinde, müslüman ve hristiyan soyisimlerini toplamak gereklidir. Bütün çalışmalar ve gözlemlerin amacı, Türkçe kelimelerin sosyal temelini bulmaktır, yani millete, Türkçe kelimelerin kaynağını, yayılma sebebini, geldiği çevreyi anlatmak. Ivan Esih'e göre, Türkçe kelimeler, Türk ordusu ve hükümeti, yani resmi daireler (Militärsprache) tarafından yayılırdı. Böylece, Hırvat dilindeki Türkçe kelimelerin sosyal temeli, Alman dili ve İtalyan dilininkinin aynısıdır şehir yaşamıyla köy yaşamının arasındaki farklılıklar. Hırvat dilindeki Türkçe kelimeler bakımından, aslında gerçek kökenin Türkçe, Farsça ya da Arapça olup olmamasına bakılmaz çünkü sonuçta hepsi Balkanlar'da yer alan Osmanlı hükmü zamanında Türkçe vasıtasıyla bu dile geçmiştir. Hırvat dilindeki Türkçe kelimeler konusunda birçok sözlük ve değerli eserler yazılmıştır onlardan, Karl Lokotsch'un ''Etymologischen Wörterbuch der europäischen (germanischen, romanischen und slavischen) Wörter orientalischen Ursprungs'' adlı 1927 yılında yazılmış eserinden ve Petar Skok'un ''Prilozi za proučavanje turcizama u hrvatskom jeziku" i "Slavia - časopis za proučavanje slovenske filologije" adlı eserinden bahsetmek faydalıdır. 24 Hırvatların Osmanlıları nasıl gördüğü hakkında, iki farklı bakış ortaya çıkıyor bir taraftan nefret ve bağnazlıktan, öbür taraftan birlikte güzel yaşam ve tahammül. Narodni koledar (bir halk şiiri türü; koledar Noel zamanında evden eve söylenen şarkı türü) bu konuyu güzel inceliyor. Türkler hakkında ilk yazılmış metinler onları negatif olarak göstererek aynı zamanda acımasız ve ''İsa'nın düşmanları'' olarak gösterip, saldırgan ve zalim olarak belirtiyor. 25 Böyle, mesela, bizim bir şairimiz A.K. Miošić kendi ''Razgovor ugodni'' (Sevimli muhabbet) adlı eserinde Türkleri çok zalim olarak tarif ediyor ve sadece onlara karşı savaşanları kendi arkadaşı ve kendi halkının bir kısmı olarak görüp kabul ediyor. 26 Daha sonraki metinlerde, Türkler keyfe düşkün ve zengin olarak gösterilir Ivan Esih, Rječnik turskih, arapskih i perzijskih riječi u hrvatskom književnom jeziku i pučkom govoru, Ex libris, Zagreb 2010., s Cvito Fisković, "Turski napadaj na Hvar 1571.", s Bir şiirinde, şair şöyle buyuruyor: ''Yüce Tanrım! Bize bak, Türk zulmünden bizi kurtar, Çünkü merhametin sonsuz ve bütün günahlardan büyük!'' bk. Katarina Ivon,"Predodžbe o Turcima u Narodnom koledaru", Crkva u svijetu, god. 47, br.1., 2012, s. 136.

24 İlk pozitif değişim 16. ve 17.yy'da olmuş (daha önce Boşnaklarla Türklere karşı ittifakta olduğumuz unutulmuş olsa da) bu zamandan itibaren Turci (Türkler) kelimesi Boşnaklar için de kullanılmaya başlamış. Yabancı fethe bakış değişikliği, Hırvatistan bölgesinde 19.yy.'da ideolojinin çok güçlü olduğunun bir ispatıdır, çünkü o yüzyıl hem millî devrim hem de dil devrimi zamanıydı. 27 Hırvat dili, kendi standartı için 17.yy.'da štokavski lehçesini temel olarak aldı. Hırvatça bugün ayrı standart dil ve Latin alfabesini kullanıyor Ivon, Katarina,"Predodžbe o Turcima u Narodnom koledaru", Crkva u svijetu, god. 47, br.1., 2012, s.133.

25 2.4. Sırp Dili Sırplar 19.yy.'a kadar Slav Sırp yazısı kullandılar. Bu yazılar eski Slav kilisesi dilinden kaynaklanıyordu ve halk konuşması ile Rusçanın etkisi altındaydı. 19.yy.'da dilbilimci Dorotej Obradović ve Vuk Karadžić meydana çıkdığında, Sırplar halk dilini kullanmaya başladılar. Edebî dil olarak Sırpça, halk konuşmasının temelinde 1868 yılında resmî dil olarak kabul edildi. Onunla birlikte Kiril alfabesi de kullanmaktadır. 28 Kiril alfabesi glagoljica yazısından (9.yy.'da) bir süre sonra kullanılmaya başladı bu yazı da Kutsal yazı ve İncil'i Balkanlar'daki halklara anlatmak ve yaklaştırmak amacıyla kullanılan bir yazıydı. Glagoljica karışık görülmeye başladığı için, Yunan alfabesine göre yeni bir yazı sistemi geliştirildi. 12.yy.'da Kiril alfabesi bütün Ortodoks Slavların ortak yazısı haline geldi. 19.yy.'da, yani dil devrimi zamanında, Sırp dili yazı ve imlâ konusunda düzeltildi ve ''ekavica'' formu dilin temeli olarak alındı. Sırp dilinde doğru telaffuz kavramı yoktur. Sırbistan hariç, Kiril alfabesi Bosna Hersek'in bazı bölgelerinde, Doğu Avrupa ve kuzey ve Orta Asya'da kullanılıyor. Slav dillerinden Rusça, Ukraynaca, Beyaz Rusça, Makedonca, Bulgarca, Karadağca (bazı ses birimleri değişken) ve Slav dili olmayan (ancak tarih boyunca onların etkisinin altında kalan) Kazakça ve Tatarcada vb. Kiril alfabesini kullanılır. 29 Osmanlı hâkimiyeti Sırbistan topraklarında farklı tesirler bıraktı mimarî, toprak düzeni, maddi kültürle ilgili konular vb. Osmanlı Balkan mimarisinin en önemli örneklerini kamu binaları, çarşılar, mahalleler, bütün Sırp şehirlerinde görmek mümkündür. Bunlardan bazıları Belgrad'da bulunuyor ve Türk adları taşıyor, e.g.: - Ada (Ada Ciganlija Çingene Adası) Tür. ada - Terazije Tür. terazi - Tašmejdan Tür. taş meydanı - Konak (eskiden, Sırp prens Miloš'un yaşadığı yer) Tür. konak Osmanlı döneminde Sırp toplumunda din ve sınıf ayrımı da vardı İslâm'ı kabul eden Sırplar yüksek devlet makamlarına ulaşabilirdi. Ancak, dil bakımından, bir örnek gösteriyor ki Sırbistan topraklarında İslâmlaşan Sırpların nüfusu fazla olmasına rağmen, resmi toplantılarda Sırpça kullanılıyordu Osmanlı elçileri ile Habsburg kralı arasında (yani Türkler, Almanya ve Avusturya arasındaki iletişimde) Sırp dili mevcuttu. 15.yy.'da sultan sarayında da Sırpça öğretiliyordu Mate Kapović, Uvod u indoeuropsku lingvistiku, Matica hrvatska 2008., s ( )

26 Bu dönem bittikten uzun yıllar sonra, dört dilli, içinde paralel olarak Arapça, Farsça, Yunanca ve Sırpça cümleler eklenen ders kitapları bulunduğunda, Sırpçanın, Türkçenin etkisinin altında olmasına rağmen, kendi kimliğini kaybetmediği belli oldu. 30 Tarih boyunca, Sırpçayı Türkçe kadar etkileyen bir dil olmadı. Saymaya başlarsak, Sırpçaya Türkçeden yaklaşık sekiz bin sözcük girmiş. Zamanla azalmasına rağmen, bugün de hayatın bütün alanlarında Türkçe sözcüklere rastlayabiliriz. Sırplara yabancı gelmeyen bazı Türkçe sözcüklerin günümüzde artık Sırpçada karşılığı bulunmaz, e.g.: - Sırp. jastuk Tür. yastık - Sırp. jorgan Tür. yorgan - Sırp. pekmez Tür. pekmez - Sırp. pare Tür. para - Sırp. boja Tür. boya - Sırp. komšija Tür. komşu Bazı diğer Balkan dillerine girdiği gibi, Türkçeden bazı ekler Sırpçaya da girmiştir lı/li eki gibi. Dil reformcusu Vuk Karadžić, kendi zamanında yaklaşık 2500 kelime kaydetmişti. Bugün sekiz binden fazla kelime kullanılmakta, ancak onlara doğu kelimeleri derler. 31 Sırbistan topraklarındaki Osmanlı etkisi 19.yy.'nın başlangıcına kadar sürer, çünkü o zaman Sırp toplumsal devrimi başladı. Bütün bunlara göre, Sırp kültürüne Osmanlı etkisini dikkate almadan bakmak mümkün değildir Mirjana Marinković, "Sırp kültüründe Osmanlı damgası", Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, (Temmuz Aralık) (Balkan özel sayısı-ii) s a.e., s a.e., s. 52.

27 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Abdulah Škaljić ve Sözlüğü Abdulah Škaljić 1904 yılında Rogatica kasabasında doğdu yılında Sancak Medresesi'ni bitirdi ve sonra bugünkü Kosova'da müftülükte stajyerlik yaptı. Daha sonra ise Saraybosna'ya taşındı, ve İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Folklor Araştırma Enstitüsü'nde göreve başladı. Başlangıçta İslâm hukuku alanında çalıştı, sonra Türk diliyle ilgilenmeye başlar yılında ''Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku'' adlı sözlüğü yayınladı. O zamanki adıyla Sırpça Hırvatçaya Türkçe vasıtasıyla giren bütün bilinen kelimeleri veriyor, onların sözlüğünü ve böylece, bu konuyu inceleyen (o zamana kadarki) en verimli eser olarak kabul ediliyor. Sözlük 6500 kelimeyi inceliyor ve bir sonraki baskıda 8742 tane kelime bulunuyor. Škaljić sözlüğünde ödünç kelimeler hakkında yapılan daha önceki çalışmalardan bahsedip kelimeleri gruplandırır ve hangi şartlar altında geçtiğini anlatır. Turcizmi konusundaki diğer önemli bir eser Petar Skok'un ''Prilozi proučavanju turcizama u srpskohrvatskom jeziku" adlı çalışmasıdır. Bu çalışmada Skok'un malzemeleri Sırpça Hırvatça konuşan hristiyanlardan aldığını anlatan Škaljić, orijinal şekillerini görmek istediğini belirtti, yani müslümanların onları nasıl kullandığını araştırmak istediğini vurguladı. Bu konuda yazılan diğer eserlerdeki hataları da gösterdi. Škaljić, kendi sözlüğünde, kelimeleri alındığı alanlara göre gruplandırıyor. Onların bazılarının Arapça veya Farsça kökenli, bazılarının da Türkçe kökenli olduğunu belirtiyor. Bunlardan başka, Yunanca kökenli kelimeleri de belirtiyor. Türkçe kelimeler, bahsedilmiş üç dilden en çok Boşnakçada bulunduğu için, Škaljić Türkçeden Boşnakçaya giren kelimelerdeki değişiklikleri de inceliyor. Bu yüzden sözlüğün başında bazı ekleri ve ses değişikliklerini gösteriyor. Škaljić, Türkçeden Boşnakçaya geçen kelimeleri madde başı olarak yazdıktan sonra kelimelerin dilbilgisi kategorisini yazıyor. Teker teker Türkçe kelimelerin nereden geldiğini de açıklıyor. Osmanlılar, Yunan ve Latin asıllı kelimeleri de Balkanlar'da kendi unsurları olarak yaymışlardır. Böylece, Türkçede kullanılan ve Türkçeleşmiş bu kelimeler, Sırpça, Hırvatça ve Boşnakçada turcizmi adını taşıyor Selçuk Kırbaç: "Türk dilinin Boşnakça ile ilişkileri ve Abdulah Škaljić", s

28 Škaljić, sözlük yazmaya başlamadan önce, sözlüğü hazırlarken kullandığı kitaplardan pek de memnun olmadığını belirtiyor. 34 Škaljić, kendisi Boşnak olduğu için, Fatih Sultan Mehmet'in 1463'te Boşnakların Osmanlı idaresi altında girmesiyle başlayan Türkçenin yayılmasını, Türk yazı dilini de dikkate alıyor. İkinci yoldan (geniş halk kitleleri) girmiş kelimelerin Balkanlar'daki Türk ağızlarından alındığını belirtip, bunların Boşnakçadaki şekillerini inceliyor. Kısaca, Škaljić çok önemli (kendisinden sonra çok sıklıkla kullanılan) bir eser bıraktı; sözlük kapsamlıdır ve gelecekte yazılacak, bu konuyu araştıracak eserler için değerlidir. Kullandığım malzemeler ve kaynaklarda, Škaljić'in yazdığı başka bir eserden bahsedilmedi. İncelemede her kelimenin yanındaki parantezde kelimenin anlamının ya da şeklinin sayısı belirtilmiştir. Cümle örnekleri ya internetten ya argodan ya da sözlükten alınmıştır Abdulah Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost, Sarajevo 1966., s. 19.

29 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İnceleme 4.1. A Ć aar (ar, ahar), ahir zeman (2) Ar. آخر زمان ahir zaman ahar, ahir zeman ahar, - ахар, - a) Ses değişikliği: Zeman kelimesinde a e değişikliği, ahir ahar olmuş; h okunmayabilir b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Ahir-i zeman je jedan period koji će, prije Smaka svijeta, vladati na Zemlji. (Ahir zeman Kıyamet günü öncesinde dünyada mevcut olacak bir dönemdir.) Hırvatça: Ahir-i zeman je radosna era u kojoj će dominirati islamski moral. (Ahir zeman döneminde islamî ahlakın yaygın olacağı bir dönemdir.) Sırpça: Синтагма ахир и земан значи последње време или последњи период. (Sentagma 'Ahir zeman' son dönem demektir.) aba, abadžija, abadžiluk, abadžinka (1) Ar. عباء + Tür. ci, luk eki, B/H/S inka eki aba, abacının kullandığı şiş, abacılık, abacı aba, abadžinka, abadžija aba, abadžija, abadžiluk аба, абаџилук abaija (abahija, abaja, abaha, abajlija, habaija, abrahija) (1) orijinal Ar. ي + عباء eki + B/H/S ija eki Aba abahija abaija абајија abenjača (abenjak) (1) + عباء Ar. B/H/S-enjak/enjača eki fes abenjača abenjak абењача, абењак a) Ses değişikliği: B/H/S'da 'ı' harfi olmadığı için, onun yerine her zaman 'i' geliyor. Abaja bugünkü dilde bayan Arap giysisi anlamına geliyor; 'h' harfi okunmayabilir. b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Abaija kelimesi anlam açıklaması: Sukneni konjski pokrivač od abe, koji se stavlja preko sedla. (Fes; abadan yapılmış, atın üstüne koyulan bir örtü.) 21

30 Hırvatça: Абаџија је мајстор-занатлија који од грубог сукна под називом аба, шије народна одела - народну ношњу. (Abacı, kumaştan milli kıyafet yapan bir zanaatçıdır.) Sırpça: Абадџилук је део града у коме су смештене абаџијске радње. (Abacılık, abacıların bulunduğu şehrin bir parçasıdır.) a(h)bab, ahbabina, ahbabluk (1) حبیب sg. Ar. pl. احباب + B/H/S ina eki, Tür. luk eki ahbap ahbab ahbap, -, ahbabluk ахбаб, ахбаблук, ахбабина a) Ses değişikliği: Arapçada 'p' harfinin yerine 'b' okunuyor; 'lık' eki artık 'luk' b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Dragi moji prijatelji, ahbabi, drugovi. Mostar je naš svjetionik. (Sevgili ahbaplarım, dostlarım. Mostar bizim deniz fenerimiz.) Hırvatça: Ahbab znači prijatelj. (burada: kelimenin anlamı) (Ahbap dost demektir.) Sırpça: Ахбаблук је способност да се пређе преко сопственог достојанства зарад добробити пријатеља. (Ahbaplık, dostun iyi olması için kendi gururunu yutabilme becerikliğidir.) abdal (2) Ar. آبدال Aptal abdal abdal абдал a) Ses değişikliği: Arapçadaki 'b' harfi artık Türkçede 'p'; Boşnakça ve Hırvaçada sesli 'b'ye dönmüş b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: (anlamı) Abdal znači glupan, budala. (Abdal, budala, ya da salak demek.) Hırvatça: (anlamı) Abdal znači glupan, budala. (Abdal, budala, ya da salak demek.) Sırpça: (anlamı) Абдал је глупан, будала. (Abdal, budala, ya da salak demek.) 22

31 abdest, abdeshana (avdeshana), abdesli (avdesli), abdeslija (avdeslija), abdesluk (avdesluk, abdestluk, avdestluk), abdestati (avdestati) se, abdest pokvariti/izgubiti/uzeti/uzimati (1) خانھ,دست + آب Far. eki; Tür. li, luk eki, B/H/S ja eki; uzeti, uzimati, pokvariti, izgubiti fiili abdest, abdesthane, abdestli, abdestlik, abdest almak, bozmak abdest, abdeshana, abdesli, abdesluk, abdest uzeti/pokvariti avdes, avdeshana, - абдест, абдеслук, абдесхана; абдеслија a) Ses değişikliği: Abdeslija kelimesinde daha kolay bir telaffuz için b'den v'ye dönüşü var, abdesthana kelimesinde ise 't' düşer. b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Slušao sam daiju Elvedina Pezića koji kaže da se abdest ne gubi ružnim govorom. (Kötü konuşmanın abdesti bozmadığını söyleyen dayı Elvedin Peziç'i dinliyordum.) (anlamı): Abdesluk je mjesto gdje se uzima abdest. (Abdestlik, abdestin alındığı yerdir.)»jesi li abdesli, hoćemo li u džamiju«(abdestli misin, camiye gidelim mi) Sırpça: (anlamı): Авдеслија је мали пешкир који се користи након узимања абдеста. ('Abdeslija' abdest alındıktan sonra kullanılan küçük bir havludur.) aber (haber, habar); nahaberiti (fiil olarak: haber vermek; bazen: önermek, teklif etmek anlamında); (h)abernik (2) Ar.,خبر B/H/S nik eki haber, haberci, haber getiren habar, habernik, aber habar, haber, - хабер, хаберник a) Ses değişikliği: 'H' harfi okunmayabilir b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: ne da mu Raska ispod kreveta izać pa je meni nahaberio da uslužim raju umjesto njega. (Raska, yatağın altından çıkmasını izin vermediğine göre arkadaşları onun yerine memnun etmemi istedi.) (anlamı): Glasnik, glasonoša (Haberci, haber getiren) Hırvatça: (anlamı): Glasnik, glasonoša (Haberci, haber getiren) Sırpça: (anlamı) Гласник, гласоноша (Haberci, haber getiren) 23

32 abu hajat (abu hajat, abi hajat) (2) Ar. حیاة + Far. آب abuhayat abu hajat - абу - хајат a) Ses değişikliği: Yok b) Örnek cümle(ler): Boşnakça:... abu hajat : voda života, vrelo neumrlosti kako se nazivala jedna zaravan na brežuljku pokraj Miljacke, u blizini Kozje ćuprije, nedaleko od Sarajeva. (Abuhayat: hayat suyu, ölümsüzlük kaynağı; Saraybosna'ya yakın, Miljacka nehrinin yanındaki yaylanın adı.) Sırpça: (Boşnak kaynağından): Колика је Абухајат јалија, још је већа Џенетића авлија (Abuhayatın yeri nekadar büyük olursa olsun, Ceneta'nın avlusu daha da büyüktür.) аbonos (1) Far. آبنوس abanoz, abnus abonos abonos (ebanovina) абонос a) Ses değişikliği: Yok b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Nisam ja pronašao abonos, pronašao je on mene (Abanozu ben bulmadım, o beni buldu.) Hırvatça: Abonos je plemenito drvo, po svojim karakteristikama nezamjenjivo u umjetnosti, crkvenoj arhitekturi... (Abanoz değerli bir ağaçtır, özellileri için kilise mimarlığında ve sanatta eşsizdir.) Sırpça: Абонос (лат. Diospyros) је род дрвенастих биљака из фамилије Ebenaceae. (Abanoz (Lat. Diospyros) Ebenaceae ailesinden gelen bir bitki türüdür.) abraš (abreš, abrašast, abrašljiv) (3) Ar. آبراش abraş abraš abrašljiv (abreš) абраш a) Ses değişikliği: Yok; orijinal kelimesine B/H/S ast, - ljiv eki eklenmiş b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: (anlamı): Pjegav, pirgav. (Çilli) Hırvatça: (anlamı): Pjegav konj, prekriven točkama (Çilli, nokta desenli derisi olan bir at) Sırpça: коњ са белим пегама на њушци (Burnunda beyaz çiller bulunan at) 24

33 abu zemze (1) + آبو Far. زمزم Ar. Zemzem suyu abu zemze abuzemze абу земзе(м) b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Zemzem-voda bila je nošena i van Meke u vrijeme Poslanika (Zemzem suyu Peygamber'in zamanında Mekke'den çıkarılırdı.) Hırvatça: Abu zemze je ustvari arapski "Ebu Zemzem", voda zemze; u našim krajevima je zbog svoje rijetkosti smatrana cijenjenom robom. (Abu zemze 'Ebu Zemzem' kelimesinden geçmiş, bizim topraklarımızda nadir olduğu için değerli eşya olarak sanılırdı.) Sırpça: (anlamı): Вода из Меке. (Mekke'den su) ačkosum! (aškosum!, aškolsun!); zaašikovati se (1) Orijinal Ar. عشق + Tür. olsun; B/H/S za önek, ovati (se) eki aşkolsun! aškolsun! ašikosum! ашкосум! a) Ses değişikliği: š - č; olsun kelimesi osum olmuş (telaffuz daha kolay olsun diye) b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Ačkosum, Predsjedniče. (Aşkolsun, Cumhurbaşkanım.) Hırvatça: Vaš kolega zaslužuje priznanje- ačkosum! (Arkadaşınız ödül kazandı aşkolsun!) (Burada 'aferin' anlamında) Sırpça: Ачкосум сине. Много сам поносан. (Aşkolsun (aferin), oğlum. Çok gurur duyuyorum. adalet (1) Ar. عدالة adalet adalet adalet адалет b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Adalet znači da su svi proroci Allahovi bili izrazito pravedni ljudi. (Adalet demek ki Allah'ın bütün Peygamberleri çok adil insandı.) Hırvatça: (anlamı): Pravda. (Adalet, hak) Sırpça: (anlamı): правда; isim olarak: праведан, честит (Adalet; isim olarak: adil, gururlu) 25

34 (h)adet (1) Ar. ة,عاد + Tür. olsun (osum) kelimesi adet, adet olsun adet, adetosum adet, - адет, адетосум a) Ses değişikliği: 'h' okunmayabilir; 2. kelime birlikte yazılır; olsun kelimesinin l si düşmüş; böyle durumlarda n nin yeri m alıyor b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Šejtanski je adet (običaj) da dođe Allahovom robu sa jednom ispravnom stvari, uz koju veže deset neispravnih. (Allah'ın kuluna bir doğru ve on yanlış durumlarla gelmek Şeytan'ın bir adettir.) (anlamı): reda radi, radi običaja (adet olsun diye) Hırvatça: običaj iz narodnog života; hadet, navada, navika, običaj (Halk yaşamından bir adet, gelenek, alışkanlık) Sırpça: (anlamı): običaj, ustaljena tradicija. Islamsko pravo. (Gelenek, İslâm hakkı) (anlamı): ради реда (adet olsun diye) (j)adiđar (2) Far. یادگار yâdigâr adiđar adiđar адиђар a) Ses değişikliği: y düşmesi b) Örnek cümle(ler): Boşnakça:... I u lađi do tri jadiđara: jedno Hata, bijeloga vrata, drugo Kana, od bisera grana, treće Fata, kutija dukata. (Kayıkta üç yadigar: biri beyaz boyunlu Hata, diğeri inci dalı Kana, üçüncü ise düka kutusu Fata. Hırvatça: (Boşnak kaynağından)... što mi nejma Ibre jadiđara? Da se nije bolom razbolijo... (Ibro yadigarım nerede acaba; hasta olmasın da.) Sırpça: (anlamı): Скупоцен украс, накит; врло лепа ствар или особа. (Değerli ve pahalı süs; çok güzel bir eşya ya da kişi) 26

35 admiral (1) Ar. آمر البحر admiral admiral admiral адмирал b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: (anlamı): U većini mornarica najviši ili drugi čin u komandnom lancu (Hiyerarşiye göre deniz askerliğinde en yüksek rütbe) Hırvatça: (anlamı): aynı Sırpça: Адмирал флоте Совјетског Савеза (рус. Адмирал Флота Советского Союза) је у пракси био највиши војни чин у морнарици Совјетског Савеза. (Sovyet Birliğinin filosunun admiralı, Birliğin deniz askerliğinde en yüksek rütbeydi.) (h)adum (1) Ar. خادم hâdim adum (h)adum хадум a) Ses değişikliği: 'h nin düşmesi, i u değişmesi b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: (anlamı): Hadum je leksički diskvalifikator, a po strukturi poznat je i pod nazivom evnuh (eunuh). Hadum sözlüksel bir engeldir; yapısına göre evnuh (eunuh) kelimesiyle geçer. Hırvatça: (anlamı): aynı Sırpça: (anlamı): ушкопљеник, слуга. (Hadim, köle) adžamija, adžamiluk, adžami oglan (adžemi oglan, (a)džamoglan), adžamkinja (adžemkinja, adžamovka, adžemovka); adžam (adžem) pas/šal; adžemska (adžamska) zemlja, sıfat olarak "adžemski" ya da "adžamski" olabilir; (1) 35 acemi, adžamija, adžamija, acemilik, adžamiluk, adžamiluk, acemi adžami adžemi oğlanı; oglan, oglan, Acem adžamkinja, adžemovka, kılıcı; adžem adžemski Acem pas 36 /šal; šal, pas; atkısı; adžemska adžemska Acem zemlja zemlja toprağı (Fars) Ar. عجمي + B/H/S ja, kinja/ovka; - ski eki, pas/šal/zemlja kelimesi; Tür. luk, oğlan; аџамија, аџамилук, аџеми оглан, аџемовка, аџам шал/пас; аџемска земља aynı kelimeden geldiği için kullanıldığı sanılır (yeteneği düşük olan at) 36 adžem pas: Fars kökenli şal; kemer

36 a) Ses değişikliği: acemi acami olmuş: e a değişmesi; + B/H/S ekler b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: More Turkuše, kad već zborite ne znam arapski, ne znam persijski (adžemski), ne zaboravite i na bošnjački! ('Turkuse' (Türk hanımları gibi), Arapça bilmiyorum dediniz, Acem dili (Farsca) bilmiyorum dediniz, Boşnakçayı da unutmayın. (adžamiluk: anlamı): neiskustvo (tecrübesizlik) Hırvatça: (acemi oğlan: anlamı): psihofizički obdareni kršćanski (u Bosni i muslimanski) mladići u dobi puberteta, povremeno do prve pol. XVII. st. odvođeni (prisilno, mjestimice i dobrovoljno) za popunu janjičarskog reda, odnosno redova dvorjana carskog saraja. (İmparatorun sarayının ihtiyaçlarını gidermek amacıyla, 17.yy'da Katolik (Bosna Hersek'te Müslüman), yeniçeri yapılabilmek için zorla götürülen genç erkekler) Sırpça: (acemi oğlan): Кад су Турци хватали аџеми оглане по српским гудурама и градили од њих јањичаре, тј. војнике свог царства, Срби те јањичаре нису тада звали Расијањем (нити Дијаспором, за оне који се данас гаде српских речи). (Türkler Sırp sahalarında acemi oğlanları yeniçeri için kovalarken, Sırplar o yeniçeriyi 'Rasijanje' (Dağılma) ya da /'Dijaspor' (Sırp kelimeleri hoşuna gitmeyenler için) diye hitap etmezdi. (adžamija: anlamı): Неискусан, невешт, млад човек (у народној поезији: дете, неискусно, неразумно, наивно, лудо). Некад и: млад коњ (Tecrübesiz, yeteneksiz genç insan; milli şiirde: deli, saf, tecrübesiz çocuk) orijinal adžeba (1) Ar. عجبا acaba adžeba adžeba - a) Ses değişikliği: a e değişmesi b) Örnek cümle(ler): Boşnakça: Allah Bog, dželle šanuhu, moj svaki poso vidi i znade, adžeba (čuda li) moj sual (pitanje, ispitivanje) hoće li mi su kolajom (lahak) bit i što radim ibadet... (Allah her işimi görür ve bilir, aceba, soruyorum, ibadetimi de kolaylaştırır mı?) Hırvatça: (Boşnak kaynağından): Adžeba! Što li se oni gore na Podveleži utvrđuju? Aa? Nije to samo onako! - okrenu se onaj s pendžera. (Acaba! Orada Podveleza'da (yerin adı herhalde) ne diye yerleşiyorlar? Aa, öylesine değil. penceredeki cevap verir. (h)adžija (2) Ar. حاجي + B/H/S ja eki hacı hadžija hadži(ja) хаџија 28