ÖZET Yüksek Lisans Tezi İŞ, AİLE VE BİREYSEL YAŞAM UYUMU: YAŞAMIN DENGESİNE BAZI DEĞİŞKENLERİN ETKİSİNİN İNCELENMESİ Işıl EKER Ankara Üniversitesi Fen

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ İŞ, AİLE VE BİREYSEL YAŞAM UYUMU: YAŞAMIN DENGESİNE BAZI DEĞİŞKENLERİN ETKİSİNİN İNCELENMESİ Işıl EKER EV EKONOMİSİ (AİLE VE TÜKETİCİ BİLİMLERİ) ANABİLİM DALI ANKARA 0 Her Hakkı Saklıdır

2 ÖZET Yüksek Lisans Tezi İŞ, AİLE VE BİREYSEL YAŞAM UYUMU: YAŞAMIN DENGESİNE BAZI DEĞİŞKENLERİN ETKİSİNİN İNCELENMESİ Işıl EKER Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi (Aile ve Tüketici Bilimleri) Anabilim Dalı Danışman: Doç.Dr. Emine ÖZMETE Bu araştırma; kamu sektöründe çalışan kadınlar ve erkeklerin iş, aile ve bireysel yaşam uyumu temelinde yaşamı dengeleyebilme durumlarını ortaya koymak amacıyla planlanmış ve yürütülmüştür. Araştırmaya Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ndaki çeşitli birimlerde çalışan ve kartopu örnekleme yöntemi ile seçilen 7 kadın ve erkek olmak üzere toplam 00 birey katılmıştır. Çalışan bireylere en ağır gelen rollerin evlilikle edinilen ebeveyn ve eş olma sorumlulukları olduğu bulunmuştur. Aile yaşamının iş yaşamı üzerine etkisini en ağır hissedenler çocuk sahibi bireylerdir. Evli olan bireyler iş yaşamının aile yaşamı üzerine etkisini bekâr olanlara göre daha fazla hissetmektedirler. İş ve aile yaşamının birey üzerindeki etkisini iş yaşamının talepleri açısından evli olan bireyler bekâr olanlara göre, çocuk sahibi olanlar ve çocuk sahibi olan bireylere göre daha fazla yaşamaktadırlar. Ayrıca, aile yaşamının talepleri açısından, 7 ve daha büyük yaştaki bireyler, çocuk sahibi olan bireyler ile evli olan bireylerin aile yaşamının taleplerini daha fazla hissederek yaşadıkları belirlenmiştir. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada kullandıkları aile ile ilgili işleri planlama stratejileri çocuk sayısına göre, dışarıdan yardım alma stratejileri ise yaş gruplarına göre anlamlı farklılık göstermektedir. Bununla birlikte çalışan bireylerin iş ve aile çatışması ile başa çıkma stratejilerinden sosyal destek stratejilerini kullanma sıklıklarının yaş gruplarına göre anlamlı farklılık gösterdiği belirlenmiştir. Mart 0, sayfa Anahtar kelimeler: İş ve aile yaşamını dengeleme, aile yaşamının talepleri, iş yaşamının talepleri, çatışma i

3 ABSTRACT Master Thesis WORK, FAMILY AND INDIVIDUAL LIFE COMPLIANCE: EXAMINATION OF THE EFFECT OF SOME VARIABLES TO LIFE BALANCE Işıl EKER Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of (Family and Consumer Sciences) Home Economics Supervisor: Asst. Prof. Emine ÖZMETE This study was planned and conducted to prove that can be life balance on the basis of work, family and individual life compliance men and women working in public sektor. In this study included 7 women and men totaly 00 person selected with snowball sampling method and working at various unit in Ministry of Agriculture and Rural Affairs. It was found that the heaviest roles of working individuals were responsibilities of being parents and couples after marriage. Individuals have childeren the most severe feel intervention of family life on work life. Married individuals feel more than single individuals that intervention of working life on family life. Married individuals compared to single individuals, individuals have children compared to have and children more exposed to intervention of family life and work life to individual in terms of demands of working life. Also, in terms of the demands of family life, individuals ages 7 and older, individuals have children and married individuals were determined more feeling to experience the demands of family life. Individuals use to cope with work and family life conflict, jobs planning strategies related to family according to number of children, strategies for getting outside help according to age groups show significant differences. However, the frequency of using social support strategies within the coping strategies with work and family conflict according to age groups reveal significant differences for working individuals. March 0, pages Key Words: Balancing work and family life, demands of family life, demands of working life, conflict ii

4 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii ŞEKİLLER DİZİNİ... v ÇİZELGELER DİZİNİ... vi. GİRİŞ.... İş ve Aile Yaşamı ile Bireysel Yaşamdaki Dengesizlik.... İş ve Aile Yaşamı ile Bireysel Yaşam Çatışması..... Zamana bağlı çatışma..... Gerginliğe bağlı çatışma..... Davranışa bağlı çatışma İş ve Aile Yaşamı ile Bireysel Yaşam Dengesi KAYNAK ÖZETLERİ.... Yurtdışı Kaynak Özetleri Yurtiçi Kaynak Özetleri.... MATERYAL VE YÖNTEM.... Araştırma Evreninin Saptanması ve Örnek Seçimi.... Veri a Yöntemi ve Araçları..... Anket formunun hazırlanması..... Anket formunun uygulanması..... Anket formuna geçerlilik güvenirlik testinin uygulanması.... Verilerin Değerlendirilmesi.... ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA.... Bireyleri Tanıtıcı Genel Bilgiler..... Demografik özellikler.... İş, Aile ve Bireysel Yaşam Uyumu: Yaşamın Dengesine Bazı Değişkenlerin Etkisinin İncelenmesi Toplumsal rollere ilişkin sorumlulukların değerlendirilmesi Doğuştan varolan roller Evlilikle edinilen roller..... Aile yaşamının iş yaşamının etkisi Zaman ve stres yönetimi Davranış yönetimi..... İş yaşamının aile yaşamına etkisi Zaman ve stres yönetimi Davranış yönetimi... 7 iii

5 .. İş ve aile yaşamının birey üzerine etkisi İş yaşamının talepleri Aile yaşamının talepleri Bireysel yaşamının talepleri..... Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkma stratejilerini kullanma durumları Aile ile ilgili işleri planlama Bireysel işleri planlama Dışarıdan yardım alma Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkma stratejilerini kullanma sıklıkları Sosyal destek Yetki devretme ve umursamama Tepkisel başa çıkma İş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada uygulanan kurumsal stratejiler İş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada uygulanan kurumsal stratejileri değerlendirme durumları Kurumsal destek Kurumun yazılı iş ve aile yaşamı dengeleme politikasına ilişkin bireylerin bilinçlilik durumu Kurum tarafından çalışanlara sunulan iş ve aile yaşamı düzenlemelerine ilişkin bireylerin farkındalık durumu.... SONUÇ VE ÖNERİLER Bireysel Temelli Stratejiler.... Aile Temelli Stratejiler.... Örgütsel Temelli Stratejiler.... Devlet Temelli Stratejiler..... Aile dostu politikalar.... Avrupa Birliğine Üye Ülkelerde İş ve Aile Yaşam Dengesi Programları... KAYNAKLAR... EK İş, Aile ve Bireysel Yaşam Uyumu: Yaşamın Dengesine Bazı Değişkenlerin Etkisinin İncelenmesi... ÖZGEÇMİŞ... iv

6 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil. İş ve aile yaşamı çatışmasının çeşitleri... 7 Şekil. Üç boyutlu denge kavramı... Şekil. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı teşkilat yapısı... v

7 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge. İş, aile ve bireysel yaşam uyumuna ilişkin yurtdışı kaynakların yıllara göre özetleri... 0 Çizelge. İş, aile ve bireysel yaşam uyumuna ilişkin yurtiçi kaynakların yıllara göre özetleri... Çizelge. Toplumsal rollere ilişkin sorumlulukların faktör ve madde analizi sonuçları... 9 Çizelge. Aile yaşamının iş yaşamına etkisine ilişkin algıların faktör ve madde analizi sonuçları... 0 Çizelge. İş yaşamının aile yaşamına etkisine ilişkin algıların faktör ve madde analizi sonuçları... Çizelge. İş ve aile yaşamının birey üzerindeki etkisine ilişkin algıların faktör ve madde analizi sonuçları... Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkma stratejilerini kullanma durumunun faktör ve madde analizi sonuçları... Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkma stratejilerini kullanma sıklığının faktör ve madde analizi sonuçları... Çizelge.7 Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada uygulanan kurumsal stratejilerle ilgili değerlendirmelerinin faktör ve madde analizi sonuçları... Çizelge. İş, aile ve bireysel yaşam uyumuna ilişkin faktörler ve alt faktörler... Çizelge. Bireylerin demografik özelliklerinin sayı ve yüzde dağılımı... 0 Çizelge. Bireylerin doğuştan varolan rollere ilişkin sorumluluklarının yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge. Bireylerin doğuştan var olan rollere ilişkin sorumluluklarının çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge. Bireylerin evlilikle edinilen rollere ilişkin sorumluluklarının yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge. Bireylerin evlilikle edinilen rollere ilişkin sorumluluklarının çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... 7 vi

8 Çizelge. Bireylerin aile yaşamının iş yaşamına etkisinin zaman ve stres yönetimi açısından yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge.7 Bireyin aile yaşamının iş yaşamına etkisinin zaman ve stres yönetimi açısından çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge. Bireyin aile yaşamının iş yaşamına etkisinin davranış yönetimi açısından yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge.9 Bireylerin aile yaşamının iş yaşamına etkisinin davranış yönetimi açısından çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge.0 Bireylerin iş yaşamının aile yaşamına etkisinin zaman ve stres yönetimi açısından yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... 9 Çizelge. Bireylerin iş yaşamının aile yaşamına etkisinin zaman ve stres yönetimi açısından çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları Çizelge. Bireylerin iş yaşamının aile yaşamına etkisinin davranış yönetimi açısından yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... 7 Çizelge. Bireylerin iş yaşamının aile yaşamına etkisinin davranış yönetimi açısından çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... 7 Çizelge. Bireyin iş ve aile yaşamının birey üzerindeki etkisinin iş yaşamının talepleri açısından yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamının birey üzerindeki etkisinin iş yaşamının talepleri açısından çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... 7 Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamının birey üzerindeki etkisinin aile yaşamının talepleri açısından yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge.7 Bireylerin iş ve aile yaşamının birey üzerindeki etkisinin aile yaşamının talepleri açısından çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamının birey üzerindeki etkisinin bireysel yaşamın talepleri açısından yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... Çizelge.9 Bireylerin iş ve aile yaşamının birey üzerindeki etkisinin bireysel yaşamın talepleri açısından çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... 7 Çizelge.0 Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada aile ile ilgili işleri planlama stratejilerinin yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... 9 vii

9 Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada aile ile ilgili işleri planlama stratejilerini kullanma durumlarının çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada bireysel işleri planlama stratejilerini kullanma durumlarının yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... 9 Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada bireysel işleri planlama stratejilerini kullanma durumlarının çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... 9 Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada dışarıdan yardım alma stratejilerini kullanma durumlarının yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... 9 Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada dışarıdan yardım alma stratejilerini kullanma durumlarının çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonucu Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada sosyal destek stratejilerini kullanma sıklıklarının yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları Çizelge.7 Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada sosyal destek stratejilerini kullanma sıklıklarının çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... 0 Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada yetki devretme ve umursamama stratejilerini kullanma sıklıklarının yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... 0 Çizelge.9 Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada yetki devretme ve umursamama stratejilerini kullanma sıklıklarının çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... 0 Çizelge.0 Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada tepkisel başa çıkma stratejilerini kullanma sıklıklarının yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... 0 viii

10 Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada tepkisel başa çıkma stratejilerini kullanma sıklıklarının çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları... 0 Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada uygulanan kurumsal stratejiler açısından kurumsal desteğe ilişkin değerlendirmelerinin yaşa göre dağılımı ve Anova sonuçları... 0 Çizelge. Bireylerin iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkmada uygulanan kurumsal stratejiler açısından kurumsal desteğe ilişkin değerlendirmelerinin çocuk sayısına göre dağılımı ve Anova sonuçları..... Çizelge. Kurumun yazılı iş ve aile yaşamı dengeleme politikasına ilişkin bireylerin bilinçlilik durumu Çizelge. Kurum tarafından çalışanlara sunulan iş ve aile yaşamı düzenlemelerine ilişkin bireylerin farkındalık durumu... Çizelge. İş, aile ve bireysel yaşam uyumunun cinsiyete ve medeni duruma göre T- testi sonuçları... Çizelge.7 İş, aile ve bireysel yaşam uyumunun öğrenim durumuna göre Anova sonuçları... 7 ix

11 . GİRİŞ Endüstrileşmeden önce özellikle üretimin tarıma dayalı olduğu toplumlarda üretim, aileler tarafından kendi tüketimleri amacıyla yapılmıştır. Bu süreçte örgütlerde en az değer verilen kaynak insan, yani işgücü olmuştur. Bireylerin endüstri devrimi öncesinde boğaz tokluğuna, diğer bir deyiş ile temel ihtiyaçlarını karşılayacak düzeyde çalışmaya mecbur olmaları, işgücünün karlılıktaki ve üretimdeki payının kolay ölçülebilir olmaması ya da böyle gösterilmeye çalışılması, insan performansının sınırlarının öngörülmemesi gibi nedenlerle insan kaynağına yeteri kadar önem verilmemiştir. Endüstri devrimi ile birlikte iş yerleri, ev ve aileden uzaklaşmış ve üretim bunların dışındaki örgütlerde gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Önceleri iş ve aile yaşamına ilişkin aktiviteler kolaylıkla birlikte yürütülürken, endüstrileşme sürecinde iş ve aile yaşamına ilişkin aktiviteler birbirlerinden ayrılmaya başlamıştır (Kapiz-Özen 00). Endüstri devriminden sonra insanın, örgütün en değerli kaynağı olduğunun kabul edilmesi ile birlikte insan kaynakları olmadan fiziksel kaynakların kullanılamayacağı; örgütte başarıyı sağlayan en temel faktörün insan olduğu anlaşılmıştır (Aytaç 00, Paşa 00). Bu süreçte ekonomik, sosyal, kültürel alanda yaşanan köklü değişimler iş yaşamı açısından da, yeni oluşumları ve yeni yaklaşımları beraberinde getirmiştir. Bireyin yaşamında işin daha fazla önem kazanması ile temel ihtiyaçları karşılama çabası da devam etmiştir. Diğer yandan hizmet sektörünün genişlemesi ile müşteri tatminine verilen önem artarak müşteriye daha iyi hizmet verebilmek de önemli hale gelmiştir. Bu noktada iş tatminine ilişkin uygulama ve stratejilere yönelik girişimlerde artmaya başlamıştır. Bu amaçla, hizmet sürekliliğini sağlamak ve verimliliği arttırmak için birçok kuruluş, standart çalışma saatleri/rotasyonlar benimseyerek (vardiya rotasyonunu, akşam vardiyaları, nöbetçi vardiyalar gibi), geçici, yarı zamanlı ve sözleşmeli olmak üzere farklı çalışma biçimleri ile iş yaşamının iyileştirilmesini sağlamaya çalışmışlardır. Ayrıca, teknolojideki ilerlemeler çalışma hızını arttırırken, yeni uzmanlık alanları oluşturmaları için iş yerleri üzerindeki baskıyı da arttırmaktadır. İnternet ve cep

12 telefonları insanları birbirine daha çok bağlarken, her zaman (hafta sonları, geceler, tatiller vb.) ve her yerde (evde, otobüste, restoranlarda vb.) iş yaşamının taleplerini gerçekleştirmek için çalışanlara ulaşılması da mümkün hale gelmiştir. Bu durum çalışan bireylerin ailelerine ayırdıkları zaman, ilgi ve paylaşımların azalmasını gündeme getirmektedir. Birçok çalışan ve yönetici için, fazla mesai örgütsel hedeflere ulaşmak için tek yol gibi görünse de, iş yükünün çalışan bireylerin yaşamları üzerindeki yayılma etkisi artmaktadır. Fazla iş yükü nedeni ile orta ölçekli ve büyük kurum ve kuruluşlarda çalışan bireylerin zaman ve enerji gibi insansal kaynaklarını, kapasitelerinin üzerinde kullanmaları ile aile yaşamları da olumsuz yönde etkilenmektedir. Ayrıca, düzensiz saatlerde (hafta sonu ve standart olmayan çalışma saatleri gibi) çalışan ya da zamanın büyük bir kısmını fazla mesai ile geçiren bireylerin, kendisine, çocuklarına ve eşine ayırdıkları zaman giderek azalmaktadır. Evde kaldıkları süre içinde ise zaman yalnızca zorunlu ev yönetimi işlerine ayrılmaktadır. Diğer yandan güvensiz çalışma koşulları, istikrarsız istihdam, bölünmüş ve öngörülemeyen çalışma takvimi, müşteri talepleri ve yüksek performans için işverenin baskısı, iş ve aile yaşamı arasında denge kurmayı zorlaştırmaktadır. Böylece çalışan bireyler aile yaşamının taleplerine ayırmaları gereken zamanı iş yaşamının taleplerini gerçekleştirmek amacı ile kullanmaktadırlar. Bu durum aile yaşamının taleplerini (çocuklar, alışveriş, günlük işler vb.) yerine getirmeyi güçleştirmektedir. Ayrıca, son zamanlardaki demografik ve toplumsal yapıdaki değişimlere bağlı olarak boşanma ve ayrılık oranlarının artması, tek ebeveynli ailelerin sayısındaki artışlar çalışan bireylerin iş ve aile yaşamı dengesini başarmalarını daha da zorlaştırmaktadır. Bununla birlikte, bazı çalışan bireyler yalnızca ebeveynlik rolünün sorumluluğunu üstlenirken, bazıları büyükanne/büyükbaba, engelli, kronik hasta gibi bakıma ihtiyaç duyan aile bireylerinin bakım sorumluluğunu da üstlenmektedirler. Bu noktada çalışan birey bakıma muhtaç aile bireylerinin beslenme, banyo yapma, tuvalet vb. gibi temel ve araç yaşam aktiviteleri olmak üzere çeşitli günlük yaşam aktivitelerini gerçekleştirme konusunda destek olmak durumunda kalabilmektedir. Desteğe ihtiyaç duyan aile bireyleri için bakım kimi zaman eşin hamile olması, ölümcül ya da kısa süreli bir hastalığı bulunan bir aile üyesinin ihtiyaçlarının karşılanması nedeni ile geçici

13 olabilmektedir. Kimi zaman ise kronik olmayan bir hastalık ya da ameliyat/operasyon sonrası tedavi sürecinde bakım kısa süreli olabileceği gibi; özellikle Alzheimer hastalığı bulunan yaşlı bir ebeveyn ya da dejenaratif hastalıklar nedeni ile bakım ihtiyacı artabilmektedir. Böyle bir süreçte çalışan birey için iş ve aile yaşamını dengelemek; artan sorumluluklar nedeni ile zorlaşabilmektedir (Anonymous 000). Diğer yandan her bireyin toplumda birden fazla alt sistemin ya da sosyal grubun üyesi olması, her farklı düzlemde o düzleme uygun farklı statü ve roller üstlenmesini gerektirmektedir. Bu durumda birey en az üyesi bulunduğu grup sayısı kadar role sahip olmaktadır. Ancak bireyin sahip olduğu, tüm roller her zaman birbiriyle uyumlu olmayabilmektedir (Özen ve Uzun 00). İş ve aile ile ilgili roller bireylerin üstlendikleri en önemli roller olması nedeniyle, bu rollerin gerektirdiği sorumluluklar nerdeyse bireyin yaşamının tümünü kontrol altına alabilmektedir. Ancak bu sorumlulukların eş zamanlı olarak yerine getirilmesi gerektiğinde; birey, yaşamının en önemli çelişkisini iş yaşamı ve aile yaşamı rollerini gerçekleştirme sürecinde yaşayabilmektedir (Güney 00, Özdevecioğlu ve Aktaş 007) İnsanların uyku dışındaki zamanlarını (günlük yaklaşık %70 i) iş yaşamlarında geçirdikleri dikkate alındığında, iş yaşamının bireyin yaşam uyumunun sağlanmasında olumlu ya da olumsuz etkilere sahip olması kaçınılmaz görünmektedir (Bartolome 00, Keser 00). Böyle bir durumda ise her bireyin bireysel ve toplumsal yaşam içinde daha iyi koşullara, fırsat ve standartlara ulaşma mücadelesi de artarak devam etmektedir. Çünkü iş ve aile yaşamlarında mutlu olmak ve yaşam kalitesini yükselterek iş ve aile yaşamı dengesini kurmak, çalışan her bireyin en önemli hedefleri arasındadır (Erdal 00). Çünkü sosyo-kültürel açıdan önemli değişimlerin yaşandığı günümüzde aile yaşamının iş yaşamı, iş yaşamının aile yaşamı üzerindeki etkileri nedeni ile yaşanan çatışmanın örgütsel ve bireysel sonuçları göz önünde bulundurulduğunda, bireysel yaşam ile iş ve aile yaşamının dengelenme ihtiyacı artmaktadır.

14 Yüksek lisans tezi olarak planlanan bu çalışma, kamuda çalışan bireylerin iş ve aile yaşamı ile bireysel yaşam dengesine ilişkin tutumlarının, algılarının ve bu değerlendirmeler üzerinde etkisi olan yaş, çocuk sayısı, cinsiyet, medeni durum, öğrenim durumu gibi değişkenlerin etkisinin incelenmesi amacıyla planlanmış ve yürütülmüştür.. İş ve Aile Yaşamı ile Bireysel Yaşamdaki Dengesizlik Çalışan bireylerden iş ve aile yaşamına ilişkin görev ve sorumluluklarını gerçekleştirebilmeleri için insansal kaynaklarını çoğu zaman eş zamanlı olarak kullanmaları beklenmektedir. Her insan yaratılışının gereği olarak sınırlı kaynaklara sahiptir. Bu nedenle birbiri ile çelişen istek ve ihtiyaçları karşılamak durumunda kalan bireyde yorgunluk ve bıkkınlıkla ortaya çıkan tükenmişlik duygusu artabilmektedir (Mesmer vd. 00, Taslak 007). Diğer yandan 0. yy. ın son çeyreğinde en büyük sosyal değişimlerden birisi iş gücündeki çalışan anne sayısındaki artıştır. Çalışan anneler genellikle çocuklarının ilk bakıcılarıdır ve ilkokula başlayana kadar çocuklarının yanlarında olmaları beklenmektedir. Bu geleneksel tanımı kabul eden kadınlar, çocuğundan ayrıldığı zaman endişe ve suçluluk duyabilmekte, ayrılığın çocuğu için zararlı olacağına inanmakta ve bakıcı aramayı reddederek yalnızca kendisinin o kapasitede olduğuna inanabilmektedirler. Bakımın etkinliği ise annenin psikolojik uyumu, medenî hali, aile içinden ve dışından sosyal desteğe ulaşması ile ilişkilendirilmektedir. Kadınlar geleneksel toplumsal cinsiyet rollerine göre ev dışında bir işte çalışsa da çalışmasa da genellikle aile işlerini daha fazla yerine getirmektedirler (Anonymous 009). Kadınlar çalıştıklarında dahi geleneksel olarak aile ile ilgili işlerin birinci sorumlusu olarak düşünülmekte, eş zamanlı olarak bu çoklu rolleri gerçekleştirmeleri beklenmektedir. Bu nedenle kadınların bireysel yaşamlarında kaygı, stres, tükenmişlik, suçluluk duygusu ve fiziksel sorunlar yaşamaları kaçınılmaz hale gelmektedir (Aycan vd. 007, Yılmaz ve Şahin 00). İş ve aile yaşamına ilişkin dengenin sağlanamaması sonucu ortaya çıkan stres fizyolojik sorunların yanısıra, duygusal gerilimler, aile, arkadaş, komşu ve akrabalarla yaşanan sorunlar, kültürel değişim v.b gibi toplumsal ve sosyal sorunları da

15 ortaya çıkarabilmektedir. Bu da çalışan bireyin kendi yaşamından tatmin olmamasına neden olabilmektedir. Özellikle çalışan kadınların bireysel ve aile yaşamlarındaki bu olumsuz deneyimler iş ve aile yaşamındaki dengesizliğe bağlı olarak yaşadıkları stresi arttırabilmektedir (Balcıoğlu 00, Esin ve Öztürk 00,Yılmaz ve Şahin 00). Günümüzde iş yaşamının talepleri, hem işin gerektirdiği özellikler hem de mevcut bireysel kapasiteden/yeteneklerden etkilenmektedir (Demirkan 00). Yetki ve sorumluluklardaki belirsizlik, iş ortamındaki fikir ayrılıkları ile ortak değer ve normlara/kurallara uyum zorlukları, düşük statü, moral bozukluğu ve iş tatminsizliği gibi nedenler ile iş ve aile yaşamı arasındaki dengesizlik daha görünür olabilmektedir. Bundan hem örgüt/kurum hem de bireylerin olumsuz etkilenmesi söz konusu olabilmektedir. Böylece işe devamsızlığın, sağlık sigortası ödemelerinin, personel devir hızının ve personel tazminat taleplerinin artması, hırsızlık ve sabotaj gibi ağır sonuçlar ile işverenlerin bu sorunlara daha fazla harcama yapmaları kaçınılmaz olmaktadır (Türk vd. 00). Genellikle iş stresi, çalışan birey ve çevresi arasındaki olumsuz etkileşim sonucunda ortaya çıkan gerilim nedeni ile daha fazla içselleştirilebilmektedir. Çoğu zaman iş çevresinin çalışan üzerinde yarattığı baskı ile bireyin kapasitesi/yetenekleri arasındaki uyumsuzluk iş stresi yaşanması biçiminde ortaya çıkabilmektedir. Çünkü iş yaşamının talepleri ve iş yaşamının gereklilikleri ile bireyin kapasitesi değişken özellikler gösterebilmektedir (Lazarus 99, Efeoğlu 00). Bu tür olumsuz yaşam koşulları çalışan bireyin iş yaşamını her ne kadar dolaylı olarak etkilese de günlük yaşam bunalımları yaşanmasını engelleyememektedir. Diğer yandan çalışan birey iş yaşamına ilişkin talepleri yetenek, beceri, zaman gibi insansal kaynaklar ile karşılayamadığı durumda da iş stresi yaşayabilmektedir. İş yaşamının talep ve gerekliliklerini yerine getiremeyen birey, hem kendi yaşamına hem de iş yaşamına yansıyan olumsuz boyutlarıyla amaçlarını gerçekleştirmede sorunlarla karşılaşabilmektedir (Efeoğlu 00). İş yaşamındaki yaşanan stres nedeni ile ortaya çıkan dengesizlik durumu aile yaşamına olumsuz yönde yansıyarak aile yaşamındaki sıkıntıların artmasına neden olmaktadır. Dengenin kurulamadığı durumlarda, çoğu zaman bireylerin evlilik tatmini azalmakta çocukların davranışsal ve gelişimsel sorunları artmakta; bunun yanısıra yakın ve uzak çevre ile kurdukları iletişimin kalitesi de düşebilmektedir. Ayrıca, çalışan kadınlar yetersiz zaman nedeni ile rollerini yerine

16 getirememekten dolayı tatminsizlik yaşamakta ve anne-babaları, arkadaşları gibi yakın çevreleri ile aralarında sıkıntılar yaşamaya başlamaktadırlar (Aycan ve Eskin 00, Aycan vd. 007, Yılmaz ve Şahin 00). Bu süreçte iş ve aile yaşamında meydana gelen çatışma nedeni ile işe devamsızlık ya da işi bırakma; azalan rol tatmini ile motivasyon ve performansın düşmesi, ekip çalışmasında verimsizlik ve zamanın etkin kullanılamaması gibi sorunlar ortaya çıkabilmektedir (Aycan vd. 007, Yılmaz ve Şahin 00).. İş ve Aile Yaşamı ile Bireysel Yaşam Çatışması Çatışma bireysel yaşam ile iş ve aile yaşamına ilişkin roller arasındaki uyum bozukluğu (Cartwright 97), iş ve aile yaşamının olumsuz etkileşimi (Burke vd.90) ile iş ve aile yaşamı gerginliği (Çarıkçı 00) gibi kavramlarla açıklanmaktadır. Bireysel, iş ve aile yaşamı çatışması roller arasındaki çatışma olarak da tanımlanmaktadır. Genel olarak çatışma; bir rolü üstlenen bireyin kendisinden gerçekleştirilmesi beklenen başka roller nedeni ile ortaya çıkan baskıların yarattığı olumsuzluk durumu olarak ifade edilmektedir (Kahn vd. 9). Bireysel yaşam ile iş ve aile yaşamı çatışması, çoğu zaman çok boyutlu ve çok yönlü bir süreçte gerçekleşmektedir. Bireyin işine ya da ailesine bağlılığının derecesi, işinde ya da ailesinde yaşadığı sorunlar ve işinden ya da ailesinden kaynaklanan talepler nedeni ile yaşanmaktadır. Bireyin iş ya da aile yaşamı ile genel olarak yaşam tatmininde önemli ölçüde azalmalar meydana gelebilmektedir (Çarıkçı 00). İş tatminini oluşturan faktörler bireysel ve işin kendisinden kaynaklanan faktörler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır (Özgen vd. 00, Bakan ve Büyükbeşe 00). İş tatminini oluşturan bireysel faktörler; çalışan bireyin beklentileri, kişiliği, iş tecrübesi, sosyal kişiliği, hizmet süresi ve eğitim düzeyinden etkilenmektedir. Diğer yandan işin genel görünümü ve zorluk derecesi, ücret, örgütün sosyal görünümü, çalışma koşulları ve iş güvenliği, kariyer olanağı, uygun ödüllendirme sistemi, yönetici ve çalışanların kararlara katılım derecesi iş tatminini etkileyen iş ortamına bağlı faktörler olarak sıralanmaktadır. İş tatmini, iş görenlerin bedensel ve zihinsel sağlıkları yanında, bireysel, fizyolojik, ve ruhsal duygularını da etkilemektedir. İş tatminin azalması ile moral bozukluğu,

17 verimliliğin azalması daha görünür bir biçimde ortaya çıkmaktadır (Ardıç ve Baş 00, Biçer 00). Dolayısıyla bireyin işinde mutlu olması aile yaşamına da olumlu yansıyarak, iş ve aile yaşamı ile bireysel yaşam dengesinin sağlanmasına katkıda bulunmaktadır. Bu noktada iş ve aile yaşamı rollerine olan bağlılığının derecesi bireyin rol için harcamak istediği zaman ve çaba miktarının yanısıra (Frone vd. 99, Çarıkçı 00) rol ile ilgili duyarlılıklarını da göstermektedir. Beklentilerin fazla olması, bireyin bu beklentileri algılayamaması ve beklentileri karşılayamaması nedeni ile bireysel yaşam ile iş ve aile yaşamında çatışma ortaya çıkabilmektedir (Higgins vd. 99, Çarıkçı 00). Çalışan bireyin iş yerinde karşılaştığı sorunlar ve uyumsuzluklar da çatışma için önemli bir potansiyel oluşturabilmektedir (Çarıkçı 00). Bireyin ailesi ile yaşadığı anlaşmazlık, gerginlik gibi eşlerin birbirlerine destek olmaması ile ortaya çıkan aile sorunları da çatışmaya neden olabilmektedir (Greenhaus ve Beutell 9, Çarıkçı 00). Greenhaus ve Beutell (9) tarafından yapılan çalışmada iş ve aile yaşamı çatışması zaman, gerilim ve davranışa bağlı çatışma olmak üzere üç gruba ayrılarak incelenmektedir (Şekil.). İş yaşamının baskıları Zaman Bağlı - Çalışma saati - Esnek olmayan çalışma - Vardiyalı çalışmalar Gerginliğe Bağlı - Rol çatışmaları - Rol belirsizlikleri Davranışa Bağlı - Mahremiyet ve objektiflik gibi beklentiler Çatışmanın çeşidi Bir role ayrılan zamanın diğer rolün gerekliliklerinin yerine getirilmesini zorlaştırması Bir rolün neden olduğu gerginliğin diğer rolün gerekliliklerinin yerine getirilmesini engellemesi Bir rolün gerektirdiği davranışın diğer rolün gerekliliklerinin yerine getirilmesini engellemesi Aile yaşamı baskıları Zamana Bağlı - Eşin çalışması - Küçük çocuklar - Aile yapısı Gerginliğe Bağlı - Aile içi anlaşmazlıklar - Eşin yetersiz desteği Davranışa bağlı Yakınlık ve açıklık gibi beklentiler Şekil. İş ve aile yaşamı çatışmasının çeşitleri (Kaynak: Greenhaus ve Beutell 9) 7

18 .. Zamana bağlı çatışma İş ya da aile rollerinin yerine getirilmesi için ayrılması gereken zamanın; başka bir rolün yerine getirilmesini zorlaştırması ve hatta olanaksız hale getirmesi ile ortaya çıkan çatışma çeşididir. Çalışan bireyin işi için ayırması gereken zaman ile iş dışındaki yaşamı için ayırması gereken zaman arasında denge bulunmaması sonucunda ortaya çıkmaktadır. çalışma saatleri, çalışma programının esnekliği, evli ve çocuk sahibi olma, eşin bir işte çalışması gibi iş ya da aileden kaynaklanan zaman sınırlılıkları gibi nedenler ile bu çatışma biçimi oluşmaktadır (Greenhaus ve Beutell 9, Efeoğlu 00). Zamana bağlı çatışma; bir role ilişkin zaman baskılarının diğer rolün beklentilerinin gerçekleştirilmesini imkânsızlaştırması durumunda, bir rolün talepleri karşılanırken başka bir role ilişkin zihinsel meşguliyet olduğunda zamana bağlı çatışma yaşanabilmektedir... Gerginliğe bağlı çatışma Psikolojik çatışma olarak da nitelendirilen gerginliğe bağlı çatışmada ise, iş ya da aile rolünün neden olduğu olumsuz psikolojik sonuçlar diğer rolün sağlıklı bir biçimde yerine getirilmesini engellemektedir. Diğer bir deyişle, bireyin işi ya da ailesi ile ilgili olarak yaşadığı gerginlikler, düş kırıklıkları, üzüntüler, endişeler, alınganlıklar, duyarsızlıklar ve tahammülsüzlükler gibi durumlar bireyin diğer rolü ile ilgili performansını olumsuz etkileyebilmektedir (Çarıkçı 00). Özellikle iş yaşamındaki aşırı iş yükü, bireylerarası yetersiz sosyal ilişkiler, iş güvensizliği, kontrol ve yönetme becerilerinin eksikliği gibi olumsuz nedenler aile içi etkileşimle duygusal sorunları (kendine saygının azalması, kararsızlık duygusu, rekabet hissinin kaybı) ortaya çıkarabilmektedir. Çoğu zaman ailedeki bu olumsuz duygusal tepkiler, aile üyelerine kırgınlık sonucunda aile iletişiminin azalması biçiminde görülebilmektedir (Özen ve Uzun 00).

19 .. Davranışa bağlı çatışma Bu çatışma çeşidi, çalışan bireyin iş ya da aile yaşamının gereği olarak üstlendiği rollere ilişkin davranışların diğer yaşam alanında yaptığı davranışlarla uyum göstermemesi durumunda ortaya çıkmaktadır. İş ve aile yaşamına ilişkin farklı rollerin gereği olarak yapılması beklenen davranışların birbiri ile uyumsuz olması durumunda yaşanan çatışma sonucunda davranışa bağlı çatışma ortaya çıkmaktadır (Efeoğlu 00). Çünkü bireyden her rolü için o rolün gerektirdiği biçimde davranması beklenmektedir (Greenhaus ve Beutell 9, Çarıkçı 00). İş yaşamında çalışan bireyin üstlendiği rol, genellikle girişken, iddialı, nesnel, ağzı sıkı olmasını; aile yaşamında ise genellikle hoşgörülü, sevecen, sıcak, açık olmasını gerektirmektedir. Bu nedenle özellikle, belirli meslek gruplarında davranışa bağlı çatışma kaçınılmaz olabilmektedir (Efeoğlu 00). Hiç kimsenin iş ya da aile yaşamında üstlendiği rol tek başına çatışmaya yol açmamakla birlikte genellikle rollerin gereği olarak üstlenilen sorumluluk ve yükümlülüklerin birbirleri ile eş zamanlı olması durumunda ortaya çıkan uyumsuz talepler çatışmaya neden olabilmektedir. Buraya kadar yapılan açıklamalardan da anlaşılacağı gibi iş ve aile yaşamı çatışması - İş aile çatışması - Aile iş çatışması olmak üzere iki yönlü olarak gerçekleşmektedir (Judge vd.99). Bireyin iş yaşamına ilişkin rollerinin aile ile ilgili sorumluluklarını gerçekleştirmesini engellediğinde iş ve aile çatışması; ailelerin sorumlulukları, iş yaşamı performansını engellediğinde ise aile ve iş yaşamı çatışması yaşanmaktadır (Duxbury ve Higgins 99, Özen ve Uzun 00). Yapılan araştırmalarda, iş ve aile yaşamı çatışmasının aile ve iş yaşamı çatışmasından daha fazla yaşandığı belirlenmiştir (Özen ve Uzun 00). Daha önce de belirtildiği gibi, çalışma saatlerinin fazlalığı ve düzensizliği, fazla mesailerin sıklığı, hafta sonu çalışmaları, sürekli iş yolculukları, ücretin düşük olması, iş güvensizliği, örgüt kültürünün esnek olmaması, yöneticilerin olumsuz yaklaşımları ve bireyin işte bulunma süresi gibi çeşitli iş özellikleri; birey için iş ve aile yaşamı çatışmasına neden olabilmektedir (Higgins vd. 99, Çarıkçı 00). 9

20 Diğer yandan çatışmaya neden olan belirleyicilerden biri olarak cinsiyete odaklanılmaktadır. Cinsiyetin etkilerini inceleyen araştırmaların önemli bir bölümünde kadınların erkeklere göre iş ve aile yaşamı ile bireysel yaşamlarında daha yüksek çatışma yaşadıkları belirtilmektedir (Duxburry ve Higgins 99, Çarıkçı 00). Çatışmanın nedeni olarak değerlendirilebilecek ikinci özellik ise kişiliktir. Buna göre genel olarak mükemmeliyetçi, aceleci, tez canlı, coşkulu, kinci gibi özellikleri ile tanınan ve sosyal ilişkilerinde çoğu zaman sorun yaşayan A tipi kişiliği olan bireylerin daha yüksek seviyede çatışma yaşamaları beklenmektedir (Burke vd. 979, Çarıkçı 00). Bireyin yaşı ise dolaylı bir çatışma nedeni olarak değerlendirilebilmektedir. Buna göre bireyin yaşı ilerledikçe işi ve aile yaşamı ile ilgili rolleri değişmekte, işinin ve ailesinin beklentileri daha da artabilmektedir.. İş ve Aile Yaşamı ile Bireysel Yaşam Dengesi Gelişmiş toplumlarda iş ve aile yaşamındaki ilişkileri dengelemek; aileler, işverenler ve devletin sorumlulukları bağlamında ele alınmaktadır. Çünkü kadınlar ve erkeklerin sorumluluklarındaki ve rollerindeki hızlı değişmeler ile birlikte, sözleşmeye bağlı ücretli işlerin yaygınlaşması, iş ve aile yaşamı arasındaki dengenin aile yaşamı, çocuk yetiştirme ve refahı üzerindeki etkilerinin kapsamlı olarak tartışılmasını gündeme getirmektedir (Anonymous 00). İş ve aile yaşamı; insanların günlük yaşamlarının çok büyük bir bölümünde meşgul oldukları ve uzun dönemde başarılı olmayı ve yaşamlarında tatmin sağlamayı istedikleri önemli rolleri kapsamaktadır. Günümüz insanları artık eşleri ve çocuklarına daha fazla zaman ayırmak ve onlarla daha çok şeyi paylaşmak istemekte; ancak işe ilişkin karşılaştıkları talepler de her geçen gün artmaktadır. İşin ve ailenin eş zamanlı olarak ortaya çıkan talepleri ve ihtiyaçları birey üzerinde farklı baskılar oluşturarak bireyin önceliklerine ilişkin çeşitli çatışmalar yaşamasına neden olabilmektedir (Çarıkçı 00). Ayrıca günümüzde değişen çalışma yaşamının talep ve koşulları da çalışan bireylerin sorumluluk ve rollerinin artması ile sonuçlanabilmektedir. Nitekim bugün, tam zamanlı işten yarı zamanlı işe doğru bir geçiş, sözleşmeli olarak istihdam edilen çalışanların oranında ve uzun çalışma saatlerinde artış vardır. Bu nedenle çalışan ebeveynler için iş 0

21 ve aile yaşamı sorumlulukları arasındaki dengeyi başarmak bütün aile bireyleri için önemli bir hedef haline gelmiştir. Çünkü iyi bir iş ve aile yaşamı dengesi çocuklar için daha iyi eğitim, sağlık ve sosyal olanaklar elde edilmesine katkıda bulunmaktadır. Ayrıca iş gücüne katılan kadınların mevcut olanakları artarak aileleri ile daha fazla zaman geçirmeleri de mümkün hale gelebilmekte; ebeveyn ilişkilerinde tatminin artması da sağlanabilmektedir (Anonymous 00). İş ve aile yaşamı arasındaki dengeyi sağlama, özellikle ebeveynlerin aile yükümlülüklerini yerine getirmesi, iş yerinde saygı duyulan ve kabul gören birisi olması ile mümkündür. Ailelerin ihtiyaçları ve iş yükümlülükleri arasında sağlanan denge, çalışan bireylerin kendilerini aile üyelerine adadıkları kadar iş yerinde verimli olmalarına da destek olmaktadır. İş ve aile yaşam dengesini daha kapsamlı olarak açıklamak için çok farklı yöntemler bulunmaktadır. İş ve aile yaşamında öngörülen düzenlemeler, roller arasındaki ilişkiyi bir karmaşa olarak tanımlamaktadır. Denge unsurları; genel olarak yaşamın sosyal (aile, arkadaşlar ve romantik ilişkiler), fiziksel (fiziksel zindelik, çevresel koşullar ve genel sağlık), zihinsel (eğitim ve ruhsal sorunlar), duygusal ve çalışmaya (kariyer, para, ev işleriyle uğraşma ve toplum hizmetleri) ilişkin boyutları ile tartışılmaktadır (Hache vd. 000, Roberta 00). Bu bağlamda iş ve aile yaşamı dengesi, çalışan bireyin aile ve iş sorumluluklarının uyumunu ifade etmektedir. Bireyler toplumda hangi statüde olurlarsa olsunlar iş ve aile yaşamlarını dengeleme hedefi sürekli devam etmektedir. Bireyin yaşamında işin öneminin giderek artması, daha uzun ve yoğun çalışma saatleri, yaşam standardının yükselmesi, ekonomik güçlükler, aile kurumunun değişmeyen önemi ile birlikte iş ve aile yaşamı talepleri arasındaki rekabet de artabilmektedir (Kapiz-Özen 00). İş ve aile yaşamı dengesi, bireyin hem aile hem de iş yaşamındaki sorumluluklarını karşılamaya yetecek zamanının olmasını ifade etmektedir (Guest 00). Diğer bir tanıma göre iş ve aile yaşamı dengesi; ekonomik değerleri, toplumsal cinsiyet rollerini, kariyer plânlamayı, zaman yönetimini içeren çok boyutlu bir konudur. Bu nedenle kültür, toplumsal yapı, aile değerleri ve gelenekler çoğu zaman bireyin amaçlarını gerçekleştirmesini etkilemektedir. İş ve aile yaşamı dengesi yaklaşımlarının her birey için standart bir çözümü olmamakla birlikte, aile yaşamındaki farklı sorunlar bu denge

22 durumunu yönlendirebilmektedir. Çünkü her bireyin ve ebeveynin kendi tercih, seçim ve ihtiyaçları farklılıklar gösterebilmektedir (Kuhlman ve Kuhlman 00). Bireyin günlük yaşamı içerisinde hissettiği denge subjektif olabilmektedir. Algılanan denge, bireylere göre değişebilmekte ve bir birey için geçerli olan denge durumu diğer birey için dengesizlik anlamına gelebilmektedir. Örneğin; ilgisi iş yaşamı üzerinde yoğunlaşan bir birey için aile yaşamına ilişkin sorumlulukların ikinci plana itilmesi, iş ve aile yaşamında dengesizlik anlamına gelmez; aksine, birey yaşamında işini merkeze alarak iş ve aile yaşamı dengesini kurduğu için iş yaşamının taleplerinin karşılanması öncelikli olabilmekte ve kendi tercihi ile ortaya çıkan bu durumu bir çatışma olarak algılamamaktadır (Kapiz-Özen 00). Diğer yandan çoğu zaman çalışan bir birey olmak; eş, anne-baba, işçi, gençlik kulübü başkanı, gönüllü, arkadaş, evlat, kardeş, yönetici, şoför, aşçı, hakem, lider gibi rollerin artmasına neden olmaktadır. Ancak çalışan bireyin enerji ve zaman gibi insansal kaynakları sınırsız olmadığı için sayısız rolleri gerçekleştirirken iş ve aile yaşamının dengesi de bozulabilmektedir (Lawler vd. 009). Bu amaçla Greenhaus vd. (00) zaman, bağlılık ve tatmin e dayalı olmak üzere üç çeşit iş ve aile yaşamı dengesini öne sürmektedirler. Zaman, ailelerin sahip oldukları en sınırlı kaynaktır. Çalışan aile bireyleri için iş ve aile yaşamlarını dengeli bir şekilde yürütebilmek açısından zaman yönetimi en sık karşılaşın ikilemlerden biridir. Bireyler, iş ve aile yaşamındaki rollerine eşit zaman ayırabildiklerinde zaman dengesi başarılmış olmaktadır. İş ve aile yaşamının rollerine eşit düzeyde psikolojik bağlılık gösterildiğinde bağlılık dengesi gerçekleşmektedir. İş ve aile rollerinden eşit düzeyde tatmin elde edildiğinde ise tatmin dengesi sağlanmaktadır. Bireysel yaşam ile iş ve aile yaşamında dengeyi sağlamak isteyen her birey, iş yaşamlarında başarılı olmak için güven duygusuna ihtiyaç duymaktadırlar. Diğer yandan işverenler de çalışan bireylerin refah ve yaşam kalitesini düşünmek durumundadırlar. Bu karşılıklı değer anlayışı, destekleyici eylemler temelinde iş ilişkilerinin sürdürülmesi, bunun sağlam temellere dayandırılmasını sağlamaktadır (Suave 009). Bireysel yaşam ile iş ve aile yaşamındaki dengenin kurulmasında herkes için tek bir denge modelinin olmadığı bilinmekte farklı denge modelleri üzerinde

23 tartışılmaktadır (Kapiz-Özen 00, Aycan vd. 007, Yılmaz ve Şahin 00). Bireyin kendi denge modelini oluşturması için mevcut ve muhtemel kaynak ile olanakları etkili bir şekilde kullanmasını bilmesi gerekmektedir (Aycan vd. 007, Yılmaz ve Şahin 00). Çalışan bireyin sahip olduğu ve muhtemel olanaklar ve kaynaklar; bireysel özellikler gibi insansal kaynakları; ailenin sahip olduğu para, servet gibi materyal kaynakları; dayanışma ve zor zamanlarda aile bireylerinin birbirlerine gösterdiği destek gibi materyal olmayan kaynakları; kurumsal destekleri; ödül, ikramiye, sosyal haklar gibi çeşitli destekleri içermektedir. Bu bağlamda Şekil. den de anlaşıldığı gibi çalışan bireyin bireysel yaşamı ile iş ve aile yaşamında dengeyi sağlayabilmesi; sahip olduğu muhtemel kaynak ve olanakların iş, aile ve bireysel yaşamın ihtiyaçlarını karşılayacak biçimde kullanabilmesi ve bu süreçte ortaya çıkabilecek çatışmayı yönetebilme becerisine sahip olması ile mümkündür. Buraya kadar yapılan açıklamalardan hareketle, iş yaşamı bireyler için en önemli yaşam alanlarından biridir. Birey yaşamının önemli bir kısmını, iş yaşamı içindeki çalışan rolü ile geçirmektedir (Keser 00). Bir kimlik ve statü kaynağı olarak iş; çalışan bireyin aidiyet ve kimlik duygusunu geliştirerek, iş yaşamına ilişkin rolleri gerçekleştirmesi ile yaşamdaki dengenin sağlanmasında belirleyici olmaktadır. Bir işin yapılabilmesi için gerekli bilgi, beceri ve yetenekler gibi insansal kaynaklar, kimlik gelişimini sağlamak için önemli bir fırsat niteliği taşımaktadır. Çünkü iş yaşamı ile kazanılan kimlik; her ne kadar emeklilik ya da işsizlik nedeni ile kaybedilme riski taşısa da; çalışan birey ve ailesine sosyal bir statü olanağı sağlamaktadır.

24 Üç Boyutlu Denge Kavramı YAŞAM DENGESİ Denge Sağlanamadığında Karşılaşılan Sorunlar *Bireysel Sorunlar *İş Yaşamı Sorunları *Aile İlişkileri İş ve İşyerindeki İhtiyaçların Karşılanması Aile İhtiyaçlarının Karşılanması Bireysel İhtiyaçların Karşılanması Sorun Çözme Yaklaşımı ve Beceriler Destekler ve Kaynaklar *İşteki Destekler ve Kaynaklar *Ailedeki Destekler ve Kaynaklar *Bireyin Kendisinin Sahip Olduğu Destekler ve Kaynaklar Şekil. Üç boyutlu denge kavramı (Aycan vd. 007)

25 Diğer yandan iş; aile dışında arkadaşlık ilişkilerinin ve sosyal etkileşimlerin kaynağı olarak, aile ilişkilerinden duygusal bir kaçış olmakla birlikte bireysel ilişkilerin niteliğini ve niceliğini de belirlemektedir. Düzenli ve zorunlu bir faaliyet kaynağı olarak iş; bireyin zamanının planlanmasını ve periyodik olarak algılanmasını; böylece yaşama ilişkin ihtiyaçların sistemli bir şekilde karşılanmasını sağlamaya katkıda bulunmaktadır. Ayrıca, bir amaç duygusunun kaynağı olarak da yaratıcılık, yaşama hakim olma duygusu kazandırmaktadır. Bu bağlamda bireyin başkalarından bağımsız olarak yaşamaya ilişkin amaçlarını gerçekleştirmesi ile hedeflerine ulaşmasını sağlamakta; bir anlamda bireyin kendisini gerçekleştirmesini mümkün hale getirmektedir. Gelir ve kontrol kaynağı olarak açıklanan iş ise, emek karşılığı alınan ücret ile yaşamın sürdürülmesini, boş zamanın bağımsız ve özgürce değerlendirilmesini sağlamaktadır. Bu nedenle iş yaşamı yaşam standardını belirleyerek boş zaman etkinliklerinin planlanmasında da etkili olmaktadır. Bununla birlikte bireylerin çoğu zaman iş yaşamından almayı bekledikleri ödül ise, ücret ve iş yaşamı koşullarının iyileştirilmesinin yanı sıra, bireysel becerilerini kullanabilme ve kariyer olanaklarının arttırılması ile iş yaşamından tatmin ile sağlanan yaşam uyumuna dayanmaktadır (Kapiz-Özen 00). İş yaşamı, kuşkusuz modern yaşamın vazgeçilmez parçasını oluşturmaktadır. İnsanlar bu rutin ve tekrarlı düzen içinde bireysel yaşam ile iş ve aile yaşamının dengelenmesini amaç edinmektedirler. Bu çalışmada, kamuda çalışan bireylerin iş, aile ve bireysel yaşam uyumu kapsamında toplumsal rollere ilişkin sorumluluk algılarının; iş, aile ve bireysel yaşamları arasındaki ilişkinin; iş ve aile yaşamı çatışması ile başa çıkma stratejilerini kullanma durumlarının ve sıklıklarının; buna ilişkin kurumun uyguladığı stratejiler konusundaki bilinçlilik durumlarının ortaya konulması amaçlanmıştır.

26 . KAYNAK ÖZETLERİ İş ve aile yaşamı çatışmasını konu alan çalışmaların geçmişi Kahn vd. (9) tarafından rol kuramı üzerine yapılan araştırmaya kadar uzanmaktadır (Duxbury ve Higgins 99). Çalışanların özel yaşamları, özellikle de aile yaşamları ile iş yaşamları arasındaki ilişkiler konusunda yapılan örgüt araştırmaları incelendiğinde özellikle son yirmi yılda konunun araştırmacıların giderek daha fazla ilgisini çektiği gözlenmektedir. 90 li yılların ortalarından itibaren yapılan çalışmalarda, iş ve aile yaşamı çatışması kapsamında çatışmayı yaratan ilişkinin yönü belirlenmeye çalışılmıştır (Greenhaus ve Beutell 9, Greenhaus ve Parasuraman 9, Burke 9). Örneğin, Frone vd. yaptıkları çalışmada (99), oldukça kapsamlı bir iş ve aile yaşamı çatışması modeli geliştirmişlerdir. Model esas olarak daha önce yapılan çalışmalara (Kopelman vd. 9, Greenhaus ve Beutell 9, Greenhaus ve Parasuraman 9, Bacharach vd. 99) dayanmaktadır. Ancak, Frone vd. tarafından geliştirilen modelin daha öncekilerden farklı yanı iş yaşamının aile yaşamını ve aile yaşamının iş yaşamını etkileyerek farklı biçimlerde çatışmanın doğabileceğini ortaya koymasıdır. Frone vd. (99) göre, iş ve aile yaşamları arasındaki ilişki iki yönlüdür. Böylece bireyin aile yaşamı iş yaşamını etkileyebileceği gibi, iş yaşamı da aile yaşamını etkileyebilmektedir. İş ve aile yaşamlarının ilişkisinin iki yönlü olması iş ve aile yaşamı çatışmasının sonuçları açısından önemlidir. Diğer bir deyişle çatışmanın kaynağı çatışmanın sonuçları üzerinde etkilidir. İş yaşamının aile yaşamını etkilemesi sonucu ortaya çıkan iş ve aile yaşamı çatışmasının sonuçlarını irdeleyen çalışmalar, iş ve aile yaşamı çatışmasının aile yaşamı tatmini (Kopelman vd. 9), genel yaşam tatmini (Adams vd. 99), evlilik yaşamı tatmini (Greenhaus vd. 9), işten ayrılma niyeti (Greenhaus vd. 00), işten ayrılma durumu (Kirchmeyer ve Cohen 999) üzerinde etkili olduğunu ortaya koymaktadırlar. Diğer yandan, aile yaşamının iş yaşamını etkilemesi sonucu ortaya çıkan aile ve iş çatışmasının sonuçlarını irdeleyen çalışmalarda da, aile ve iş yaşamı çatışmasının iş tatmini, işe geç kalma, işe devamsızlık ve performans (Frone vd. 997, Kirchmeyer ve Cohen 999) üzerinde etkili olduğu bulunmuştur.

27 Bu bölümde iş ve aile yaşamının dengelenmesine ilişkin yurtdışında ve yurtiçinde yapılan araştırmalar iki ayrı başlık altında özetlenmiştir.. Yurtdışı Kaynak Özetleri Bu bölümde, iş-aile ve bireysel yaşam uyumu konusunda araştırmaya dayalı olarak yurtdışında yapılmış olan çalışmalar tarih sırasına göre özetlenmeye çalışılmıştır. Bruning ve Snyder (9), çalışanların örgütsel bağlılık düzeylerinin cinsiyete göre farklılaşıp farklılaşmadığını belirlemek üzere Amerika Birleşik Devletleri nin farklı eyaletindeki sosyal hizmet kuruluşlarında çalışan çalışan üzerine bir araştırma yapmışlardır. Araştırma sonuçlarına göre, çalışanların örgütsel bağlılık düzeylerinin hem cinsiyete hem de işyerindeki pozisyona göre farklılaşmadığı görülmüştür. Sosyal hizmet kuruluşlarında yürütülen bu çalışmada sosyal hizmet meslek alanının ayrımcılığa karşı olan anlayışına bağlı olarak iş yaşamında kadınlara karşı negatif ayrımcılığın daha az olabileceğine dikkat çekilmiştir. Greenhaus vd. (97) çalışan evli bireylerin iş yaşamı için ayırdıkları ya da ayırmak zorunda oldukları sürenin fazla olması nedeniyle, iş ve aile yaşamı çatışması yaşadıklarını belirlemişlerdir. Bedeian vd. (9) evli kadın ve erkek muhasebeci üzerinde iş ve aile yaşamı çatışmasının sonuçlarını incelemek için yaptıkları araştırmada; iş kaynaklı stres ve ailenin taleplerinin iş tatminine, evlilik tatminine ve genel olarak yaşam tatminine etkisini değerlendirmişlerdir. Küçük çocuğa sahip olan kadınlar için yapılan evde çocuk bakımı düzenlemelerinin yaşam tatminini arttırdığı sonucuna ulaşmışlardır. Lance (9) tarafından.70 çalışan üzerinde yapılan bir çalışmada; iş tatmini ile iş performansı arasında çok güçlü olmayan bir ilişki bulunmuştur. Orta ve üst kademe yöneticiler de, iş tatmini arttıkça iş performansının da arttığı belirlenmiştir. 7

28 Gutek vd. (99) iş ve aile çatışması ile rol yükünü belirlemek için toplam kadın ve erkek üzerinde bir araştırma yapmışlardır. Rol yükü ile iş ve aile yaşamı çatışması arasındaki farkı görmek için araştırmaya yalnızca aile içerisinde rolü olan yani bir eşe ve çocuğa sahip, tam zamanlı ücretli bir işte çalışan ve ev ile ilgili sorumluluklarına zaman ayıran kadınlar ve erkekler dahil edilmiştir. Kadınların erkeklere göre ev işlerine daha fazla zaman harcamalarına karşın iş ve aile yaşamı çatışmasını çok yaşamadıkları, böylece rol yükünün mutlaka çatışmaya dönüşmediği sonucuna varılmıştır. Rice vd. (99) Newyork da toplam mavi ve beyaz yakalı çalışanlar üzerinde yaptıkları çalışmada, iş ve aile yaşamı çatışması ile iş ve boş zaman çatışmasının yaşam tatmini üzerinde önemli bir etkiye sahip olmadığını bulmuşlardır. Buna karşın aile ve iş tatmini ile yaşam tatmini arasında pozitif bir ilişki olduğu belirlenmiştir. Ayrıca yaşam tatmini üzerinde aile tatmininin iş yaşamı tatminine göre daha önemli bir etkiye sahip olduğu açıklanmıştır. Higgins ve Duxbury (99) Kanadalı.7 kamu ve.9 özel sektör çalışanına e- posta yoluyla anket uygulayarak, stres algısı ile iş ve aile çatışması üzerine iş ve aile yapısının etkisini incelemek için karşılaştırmalı bir analiz yapmışlardır. Araştırma sonucunda Kanada da çalışan ailelerin çoğunluğunun iş ve aile yaşamını dengelemede sorun yaşadıklarını bulmuşlardır. Kadınlar erkeklere oranla daha fazla sorunla karşılaşırlarken (annelerin yaklaşık yarısı yüksek oranda iş ve aile yaşamı çatışması ve stres yaşamaktadırlar) babaların da önemli bir kısmının risk altında oldukları (babaların yaklaşık % i yüksek oranda iş ve aile yaşamı çatışması, % i de yüksek oranda stres yaşamaktadırlar) belirlenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, cinsiyet, aile yapısı, işin tipi gibi değişkenlerin iş ve aile çatışması ile stres düzeyi üzerinde önemli etkiye sahip olduğu bulunmuştur. Netemeyer vd. (99) iş ve aile yaşamı çatışması ile örgütsel bağlılık arasındaki ilişkiyi irdeledikleri araştırmada bu iki değişkenin istatistiksel olarak önemli derecede ve negatif yönde ilişkili olduğunu, iş ve aile yaşamı çatışması azaldıkça örgütsel bağlılığın arttığını belirlemişlerdir.