STENOTAPHRUM SECUNDATUM (WALTER) KUNTZE İLE KURULU ÇİM ALANLARDA KAPAK MALZEMESİ OLARAK İÇME SUYU ARITMA ÇAMURU KULLANIMI 1

Transkript

1 STENOTAPHRUM SECUNDATUM (WALTER) KUNTZE İLE KURULU ÇİM ALANLARDA KAPAK MALZEMESİ OLARAK İÇME SUYU ARITMA ÇAMURU KULLANIMI 1 Using of Clean Water Treatment Sludge as Top Dressing on Turfgrass Established with Stenotaphrum secundatum (Walter) Kuntze Parisa AMİNİ Peyzaj Mimarlığı ABD Zerrin SÖĞÜT Peyzaj Mimarlığı ABD ÖZET Çalışmada içme suyu arıtma çamurunun bertarafında Stenotaphrum secundatum (Walter) Kuntze ile kurulmuş çim alanlarda kullanılabilirliği araştırılmıştır. Deneme güney yöneyde yaklaşık 48 m 2 alanda güneş ve yarı gölge koşullarda tesadüf bloklarında bölünen bölünmüş deneme desenine göre dört tekerrürlü kurulmuştur. Çamur ve kum parsellere yılda dört kez ve 2 cm kalınlığında kapak malzemesi olarak serilmiştir. Kontrol parsellerine uygulama yapılmamıştır. Araştırmada renk, boy, örtülülük, birim alandaki sürgün sayısı, birim alandaki sürgün çapı, stolon çapı, stolon sayısı, biçim ağırlığı, yabancı ot oranları ve bitki ve topraktaki Ni ve Zn birikimleri değerlendirilmiştir. Sonuçta içme suyu arıtma çamurunun kullanımında bitkisel kriterlerde önemli olumsuz etki oluşmamıştır. Ancak toprak ve bitkide önemli düzeylerde Zn birikimi olmuştur. Toprakta biriken Zn miktarı izin verilen sınır değerlerden ( mg/kg) çok daha yüksektir ( mg/kg). Bu nedenle kullanımlarında sınır değerlerin üzerine çıkılmasına izin vermeyecek düzeyde uygulamaların yapılması için içme suyu arıtma çamurları ile ilgili yasal düzenlemelere gerek vardır. Anahtar Kelimeler: Stenotaphrum secundatum, Işık Yoğunluğu, İçme Suyu Arıtma Çamuru, Ağır Metal ABSTRACT In this study it was searched the usability of clean water treatment sludge on Stenotaphrum secundatum (Walter) Kuntze lawn areas. The experiment was established on approximately 48 m 2 area at south side, sun and semi-shade conditions. Trial was planned at randomized complete block, split plots with four replications. Sludge and sand plots was covered in a thickness of 2 cm and four times a year by cover material. In this study color, size, coverdness, number of shoots per unit area, shoot diameter, stolon diameter, number of stolon, weight of moving residual, weed rate, and plant and soil Ni and Zn accumulation rates were determined. As a result, there hasn t been a significant adverse effect on the plant criteria cause of the use of clean water treatment sludge. However, there has been accumulated Zn levels in soil and plant. The accumulation of Zn level ( mg/kg) has been high level than the limited level ( mg/kg) by the legal 1 Yüksek Lisans Tezi-MSc. Thesis

2 regulation. For this reason, the usage level of the limited values not to be exceeded, legal regulations are needed on clean water treatment sludge. Key Words: Stenotaphrum secundatum, Light Intensity, Clean Water Treatment Sludge, Heavy Metal Giriş Artan nüfusa temiz su sağlanması için çeşitli kaynaklardan alınan su içme suyu arıtma tesislerinde arıtılarak kullanım standartlarına getirilmektedir. Son ürün olarak ortaya çıkan içme suyu arıtma çamurunun niteliği suyun geldiği kaynağa ve arıtmada kullanılan kimyasallara bağlı olarak değişmekte ve Zimbabwe de çamurun deşarj edildiği Manyama Nehri ve Gölündeki balık yaşamını olumsuz yönde etkilemesi gibi çeşitli çevresel riskler oluşturabilmektedir (Dölgen ve ark., 2009; Muisa, 2010). Çizelge 1. Arıtımda kullanılan kimyasallara bağlı olarak arıtma çamurunun nitelikleri (Babatunde ve Zhao, 2007) Parametre (birim) Alüminyum Demir Kireç Alüminyum-Al (% kuru ağırlık) 29.7± ± ±0.8 Demir-Fe (% kuru ağırlık) 10.2± ± ±5.8 Kalsiyum-Ca (% kuru ağırlık) 2.9± ± ±21.1 Magnezyum-Mg (% kuru ağırlık) 0.89± ±1.04 Silisyum oksit-sio 2 (% kuru ağırlık) 33.4± Fosfor-P (% kuru ağırlık) Çinko-Zn 33.9± ±16 2.5±0.7 Kurşun-Pb 44.1± ± ±1.13 Kadmiyum-Cd ± ±0.02 Nikel-Ni 44.3± ± ±0.52 Bakır-Cu 33.7± ± ±3.1 Krom-Cr 25.0± ± ±0.2 Kobalt-Co ± ±0.05 Toplam Katı (mg/l) Bilgi yok Asitlik-pH 7.0± ± ±1.8 Avrupa da her yıl birkaç milyon ton üretilen içme suyu arıtma çamurunun gelecek on yılda ikiye katlanacağı bildirilmektedir. Yılda üretilen içme suyu arıtma çamuru (kuru) İrlanda da , Almanya da , Portekiz de , Taiwan da (Çin e ait bölümü) , Hollanda da , İtalya da (ıslak olarak m 3 ) tondur (Babatunde ve Zhao, 2007; Verlicchi ve Masotti, 2000). İngiltere de üretilen ( ) ton kuru arıtma çamurunun % 87 si düzenli depolanmakta veya su arıtım işlemleri için geri deşarj edilmekte, %13 ü de arazilere serilmektedir (Dunster ve Petavratzi, 2007). TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu) verilerine göre Türkiye de içme suyu arıtma tesisine sahip belediye sayısı 2010 itibariyle 206 adet olup, bu tesislerle 346 belediye sınırlarında yaşayan kişiye hizmet verilmektedir (TÜİK, 2012). Üretilen arıtma çamurları genelde kurutularak çöp depolama alanlarında veya tesisin kendi bünyesinde veya yakın alanlardaki vadi içlerinde depolanmaktadır. İçme suyu arıtma çamuru ticari potansiyeli yüksek yeniden kullanılabilir bir materyal olarak değerlendirilmekte ve

3 yapısal malzemeler, asfalt, yongalevha üretiminde kullanılabilmektedir (Aslan (2007; Babatunde ve Zhao, 2007). Çeşitli şekillerde kirlenmiş atık sulardaki kirlilik etmenlerinin arıtımında da kullanılabilme potansiyeli kentsel atık su içindeki P un tutulması amacıyla araştırılmıştır (Yang ve ark., 2006; Yang ve ark., 2006; Zhao ve ark., 2007; Razali ve ark., 2007; Li ve Zhao, 2010). Demirli içme suyu arıtma çamurları yüzey suları ve sentetik solüsyonlardan çoklu ağır metal gideriminde sulu demir oksit mineraline (goethite) göre çok daha yüksek adsorbsiyon oranına (% ) sahip bulunmuştur (Chiang ve ark., 2012). Tekstil endüstrisinde boyanın arıtılmasında, bitki yağı rafinerisi atık suyunun arıtılmasında, kanalizasyon suyunda topaklaşma ve yoğunlaşmasında ve perklorat ile arseniğin arıtılmasında da kullanılabilme potansiyeli bildirilmektedir (Razali ve ark., 2007). Toprağa serilerek de kullanımda As ve Cr ile kirlenmiş topraklarda bu kirleticileri sabitlemek için Fe içerikli içme suyu arıtma çamuru ile olumlu sonuçlar alındığı bildirilmiştir (Nielsen ve ark., 2010). Benzer şekilde Ca içeren içme suyu arıtma çamurunun Cu la ile bulaşık toprakların ıslahında kullanılabileceği de bildirilmektedir (Fan ve ark., 2011). Titshall ve Hughes (2005), bu çamurun alana sermede çevresel risk oluşturma yönünden kabul edilebilir sınır değerleri Ni için 1.14 mg/l, Zn için 0.7 mg/l ve bir ay için sermeye izin verilen miktarları da Ni için 1727 g/ha, Zn için 1061 g/ha olarak belirlemişlerdir. Wang ve ark. (2012), çoklu metalle kirli topraklarda içme suyu arıtma çamurlarının yeniden kullanımı ile As (%25), Pb, Ni (%7), Zn (%9), Cr (%10) ve Cu (%11) ın taşınamayan formlarına dönüşmesi ile giderimin sağlandığını belirlemişlerdir. İçme suyu arıtma çamurlarının çim alanlara bir kerede hektara 55 m 3 ü aşmayacak şekilde uygulanabileceği ve uygulamanın yılda en çok üç kez (165 m 3 /ha) uygulama ile sınırlı olması gerektiği ifade edilmiştir (Verlicchi ve Masotti, 2000). Titshall ve ark. (2007), kireç içeren içme suyu arıtma çamurunun kömür madeninden alınmış materyal ve toprakta bertarafı için Poaceae familyasına ait (Eragrostis teff, Cenchrus ciliaris ve Digitaria eriantha) üç türle sera denemesi yapmışlardır. Büyümedeki verimlilik artan (0, 50, 100, 200 ve 400 g/kg) uygulamalara bağlı olarak önemli derecede azalmış; en yüksek dozda kontrole göre verimler sırasıyla % 59.8, % 74.4 ve % 78.7 oranlarında azalmıştır. Kyncl (2008), içme suyu arıtma çamuru uygulamalarının toprak niteliklerini artırdığını, Festuca sp. da bitki verimi ve örtülülüğün iyi olduğunu belirlemiştir. Çetinkale ve Söğüt (2010),Cynodon dactylon çim alanlarında kentsel atık su ve içme suyu arıtma çamurlarının kapak malzemesi olarak kullanımı sonunda örtülülük, bitki boyu, sürgün çapı, kardeşlenme, renk, çiçek başağı oluşumu, yabancı ot oluşum ve çeşitliliği yönünden herhangi bir olumsuz etki olmadığını, ancak topraktaki Ni miktarının 31 Mayıs 2005 tarihli sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği ne göre sınır değerlerin üzerinde (75 mg/kg) olduğunu bildirilmişlerdir. Bu çalışmada ele alınan S. secundatum türü çeşitli çevresel faktörlere karşı belirli düzeylerde dayanıklıdır. Kentsel atık su arıtma çamurunda KOİ (kimyasal oksijen ihtiyacı) ve amonyaklı nitrojen gideriminde etkilidir (Cossu ve ark.,2001). 20, 40 ve 60 mm kalınlığındaki içme suyu arıtma çamuru tabakaları serilerek ve gübreleme yapılarak yetiştirilen iki tür içinde Cynodon dactylon dan daha düşük

4 performans göstermesine rağmen S. secundatum iyi büyüme ve gelişme göstermiş ve zarar görmemiştir (Titshall, 2003). Çin de petrol atığı ile bozulmuş bir ekosistem içinde S. secundatum % 96 oranında canlı kalabilmiştir (Xia, 2004). Yoon ve ark. (2006), S. secundatum türünün yetiştiği iki alanda toprak, kök ve sürgünlerde 200 mg/kg (1.alan toprak), 2200 mg/kg (2.alan toprak), 164 mg/kg (1.alan kök), 516 mg/kg (2.alan kök), 100 mg/ kg (1.alan sürgün) ve 320 mg/ kg (2.alan sürgün) Zn biriktiğini belirmişlerdir. Bu çalışmada içme suyu arıtma çamurunun yeniden kullanımında S. secundatum (Walter) Kuntze (yengeç çimi) ile oluşturulmuş çim kalitesi ile bitki ve topraktaki Ni ve Zn birikimleri yönünden etkileri belirlenmiştir. Materyal ve Metot Materyal Deneme Ç.Ü.Z.F. Peyzaj Mimarlığı Bölümü güney cephesinde yaklaşık 48 m 2 alanda yürütülmüştür. Bitkisel materyal olarak S. secundatum kullanılmıştır. K. Amerika, Batı Hint Adaları ve Avustralya da deniz seviyesi ile 800 m arasındaki nemli kıyı alanlarında doğal yetişen tür dayanıklı, uzun stolonları ile yatay gelişen, 6-40 cm boylanabilen kuvvetli bir bitkidir. Kaba dokulu ve orta yoğunluktadır. Yapraklar her boğum üzerinde grup halinde ve sık, çiçek başakları bir yönlü ve 4-15 cm uzunluğundadır. Kromozom sayısı triploid olanlar (3n=27) tohum oluşturmaz. Kış döneminde sıcaklıkların 7-10 o C nin altına düşmesi ile tüm sıcak iklim çimlerinde olduğu gibi dinlenmeye girer ve rengi sarıya döner. Hemen her tür toprakta yaşayabilir. Tuzluluk ve gölgeye çok dayanıklı, arıtılmış atık su ile sulamaya çok uygundur (FAO, 2012; Loch ve ark., 2009; Sharvelle ve ark., 2010; Uzun, 1997). Denemede kapak malzemesi olarak kırma kum ve içme suyu arıtma çamuru kullanılmıştır. Adana İçme Suyu Arıtım Tesisi nden sağlanan arıtma çamurunun bazı nitelikleri Çizelge 2 de verilmiştir. Denemede kullanılan kırma kum elenmeden kullanıldığından içinde % 2-3 civarında çakıl da bulunmaktadır. Çizelge 2. Adana içme suyu arıtım tesisinden deneme için alınan içme suyu arıtma çamurunun bazı özellikleri (Bozdoğan, 2012 den değiştirilerek). Cr Cu Fe İçme suyu arıtma çamuru Ni Mn Zn N % P EC (µs) CaCO Stabilize arıtma çamurunda izin verilen değerler* * * * * Toprakta izin verilen sınır değerler* *3 AĞUSTOS 2010 tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanan Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına İlişkin Yönetmelikteki değerler dikkate alınmıştır. 3 (%)

5 Metot Güneşli ve yarı gölge iki alanda tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre 4 tekerrürlü olarak, her biri 120x120 cm ebadında toplam 24 parselde kurulan deneme tarihleri arasında yürütülmüştür. Kum ve içme suyu arıtma çamuru dört kez ( , , , ) parsellere 2 cm kalınlığında serilerek uygulanmış, kontrol parsellerine uygulama yapılmamıştır. Değerlendirme kriterlerinden toplam örtülülük (%), yeşil örtülük (%), sarı örtülülük (%), biçim ağırlığı (g), yabancı ot oranı (%) ve stolon sayısına ait veriler her parselde uygulama yapılan alan içinde kenarda 20 cm bırakılarak 80 x 80 cm lik alandan alınmıştır. Yeşil ve sarı yapraklarda renk (L, a, b), bitki boyu (cm), birim alandaki sürgün sayısı (adet/2.5 cm 2 ), birim alandaki sürgün çapı (mm), stolon çapına (mm) ait veriler de belirlenen alan içindeki üç farklı noktadan alınmıştır. Renk ölçümleri renkölçer ile yapılmıştır. Bu aşamada güneşli ve yarı gölge alanlarda belirlenen üç ölçüm noktasında ışık yoğunlukları bitki dokusu yüzeyinin hemen üzerinden Luxmetre ile ölçülmüştür. Deneme süresince iki biçim ( ve ) yapılmıştır. Deneme sonunda her tekerrürden 16x16x7 cm ebadındaki çıkarılan kalıptan alınan bitki ve toprak örneklerinde Zn ve Ni analizleri Türk Akreditasyon Kurumu (Türkak) tarafından akredite edilmiş Ekosistem Çevre Analiz Laboratuvarı nda yapılmıştır. Araştırmanın değerlendirme aşamasında öncelikle elde edilen tüm sayısal veriler spss 15.0 programında General Linear Model Univariate de Duncan testi ile istatistiksel olarak analiz edilmiş; elde edilen sonuçlara bağlı olarak değerlendirmeler yapılmış ve içme suyu arıtma çamurunun S. secundatum çim alanında kullanılabilirliğine yönelik bazı öneriler geliştirilmiştir. Araştırma Bulguları S. secundatum çim alan kalitesine güneş ve yarı gölge alanlarda dört kez kapak malzemesi olarak uygulanan kum ve içme suyu arıtma çamurunun etkileri Çizelge 3 de verilmiştir. Deneme parsellerindeki toplam örtülülük, bitki boyu, stolon çapı, yabancı ot oranı, yaprak sarı rengindeki b ve L değerleri üzerine ışık yoğunluğu, uygulamalar ve ölçüm tarihlerinin tamamı istatistiksel olarak önemli etki yapmıştır. Toplam örtülülükteki yeşil ve sarı renk oranlarına ışık yoğunluğu ve ölçüm tarihlerinin etkisi önemli bulunurken, kum ve arıtma çamuru uygulamaları önemsiz etkilidir. Birim alandaki sürgün sayısı üzerine uygulamalar ve ölçüm tarihlerinin etkisi önemli bulunurken, ışık yoğunluğunun etkisi önemsizdir tarihinde yapılan biçim ağırlıklarında herhangi bir faktör etki yapmamıştır. Yaprak renklerindeki a, b ve L değerleri incelendiğinde yeşil ve sarı yapraklarda ölçülen a değerlerine uygulamalar ve ölçüm tarihleri önemli etkili, ışık yoğunluğu etkisizdir. Yeşil yapraklardaki b değeri üzerine tarihler dışındaki faktörler önemli etki yapmıştır. L değeri üzerinde herhangi bir faktör istatistiksel önemli etkili bulunmamıştır. Bitkide ve toprakta Ni birikimi üzerine uygulamalar ve ışık yoğunluğu önemli etki yapmazken, Zn birikimi üzerine uygulamaların etkisi önemli bulunmuştur

6 Çizelge 3. S.secundatum güneş ve yarı gölge çim parsellerinde kum ve içme suyu arıtma çamurunun etkileri Kontrol Kum Arıtma çamuru Kriter* Tarihler** G*** YG*** G YG G YG Toplam c 80.0 c 30.0 d 52.5 d 57.5 d 42.5 d örtülülük (%) a 90.0 c 90.0 c 82.5 c a a Sarı örtülülük (%) Yeşil örtülülük (%) Bitki (cm) boyu Sürgün sayı(adet/2.5 cm 2 ) Sürgün çapı (mm) Stolon sayısı(adet) Stolon (mm) Yabancı oranı (%) çapı ot Renk Yeşil yaprak (a) Renk Yeşil yaprak (b) Renk Yeşil yaprak (L) Ortalama 95.9 a 94.5 ab 67.7 d 59.3 d 91.5 b 74.1 d d 40.0 b 45.0 a 37.5 c 37.5 c 67.5 a Ortalama 14.6 e 28.8 c 14.6 e 17.6 e 23.2 d 25.1 c e 60.0 e 55.0 f 62.5 e 62.5 e 32.5 f a a a a a a Ortalama 85.2 c 68.5 e 85.2 c 80.8 c 76.6 d 72.6 d h 5.6 h 4.0 h 3.5 h 5.3 h 4.7 h d 11.7 e 14.4 d 14.7 c 15.3 c 18.4 b Ortalama 9.1 f 9.7 f 10.0 f 9.7 f 10.0 f 10.0 f de 9.3 a 4.9 f 4.0 f 7.5 b 5.1 f b 7.8 b 7.3 c 6.9 c 7.8 b 6.7 cd Ortalama 7.1 c 7.9 b 6.9 c 6.3 de 7.1 c 6.7 cd **** bc 1.3 bc 1.3 bc 1.3 bc 1.5 a 1.3 bc Ortalama 1.2 bcd 1.2 bcd 1.2 bcd 1.3 bc 1.4 ab 1.1 d c b 0.5 c 1.0 c Ortalama 1.1 c 1.3 c 4.5 a 4.7 a 2.8 b 1.9 b e 0.8 e 1.3 e 0.4 e 2.2 a 0.8 e b 1.5 d 1.6 c 1.6 c 1.8 bc 1.7 bc Ortalama 1.7 bc 1.6 c 1.5 d 1.5 d 1.8 bc 1.5 d c 15.8 d 13.8 e 10.0 e 50.0 a 7.5 e d e - Ortalama 22.4 c 10.5 e 6.8 e 10.5 e 20.1 c 9.3 e d b b d e e a a a a b a Ortalama c c c d c d c 22.3 a 23.7 a 21.2 b 17.4 d 17.2 d a 26.9 a 24.8 a 24.0 a 24.2 a 23.6 a Ortalama 18.7 c 17.9 d 16.9 d 17.9 d 16.7 d 16.7 d d 52.8 ef 54.1 de 56.6 d 57.9 d 58.2 d g 49.4 g 46.3 g 46.5 g 44.6 g 44.2 g Ortalama 58.2 d 55.3 d 58.5 d 59.6 d 57.9 d 58.1 d Biçim Ağ. (g) Ni-B Ortalama Zn-B Ortalama Ni-T Ortalama Zn-T Ortalama * Ni-B: Bitki dokularındaki Ni miktarı, Ni-T: Topraktaki Ni miktarı, Zn-B: Bitki dokularındaki Zn miktarı, Zn-T: Topraktaki Zn miktarı ** Çizelgede ilk ve son ölçüm tarihleri ile yıllık ortalamalar verilmiştir. *** G:Güneş alan parseller, YG: Yarı Gölge Parseller **** Olmayan değerler ile belirtilmiştir

7 Toplam örtülülük güneş alan parsellerde deneme süresince daha yüksektir. İçme suyu arıtma çamuru uygulamaları bir diğer uygulamalara göre daha iyi bir sonuçvermiş ve bir yılda alanın % 100 çimle örtülmesini sağlamıştır. Araştırma alanının korunaklı olmasından da kaynaklanarak bu çim tümüyle sararmamıştır. Ancak güneşli ve yarı gölge alanlar karşılaştırıldığında güneş alan parsellerde sararma daha azdır. Deneme süresince güneşli ve yarı gölge alanlarda toplam örtülülük içinde yeşil renk oranı da sarı renge baskındır. Deneme sonunda içme suyu arıtma çamurunda yeşil renk % 100 oranındadır. Bitki boyu ortalamalarında yapılan uygulamalar istatistiksel olarak farklılıklara neden olmuşsa da içme suyu arıtma çamuru uygulama ölçeğinde kum ve kontrol parsellerine göre belirgin boy farklılığına neden olmamıştır. Birim alandaki sürgün sayısı (adet/2.5 cm 2 ) da deneme süresince tüm parsellerde en az 4 adet olmuştur. Kaba dokulu bu çim için bu sayı yeterlidir. Üstelik uygulamalar sürgün çaplarında önemli olumsuzluğa da neden olmamıştır. Birim alandaki stolon çapı güneş alan parsellerde daha kalındır. İçme suyu arıtma çamuru uygulanan parsellerde güneşli alanlardaki stolon çapları da yarı gölge alanlardakilere göre daha büyüktür. Ancak kontrol ve kum uygulanan parsellerde bu etki net görülememiştir. Parsellerde içme suyu arıtma çamuru stolon gelişimi (adet/0.64 m 2 ) yönünden kuma göre daha iyi sonuçlar vermemiştir tarihinde yapılan biçim artıkları ağırlıkları arasında da herhangi bir farklılık yoktur, ancak genel ortalamalara göre kontrol parsellerindeki biçim ağırlıkları diğerlerinden daha fazladır. Yabancı ot gelişimi genelde güneş alan parsellerde daha fazla olup, uygulamalar yabancı ot gelişimine engel olmamıştır. Yeşil ve sarı yapraklarda renkölçerle ölçülen a, b ve L değerleri arasında gözle görülebilir bir farklılık elde edilmemiştir. Deneme alanı topraklarında Ni içeriğinin beklenmedik bir şekilde yüksek ve sınır değerlerin üzerinde olması nedeniyle bitki ve topraktaki Ni birikimleri arasında farklılık oluşmamıştır. Ancak genel olarak kum uygulanan parsellerdeki bitkilerde biriken Ni (26.7 mg/g), kontrol (19.5 mg/g) ve içme suyu arıtma çamuru uygulanan (21.5 mg/g) parsellerdeki bitkilerden daha fazladır. İçme suyu arıtma çamuru uygulanan parsellerdeki bitki dokularında Zn (307.9 mg/g), kontrol (78.2 mg/g) ve kum uygulanan (42.2 mg/g) parsellerdeki bitki dokularından sırasıyla 3.9 ve 7.3 kat daha fazladır. Bitki dokularındaki bu yüksek Zn, çim alanda gözle görülebilir bir zarar oluşturmamıştır. Toprakta da içme suyu arıtma çamuru uygulamaları diğerlerinden daha yüksek ve izin verilen ( mg/g) değerlerin çok üzerinde Zn ( mg/kg) birikimine neden olmuştur. Tartışma ve Sonuçlar İçme suyu arıtma çamuru uygulamaları parsellerde yüksek örtülülükle sonuçlanmış; bu bulgu, aynı türde Xia (2004) ve Titshall (2003) ın, C. dactylon da Çetinkale ve Söğüt (2010) ün, Festuca sp. da Kyncl (2008) ın elde ettiği bulgularla uyumludur. Bu denemede türün boyu, birim alandaki sürgün sayısı ve çapı, stolon sayısı ve çapında da içme suyu arıtma çamurunun olumsuz etkisi görülmemiş; bu bulgularla Titshall (2003) ın farklı dozlardaki içme suyu arıtma çamuru uygulamaları sonucu S.secundatum un uygulamalara bağlı olmaksızın kuvvetli geliştiği ve zarar görmediği, Çetinkale ve Söğüt (2010) ün C. dactylon da olumsuz etki oluşmadığı,

8 Kyncl (2008) ın Festuca sp. da bitki verimliliğinin iyi olduğu bulguları paralellik göstermiş, ancak Titshall ve ark. (2007) nın artan çamur dozlarına göre Poaceae familyasındaki üç türün büyümesinde belirlediği önemli derecede azalma bulgusu ile bu çalışmada karşılaşılmamıştır. Bu deneme süresince kullanılan toplam içme suyu arıtma çamuru Verlicchi ve Masotti (2000) nin bildirdiği yıllık toplamın (165 m 3 /ha) neredeyse beş (4.85) katı (800 m 3 /ha) düzeyindedir. Ancak bu yüksek uygulama türde önemli veya çim alan kalitesinde kabul edilemeyecek bir düşüş meydana getirmemiştir. Bu nedenle içme suyu arıtma çamurunun bertarafında S. secundatum ile oluşturulan çim alanlara serme de dikkate alınabilir. Ancak içme suyu arıtma çamuru içindeki kirlilik etmenlerinin toprakta birikme olasılığı dikkate alınmalıdır. Bu deneme sonrasında biriken yüksek Zn toprakta kirlenmeye neden olmuştur. Tekrarlı ve kontrolsüz yapılacak uygulamalar diğer ağır metallerin de toprakta birikmesine neden olabilir. Nitekim Çetinkale ve Söğüt (2010) yine aynı tesisten aldıkları içme suyu arıtma çamuru uygulamasının topraktaki Ni (75 mg/kg) miktarını sınır değerlerin üzerinde artırdığını saptamışlardır. Içme suyu arıtma çamuru ile ilgili Türkiye de yasal bir düzenleme yoktur. Ancak Ni ile ilgili 3 Ağustos 2010 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına İlişkin Yönetmelik teki değerler dikkate alındığında içme suyu arıtma çamurunun evsel veya kentsel stabilize arıtma çamurunda izin verilen miktardan (300 mg/g) daha az Ni içerdiği görülür. Ancak parsellerin tümünde topraktaki Ni, sınır değerlerin (50-70 mg/g) üzerindedir. Kaynağının içme suyu arıtma çamuru olmadığı açık olan topraktaki yüksek Ni hakkında herhangi bir yorum yapılamamıştır. Denemede kullanılan içme suyu arıtma çamurunda sözkonusu yönetmelikte stabilize arıtma çamuru içinde izin verilen değerden (2500 mg/g) çok daha fazla Zn ( mg/kg) vardır. Çamur uygulanan topraklarda da izin verilen ( mg/g) değerlerin çok üzerinde Zn ( mg/kg) bulunmuştur. Elde edilen bu bulgulara dayanılarak içme suyu arıtma çamurları sınır değerlerin üzerine çıkılmasına izin vermeyecek düzeyde uygulanmalı, bunu kontrol etmek için de içme suyu arıtma çamurları ile ilgili yasal düzenlemeler yapılmalıdır. Teşekkür Analizleri büyük özveri ile destekleyen Ekosistem Çevre Analiz Laboratuvarı Sayın S. Özhan Gedik ve çalışanlarına en içten teşekkürü borç biliriz. Kaynaklar ASLAN, M., İçme suyu arıtma çamurunun çimentolu yongalevha üretiminde kullanımı. KTÜ, FBE Orman Endüstri Müh. ABD. YL.Tezi. 121s. BABATUNDE VE ZHAO, Constructive approaches toward water treatment works sludge management: an ınternational review of beneficial reuses. Critical Reviews in Environmental Sci. and Tech., 37 (2): BOZDOĞAN, E., Investigation of reuse possibilities of sewage sludge on urban and rural areas. XI th Int. Symp. on Flower Bulbs and Herbaceous Perennials. March 28 th -April 1 st 2012, Antalya, Abstract Book, pp:

9 CHIANG, Y.W.; GHYSELBRECHT, K.; SANTOS, R.M.; MARTENS, J.A.; SWENNEN, R.; CAPPUYNS,V.; MEESSCHAERT, B., Adsorption of multi-heavy metals onto water treatment residuals: sorption capacities and applications. Chemical Engineering Journal : COSSU, R.; HAARSTAD, K.; LAVAGNOLO, M.C.; LITTARRU, P., Removal of municipal solid waste COD and NH4 N by phyto-reduction: a laboratory scale comparison of terrestrial and aquatic species at different organic loads. Ecological Engineering 16: ÇETİNKALE, G.; SÖĞÜT, Z., Cynodon dactylon (L.) Pers. çim alanlarında kentsel su arıtma sistem çamurlarından yararlanabilme olanakları. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, Cilt 23 (3): DÖLGEN, D.; SARPTAŞ, H.; ALPASLAN, M.N., merkezi içme ve kullanma suyu arıtma sistemlerinde uygulanan yöntemlerin değerlendirilmesi: izmir örneği. TMMOB Izmir Kent Sempozyumu, İzmir: DUNSTER, A.; PETAVRATZI, E., Water treatment residues as a clay replacement and colorant in facing bricks. WRT 177/WRO FAN, J.; HE, Z.; MA, L.Q.; YANG, Y.; YANG, X.; STOFFELLA, P.J., Immobilization of copper in contaminated sandy soils using calcium water treatment residue. Journal of Hazardous Materials 189: FAO, Grassland species. Default.htm KYNCL, M., Opportunities for water treatment sludge re-use. GeoScience Engineering. Vol LIV (1): LI, W.C.; ZHAO, Y.Q., phosphorus ımmobilization in al-drinking water treatment sludge (al-dwts) and soil under laboratory conditions. Centre of Water Resources Research, School of Architecture, Landscape and Civil Engineering, University College Dublin, Belfield, Dublin 4, Ireland. 29p. LOCH, D.S.; ROCHE, M.B.; YUE, J.S.; ARIEF, V.; DELACY, I.H.; LAMBRIDES, J., Characterization of commercial cultivars and naturalized genotypes of Stenotaphrum secundatum (Walter) Kuntze in Australia. International Turfgrass Society, Research Journal Vol 11: MUISA, N., Impacts of alum residues from morton jaffray water works on water quality and fish, Harare, Zimbabwe. MSc. Thesis. University of Zimbabwe, Faculty of Engineering, Department of Civil Engineering. 78p. NIELSEN, S.S.; PETERSEN, L.R.; KJELDSEN, P.; JACOBSEN, R., Amendment of arsenic and chromium polluted soil from wood preservation by ıron residues from water treatment. Chemosphere 84: RAZALI, M.; ZHAO, Y.Q.; BRUEN, M., Effectiveness of a drinking-water treatment sludge in removing different phosphorus species from aqueous solution. Separation and Purification Technology 55 (2007) RESMİ GAZETE, Evsel ve kentsel arıtma çamurlarının toprakta kullanılmasına ilişkin yönetmelik. Tarih: 3 Ağustos 2010, Sayı:

10 SHARVELLE, S.; ROESNER, L.A.; QIAN, Y.; STROMBERGER, M., Longterm study on landscape ırrigation using household graywater- experimental study. Interim Report. Water Environment Research Found. Collabration, Innovation, Results. Wastewater Treatment and Reuse. 15 p. TITSHALL, L.W., Characterisation of some south african water treatment residues and glasshouse pot experiments to ınvestigate the potential of two residues for land disposal. Univ. of Natal, Fac. of Sci. and Agriculture, School of Applied Environ. Sci., Discipline of Soil Sci. BSc Thesis. 121s. TITSHALL, L.W.; HUGHES, J.C., Characterisation of some south african water treatment residues and ımplications for land application. Water SA Vol. 31 (3): TITSHALL, L.W.; HUGHES, J.C.; MORRIS, C.D.; ZACHARIAS, P.J.K., The disposal of a lime water treatment residue on soil and spoil material from a coalmine: a glasshouse ınvestigation. Jr. of Env. Quality 36: TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), Belediye su istatistikleri, Haber Bülteni, Sayı: UZUN, G., Peyzaj Mimarlığında Çim ve Spor Alanları Yapımı. Ç.Ü. Z.F. Yardımcı Ders Kitabı No: D s. VERLICCHI, P.; MASOTTI, L., Reuse of drinking water treatment plants sludges in agriculture: problems, perspectives and limitations. FAO European Cooperative Research. Report of the Ninth International Workshop of the European Cooperative Research Network on Recycling of Agric., Municipal and Indust. residues in agriculture. 6-9 Sept,. Italy WANG, C.; ZHAO, Y.; PEI, Y., Investigation on reusing water treatment residuals to remedy soil contaminated with multiple metals in Baiyin, China. Journal of Hazardous Materials : XIA, H.P., Ecological rehabilitation and phytoremediation with four grasses in oil shale mined land. Chemosphere 54: YANG, Y.; ZHAO, Y.Q.; BABATUNDE, A.O.; WANG, L.; REN, Y.X.; HAN, Y., Characteristics and mechanisms of phosphate adsorption on dewatered alum sludge. Separation and Purification Technology, 51 (2): YANG, Y.; TOMLINSON, D.; KENNEDY, S.; ZHAO, Y.Q., Dewatered Alum sludge : A Potential Adsorbent for Phosphorus Removal. Water Science Technology, 54 (5): YOON, J.; CAO, X.; ZHOU, Q.; MA, L.Q., Accumulation of Pb, Cu, and Zn in native plants growing on a contaminated florida site. Science of the Total Environment 368: ZHAO, Y.Q.; RAZALI, M.; BABATUNDE, A.O.; YANG, Y.; BRUEN, M., Reuse of aluminium-based water treatment sludge to ımmobilize a wide range of phosphorus contamination: equilibrium study with different ısotherm models. Centre of Water Res. Res., Sch. of Arch., Landscape and Civil Engin., Univ. College Dublin, Earlsford Terrace, Dublin 2, Ireland. 30p