DERS AKIŞI. Acil Durumlar, Sağlık ve Güvenlik İşaretleri, Kişisel Koruyucu Donanımlar 14 Yangın, İlkyardım

Transkript

1 [Metni yazın]

2 2 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DERS BİLGİLERİ Dersin Amacı Öğrencileri işyerinde karşılaşacakları risk etmenleri hakkında bilgilendirmek, iş kazası ve meslek hastalıklarından korunma ve işyerinde güvenli çalışma yöntemlerini kavratmak, tehlike anında güvenli hareket yöntemleri ve ilkyardım konuları hakkında bilgi sahibi olunmasını sağlamak. Hafta Konular DERS AKIŞI 1 Tarihsel Gelişim, Temel İlkeler, Kuruluşlar 2 İş Hukuku, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu 3 İş Kazaları, Meslek Hastalıkları 4 Çalışma Ortamının Gözetimi, Fiziksel Risk Etmenleri 5 Kimyasal, Biyolojik ve Psikososyal Risk Etmenleri 6 Ergonomi 7 İş Ekipmanların Kullanımında Güvenlik ve Makina Koruyucuları 8 Kaldırma ve Taşıma İşlerinde Güvenlik 9 Elektrik ve Elektrikle Çalışmalarda Güvenlik 10 Ara sınav 11 El Aletleriyle Yapılan Çalışmalarda Güvenlik, Bakım Onarım İşlerinde Güvenlik 12 Yüksekte ve Kapalı Alanlarda Çalışmalarda Güvenlik 13 Acil Durumlar, Sağlık ve Güvenlik İşaretleri, Kişisel Koruyucu Donanımlar 14 Yangın, İlkyardım DEĞERLENDİRME SİSTEMİ YARIYIL İÇİ ÇALIŞMALARI SIRA KATKI YÜZDESİ Ara Sınav 1 50 Kısa Sınav Kısa Sınav Ödev 1 10 Toplam 100 Finalin Başarıya Oranı 50 Yıl içinin notunun Başarıya Oranı 50 Toplam 100

3 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 3 İÇİNDEKİLER Bölüm 1 Tarihsel Gelişim Bölüm 2 Temel İlkeler.. 10 Bölüm 3 Kuruluşlar Bölüm 4 İş Hukuku Bölüm 5 İş Sağlığı Ve Güvenliği Kanunu Bölüm 6 İş Kazaları Bölüm 7 Meslek Hastalıkları Bölüm 8 Çalışma Ortamının Gözetimi. 66 Bölüm 9 Fiziksel Risk Etmenleri Bölüm 10 Kimyasal Risk Etmenleri 89 Bölüm 11 Biyolojik Risk Etmenleri 94 Bölüm 12 Psikososyal Risk Etmenleri Bölüm 13 Ergonomi Bölüm 14 İş Ekipmanlarının Kullanımında Güvenlik Bölüm 15 Makine Koruyucuları Bölüm 16 Kaldırma ve Taşıma İşlerinde Güvenlik Bölüm 17 Elektrik ve Elektrikle Çalışmalarda Güvenlik 131 Bölüm 18 El Aletleriyle Yapılan Çalışmalarda Güvenlik Bölüm 19 Bakım Onarım İşlerinde Güvenlik Bölüm 20 Yüksekte Ve Kapalı Alanlarda Çalışma Bölüm 21 Acil Durumlar Bölüm 22 Sağlık ve Güvenlik İşaretleri Bölüm 23 Kişisel Koruyucu Donanımlar Bölüm 24 Yangın Bölüm 25 İlkyardım

4 4 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 1.1. Dünya daki Tarihsel Gelişim BÖLÜM 1 İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Çalışma yaşamı ile çalışan sağlığı arasındaki ilişki tarihte birçok bilim insanı tarafından araştırılmış ve eserlerinde temel ilkelerini vurgulamışlardır. Ünlü tarihçi Heredot çalışanların verimli olabilmesi için iyi beslenmeleri gerektiğini ilk söyleyen bilim insanıdır. Hipokrates (M.Ö. 370) ilk kez kurşunun zararlı etkilerinden söz etmiş, kurşun nedenli karın ağrısını tanımlamış, kurşun zehirlenmesinin halsizlik, kabızlık, felçler ve görme bozuklukları gibi belirtilerini saptamış ve bulguların kurşun ile ilişkisini ortaya koymuştur. Nicander (M.Ö. 200) Hipokrates in çalışmalarını genişletmiş, kurşun koliği ve kurşun anemisini incelemiş ve bunların özelliklerini tanımlamıştır. Bu dönemde yapılan çalışmalar sağlık ve güvenlik sorunlarının saptanması ve tanımı ile sınırlı kalmamış, zararlı etkilerden korunma yöntemleri de geliştirilmiştir. Pliny, (M.S. 23-M.S. 79) çalışma ortamındaki tehlikeli tozlara karşı çalışanların korunması amacıyla maske yerine geçmek üzere başlarına torba geçirmelerini önermiştir. Juvenal kaynakçılarda UV ışınları nedenli konjuktiviti tanımlamış ve ayakta çalışma ile varis ilişkisini açıklamıştır. Madencilik dönemi ve sanayileşme döneminin başlangıcına doğru üç bilim insanı modern iş sağlığının temellerini atmışlardır. Paracelsus, Acricola ve Ramazzini önemli çalışmalarda bulunmuşlar ve sorunların çözümüne katkı sağlamışlardır. Paraselsus ( ) tıpta yeni bir anlayış getirmiş ve hastalarını daha iyi değerlendirmek için onların çalışma ortamlarını incelemiştir.maden işletmelerinde iken dünyada ilk iş hekimliği kitabı olan

5 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 5 "De Morbis Metallicis"i yazmıştır. Kitapta işletmenin çeşitli bölümlerindeki çalışanlarda görülen hastalıkları tanımlamıştır. Bugün bile pnömokonyoz tanısında bu belirtilerden bazıları kullanılmaktadır. Paracelsus modern toksikolojinin kurucusudur. Toksik maddelerin özelliklerini tanımlamıştır. Georgius Agricola, ( ) İş kazaları üstünde durarak sorunları ortaya koymuş ve önerilerde bulunmuştur. Agricola, 1530 yılında "De Re Metallica" isimli eserinde maden işçilerinin sorunlarını incelemiştir. Bu kitapta, tozu önlemek için maden ocaklarına havalandırma önermiş, iş ile sağlık arasındaki ilişkiyi açık olarak belirtmiş, sorunların saptanması ile kalmamış, korunma yöntemlerini de önermiştir. Bernardino Ramazzini ( ) felsefe ve tıp eğitimi almış, 1713 yılında yayınladığı "De Morbis Artificum Diatriba" isimli kitabında; kazalarını önlemek için, iş yerlerinde koruyucu güvenlik önlemlerinin alınmasını önermiştir. İşçi sağlığının kurucusu sayılmıştır. Hipocrates çağından bu yana hastalara sorulan gelenekselleşmiş sorulara hastanın mesleğini sor ilkesini getirmiştir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili korunma yöntemleri üzerinde durmuş, İşyerlerindeki çalışma ortamından kaynaklanan olumsuz koşulların düzeltilmesi ile iş veriminin artacağını ileri sürmüştür. Ergonominin bugün de geçerli olan temel ilkelerinden bazıları Ramazzini tarafından ortaya konmuştur. Bernardino Ramazzini nin 1700 lerin başında ilke olarak koyduğu; hastaya mesleğini sor ilkesi 1800 lerin sonunda Edwin Chadvick tarafından hastaya çevresini sor şekline dönüşmüştür. Çünkü çalışanın sağlığını etkileyen faktörler sadece işyerinde değil yaşamının bütünündedir. Çalışanın evinde, sosyal yaşamında ve hobilerinde karşılaştığı faktörler sağlığını ve çalışma ortamındaki performansını etkilediğinden iş sağlığı yerine iş ve çevre sağlığı tanımı daha geniş kapsamlı bir tanımdır. Persival Pott ( ) özellikle baca temizleyicilerinde görülen skrotum kanserlerini ise bağlı bir meslek hastalığı olarak tanımlamıştır. Sanayileşme sürecinde; Sanayileşme ile birlikte öncelikle fabrika üretimi ön plana çıkmış ve tarımda çalışan insanlar kırsal alanlardan fabrikaların kurulduğu bölgelere göç etmişlerdir. Göçün getirdiği bu yeni yaşam koşulları özellikle erkek işçileri aileden, eşten, ana-babadan ayrı yaşamının getirdiği beslenme ve sağlıksız barınma koşulları ile karşı karşıya kalmışlardır.

6 6 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Beslenme sorunları ortaya çıkmış ve salgın hastalıklar artmıştır. Fabrika bölgelerinin çevresine gecekondulaşma ile yerleşim alanları kurulmuş ve bir süre sonra eşini ve çocuklarını da bu yeni kurulan kentsel alanlara taşımış olan işçiler daha önce karşılaşmadıkları sağlık sorunları ile karılaşmaya başlamışlardır. Sanayileşme sürecinde tarım işçiliğine alışık olan, hızlı tempoya uzak olan işçilerde fabrikalarda ve sanayide iş kazaları sık görülen sorunlardan olmuştur. Sanayileşme sürecinde işçiler fabrika ve maden ocaklarında çok kötü iş koşullarında günde saat gibi uzun süreler çalıştırılmışlardır. Üretim tekniği ve hızı gelişirken alınması gereken sağlık ve güvenlik tedbirleri aynı hassasiyetle alınmamıştır. Sanayileşmenin başlarında çalışma süreleri saati bulmuştur. Özellikle dokuma sanayi başta olmak üzere birçok iş kolunda kadın ve çocuklar yoğun olarak çalıştırılmıştır. Çocuk ve kadınlar düşük ücretle çalıştığından sanayide kadın ve çocukların çalıştırılması giderek yaygınlaşmıştır. Bu dönemde 8-10 yaşlarındaki çocuklar ile kadınların maden işletmelerinde ve fabrikalarda saat gibi uzun süreler çok kötü çalışma koşullarında çalıştırılmaları sonucu, genç yaşta mortalite ve morbidite artmıştır. Sanayileşme sürecinin ilerleyen aşamalarında çalışanlar yaşama ve çalışma koşullarıyla ile ilgili olarak grev, miting ve gösteriler düzenlemişlerdir. İngiltere de 1802 yılında "Çırakların Sağlığı ve Morali" adlı yasa çıkarılmıştır. Buna göre çalışma saati günde 12 saat ile sınırlanmış, havalandırma zorunluluğu getirilmiştir de "On Saat Yasası" çıkarılmıştır. Daha sonraki yıllarda ( yılına kadarki sürede) oluşan iş sağlığı ve güvenliği konularındaki temel gelişmelerin başlıcaları; kadınların ve 10 yaşından küçük çocukların maden ocaklarında çalıştırılmalarının yasaklanması, tehlikeli yerlerde çalışanların sağlık kontrolleri de işyeri hekimlerinin görevleri arasına alınması, bazı tehlikeli meslek hastalıklarının bildirimi zorunlu hale getirilmesidir. 20.yy.da ilk büyük gelişme bazı biyolojik nedenli hastalıklar meslek hastalığı olarak kabul edilmesidir.

7 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 7 Gilmann Thomon'ın "The Occupational Diseases" adındaki kitabını 1914 yılında yayınlamış, izleyen yıllarda başka bilim insanları tarafından arsenik, DDT ve organofosfatlar başta olmak üzere bir çok kimyasalın sağlık etkileri araştırılmış ve araştırılmaya devam edilmektedir. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) 1919 yılında "Milletler Cemiyeti"ne bağlı olarak kurulmuş, 1946 yılında ise bir uzmanlık kuruluşu durumuna gelmiştir. Uluslar arası Çalışma Örgütü (ILO) yanında Dünya Sağlık Örgütü (WHO) de işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden önemli çalışmalar gerçekleştirmiştir. Kimyasal maddelerin MAK değerleri ILO tarafından belirlenmiş ve üye ülkeler tarafından kabul edilmektedir. Sanayileşme süreci birçok sağlık ve güvenlik tehlikeleri ile birlikte yürürken sanayileşmenin tamamlandığı 20. yy. ın sonları ve çağımızda önceki yıllara göre iş ve meslek hastalıkları azalmıştır. Toplumun genel gelişmişliğine paralel olarak hastalık ve sakatlıklar azalmış, bebek ölümleri azalmış, bulaşıcı hastalıklar azalmış ve önlenmiş sonuçta da artan yaşam süresine paralel olarak kronik hastalıklar artmıştır Ülkemizde Tarihsel Gelişim Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliğinin gelişimi dünyadaki gelişmelere benzerdir. Ancak bu süreç batı dünyasına göre daha geç başlamış ve henüz tamamlanma aşamasındadır. Sanayileşme arttıkça meslek hastalıkları ve iş kazaları önemli bir sorun olmaya başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Osmanlı İmparatorluğu'nda sanayileşmenin on altıncı ve on yedinci yüzyılda başlar. Bu dönemde küçük el sanatları, çinicilik, dokumacılık ve gemi yapımı ağırlıktadır. 18. yy.a kadar Osmanlı İmparatorluğu'nda sanayi yapısı küçük el sanatları ve tezgahlardan öteye gidememiştir. Batıdaki fabrika artışı Osmanlıda birçok tezgahın kapanmasına neden olmuştur. Bursa'dan kadife ve ipek kumaş satın alan Avrupa ülkeleri giderek ipek ipliği almakla yetinmeye başlamıştır. Sanayileşmenin başlangıcı olarak II. Mahmut dönemi gösterilir. Bu dönemde işletmeye açılan Ereğli Kömür İşletmeleri Osmanlı Sanayinde önemli bir yer tutmuştur.

8 8 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Osmanlıda iş yaşamı Mecelle tarafından düzenlendiğinden 9.yy.da birçok yasa hazırlanmıştır yıllarında Osmanlı İmparatorluğu'nda, askeri amaçlı üretimlerin yanı sıra, daha çok el tezgahları olarak gelişmeye başlayan sanayileşme, daha sonraları kömür ocakları ve madenler, demir yolu yapımı, tütün işletmelerinin katılımı ile sürmüştür. Bu dönemde çalışma koşulları oldukça ağır olup, çalışma süresi günde 16 saate kadar çıkmaktadır. Ereğli Havzası'ndaki kömür ocaklarında çalışan işçiler kısa sürede pnömokonyoza yakalanmış üretim düşmüştür yılındaki Dilaver Paşa Nizamnamesi, çalışma koşullarına ilişkin olarak getirdiği düzenlemeler yapmış ve madende bir hekim bulundurulmasını da hükme bağlamıştır. Dilaver Paşa Nizamnamesi ülkemizdeki işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili ilk yasal belgedir. Maadin Nizamnamesi ise yürürlüğe giremeyen, ancak modern tedbirler içeren bir düzenlemedir. Daha çok sosyal yardım amaçlı hükümler içeren başka tüzükler de yayınlanmış ancak ilerleme sağlanamamış ve ağır çalışma koşulları düzeltilememiştir. Cumhuriyet Dönemi Cumhuriyetin ilanından sonra ilk yasal düzenleme Hafta Tatili Yasası (2 Ocak 1924) dır. Borçlar Yasası (1926) işverene iş kazaları ve meslek hastalıklarından doğan hukuki sorumluluk getirmiştir. Umumi Hıfzısıhha Yasası ve Belediyeler Yasası 1930 yılında yürürlüğe konulmuştur sayılı Belediyeler Yasası'na göre işyerlerinin işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden bazı açılardan denetlenmesi görevi belediyelere verilmiştir. Daha sonra 1936 yılında yürürlüğe giren ve çalışma yaşamının birçok sorunlarını kapsayan 3008 sayılı İş Yasası ile ülkemizde ilk kez işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda ayrıntılı ve sistemli bir düzenlemeye gidilmiştir. İşçi sağlığı ve iş güvenliğine yönelik çalışmaların tek elden yürütülmesi amacıyla 28 Ocak 1946 da 4841 sayılı Çalışma Bakanlığı kuruluş yasası çıkmıştır sayılı İş Yasanın yerine 1967 yılında 931 sayılı İş Yasası çıkarılmıştır. 931 sayılı İş Yasanın Anayasa Mahkemesi tarafından usul yönünden bozulması üzerine hemen hiçbir değişiklik yapılmadan 1971 yılında 1475 sayılı İş Yasası yürürlüğe konulmuştur.

9 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 9 Bu yasa ve buna bağlı olarak çıkarılan tüzüklere göre; iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi amacıyla işyerlerinde işçi sağlığı ve iş güvenliği kurullarının kurulması öngörülmüş, işyerlerindeki içki yasağını düzenlemiş, 16 yaşını doldurmamış çocukların ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılamayacağı, hangi işlerin ağır ve tehlikeli işlerden sayılacağı belirlenmiştir. Türkiye'de meslek hastalıkları üzerine resmi çalışmalar kağıt üzerinde 1946 yılında çıkarılan Sosyal Sigortalar Kanunu ile başlamışsa da, 1964 yılına kadar ciddi ve kapsamlı hiçbir çalışma yapılamamış ve olumlu gelişmeler olmamıştır yılında 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu nun uygulanmasına değin daha çok iş kazaları üzerinde durulmuştur. Zonguldak kömür ocaklarında çalışan işçilerde yaygın olarak pnömokonyoz meslek hastalığının ortaya çıkması ile meslek hastalıkları istatistiklerde yer almaya başlamıştır yılında birçok yeni düzenleme getiren 4857 sayılı İş Kanunu yürürlüğe girmiştir yılında 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu çıkarılmıştır ve ilgili konular bu kanunda toplanmıştır. Yeni mevzuat hükümleri ve ilkeleri gereğince işverenler, sağlık ve güvenliğin korunması ile ilgili önlemlerin alınmasında aşağıdaki genel prensiplere uymakla zorunludur: Risklerin önlenmesi, Önlenmesi mümkün olmayan risklerin değerlendirilmesi, Risklerle kaynağında mücadele edilmesi, İşin kişilere uygun hale getirilmesi için, özellikle işyerlerinin tasarımında, iş ekipmanları, çalışma şekli ve üretim metodlarının seçiminde özen gösterilmesi, özellikle de monoton çalışma ve önceden belirlenmiş üretim temposunun hafifletilerek bunların sağlığa olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi, Teknik gelişmelere uyum sağlanması, Tehlikeli olanların, tehlikesiz veya daha az tehlikeli olanlarla değiştirilmesi, Teknolojinin, iş organizasyonunun, çalışma şartlarının, sosyal ilişkilerin ve çalışma ortamı ile ilgili faktörlerin etkilerini kapsayan genel bir önleme politikasının geliştirilmesi, Toplu korunma önlemlerine, kişisel korunma önlemlerine göre öncelik verilmesi, İşçilere uygun talimatların verilmesi.

10 10 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 2 ÇAĞDAŞ İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİNİN TEMEL İLKELERİ İSG, tıp, hukuk, mühendislik ve iktisat disiplinlerinin ortak ilgi alanını oluşturan çok yönlü ve geniş kapsamlı bir alandır Bütün çalışanların, insan haysiyetine uygun çalışma şartlarında, kendini geliştirebileceği ve toplum için fayda sağlayabileceği, sağlıklı ve güvenli bir ortamda çalışma hakkı vardır (BM, İnsan Hak. Bil. (1948) Md, 23 ve BM, Eko. Sos. Kül. Haklar Söz,(1975) md. 7).İSG alanında politikalar oluşturulmalı, bütün sosyal ortakların bu politikaların oluşturulması, uygulanması ve yeniden gözden geçirilmesine katılması sağlanmalıdır. İSG politikalarının temel ve öncelikli amacı, önleme ve koruma olmalıdır. Etkin politikalar uygulanmasına imkan verecek çok yönlü ve kapsamlı bir enformasyon sağlanmalıdır. İSG faaliyetleri, çok yönlü ve kapsamlı bir eğitim programları ile desteklenmelidir İş Sağlığı Kavramı İş sağlığının en geniş kapsamlı tanımı; Çalışma hayatı ile sağlık arasındaki ilişkiyi inceleyen bir bilimdir şeklindedir. Çalışanlara yönelik olarak verilen koruyucu ve tedavi edici hekimlik uygulamaları olan iş hekimliği uygulamaları ile çalışılan ortamın sağlığı etkileyen faktörlerinin kontrol altına alınması için yapılan uygulamalar olan iş hijyeni uygulamalarının bütününe İş sağlığı adı verilir. Daha kısa ifade etmek gerekirse çalışanların ve çalışılan ortamın sağlıklı olması iş sağlığının ta kendisidir. Hem ILO hem de WHO nun katılımıyla ortak kararlaştırılan tanıma göre İş sağlığı; bütün mesleklerde çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyili hallerini sürdürme ve daha üst düzeye çıkarma çalışmalarıdır.

11 MESLEK YÜKSEK OKULLARI İş Sağlığı Kapsamı Çağdaş iş sağlığını oluşturan iki temel faaliyet iş hekimliği ve iş hijyenidir. İş hekimliği; bireylere yönelik olarak sağlık personeli tarafından verilen, tanı tedavi ve bireysel korunma faaliyetlerini ifade eder. Başlıca iş hekimliği uygulamaları şunlardır: a) İşe giriş muayeneleri, b) İşkolunun özelliğine göre erken tanı arama testlerinin uygulanması (örneğin gürültüyle çalışılan işyerlerinde odiografi ile işitme kaybının erken aşamalarında yakalanması veya kurşun etkilenimi olasılığı bulunan işyerlerinde kan kurşun düzeyi ve ilgili enzim düzeylerinin takibi vb.) c) Hastalık semptomlarından çalışanların haberdar olmasını sağlamak amacıyla bireylere yönelik sağlık eğitimi faaliyetlerinde bulunulması d) Çalışanlar açısından risk oluşturuyorsa biyolojik risklere karşı bağışıklama yapılması (örneğin gıda sektöründe çalışanların hepatit, A, Hepatit B, Tetanoz gibi hastalıklara karşı korunmasını sağlayıcı tıbbi ve hijyenik önlemlerin alınması) e) Çalışanların vücut direncinin sağlanması amacıyla düzenli, dengeli ve yeterli beslenmesinin sağlanması f) Çalışanların kişisel hijyenlerini sağlaması, el yıkama uygulamasının öğretilmesi, uygun koruyucuları kullanmayı öğrenmesi ev kullanabilme becerisine sahip olması, İş hijyeni; çalışma ve yaşama ortamlarında sağlığı tehdit eden faktörlerin saptanması ve kontrol altına alınması faaliyetlerini kapsayan iş ve çevre sağlığı (iş hijyeni) faaliyetleridir. Bu ana faaliyet alanı; sağlık risklerinin saptanması, ölçümlerin yapılması ve risklerin kaldırılması gibi alt faaliyetleri içerdiğinden iş sağlığının teknik boyutu olarak da isimlendirilmiştir. Bu kapsamda yapılabilecek faaliyetlerin başlıcaları şunlardır: a) İşyeri sağlık risklerinin saptanması amacıyla (işkoluna göre farklılık arz etmekle birlikte) ölçümler yapılması. Örneğin, toz ölçümü, gürültü ölçümü, kimyasal maddelerin havadaki konsantrasyonlarının tespit edilmesi, ortam hijyenik kontrollerinin yapılması vb.

12 12 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ b) Saptanan sağlık risklerinin kontrol altına alınmasını sağlamak amacıyla teknik önlemler alınması (Örneğin kullanılan tehlikeli madde değiştirtilebilir, ya da tehlike arz eden yöntem değiştirilebilir, c) Söz konusu etken(ler) ortaya çıkmak zorunluluğu varsa çalışanların bu risklerden korunması, bu amaçla etkenin çıktığı çalışma ortamı çalışanlardan izole edilebilir, havalandırılabilir, ya da çalışanların kişisel koruyucu ekipman kullanması sağlanabilir Çağdaş İş Sağlığı Ve Güvenliği Uygulama İlkeleri Çağdaş iş sağlığı uygulamalarının temel amacı çağdaş sağlık hizmetinin amacına benzer şekilde hastalıklar daha oluşmadan tedbir almak, hastalık yapıcı etkenleri önlemek, yok edilemeyen etkenlerin ise insana temas etmemesi için gerekenleri yapmak olmalıdır. İş sağlığı uygulamaları 6 temel ilkeden oluşan başlıklar altında incelenir. Bu ilkelerden ilk beşi çalışanın işe girdiği andan itibaren sırasıyla yapılması gereken uygulamalardır. Sağlık eğitimi ise bu sıralamanın her aşamasında vardır. 1) Uygun işe yerleştirme 2) İşyeri ortam faktörlerinin değerlendirilmesi 3) Sağlık risklerinin kontrolü 4) Aralıklı kontrol muayenesi 5) İşyerinde sağlık hizmeti sağlanması 6) Sağlık Eğitimi Uygun İşe Yerleştirme Öncelikle işe alınacak çalışanın fiziksel, ve mental kabiliyet, beceri ve özelliklerine göre uygun bir işe yerleşmesi sağlanmalıdır. Bunu sağlamak için çalışanın Yaşı, Cinsiyeti, Beslenme durumu, Enfeksiyon öyküsü Bağışıklık durumu, Aktivite düzeyi, Genetik yapısı, ırk vb. bireysel özellikleri yanında mesleki bilgi ve beceri düzeyi bilinmelidir. Riskli iş kolları olduğu gibi riskli bireyler de söz konusu olabilir. İş sağlığı uygulamalarında riskli gruplar, başta çocuklar olmak üzere, gebeler, kadınlar, yaşlılar ve özürlülerdir. Bu risk grubunu yukarda sıralanan özellikler çerçevesinde uzatmak mümkündür.

13 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 13 Örneğin, alerjik bünyesi olanların irritan ve allerjen kimyasalların sıklıkla kullanıldığı bir işte çalışmaması, bağışıklık durumunda bozukluk olan birin biyolojik risklerin yoğun olduğu iş kollarında çalışmaması, ağır yük kaldırma gerektiren işlerde zayıf fizik yapılı kişilerin çalışmaması gibi uygulamalar Uygun işe yerleştirme uygulamalarına örneklerdir İşyeri Ortam Faktörlerinin Değerlendirilmesi Çalışılan iş koluna göre sağlığı tehdit eden etken farklılık gösterir. Bu nedenle hangi iş kolunda hangi ortam ölçümlerin yapılması gerektiği ilgili mevzuatta yer almıştır. İşyeri sağlık risklerinin saptanması amacıyla (işkoluna göre farklılık arz etmekle birlikte) ölçümler yapılması gerekir. Örneğin, toz ölçümü, gürültü ölçümü, kimyasal maddelerin havadaki konsantrasyonlarının tespit edilmesi, ortam hijyenik kontrollerinin yapılması gerekebilir. Ölçümlerde elde edilen değerlerin uluslararası norm ve standartlara uygun olması ve risk oluşturup oluşturmadığına karar verilmeli. Bu standartlardan en çok kullanılan ikisi MAK ve ESD dir. Müsaade edilen Azami Konsantrasyon(MAK); İşyerinde hiçbir zaman aşılmaması gereken düzeydir. Monitörize bir ölçüm yapıldığını varsayarsak, bir an bile aşılmaması gereken üst limitin alarm limiti olarak alınması gerekliliği vardır. Bu durumda ajkut toksik etkiler oluşabileceği varsayıldığında acil tedbirler alınmalı, korunma, ekipmanları takılmalı, ve veya ortam terk edilmelidir. Eşik Sınır Değer (ESD) ise zaman zaman aşılmasının bir tehlike oluşturmayacağı düzey olup önemli olan gün boyu (8 saat) boyunca yapılan ölçümlerin ortalamasının bu düzeyi aşmamasıdır. Günlük uygulamalarda daha çok EWSD kullanılmakla birlikte akut toksik etki yapabilen boğucu, yanıcı, parlayıcı gazların bulunabildiği işyerlerinde MAK değerinin kullanılma zorunluluğu vardır Sağlık Risklerinin Kontrolü Yukarda sözü edilen korunmanın basamakları göz önüne alındığında önemli olan sağlık riski oluşturan etkenden primer korunmanın sağlanmasıdır. Bu amaçla kaynağında kontrol çok önemlidir.

14 14 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Bu kapsamda yapılabilecek başlıca uygulamalar öncelik sırasına göre şunlardır: Tehlikeli maddeyi kullanmama Tehlikeli madde yerine daha az tehlikeli olan başka bir madde kullanılabiliyorsa onun kullanılması (substitution) Tehlikeli maddeyi kullanmak zorunlu ise düşük miktarlarda kullanma Tehlike arz eden yöntem yerine tehlikesiz yöntemi kullanmak (process değiştirme) İşlemin kapalı sistemle yapılması böylece oluşan tehlikenin ortama dağılmasını önlemek (enclosing) Kapatılamayan işlemlerde zorunlu olarak ortama tehlikeli madde yayılması söz konusu ise etkin bir havalandırma yapılarak etkenliği kontrol edilip konsantrasyonu (dolayısıyla sağlık etkisi) azaltılmış olur. (ventilasyon) MAK ve ESD limitleri bilinen etkilenimler için sürekli izleme ve ölçüm (monitoring) yapılması Çalışanların bireysel koruyucu ekipmanları kullanarak ortamdaki tehlikeli madde veya işlemden kendini koruması Etkenle karşılaşması durumunda vücudun hazırlıklı olmasını sağlamak amacıyla bağışıklama, düzenli ve dengeli beslenme, sigara vb. zararlı alışkanlıklardan uzak durma, fizik aktivite düzeyini yüksek tutarak sağlıklı vücudun devamını sağlama vb. uygulamalar da işyeri sağlık risklerinin kontrolü için yapılabilecek uygulamalardandır Aralıklı Kontrol Muayenesi Korunmanın basamakları aşçısından incelendiğinde sekonder korunma anlamına gelen aralıklı kontrol muayeneleri (periyodik kontroller) iş kolunun özelliğine göre farklılık göstermektedir. Periyodik kontrollerin sıklığı, işyeri tehlike sınıfına bağlı olarak belirlenmektedir. Çok tehlikeli, tehlikeli ve az tehlikeli işyerlerinde, sırasıyla en az 1, 3 ve 5 yılda bir yapılması zorunludur. Bu periyodik kontrollerde sadece işkolunun tehlikelerinden kaynaklanabilecek sağlık sorunları değil aynı zamanda herkesin yaptırması gereken hipertansiyon, diabet vb. genel sağlık kontrollerinin de yapılması uygun olacaktır.

15 MESLEK YÜKSEK OKULLARI İşyerinde Sağlık Hizmeti Sağlanması İşyerlerinde sağlık hizmetinin ne şekilde olacağı işyeri sağlık birimlerinin ve işyeri hekimlerinin görevleri ve çalışma usulleri ile ilgili yönetmelik kapsamında düzenlenmiştir. Bu sağlık biriminin amacı gerek birinci basamak tedavi edici sağlık hizmetlerini sunarak kademeli sağlık hizmetinin uygulanmasını sağlayarak hasta veya kazazede için etkin ve kısa sürede sağlık hizmeti sunmak gerekse de işyerindeki olası sağlık risklerini saptayarak gerekli korunma tedbirlerinin zamanında alınmasını sağlamaktır Sağlık Eğitimi Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerinin ne şekilde olacağı Çalışanların İş Sağlığı Ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik te açıkça belirtilmiştir. Bu kapsamda; işverenler, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli çalışma ortamının tesis edilmesi için gerekli önlemleri almakla yükümlüdürler. Bu amaçla, işverenler, çalışanları, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek, onların karşı karşıya bulundukları mesleki riskler ve bunlarla ilgili alınması gerekli tedbirler konusunda işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği eğitim programlarını hazırlamak, eğitimlerin düzenlenmesini, çalışanların bu programlara katılmasını sağlamak ve verilecek eğitim için uygun yer, araç ve gereç temin etmekle yükümlüdürler. Bu eğitimin amacı, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli bir ortamı temin etmek, iş kazalarını ve meslek hastalıklarını azaltmak, çalışanları yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek, onların karşı karşıya bulundukları mesleki riskler ile bu risklere karşı alınması gerekli tedbirleri öğretmek, iş sağlığı ve güvenliği bilinci oluşturarak uygun davranış kazandırmaktır Güvenlik Kültürünün Oluşturulmasında Taraflara Düşen Görevler İş sağlığı ve güvenliği çalışmaları çok yönlü ve kapsamlı çalışmaları gerektirmekte, uzmanlık ve deneyim büyük önem kazanmaktadır. İş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenerek sağlıklı ve güvenli işyerleri oluşturulması, böylece kaliteli ve verimli üretim gerçekleştirilebilmesi için konunun uzmanı kişi ve kuruluşlarla işbirliği yapılması ve ekip çalışması gerçekleştirilmesi büyük önem taşımaktadır.

16 16 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İş sağlığı ve güvenliği mevzuatının gerektirdiği yasal zorunlulukların yerine getirilmesi kadar, büyük üzüntülere, maddi kayıplara ve tazminatlara neden olan iş kazaları ve meslek hastalılarının önlenebilmesi için bu tür bir çalışma yapılması gereklidir Devletin Görevleri İş barışını sağlamak İlgili mevzuatı hazırlamak Gönüllü katılımı desteklemek Denetim yapmak Eğitim olanağı sağlamak Teknik destek sağlamak Danışmanlık yapmak İşverenin Görevleri İşyerini kurmak ve işletmek Sağlık ve güvenlik önlemlerini almak Çalışanların eğitimlerini sağlamak İşyerindeki riskler ve korunma konusunda genel sağlık ve güvenlik eğitimi vermek İşyerinde sağlık ve güvenlik örgütlenmesini sağlamak Gerekiyorsa İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu oluşturmak Gerekiyorsa İşyeri sağlık ve güvenlik birimi kurmak İşyeri hekimi görevlendirmek İşyeri iş güvenliği uzmanı görevlendirmek Yenilikleri ve gelişmeleri izlemek ve uygulamak Diğer işverenlerle işbirliği yapmak İşçilerin Görevleri Aletler ve malzemeyi doğru kullanmak Kendisinin ve başkalarının sağlığını önemsemek Sağlık ve güvenlik kurallarına uymak Tehlike durumlarını ilgililere bildirmek Hastalık ve kazaları ilgililere bildirmek Bilme ve bilgi edinme hakkını kullanmak

17 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 17 BÖLÜM 3 ULUSAL VE ULUSLARARASI KURULUŞLAR 3.1. Türkiye deki Mevcut İş Sağlığı ve Güvenliği Sistemi Türkiye deki mevcut iş sağlığı ve güvenliği sisteminin ana çatısı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde oluşturulmuştur. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerinde bulunan dört birim vardır. Bunlar; İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGGM) İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü (İSGÜM) İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi (ÇASGEM) Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (SGK) İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGGM) tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 4947 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kuruluş Kanununun 12 nci maddesi uyarınca İşçi Sağlığı Daire Başkanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü olarak yeniden yapılandırılmıştır. Böylece çalışma hayatının iş sağlığı ve güvenliği denetimi dışında kalan çok çeşitli ve kapsamlı görevleri Genel Müdürlüğün yetki ve sorumluluk alanına verilmiştir. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünün görevleri aşağıda belirtilmiştir: a) İş sağlığı ve güvenliği konularında, mevzuatın uygulanmasını sağlamak ve mevzuat çalışması yapmak. b) Ulusal politikalar belirlemek, bu politikalar çerçevesinde programlar hazırlamak. c) Ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla işbirliği ve koordinasyonu sağlamak. d) Etkin denetim sağlamak amacıyla gerekli önerilerde bulunmak, sonuçlarını izlemek.

18 18 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ e) Standart çalışmaları yapmak, normlar hazırlamak ve geliştirmek. f) Üretilen ve ithal edilen kişisel koruyucu donanımların piyasa gözetimi ve denetimini yapmak, bu hususlarda usul ve esasları belirlemek. g) İş sağlığı ve güvenliği ile iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi konularında inceleme ve araştırma çalışmalarını planlamak, programlamak ve uygulanmasını sağlamak. h) Faaliyet konuları ile ilgili yayın ve dokümantasyon çalışmaları yapmak ve istatistikleri düzenlemek. i) Meslekî eğitim görenler, rehabilite edilenler, özel risk grupları ve kamu hizmetlerinde çalışanlar da dahil olmak üzere tüm çalışanların iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı korunmaları amacıyla gerekli çalışmaları yaparak tedbirlerin alınmasını sağlamak. j) İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü ile İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü Bölge Laboratuvar Müdürlüklerinin çalışmalarını düzenlemek, yönetmek ve denetlemek. k) İşyerindeki sağlık ve güvenlik risklerini önlemek ve koruyucu hizmetleri yürütmek üzere görevlendirilecek işyeri hekimleri, iş güvenliği uzmanları ve diğer görevlilerin iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili eğitim ve belgelendirme usul ve esaslarını belirlemek. l) İş sağlığı ve güvenliği alanında ölçüm, analiz, teknik kontrol, risk analizi ve değerlendirmesi, eğitim, danışmanlık, uzmanlık hizmetlerini yapmak ve bu tür hizmetleri verecek özel ve tüzel kişi ve kuruluşların niteliklerini belirlemek, yetki vermek, yetkilerini iptal etmek, kontrol ve denetimini sağlamak. m) İşyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, diğer teknik ve sağlık personel ile işçilere eğitim vermek için kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler ve Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre faaliyet gösteren şirketler ile ortak sağlık ve güvenlik birimlerini yetkilendirmek, gerektiğinde yetkilerini iptal etmek, hizmetin etkin ve verimli bir şekilde verilip verilmediğinin kontrol ve denetimini sağlamak, işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanının eğitimleri sonundaki sınavları yapmak veya yaptırmak, belgelerini vermek İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü (İSGÜM) 26 Mart 1969 tarih ve 6 / sayılı Bakanlar Kurulu kararı ile İşçi Sağlığı Genel Müdürlüğüne bağlı olarak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Merkezi (İSGÜM) kurulmuştur.

19 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 19 İSGÜM; önce İzmir Caddesinde laboratuvar için uygun olmayan küçük bir dairede çalışmalarına başlamıştır. Bu dönemde İSGÜM doğrudan Müsteşara bağlı bir merkez olarak çok aktif bir çalışma dönemi geçirmiştir yılında kurulan İSGÜM daha sonraki yıllarda kurulan beş Bölge laboratuvarı (Zonguldak, İstanbul, İzmir, Adana ve Kayseri) ile güçlendirilmeye çalışılmış ancak 2000 yılına gelindiğinde gerek teknolojik anlamda gerekse personel sayısı açısından önemli güç kaybına uğramış, hizmet performansı ve personelin motivasyonu azalmıştır. Son yıllarda özellikle AB müktesebatının uyumlaştırılması sonucunda iş sağlığı ve güvenliği alanında yaşanan değişim ve gelişmeler doğrultusunda; iş sağlığı ve güvenliği konusunda işverenlerin daha fazla inceleme ve araştırma yapmaları veya yaptırmalarını gerektiren risk yönetimine dayalı yeni bir yaklaşım hayata geçmiştir. Türkiye de iş sağlığı ve güvenliği alanında hizmet veren kamu ve özel sektör laboratuvarlarının sınırlı olması ve işletmelerin (özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler) işyerinde yapılacak ölçümler ve laboratuvarlarda yapılacak kimyasal analiz ve işlemler için devlet desteğine her zamankinden daha fazla ihtiyaç duydukları bu dönemde; iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini yurt çapında yaygınlaştırmak amacıyla mevcut laboratuvar sayısının artırılması ve gezici laboratuvar desteği sağlanması hedeflenmiştir İş Teftiş Kurulu Başkanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı nın görevleri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: a) Çalışma hayatı ile ilgili mevzuat çerçevesinde programlı veya program dışı teftiş, inceleme ve soruşturma yapmak. b) 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu ile 4904 sayılı Türkiye İş Kurumu Kanunu uyarınca işyerlerinde inceleme yapmak, iş ve işlemleri teftiş etmek. c) Kayıt dışı istihdamla mücadele etmek, bu amaçla sektörel analizlere dayalı denetimleri yürütmek ve bu konularda alınması gerekli tedbirleri önermek. d) Kayıtdışılık ile ilgili tespit yapılması halinde ilgili kurumlara gereği için bildirimde bulunmak. e) Müfettişlerin iş teftişi ile ilgili faaliyet ve işlemleri hakkında teftiş, inceleme ve soruşturmaları yürütmek.

20 20 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ f) Bakanın emri veya onayı üzerine Bakanlık merkez, taşra ve yurtdışı teşkilatı ile bağlı ve ilgili kuruluşların her türlü hesap, faaliyet ve işlemlerinin, ilgili mevzuat çerçevesinde uygulanması ile buralardaki amir, memur ve diğer görevlilerin görevleri ile hal ve hareketlerinin incelenmesini, teftişini, soruşturmasını ve ön incelemesini yapmak. g) Özel kanunlarla verilen teftiş, denetim, soruşturma ve diğer görevleri yürütmek. h) Çalışma hayatı ile ilgili mevzuatın uygulanmasını izlemek. i) Çalışma şartları, çalışma ortamı, çalışma ilişkileri, iş kazaları ve meslek hastalıkları, kayıtdışılık, iş sağlığı ve güvenliğine yönelik ihlaller ve benzeri risk kriterlerine dayanarak işyerleri ve sektörler düzeyinde analizler yapmak; müfettiş sayısı ve Kurulun diğer kaynakları göz önünde bulundurularak denetlenecek sektörleri her yıl için belirlenecek esaslara göre sınıflandırmak suretiyle riskli sektörlerdeki işyerlerinin denetimine öncelik vermek. j) Çalışma hayatının denetimi ve raporlanmasına ilişkin ilke, yöntem, standart ve teknikleri geliştirmek, denetim rehberleri hazırlamak, denetimlerin etkinliğini ve verimliliğini artırıcı tedbirleri almak, bu konuda görüş ve önerilerde bulunmak. k) Sosyal değişimler, teknolojik gelişmeler ve uluslararası mevzuatta ortaya çıkan değişikliklerin çalışma hayatıyla ilgili mevzuata yansıtılması için görüş bildirmek. l) Denetim sonuçlarına göre işgücü piyasasını geliştirecek ve çalışanların hayat seviyelerini yükseltecek tavsiye ve tekliflerde bulunmak. m) Çalışma hayatı ile ilgili mevzuat çalışmaları yapmak, gerektiğinde, teftiş ve denetimler sonucunda, mevzuatın aksayan yönleri, uygulanabilirliği, ilgili kurum ve kuruluşlarca alınması gereken önlemleri belirleyen Genel Değerlendirme Raporu hazırlamak.) Sanayi ve Ticarette İş Teftişi Hakkındaki 81 numaralı Milletlerarası Çalışma Sözleşmesinin 20 nci maddesine göre İş Teftişi Genel Değerlendirme Raporunu hazırlayarak Milletlerarası Çalışma Bürosu Genel Müdürlüğü ne göndermek. n) Uluslararası sözleşmeler çerçevesinde işyerlerinde uygulamaları incelemek ve izlemek. o) Denetim sonuçlarına ilişkin istatistikleri tutmak, derlemek, değerlendirmek ve yorumlamak. p) Bakanlığın amaçlarını daha iyi gerçekleştirmek, mevzuata, plan ve programa uygun çalışmasını temin etmek amacıyla gerekli teklifleri hazırlamak ve Bakana sunmak.

21 MESLEK YÜKSEK OKULLARI Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi (ÇASGEM) ÇASGEM'in Amacı: Çalışma hayatı ve sosyal güvenlik konularında ulusal ve uluslararası düzeyde eğitim, araştırma, inceleme, yayın, dokümantasyon ve danışmanlık faaliyetlerinde bulunmaktır. ÇASGEM; Bakanlık, bağlı kuruluşlar ile ilgili kuruluşların personeli ve özel veya kamu sektöründe faaliyet gösteren işyerlerindeki işçi, işveren veya yönetici personelin eğitimlerini sağlamak amacıyla; çalışma hayatı, sosyal güvenlik, işçi işveren ilişkileri, iş sağlığı ve güvenliği, toplam kalite yönetimi, iş teftişi, istihdam, verimlilik, iş piyasası etütleri, ergonomi, çevre, ilk yardım, iş istatistikleri ile İşyeri Hekimliği, İşyeri Hemşiresi ve Sağlık Memurluğu, İş Güvenliği ile Görevli Mühendis veya Teknik Elemanlara sertifika programları düzenler. ÇASGEM'in Temel Görevleri: a) Bakanlık, bağlı kuruluşlar ve ilgili kuruluşlarının personeli ile özel veya kamu sektöründe faaliyet gösteren işyerlerindeki işçi, işveren veya yönetici personelin eğitimlerini sağlamak amacıyla: çalışma hayatı, sosyal güvenlik, işçi-işveren ilişkileri,iş sağlığı ve güvenliği, işyeri hekimliği, toplam kalite yönetimi, iş teftişi, istihdam, verimlilik, iş piyasası etütleri, ergonomi, çevre, ilk yardım, iş istatistikleri ve benzeri konularda eğitim programları hazırlamak, seminerler düzenlemek ve bu konular ile ilgili araştırmalar yapmak, b) Çalışma ve Sosyal Güvenlik sorunları üzerine ulusal ve uluslararası bölge seminerleri düzenlemek ve düzenlenen seminerlere katılmak c) Çalışma ve Sosyal Güvenlik konularında araştırma ve incelemeler yapmak ve bu konularda gerekli bilgi ve belgeler toplamak d) İşyerlerinin çalışma konuları ve iş verimi ile ilgili sorunlarını, ilgililerin ve iş sahiplerinin olurunu alarak incelemek ve bu konularda önerilerde bulunmak e) Türkçe ve yabancı dillerde amacına uygun,görev alanına giren konularda derlemeler yapmak ve yayınlarda bulunmak f) Amacına uygun bir şekilde yerli ve yabancı yayın, dokümantasyon, filmler, fotoğraflar ve slaytlar temin ederek, bunlardan yeterince faydalanılmasını sağlamaktır.

22 22 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (SGK) Sosyal sigortalar ile genel sağlık sigortası bakımından kişileri güvence altına alacak, sosyal sigortacılık ilkelerine dayalı, etkin, adil, kolay erişilebilir, aktüeryal ve malî açıdan sürdürülebilir, çağdaş standartlarda bir sosyal güvenlik sisteminin gerçekleştirilmesi amacıyla kurulmuş olan Kurumun görevleri, 5502 sayılı Kanunun 3 üncü maddesinde belirlenmiştir: a) Ulusal kalkınma strateji ve politikaları ile yıllık uygulama programlarını dikkate alarak sosyal güvenlik politikalarını uygulamak, bu politikaların geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapmak. b) Hizmet sunduğu gerçek ve tüzel kişileri hak ve yükümlülükleri konusunda bilgilendirmek, haklarının kullanılmasını ve yükümlülüklerinin yerine getirilmesini kolaylaştırmak. c) Sosyal güvenliğe ilişkin konularda; uluslararası gelişmeleri izlemek, Avrupa Birliği ve Uluslararası kuruluşlar ile işbirliği yapmak, yabancı ülkelerle yapılacak sosyal güvenlik sözleşmelerine ilişkin gerekli çalışmaları yürütmek, usulüne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası antlaşmaları uygulamak. d) Sosyal güvenlik alanında, kamu idareleri arasında koordinasyon ve işbirliğini sağlamak. Kurum, vatandaşlarımıza doğumundan ölümüne kadar, hatta ölümünden sonra da hak sahiplerine sağlık, sigorta ve sosyal yardım alanlarında, Kaliteli, adil, kolay erişilebilir, insan odaklı hizmet veren, aktüeryal ve mali açıdan sürdürülebilir bir sosyal güvenlik sistemini yürütmek ve geliştirmek misyonu doğrultusunda hizmetleri sunmaktadır. Tüm bu hizmetler 5502 sayılı Kanunun 4 üncü maddesine göre belirlenen Genel Kurul, Yönetim Kurulu ve Başkanlık organları ile gerçekleştirilmektedir. Sosyal güvenlik sistemimiz iş kazası ve meslek hastalığı, hastalık ve analık sigorta kollarını kapsayan kısa vadeli sigorta kolları ile, malullük, ölüm ve yaşlılık sigorta kollarını kapsayan uzun vadeli sigorta kollarından oluşmaktadır. Kısa vadeli sigorta kolları kapsamında sigortalılarımıza ve hak sahiplerine; Sigortalıya, geçici iş göremezlik süresince günlük geçici iş göremezlik ödeneği verilmesi, Sigortalıya sürekli iş göremezlik geliri bağlanması,

23 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 23 İş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölen sigortalının hak sahiplerine, gelir bağlanması Gelir bağlanmış olan kız çocuklarına evlenme ödeneği verilmesi, Hastalık ve analık sigortasından sigortalıya hastalık veya analık hallerine bağlı olarak ortaya çıkan iş göremezlik süresince, günlük geçici iş göremezlik ödeneği, Analık sigortası kapsamında emzirme ödeneği, Cenaze Ödeneği, Askerlik ve doğum borçlanması hakları, verilmektedir. Uzun vadeli sigorta kolları kapsamında; Malullük sigortası kapsamında malullük aylığı, Yaşlılık sigortası kapsamında yaşlılık aylığı ve toptan ödeme,, Ölüm sigortası kapsamında ölüm aylığı, ölüm toptan ödemesi ve aylık almakta olan kız çocuklarına evlenme ödeneği ile cenaze ödeneği verilmektedir. Genel sağlık sigortası kapsamında ise; Genel sağlık sigortalısı ve bakmakla yükümlü olduğu kişilere finansmanı sağlanan tıbbî ürün ve hizmetlerinin verilmesi, Genel sağlık sigortalıları ile hak sahiplerinin hastalıklardan korunması amacıyla ilgili kamu idareleriyle kişisel koruyucu sağlık hizmetleri politikalarının tespitine ve etkin bir şekilde uygulanmasına katkı sağlanması, Genel sağlık sigortalıları ile hak sahiplerini ve işverenleri genel sağlık sigortası mevzuatından doğan hakları ve ödevleri konusunda her türlü iletişim araçları ile bilgilendirilmesi, hizmetleri verilmektedir Diğer Kurum ve Kuruluşlar Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı haricinde ise, iş sağlığı ve güvenliği faaliyetleri veya iş sağlığı ve güvenliği bölümleri bulunan diğer kamu kurum ve kuruluşları ise şunlardır: Sağlık Bakanlığı (Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü ve Sağlık Eğitimi Genel Müdürlüğü) Çevre ve Orman Bakanlığı (Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü)

24 24 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Başbakanlık Acil Durum ve Afet Yönetimi Genel Müdürlüğü Sanayi ve Ticaret Bakanlığı (Ölçüler ve Standartlar Genel Müdürlüğü vetüketicinin ve Rekabetin Korunması Genel Müdürlüğü) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (Maden İşleri Genel Müdürlüğü ve Türkiye Atom Enerjisi Kurumu Başkanlığı) Türk Standardları Enstitüsü (TSE) Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Milli Prodüktivite Merkezi (MPM) Yukarıda belirtilen kurum ve kuruluşların dışında, aşağıda belirtilen işçi ve işveren kuruluşları ile meslek örgütleri, dernek ve vakıflar da, iş sağlığı ve güvenliği ile doğrudan ve dolaylı olarak ilgilenmektedirler 3.2. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Uluslararası Çalışma Örgütü, 1919 da imzalanan Versay Antlaşmasında öngörülen Milletler Cemiyeti ile ortaya çıkmıştır. Amaç, Birinci Dünya Savaşından sonra giderek büyüyen sorunlara yönelik sosyal reform niteliğinde çözümler bulmak ve reformların uluslararası düzeyde uygulanmasını sağlamaktı. ILO, sosyal ve ekonomik konularda ve başka alanlarda geçerli ulusal politikaların geliştirilmesinde ve duruma göre uygulanmasında sendikalar ve işverenler arasındaki sosyal diyalogu geliştirerek aynı üçlü yapılanmayı üye ülkelerde de teşvik etmektedir. Uluslararası asgari çalışma standartları ve ILO nun genişletilmiş politikaları, her yıl toplanan Uluslararası Çalışma Konferansı nda belirlenmektedir. ILO üyesi ülkeler tarafından finanse edilen çalışma programı ve bütçesi ise her iki yılda bir aynı Konferans tarafından benimsenmektedir. Konferansta ayrıca, dünyada çalışanların durumu ve sosyal konulardaki sorunlar ile ilgili tartışmaların yapıldığı uluslararası forumlar gerçekleştirilmektedir. Her üye ülkenin, iki hükümet temsilcisi, bir işveren ile konferansa katılma hakkı vardır. Bu delegeler, bağımsız olarak söz alabilirler ve oy verebilirler. Konferansın yıllık oturumları arasındaki ILO çalışmaları ise, 28 Hükümet temsilcisi ile 14 işçi ve 14 işveren temsilcisinden oluşan Yönetim Kurulu tarafından sürdürülür.

25 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 25 ILO üye ülkelerinin bölgesel toplantıları, bölge ile ilgili özel konuları değerlendirmek üzere düzenli olarak yapılmaktadır. ILO nun dört temel stratejik hedefi vardır: 1) Çalışma yaşamında standartlar, temel ilke ve haklar geliştirmek ve gerçekleştirmek. 2) Kadın ve erkeklerin insana yakışır işlere sahip olabilmeleri için daha fazla fırsat yaratmak, 3) Sosyal koruma programlarının kapsamını ve etkinliğini artırmak. 4) Üçlü yapıyı ve sosyal diyalogu güçlendirmek. Bu hedefler bir dizi yolla gerçekleştirilmektedir: Temel insan haklarını geliştirmek, çalışma ve yaşam koşullarını iyileştirmek, istihdam olanakları yaratmak üzere uluslararası politika ve programların oluşturulması. Uluslararası çalışma standartlarının oluşturulması; bu standartların uygulanmasının izlenmesi için uygun mekanizmanın oluşturulması, standartların ulusal merciilere, söz konusu politikaların hayata geçirilmesinde, yol gösterici olmaktadır. Ülkelerin söz konusu politikaları pratikte fiilen gerçekleştirmelerine yardımcı olmak için, kapsamlı bir uluslararası teknik işbirliği programının, sosyal tarafların aktif ortaklığı ile oluşturulması ve uygulanması. Bu çabaların tümünün geliştirilmesi için eğitim, öğretim, araştırma ve yayın faaliyetlerinde bulunulması Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Kuruluşu 1945 yılında ABD nin San Francisco kentinde toplanan Birleşmiş Milletler Konferansı, bu dönemde bütün halkların sağlığının, dünyada barış ve güvenliğin sağlanması açısından temel önem arz ettiğini kabul ederek Çin ve Brezilya lı delegelerin bir "Uluslararası Sağlık Örgütü" kurulması amacıyla toplantı düzenlenmesi oybirliğiyle kabul edilmiştir. DSÖ Anayasası 22 Temmuz 1946 tarihinde 61 ülkenin temsilcisi tarafından imzalanmıştır. DSÖ Anayasası en az 26 üye ülke tarafından resmen kabulü ile yürürlüğe girecektir.

26 26 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Bu süre içerisinde DSÖ işlevlerini yerine getirecek bir Ara Komisyon seçilmiştir. Bu Ara Komisyon iki yıl süreyle DSÖ nün görevlerini yürütmüştür. Yugoslav Prof. Dr. Andrija Stampar başkanlığındaki Ara Komisyon tüm çalışmalarını tamamlamış ve 26 üye ülkenin onayı 7 Nisan 1948 de gerçekleşmiştir. DSÖ Anayasası nın yürürlüğe girdiği 7 Nisan her yıl "Dünya Sağlık Günü" olarak kutlanmaya başlanmıştır. Görevleri Örgütün amaçları vardır ve bu amaçları yerine getirmek için uygulanan görevler bunlardır, Sağlık alanında uluslararası nitelik taşıyan çalışmalarda yönetici ve koordinatör makam sıfatıyla hareket etmek. BM, İhtisas Kuruluşları, sağlık idareleri, meslek grupları ve keza uygun görülecek diğer örgütlerle fiili bir işbirliği kurmak ve sürdürmek. Hükümetlere, istek üzerine, sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesi için yardım yapmak. Uygun teknik yardım yapmak ve acil durumlarda, hükümetlerin istekleri ya da kabulleri ile gereken yardımı yapmak. BM in isteği üzerine, manda altındaki ülkeler halkı gibi özelliği olan topluluklara sağlık hizmetleri götürmek ve acil yardımlar yapmak ya da bunların sağlanmasına yardım etmek. Epidemiyoloji ve istatistik hizmetleri de dahil olmak üzere gerekli görülecek idari ve teknik hizmetleri kurmak ve sürdürmek. Epidemik, andemik vb. hastalıkların ortadan kaldırılması yolundaki çalışmaları teşvik etmek ve geliştirmek. Gerektiğinde diğer İhtisas Kuruluşları ile işbirliği yaparak kazalardan doğan zararları önleyebilecek önlemlerin alınmasını teşvik etmek. Gerektiğinde diğer İhtisas Kuruluşları ile işbirliği yaparak, beslenme, mesken, eğlence, ekonomik ve çalışma koşullarının ve çevre sağlığı ile ilgili diğer bütün unsurların iyileştirilmesini kolaylaştırmak. Sağlığın geliştirilmesine katkıda bulunan bilim ve meslek grupları arasında işbirliğini kolaylaştırmak. Uluslararası sağlık sorunlarına ilişkin sözleşmeler, anlaşmalar ve tüzükler teklif etmek, tavsiyelerde bulunmak ve bunlardan dolayı Örgüt e düşebilecek ve amacına uygun görevleri yerine getirmek.

27 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 27 Ana ve çocuk sağlığı ve refahı lehindeki hareketleri geliştirmek, ana ve çocuğun tam bir değişme halinde bulunan bir çevre ile uyumlu halde yaşamaya olan kabiliyetlerini arttırmak. Ruh sağlığı alanında özellikle insanlar arasında uyumlu ilişkilerin kurulmasına ilişkin her türlü faaliyetleri kolaylaştırmak. Sağlık alanında araştırmaları teşvik ve rehberlik etmek. Sağlık, tıp ve yardımcı personelin öğretim ve yetiştirilme normlarının iyileştirilmesini kolaylaştırmak. Gerekirse diğer ihtisas kuruluşları ile işbirliği yaparak kamu sağlığı, hastane hizmetleriyle sosyal güvenlik de dahil koruyucu ve tedavi edici tıbbi bakıma ilişkin idari ve sosyal teknikleri incelemek ve tanıtmak. Sağlık alanında her türlü bilgi sağlamak, tavsiyelerde bulunmak ve yardımlar yapmak. Sağlık bakımından aydınlatılmış bir kamuoyu oluşumuna yardım etmek. Hastalıkların, ölüm nedenlerinin kamu sağlığı uygulama metodlarının uluslararası nomanklatürlerini tayin etmek ve ihtiyaca göre yeniden gözden geçirmek. Teşhis yöntemlerini gerektiği kadar standart hale getirmek. Yiyeceklere, biyolojik, farmasötik ve benzeri ürünlere ilişkin uluslararası normlar geliştirmek, kurmak ve bunların kabulünü teşvik etmek Avrupa Komisyonu İş Sağlığı Ve Güvenliği Ajansı (EU-OSHA) OSHA nın kuruluş amacı: Avrupa Birliğinde işyerlerinin daha sağlıklı, güvenli ve üretken olmalarına katkıda bulunmaktır. Ajans, iş sağlığı ve güvenliği konusunda ülkelerin gelişimi ve konuyla ilgili bilgi paylaşımını sağlamaktadır. Ajans üçlü bir yapıda organize olup karar verici konumda olan her bir üye devletin devlet, işçi ve işveren temsilcilerini bir araya getirmektedir. Ajansın kuruluşu ve aktiviteleri üç Direktifle düzenlenmiştir: 2062/94, 1643/95 ve 1654/2003. Ajans merkezi İspanya nın Bilbao kentindedir. Bütün üye ülkeler devlet, işçi ve işveren tarafları ile Ajansa üyedirler.

28 28 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 4 İŞ HUKUKU İş Hukuku, çalışanlar ile çalıştıranlar arasındaki ilişkileri düzenleyen kamu hukuku dalıdır. Çalışanlar bağımlı ve bağımsız çalışanlar olarak ikiye ayrılır. Bağımsız çalışanlar, kendi adına çalışanlardır. Bağımlı çalışanlar kavramına ise, işçiler dışındaki memurlar ve sözleşmeli personel de dâhil olmasına rağmen, İş Hukuku sadece işçilerle işverenler arasındaki ilişkileri düzenlemektedir. İş Hukuku, kendi içinde iki ana dala ayrılmaktadır. Bunlardan biri, tek bir işçinin çalışma koşulları ve haklarına göre hüküm ve düzenlemelerin yer aldığı Bireysel (Ferdi) İş Hukuku, Diğeri ise; işçilerin grup halindeki sendika kurma, örgütlenme, toplu iş sözleşmesi yapma gibi faaliyetlerinin düzenlendiği Kolektif (Toplu) İş Hukukudur Toplu iş Hukuku Alanındaki Temel Kanunlar 6356 sayılı Sendikalar Ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu Bu Kanunun amacı, işçi ve işveren sendikaları ile konfederasyonların kuruluşu, yönetimi, işleyişi, denetlenmesi, çalışma ve örgütlenmesine ilişkin usul ve esaslar ile işçilerin ve işverenlerin karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumları ile çalışma şartlarını belirlemek üzere toplu iş sözleşmesi yapmalarına, uyuşmazlıkları barışçı yollarla çözümlemelerine, grev ve lokavta başvurmalarına ilişkin usul ve esasları düzenlemektir Ferdi iş Hukuku Alanındaki Temel Kanunlar Ferdi iş hukuku alanında, iş yaşamını düzenleyen 3 temel kanun bulunmaktadır. 1) 10/06/2003 tarihli Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanunu : Bu Kanunun amacı işverenler ile bir iş sözleşmesine dayanarak çalıştırılan işçilerin çalışma şartları ve çalışma ortamına ilişkin hak ve sorumluluklarını düzenlemektir.

29 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 29 2) Gemi adamları ve bunların işverenleri arasındaki hizmet akdini düzenleyen tarihli, 854 sayılı Deniz İş Kanunu :Bu kanun denizlerde, göllerde ve akarsularda Türk Bayrağını taşıyan ve yüz ve daha yukarı grostonilatoluk gemilerde bir hizmet akti ile çalışan gemi adamları ve bunların işverenleri hakkında uygulanır. 3) Basın mesleğinde çalışanlarla çalıştırılanlar arasındaki münasebetleri düzenleyen 13/06/1952 tarihli, 5953 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun dur. Bu ana kanunlar dışında, Türk Borçlar Kanunu, Hafta Tatili Kanunu, Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun, Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu, Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu gibi pek çok kanun, tüzük ve yönetmelik ferdi iş hukuku alanındaki mevzuatı oluşturmaktadır İş Kanunu (4857 sayılı) Ana Kavram ve Tanımlar İşçi; Bir iş sözleşmesine dayanarak çalışan gerçek kişiye işçi denir. İşveren; işçi çalıştıran gerçek veya tüzel kişiye yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlara işveren denir. İş İlişkisi; işçi ile işveren arasında kurulan ilişkiye iş ilişkisi denir. İş Sözleşmesi; bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşmedir. İşyeri; işveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir. İşverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (işyerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve meslekî eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılır. İşyeri, işyerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluşturulan iş organizasyonu kapsamında bir bütündür.

30 30 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İşveren Vekili ; işveren adına hareket eden ve işin, işyerinin ve işletmenin yönetiminde görev alan kimselere işveren vekili denir. İşveren vekilinin bu sıfatla işçilere karşı işlem ve yükümlülüklerinden doğrudan işveren sorumludur. Asıl İşveren-Alt İşveren İlişkisi; bir işverenden, işyerinde yürüttüğü mal veya hizmet üretimine ilişkin yardımcı işlerinde veya asıl işin bir bölümünde işletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işlerde iş alan ve bu iş için görevlendirdiği işçilerini sadece bu işyerinde aldığı işte çalıştıran diğer işveren ile iş aldığı işveren arasında kurulan ilişkiye asıl işveren-alt işveren ilişkisi denir. Bu ilişkide asıl işveren, alt işverenin işçilerine karşı o işyeri ile ilgili olarak bu Kanundan, iş sözleşmesinden veya alt işverenin taraf olduğu toplu iş sözleşmesinden doğan yükümlülüklerinden alt işveren ile birlikte sorumludur. Asıl işverenin işçilerinin alt işveren tarafından işe alınarak çalıştırılmaya devam ettirilmesi suretiyle hakları kısıtlanamaz veya daha önce o işyerinde çalıştırılan kimse ile alt işveren ilişkisi kurulamaz. Aksi halde ve genel olarak asıl işveren alt işveren ilişkisinin muvazaalı işleme dayandığı kabul edilerek alt işverenin işçileri başlangıçtan itibaren asıl işverenin işçisi sayılarak işlem görürler. İşletmenin ve işin gereği ile teknolojik nedenlerle uzmanlık gerektiren işler dışında asıl iş bölünerek alt işverenlere verilemez İş Kanunu nun Kapsamı ve Uygulama Alanı 4857 sayılı İş Kanunu, 4 üncü maddesinde sayılan istisnalar dışında kalan bütün işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine ve işçilerine faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. Aşağıda sayılı iş ve işyerlerinde İş Kanunu hükümleri uygulanamaz. a) Deniz ve hava taşıma işlerinde, b) 50'den az işçi çalıştırılan (50 dahil) tarım ve orman işlerinin yapıldığı işyerlerinde veya işletmelerinde, c) Aile ekonomisi sınırları içinde kalan tarımla ilgili her çeşit yapı işleri, d) Bir ailenin üyeleri ve 3 üncü dereceye kadar (3 üncü derece dahil) hısımları arasında dışardan başka biri katılmayarak evlerde ve el sanatlarının yapıldığı işlerde, e) Ev hizmetlerinde, f) Çıraklar hakkında,

31 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 31 g) Sporcular hakkında, h) Rehabilite edilenler hakkında, ı) 507 sayılı Esnaf ve Sanatkârlar Kanununun 2 nci maddesinin tarifine uygun üç kişinin çalıştığı işyerlerinde. Ancak; a) Kıyılarda veya liman ve iskelelerde gemilerden karaya ve karadan gemilere yapılan yükleme ve boşaltma işleri, b) Havacılığın bütün yer tesislerinde yürütülen işler, c) Tarım sanatları ile tarım aletleri, makine ve parçalarının yapıldığı atölye ve fabrikalarda görülen işler, d) Tarım işletmelerinde yapılan yapı işleri, e) Halkın faydalanmasına açık veya işyerinin eklentisi durumunda olan park ve bahçe işleri, f) Deniz İş Kanunu kapsamına girmeyen ve tarım işlerinden sayılmayan, denizlerde çalışan su ürünleri üreticileri ile ilgili işler, 4857 sayılı İş Kanunu hükümlerine tabidir Fazla Çalışma Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 50 yükseltilmesi suretiyle ödenir. SORU - Bir işçi Ocak ayında 4 haftalık çalışma süresinde 210 saat çalışma yapmıştır. İşçinin çalışma ücreti 10 TL/saat ise, bu işçi Ocak ayında kaç TL fazla çalışma ücreti alır? A) 150 B) 300 C) 450 D) 2100 E) 2550 CEVAP: C şıkkı

32 32 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda, yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 25 yükseltilmesiyle ödenir. SORU - Bir işçi, A şirketi ile haftada 40 saat çalışmak üzere sözleşme yapmıştır. İşçinin çalışma ücreti 8 TL/saat tir. Nisan ayında 4 haftalık çalışma süresi içinde 200 saat çalışma yapan işçinin fazla çalışmaları karşılığında alacağı ücret kaç TL dir? A) 320 B) 400 C) 440 D) 480 E) 1600 CEVAP: C şıkkı Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz Zorunlu Nedenlerle Fazla Çalışma Gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde yahut makineler veya araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşulu ile işçilerin hepsi veya bir kısmına fazla çalışma yaptırılabilir. Bu durumda fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur.

33 MESLEK YÜKSEK OKULLARI Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günlerinde Çalışma Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde işyerlerinde çalışılıp çalışılmayacağı toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmeleri ile kararlaştırılır. Sözleşmelerde hüküm bulunmaması halinde söz konusu günlerde çalışılması için işçinin onayı gereklidir Hafta Tatili Bu Kanun kapsamına giren işyerlerinde, işçilere tatil gününden önceki iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmidört saat dinlenme (hafta tatili) verilir. Çalışılmayan hafta tatili günü için işveren tarafından bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak ödenir Genel Tatil Bu Kanun kapsamına giren işyerlerinde çalışan işçilere, kanunlarda ulusal bayram ve genel tatil günü olarak kabul edilen günlerde çalışmazlarsa, bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücretleri tam olarak, tatil yapmayarak çalışırlarsa ayrıca çalışılan her gün için bir günlük ücreti ödenir. Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde işçilerin ulusal bayram ve genel tatil ücretleri işverence işçiye ödenir Çalışma Süresi Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir.

34 34 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Çalışma sürelerinin yukarıdaki esaslar çerçevesinde uygulama şekilleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir. Sağlık kuralları bakımından günde ancak yedibuçuk saat ve daha az çalışılması gereken işler, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığı tarafından müştereken hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir Gece Süresi ve Gece Çalışmaları Çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönemdir. Bazı işlerin niteliğine ve gereğine göre yahut yurdun bazı bölgelerinin özellikleri bakımından, çalışma hayatına ilişkin "gece" başlangıcının daha geriye alınması veya yaz ve kış saatlerinin ayarlanması, yahut gün döneminin başlama ve bitme saatlerinin belirtilmesi suretiyle birinci fıkradaki hükmün uygulama şekillerini tespit etmek yahut bazı gece çalışmalarına herhangi bir oranda fazla ücret ödenmesi usulünü koymak veyahut gece işletilmelerinde ekonomik bir zorunluluk bulunmayan işyerlerinde işçilerin gece çalışmalarını yasak etmek üzere yönetmelikler çıkartılabilir. İşçilerin gece çalışmaları 7,5 saati geçemez. Gece çalıştırılacak işçilerin sağlık durumlarının gece çalışmasına uygun olduğu, işe başlamadan önce alınacak sağlık raporu ile belgelenir. Gece çalıştırılan işçiler en geç iki yılda bir defa işveren tarafından periyodik sağlık kontrolünden geçirilirler. İşçilerinin sağlık kontrollerinin masrafları işveren tarafından karşılanır. Postası değiştirilecek işçi kesintisiz en az onbir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz Gece Çalıştırma Yasağı Sanayie ait işlerde onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır.

35 MESLEK YÜKSEK OKULLARI Feshin Geçerli Sebebe Dayandırılması (İş Güvencesi) Otuz veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde en az altı aylık kıdemi olan işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesini fesheden işveren, işçinin yeterliliğinden veya davranışlarından ya da işletmenin, işyerinin veya işin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorundadır. Özellikle aşağıdaki hususlar fesih için geçerli bir sebep oluşturmaz: a) Sendika üyeliği veya çalışma saatleri dışında veya işverenin rızası ile çalışma saatleri içinde sendikal faaliyetlere katılmak, b) İşyeri sendika temsilciliği yapmak, c) Mevzuattan veya sözleşmeden doğan haklarını takip için işveren aleyhine idari veya adli makamlara başvurmak veya bu hususta başlatılmış sürece katılmak, d) Irk, renk, cinsiyet, medeni hal, aile yükümlülükleri, hamilelik, doğum, din, siyasi görüş ve benzeri nedenler, e) 74 üncü maddede öngörülen ve kadın işçilerin çalıştırılmasının yasak olduğu sürelerde işe gelmemek, f) Hastalık veya kaza nedeniyle 25 inci maddenin (I) numaralı bendinin (b) alt bendinde öngörülen bekleme süresinde işe geçici devamsızlık Çalışma Koşullarında Değişiklik ve İş Sözleşmesinin Feshi İşveren, iş sözleşmesiyle veya iş sözleşmesinin eki niteliğindeki personel yönetmeliği ve benzeri kaynaklar ya da işyeri uygulamasıyla oluşan çalışma koşullarında esaslı bir değişikliği ancak durumu işçiye yazılı olarak bildirmek suretiyle yapabilir. Bu şekle uygun olarak yapılmayan ve işçi tarafından 6 işgünü içinde yazılı olarak kabul edilmeyen değişiklikler işçiyi bağlamaz. Taraflar aralarında anlaşarak çalışma koşullarını her zaman değiştirebilir. Çalışma koşullarında değişiklik geçmişe etkili olarak yürürlüğe konulamaz.

36 36 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 4.4. İşverenin İş Kazası Ve Meslek Hastalığı Halinde Sorumluluğu Ve Rücu İşveren, iş kazasına uğrayan veya meslek hastalığına tutulan genel sağlık sigortalısına, sağlık durumunun gerektirdiği sağlık hizmetlerini derhal sağlamakla yükümlüdür. Bu amaçla işveren tarafından yapılan ve belgelere dayanan sağlık hizmeti giderleri ve yol gideri, gündelik ve refakatçi giderleri, Sağlık Hizmetleri Fiyatlandırma Komisyonu tarafından belirlenen tutarı geçmemek üzere Kurum tarafından karşılanır. Birinci fıkrada belirtilen yükümlülüklerin yerine getirilmesindeki ihmalinden veya gecikmesinden dolayı, genel sağlık sigortalısının tedavi süresinin uzamasına veya malul kalmasına veya malullük derecesinin artmasına sebep olan işveren, Kurumun bu nedenle yaptığı her türlü sağlık hizmeti giderini ödemekle yükümlüdür. İş kazası ile meslek hastalığı, işverenin kastı veya sigortalının iş sağlığını koruma ve iş güvenliği ile ilgili mevzuat hükümlerine aykırı hareketi sonucu olmuşsa, Kurumca yapılan veya yapılacak iş kazasına yönelik sağlık hizmetine ilişkin giderler ile yol gideri, gündelik ve refakatçi giderleri işverene tazmin ettirilir. İşverenin sorumluluğunun tespitinde kaçınılmazlık ilkesi dikkate alınır. İşverenin bu maddenin uygulanmasına ilişkin sorumlulukları, yurt dışında geçici ya da sürekli görevlendirme hâlinde de devam eder Sağlık Raporu Olmaksızın Çalıştırma Halinde Rücu İlgili kanunları gereğince çalışacağı iş için sağlık raporu alınması gerektiği hâlde, sağlık raporuna dayanmaksızın veya alınan raporlarda çalıştığı işte tıbbî yönden çalışmasının elverişli olmadığı belirtildiği hâlde, genel sağlık sigortalısını çalıştıran işverenlere, bu nedenlerle Kurumca yapılan sağlık hizmetine ilişkin giderler ile yol gideri, gündelik ve refakatçi giderleri tazmin ettirilir. Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) ve (c) bentleri kapsamındaki kişiler, hekim veya diş hekimi sağlık raporu ile çalışamayacağı belgelenen işlerde çalıştırılamaz.

37 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 37 Bu kişileri çalıştıran işverenler, genel sağlık sigortalısının aynı hastalığı ile illiyet bağı kurulan hastalıkları sebebiyle Kurumca yapılan masraflarını ödemekle yükümlüdür. Bu kişiler, bir başka işverene ait işyerinde çalışmış ise bu durumu bilerek çalıştıran işveren ile genel sağlık sigortalısı, doğacak masraflardan Kuruma karşı müştereken ve müteselsilen sorumludur Üçüncü Kişilere Rücu Genel sağlık sigortalısına ve bunların bakmakla yükümlü olduğu kişilere kastı veya suç sayılır bir hareketi veya ilgili kanunlarla verilmiş bir görevi yapmaması ya da ihmali nedeniyle Kurumun sağlık hizmeti sağlamasına veya bu kişilerin tedavi süresinin uzamasına sebep olduğu mahkeme kararıyla tespit edilen üçüncü kişilere, Kurumun bu nedenlerle yaptığı sağlık hizmeti giderleri tazmin ettirilir. Açılacak rücuen tazminat davalarında, kusur oranları da dikkate alınır İş Kazalarında ve Meslek Hastalıklarında Hukuki ve Cezai Sorumluluklar İş kazalarının ve meslek hastalıklarının hukuki sonuçlarının tazminata ve cezaya yönelik olmak üzere iki boyutu bulunmaktadır. Tazminat davaları, Asliye Hukuk (İş) Mahkemelerinde açılırken, ceza davaları suçun ağırlığına göre, Asliye Ceza veya Ağır Ceza Mahkemelerinde açılmaktadır. Tazminat davalarını ilgilendiren temel kanun 6098 Türk Borçlar Kanunu, ceza davalarını ilgilendiren temel kanun ise 1 Nisan 2005 tarihinde yürürlüğe giren 5237 sayılı yeni Türk Ceza Kanunu dur Temel Hukuk Kavramları Haksız Fiil : Bir kimse, hukuka aykırı bir fiil ile başka bir kimseye zarar verirse, bir haksız fiil işlemiş olur. Bunun sonucunda, bu kimse (fail) ile zarara uğramış olan kimse (mağdur) arasında bir borç ilişkisi doğar. Bu borç ilişkisi dolayısıyla da, fail, zarara uğramış olan kimsenin zararını tazmin etmek borcu altına girer. Kusur : Hukuka aykırı neticeyi istemek (kast) veya bu neticeyi istememekle beraber hukuka aykırılıktan kaçınmak için iradeyi kafi derecede yormamaktır. (İhmal)

38 38 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İlliyet Bağı (Nedensellik Bağı) : Haksız fiil failinin tazminat borcunun doğabilmesi için, hukuka aykırı fiil ile bu fiil sonucunda ortaya çıkan zarar arasında bir sebep-sonuç ilişkisinin bulunması gereklidir. İşte, bu sebepsonuç ilişkisine illiyet bağı denilir. Tazmin : Haksız fiil sonucunda, mağdurun uğramış olduğu maddi veya manevi zararın fail tarafından giderilmesi ve karşılanması gerekir ki buna tazmin etme denilir. Tazmin edilen miktara veya meblağa ise tazminat denilir. Tazminat, maddi tazminat (ayni veya nakdi) ve manevi tazminat olarak ikiye ayrılır. Kusursuz Sorumluluk : Hukukumuzda, esas prensip olarak hukuka aykırı fiil (haksız fiil) ile başka bir kimseye zarar veren kimsenin sorumlu tutulabilmesi için kusurun varlığı gerekmektedir. Ancak, bazı istisnai hallerde sorumluluk için kusurun varlığı şartı aranmamaktadır. Bunlar, kusursuz sorumluluk halleridir. İstihdam Edenin Sorumluluğu : Borçlar Kanununun 55. maddesine göre, istihdam eden kişi, çalışan şahsın hizmetini ifa etmesi sırasında meydana getirdiği zarardan sorumludur. İstihdam Edenin Sorumluluktan Kurtulması : İstihdam eden, zararın doğmaması için hal ve şartların gerektirdiği bütün dikkat ve özeni gösterdiğini veya bütün dikkat ve özeni göstermiş olsa bile zararın gerçekleşmesine engel olamayacağını ispat ederse sorumlu tutulamaz. İstihdam Edenin Rücu Hakkı : İstihdam eden, zarar gören üçüncü şahsın zararını tazmin ettiği takdirde, kendisini bu suretle zarara sokmuş olan müstahdeme rücu etmek hakkına sahiptir. Ancak, bu husus, müstahdemin kusurlu olması durumunda ve sadece kusuru oranında mümkün olabilir. Müstahdemin kusuru yok ise, bu yola başvurmak mümkün değildir. İş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili tazminat hukukuna yönelik olarak, Borçlar Kanununun 332. maddesi ile 4857 sayılı İş Kanununun 77. maddesi temel maddeler olarak göze çarpmaktadır.

39 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 39 İş sahibi, akdin hususi halleri ve işin mahiyeti noktasından hakkaniyet dairesinde kendisinden istenebileceği derecede çalışmak dolayısıyla maruz kaldığı tehlikelere karşı icap eden tedbirleri ittihaza ve münasip ve çalışma mahalleri ile, işçi birlikte ikamet etmekte ise sıhhi yatacak yer tedarikine mecburdur. İş sahibinin yukarıdaki fıkra hükmüne aykırı hareketi neticesinde işçinin ölmesi halinde onun yardımlarından mahrum kalanların bu yüzden uğradıkları zararlara karşı isteyebilecekleri tazminat dahi akde aykırı hareketlerden doğan tazminat davaları hakkındaki hükümlere tabi olur. İşverenin İdari Sorumluluğu : İşverenin idari sorumluluğu, tazminat ve idari para cezası uygulaması söz konusudur Tazminat Çeşitleri A) Manevi Tazminat : İşçinin, işverenden isteyebileceği manevi tazminat, cismani zarara uğrayan kişiye veya bu nedenle vefat eden kişinin ailesine, çekilen acı, elem ve ıstırapları hafifletmek amacıyla, hakimin takdir edeceği uygun bir miktar paradan ibaret olup, matematiksel yönden herhangi bir hesabı gerektirmemektedir. B) Maddi Tazminat İşçinin, işverenden isteyebileceği maddi tazminat ise, daima matematiksel yönden hesaplamayı gerektiren ve zararın gerçek miktarını bulmaya ve karşılamaya yönelik bir tazminat çeşididir. Maddi tazminat üç çeşittir: 1) Rücu Tazminatı 2) İş Göremezlik Tazminatı 3) Destekten Yoksunluk Tazminatı B-1-Rücu Tazminatı : Geri alma tazminatı anlamına gelen bu tazminat, daha önce Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından karşılanmış olan zararlar tutarının, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 21. ve 23. maddelerine göre, kusurlu işverene veya kusurlu üçüncü şahıslara ödettirilmesinden ibarettir.

40 40 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ B-2-İş Göremezlik Tazminatı : Maddi tazminat da denilen bu tazminat, cismani bir zarara uğrayan kimsenin, iş göremezliği ölçüsünde çalışmasının aksayacağı ve bu nedenle maruz kalacağı zarar ve ziyanın, kendisini çalıştırandan isteyebileceği prensip olarak kabul edilmiştir. Buna göre, iş kazası veya meslek hastalığı sonucunda, meslekte kazanma gücünü az veya çok kaybeden bir işçinin, kaybı ile ilgili gerçek zararını, kendisinin olayda tam kusurlu olması dışında, işverenden talep etmeye hakkı bulunmaktadır. Meydana gelen iş kazası veya meslek hastalığı durumlarında, meslekte kazanma gücü kayıp oranı % 10 ve daha fazla ise, Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından sigortalıya sürekli iş göremezlik geliri bağlanmaktadır.(5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu Mad.19) Sürekli iş göremezlik gelirinin sigortalıya ömrü boyunca verilmesi esastır. B-3-Destekten Yoksunluk Tazminatı : Bu tazminat, iş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölümlerde, ölen kimsenin destek olduğu kişiler tarafından işverenden istenebilecek bir tazminat türüdür. Bu kişiler tarafından, işverenden tazminat istenebilmesi için, destek durumundaki işçinin ölümü ile yardım gören kişilerin para ile ölçülebilecek bir zarara uğramış olmaları gerekmektedir. Bu durum, Ölüm neticesi olarak, diğer kimseler müteveffanın yardımından mahrum kaldıkları takdirde, onların bu zararını da tazmin etmek lazım gelir hükmü ile düzenlenmiştir.

41 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 41 BÖLÜM 5 İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ KANUNU Sayılı İş Sağlığı Ve Güvenliği Kanunu Bu Kanunun amacı; işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini düzenlemektir. Bu Kanun; kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine, çırak ve stajyerler de dâhil olmak üzere tüm çalışanlarına faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. Amaç Kanunun amacı; işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini düzenlemektir. Kapsam ve istisnalar Kanun; kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine, çırak ve stajyerler de dâhil olmak üzere tüm çalışanlarına faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. Ancak aşağıda belirtilen faaliyetler ve kişiler hakkında bu Kanun hükümleri uygulanmaz: a) Fabrika, bakım merkezi, dikimevi ve benzeri işyerlerindekiler hariç Türk Silahlı Kuvvetleri, genel kolluk kuvvetleri ve Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığının faaliyetleri. b) Afet ve acil durum birimlerinin müdahale faaliyetleri. c) Ev hizmetleri. d) Çalışan istihdam etmeksizin kendi nam ve hesabına mal ve hizmet üretimi yapanlar. e) Hükümlü ve tutuklulara yönelik infaz hizmetleri sırasında, iyileştirme kapsamında yapılan işyurdu, eğitim, güvenlik ve meslek edindirme faaliyetleri.

42 42 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Tanımlar Çalışan: Kendi özel kanunlarındaki statülerine bakılmaksızın kamu veya özel işyerlerinde istihdam edilen gerçek kişi. Çalışan temsilcisi: İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalara katılma, çalışmaları izleme, tedbir alınmasını isteme, tekliflerde bulunma ve benzeri konularda çalışanları temsil etmeye yetkili çalışan. Destek elemanı: Asli görevinin yanında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili önleme, koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk yardım ve benzeri konularda özel olarak görevlendirilmiş uygun donanım ve yeterli eğitime sahip kişi. Eğitim kurumu: İş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi ve diğer sağlık personelinin eğitimlerini vermek üzere Bakanlıkça yetkilendirilen kamu kurum ve kuruluşlarını, üniversiteleri ve Türk Ticaret Kanununa göre faaliyet gösteren şirketler tarafından kurulan müesseseler. Genç çalışan: Onbeş yaşını bitirmiş ancak onsekiz yaşını doldurmamış çalışan. İş Güvenliği Uzmanı: Usul ve esasları yönetmelikle belirlenen, iş sağlığı ve güvenliği alanında görev yapmak üzere Bakanlıkça yetkilendirilmiş, iş güvenliği uzmanlığı belgesine sahip, Bakanlık ve ilgili kuruluşlarında çalışma hayatını denetleyen müfettişler ile mühendislik veya mimarlık eğitimi veren fakültelerin mezunları ile teknik eleman. İş kazası: İşyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen özre uğratan olay. İşveren: Çalışan istihdam eden gerçek veya tüzel kişi yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşlar. İşyeri: Mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile çalışanın birlikte örgütlendiği, işverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen işyerine bağlı yerler ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim yerleri ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçları da içeren organizasyon.

43 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 43 İşyeri hekimi: İş sağlığı ve güvenliği alanında görev yapmak üzere Bakanlıkça yetkilendirilmiş, işyeri hekimliği belgesine sahip hekim. İşyeri sağlık ve güvenlik birimi: İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini yürütmek üzere kurulan, gerekli donanım ve personele sahip olan birim. Meslek hastalığı: Mesleki risklere maruziyet sonucu ortaya çıkan hastalık. Ortak sağlık ve güvenlik birimi: Kamu kurum ve kuruluşları, organize sanayi bölgeleri ile Türk Ticaret Kanununa göre faaliyet gösteren şirketler tarafından, işyerlerine iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini sunmak üzere kurulan gerekli donanım ve personele sahip olan ve Bakanlıkça yetkilendirilen birim. Önleme: İşyerinde yürütülen işlerin bütün safhalarında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili riskleri ortadan kaldırmak veya azaltmak için planlanan ve alınan tedbirlerin tümü. Risk: Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimali. Risk değerlendirmesi: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalar. Tehlike: İşyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya işyerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyeli. Tehlike sınıfı: İş sağlığı ve güvenliği açısından, yapılan işin özelliği, işin her safhasında kullanılan veya ortaya çıkan maddeler, iş ekipmanı, üretim yöntem ve şekilleri, çalışma ortam ve şartları ile ilgili diğer hususlar dikkate alınarak işyeri için belirlenen tehlike grubu. Teknik eleman: Teknik öğretmen, fizikçi, kimyager ve biyolog unvanına sahip olanlar ile üniversitelerin iş sağlığı ve güvenliği programı mezunları.

44 44 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İşveren adına hareket eden, işin ve işyerinin yönetiminde görev alan işveren vekilleri, Kanunun uygulanması bakımından işveren sayılır İşverenin Genel Yükümlülüğü İşveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup bu çerçevede; a) Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar. b) İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar. c) Risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır. d) Çalışana görev verirken, çalışanın sağlık ve güvenlik yönünden işe uygunluğunu göz önüne alır. e) Yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri alır. İşyeri dışındaki uzman kişi ve kuruluşlardan hizmet alınması, işverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmaz. Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği alanındaki yükümlülükleri, işverenin sorumluluklarını etkilemez. İşveren, iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin maliyetini çalışanlara yansıtamaz Risklerden Korunma İlkeleri İşverenin yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde aşağıdaki ilkeler göz önünde bulundurulur: a) Risklerden kaçınmak. b) Kaçınılması mümkün olmayan riskleri analiz etmek. c) Risklerle kaynağında mücadele etmek.

45 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 45 d) İşin kişilere uygun hale getirilmesi için işyerlerinin tasarımı ile iş ekipmanı, çalışma şekli ve üretim metotlarının seçiminde özen göstermek, özellikle tekdüze çalışma ve üretim temposunun sağlık ve güvenliğe olumsuz etkilerini önlemek, önlenemiyor ise en aza indirmek. e) Teknik gelişmelere uyum sağlamak. f) Tehlikeli olanı, tehlikesiz veya daha az tehlikeli olanla değiştirmek. g) Teknoloji, iş organizasyonu, çalışma şartları, sosyal ilişkiler ve çalışma ortamı ile ilgili faktörlerin etkilerini kapsayan tutarlı ve genel bir önleme politikası geliştirmek. h) Toplu korunma tedbirlerine, kişisel korunma tedbirlerine göre öncelik vermek. i) Çalışanlara uygun talimatlar vermek Risk Değerlendirmesi, Kontrol, Ölçüm ve Araştırma İşveren, iş sağlığı ve güvenliği yönünden risk değerlendirmesi yapmak veya yaptırmakla yükümlüdür. Risk değerlendirmesi yapılırken aşağıdaki hususlar dikkate alınır: a) Belirli risklerden etkilenecek çalışanların durumu. b) Kullanılacak iş ekipmanı ile kimyasal madde ve müstahzarların seçimi. c) İşyerinin tertip ve düzeni. d) Genç, yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile kadın çalışanların durumu. İşveren, yapılacak risk değerlendirmesi sonucu alınacak iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri ile kullanılması gereken koruyucu donanım veya ekipmanı belirler. İşyerinde uygulanacak iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri, çalışma şekilleri ve üretim yöntemleri; çalışanların sağlık ve güvenlik yönünden korunma düzeyini yükseltecek ve işyerinin idari yapılanmasının her kademesinde uygulanabilir nitelikte olmalıdır. İşveren, iş sağlığı ve güvenliği yönünden çalışma ortamına ve çalışanların bu ortamda maruz kaldığı risklerin belirlenmesine yönelik gerekli kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmaların yapılmasını sağlar.

46 46 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 5.5. Acil Durum Planları, Yangınla Mücadele ve İlk yardım İşveren; a) Çalışma ortamı, kullanılan maddeler, iş ekipmanı ile çevre şartlarını dikkate alarak meydana gelebilecek acil durumları önceden değerlendirerek, çalışanları ve çalışma çevresini etkilemesi mümkün ve muhtemel acil durumları belirler ve bunların olumsuz etkilerini önleyici ve sınırlandırıcı tedbirleri alır. b) Acil durumların olumsuz etkilerinden korunmak üzere gerekli ölçüm ve değerlendirmeleri yapar, acil durum planlarını hazırlar. c) Acil durumlarla mücadele için işyerinin büyüklüğü ve taşıdığı özel tehlikeler, yapılan işin niteliği, çalışan sayısı ile işyerinde bulunan diğer kişileri dikkate alarak; önleme, koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk yardım ve benzeri konularda uygun donanıma sahip ve bu konularda eğitimli yeterli sayıda kişiyi görevlendirir, araç ve gereçleri sağlayarak eğitim ve tatbikatları yaptırır ve ekiplerin her zaman hazır bulunmalarını sağlar. d) Özellikle ilk yardım, acil tıbbi müdahale, kurtarma ve yangınla mücadele konularında, işyeri dışındaki kuruluşlarla irtibatı sağlayacak gerekli düzenlemeleri yapar Tahliye Ciddi, yakın ve önlenemeyen tehlikenin meydana gelmesi durumunda işveren; a) Çalışanların işi bırakarak derhal çalışma yerlerinden ayrılıp güvenli bir yere gidebilmeleri için, önceden gerekli düzenlemeleri yapar ve çalışanlara gerekli talimatları verir. b) Durumun devam etmesi hâlinde, zorunluluk olmadıkça, gerekli donanıma sahip ve özel olarak görevlendirilenler dışındaki çalışanlardan işlerine devam etmelerini isteyemez. İşveren, çalışanların kendileri veya diğer kişilerin güvenliği için ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıkları ve amirine hemen haber veremedikleri durumlarda; istenmeyen sonuçların önlenmesi için, bilgileri ve mevcut teknik donanımları çerçevesinde müdahale edebilmelerine imkân sağlar. Böyle bir durumda çalışanlar, ihmal veya dikkatsiz davranışları olmadıkça yaptıkları müdahaleden dolayı sorumlu tutulamaz.

47 MESLEK YÜKSEK OKULLARI Çalışmaktan Kaçınma Hakkı Ciddi ve yakın tehlike ile karşı karşıya kalan çalışanlar kurula, kurulun bulunmadığı işyerlerinde ise işverene başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep edebilir. Kurul acilen toplanarak, işveren ise derhâl kararını verir ve durumu tutanakla tespit eder. Karar, çalışana ve çalışan temsilcisine yazılı olarak bildirilir. Kurul veya işverenin çalışanın talebi yönünde karar vermesi hâlinde çalışan, gerekli tedbirler alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınabilir. Çalışanların çalışmaktan kaçındığı dönemdeki ücreti ile kanunlardan ve iş sözleşmesinden doğan diğer hakları saklıdır. Çalışanlar ciddi ve yakın tehlikenin önlenemez olduğu durumlarda çalışan işyerini veya tehlikeli bölgeyi terk ederek belirlenen güvenli yere gider. Çalışanların bu hareketlerinden dolayı hakları kısıtlanamaz. İş sözleşmesiyle çalışanlar, talep etmelerine rağmen gerekli tedbirlerin alınmadığı durumlarda, tabi oldukları kanun hükümlerine göre iş sözleşmelerini feshedebilir. Toplu sözleşme veya toplu iş sözleşmesi ile çalışan kamu personeli, bu kapsamda çalışmadığı dönemde fiilen çalışmış sayılır. İş sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre işyerinde işin durdurulması hâlinde, bu madde hükümleri uygulanmaz İş Kazası ve Meslek Hastalıklarının Kayıt ve Bildirimi İşveren; a) Bütün iş kazalarının ve meslek hastalıklarının kaydını tutar, gerekli incelemeleri yaparak bunlar ile ilgili raporları düzenler. b) İşyerinde meydana gelen ancak yaralanma veya ölüme neden olmadığı halde işyeri ya da iş ekipmanının zarara uğramasına yol açan veya çalışan, işyeri ya da iş ekipmanını zarara uğratma potansiyeli olan olayları inceleyerek bunlar ile ilgili raporları düzenler.

48 48 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İşveren, aşağıdaki hallerde belirtilen sürede Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirimde bulunur: a) İş kazalarını kazadan sonraki üç iş günü içinde. b) Sağlık hizmeti sunucuları veya işyeri hekimi tarafından kendisine bildirilen meslek hastalıklarını, öğrendiği tarihten itibaren üç iş günü içinde. İşyeri hekimi veya sağlık hizmeti sunucuları; meslek hastalığı ön tanısı koydukları vakaları, Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularına sevk eder. Sağlık hizmeti sunucuları kendilerine intikal eden iş kazalarını, yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucuları ise meslek hastalığı tanısı koydukları vakaları en geç on gün içinde Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirir Sağlık Gözetimi İşveren; a) Çalışanların işyerinde maruz kalacakları sağlık ve güvenlik risklerini dikkate alarak sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlar. b) Aşağıdaki hallerde çalışanların sağlık muayenelerinin yapılmasını sağlamak zorundadır: 1) İşe girişlerinde. 2) İş değişikliğinde. 3) İş kazası, meslek hastalığı veya sağlık nedeniyle tekrarlanan işten uzaklaşmalarından sonra işe dönüşlerinde talep etmeleri hâlinde. 4) İşin devamı süresince, çalışanın ve işin niteliği ile işyerinin tehlike sınıfına göre Bakanlıkça belirlenen düzenli aralıklarla. Tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde çalışacaklar, yapacakları işe uygun olduklarını belirten sağlık raporu olmadan işe başlatılamaz. Kanun kapsamında alınması gereken sağlık raporları, işyeri sağlık ve güvenlik biriminde veya hizmet alınan ortak sağlık ve güvenlik biriminde görevli olan işyeri hekiminden alınır. Raporlara itirazlar Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenen hakem hastanelere yapılır, verilen kararlar kesindir.

49 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 49 Sağlık gözetiminden doğan maliyet ve bu gözetimden kaynaklı her türlü ek maliyet işverence karşılanır, çalışana yansıtılamaz. Sağlık muayenesi yaptırılan çalışanın özel hayatı ve itibarının korunması açısından sağlık bilgileri gizli tutulur Çalışanların Bilgilendirilmesi İşyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve sürdürülebilmesi amacıyla işveren, çalışanları ve çalışan temsilcilerini işyerinin özelliklerini de dikkate alarak aşağıdaki konularda bilgilendirir: a) İşyerinde karşılaşılabilecek sağlık ve güvenlik riskleri, koruyucu ve önleyici tedbirler. b) Kendileri ile ilgili yasal hak ve sorumluluklar. c) İlk yardım, olağan dışı durumlar, afetler ve yangınla mücadele ve tahliye işleri konusunda görevlendirilen kişiler. İşveren; a) Ciddi ve yakın tehlikeye maruz kalan veya kalma riski olan bütün çalışanları, tehlikeler ile bunlardan doğan risklere karşı alınmış ve alınacak tedbirler hakkında derhal bilgilendirir. b) Başka işyerlerinden çalışmak üzere kendi işyerine gelen çalışanların birinci fıkrada belirtilen bilgileri almalarını sağlamak üzere, söz konusu çalışanların işverenlerine gerekli bilgileri verir. c) Risk değerlendirmesi, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili koruyucu ve önleyici tedbirler, ölçüm, analiz, teknik kontrol, kayıtlar, raporlar ve teftişten elde edilen bilgilere, destek elemanları ile çalışan temsilcilerinin ulaşmasını sağlar Çalışanların Eğitimi İşveren, çalışanların iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerini almasını sağlar. Bu eğitim özellikle; işe başlamadan önce, çalışma yeri veya iş değişikliğinde, iş ekipmanının değişmesi hâlinde veya yeni teknoloji uygulanması hâlinde verilir. Eğitimler, değişen ve ortaya çıkan yeni risklere uygun olarak yenilenir, gerektiğinde ve düzenli aralıklarla tekrarlanır. Çalışan temsilcileri özel olarak eğitilir.

50 50 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Mesleki eğitim alma zorunluluğu bulunan tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işlerde, yapacağı işle ilgili mesleki eğitim aldığını belgeleyemeyenler çalıştırılamaz. İş kazası geçiren veya meslek hastalığına yakalanan çalışana işe başlamadan önce, söz konusu kazanın veya meslek hastalığının sebepleri, korunma yolları ve güvenli çalışma yöntemleri ile ilgili ilave eğitim verilir. Ayrıca, herhangi bir sebeple altı aydan fazla süreyle işten uzak kalanlara, tekrar işe başlatılmadan önce bilgi yenileme eğitimi verilir. Tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde; yapılacak işlerde karşılaşılacak sağlık ve güvenlik riskleri ile ilgili yeterli bilgi ve talimatları içeren eğitimin alındığına dair belge olmaksızın, başka işyerlerinden çalışmak üzere gelen çalışanlar işe başlatılamaz. Geçici iş ilişkisi kurulan işveren, iş sağlığı ve güvenliği risklerine karşı çalışana gerekli eğitimin verilmesini sağlar. Verilecek eğitimin maliyeti çalışanlara yansıtılamaz. Eğitimlerde geçen süre çalışma süresinden sayılır. Eğitim sürelerinin haftalık çalışma süresinin üzerinde olması hâlinde, bu süreler fazla sürelerle çalışma veya fazla çalışma olarak değerlendirilir Çalışanların Görüşlerinin Alınması ve Katılımlarının Sağlanması İşveren, görüş alma ve katılımın sağlanması konusunda, çalışanlara veya iki ve daha fazla çalışan temsilcisinin bulunduğu işyerlerinde varsa işyeri yetkili sendika temsilcilerine yoksa çalışan temsilcilerine aşağıdaki imkânları sağlar: a) İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda görüşlerinin alınması, teklif getirme hakkının tanınması ve bu konulardaki görüşmelerde yer alma ve katılımlarının sağlanması. b) Yeni teknolojilerin uygulanması, seçilecek iş ekipmanı, çalışma ortamı ve şartlarının çalışanların sağlık ve güvenliğine etkisi konularında görüşlerinin alınması.

51 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 51 İşveren, destek elemanları ile çalışan temsilcilerinin aşağıdaki konularda önceden görüşlerinin alınmasını sağlar: a) İşyerinden görevlendirilecek veya işyeri dışından hizmet alınacak işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı ve diğer personel ile ilk yardım, yangınla mücadele ve tahliye işleri için kişilerin görevlendirilmesi. b) Risk değerlendirmesi yapılarak, alınması gereken koruyucu ve önleyici tedbirlerin ve kullanılması gereken koruyucu donanım ve ekipmanın belirlenmesi. c) Sağlık ve güvenlik risklerinin önlenmesi ve koruyucu hizmetlerin yürütülmesi. d) Çalışanların bilgilendirilmesi. e) Çalışanlara verilecek eğitimin planlanması. Çalışanların veya çalışan temsilcilerinin, işyerinde iş sağlığı ve güvenliği için alınan önlemlerin yetersiz olduğu durumlarda veya teftiş sırasında, yetkili makama başvurmalarından dolayı hakları kısıtlanamaz Çalışanların Yükümlülükleri Çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili aldıkları eğitim ve işverenin bu konudaki talimatları doğrultusunda, kendilerinin ve hareketlerinden veya yaptıkları işten etkilenen diğer çalışanların sağlık ve güvenliklerini tehlikeye düşürmemekle yükümlüdür. Çalışanların, işveren tarafından verilen eğitim ve talimatlar doğrultusunda yükümlülükleri şunlardır: a) İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tehlikeli madde, taşıma ekipmanı ve diğer üretim araçlarını kurallara uygun şekilde kullanmak, bunların güvenlik donanımlarını doğru olarak kullanmak, keyfi olarak çıkarmamak ve değiştirmemek. b) Kendilerine sağlanan kişisel koruyucu donanımı doğru kullanmak ve korumak. c) İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tesis ve binalarda sağlık ve güvenlik yönünden ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıklarında ve koruma tedbirlerinde bir eksiklik gördüklerinde, işverene veya çalışan temsilcisine derhal haber vermek.

52 52 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ d) Teftişe yetkili makam tarafından işyerinde tespit edilen noksanlık ve mevzuata aykırılıkların giderilmesi konusunda, işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmak. e) Kendi görev alanında, iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için işveren ve çalışan temsilcisi ile iş birliği yapmak Çalışan Temsilcisi İşveren; işyerinin değişik bölümlerindeki riskler ve çalışan sayılarını göz önünde bulundurarak dengeli dağılıma özen göstermek kaydıyla, çalışanlar arasında yapılacak seçim veya seçimle belirlenemediği durumda atama yoluyla, aşağıda belirtilen sayılarda çalışan temsilcisini görevlendirir: a) İki ile elli arasında çalışanı bulunan işyerlerinde bir. b) Ellibir ile yüz arasında çalışanı bulunan işyerlerinde iki. c) Yüzbir ile beşyüz arasında çalışanı bulunan işyerlerinde üç. d) Beşyüzbir ile bin arasında çalışanı bulunan işyerlerinde dört. e) Binbir ile ikibin arasında çalışanı bulunan işyerlerinde beş. f) İkibinbir ve üzeri çalışanı bulunan işyerlerinde altı. Birden fazla çalışan temsilcisinin bulunması durumunda baş temsilci, çalışan temsilcileri arasında yapılacak seçimle belirlenir. Çalışan temsilcileri, tehlike kaynağının yok edilmesi veya tehlikeden kaynaklanan riskin azaltılması için, işverene öneride bulunma ve işverenden gerekli tedbirlerin alınmasını isteme hakkına sahiptir. Görevlerini yürütmeleri nedeniyle, çalışan temsilcileri ve destek elemanlarının hakları kısıtlanamaz ve görevlerini yerine getirebilmeleri için işveren tarafından gerekli imkânlar sağlanır. İşyerinde yetkili sendika bulunması hâlinde, işyeri sendika temsilcileri çalışan temsilcisi olarak da görev yapar İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu Elli ve daha fazla çalışanın bulunduğu ve altı aydan fazla süren sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde işveren, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili

53 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 53 çalışmalarda bulunmak üzere kurul oluşturur. İşveren, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına uygun kurul kararlarını uygular. Altı aydan fazla süren asıl işveren-alt işveren ilişkisinin bulunduğu hallerde; a) Asıl işveren ve alt işveren tarafından ayrı ayrı kurul oluşturulmuş ise, faaliyetlerin yürütülmesi ve kararların uygulanması konusunda iş birliği ve koordinasyon asıl işverence sağlanır. b) Asıl işveren tarafından kurul oluşturulmuş ise, kurul oluşturması gerekmeyen alt işveren, koordinasyonu sağlamak üzere vekâleten yetkili bir temsilci atar. c) İşyerinde kurul oluşturması gerekmeyen asıl işveren, alt işverenin oluşturduğu kurula iş birliği ve koordinasyonu sağlamak üzere vekâleten yetkili bir temsilci atar. d) Kurul oluşturması gerekmeyen asıl işveren ve alt işverenin toplam çalışan sayısı elliden fazla ise, koordinasyonu asıl işverence yapılmak kaydıyla, asıl işveren ve alt işveren tarafından birlikte bir kurul oluşturulur. Aynı çalışma alanında birden fazla işverenin bulunması ve bu işverenlerce birden fazla kurulun oluşturulması hâlinde işverenler, birbirlerinin çalışmalarını etkileyebilecek kurul kararları hakkında diğer işverenleri bilgilendirir.

54 54 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 6 İŞ KAZALARI 6.1. Kaza Kavramı Genel olarak kaza kavramı, kasıt söz konusu olmaksızın meydana gelen, beklenmedik ve sonucu istenmeyen bir olayı belirtmektedir. Kaza, dıştan ve ani bir etkiyle meydana gelen ve kişilere zarar veren istenmeyen bir olaydır. Kazanın oluşumunu inceleyen araştırmacıların, ilginç bir açıklama örneği olarak dik duran domino taşları modelini kullandıkları görülmektedir. Bu modele göre, kaza zinciri faktörleri şöyle sıralanmaktadır: 1. Doğa koşulları (doğal yapı) 2. Kişisel eksiklikler 3. Güvensiz durum ve davranışlar 4. Kaza 5. Zarar (ölüm veya yaralanma) 6.2. İş Kazası 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 13. maddesine göre, iş kazası; a. Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, b. İşveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle veya görevi nedeniyle, sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş veya çalışma konusu nedeniyle işyeri dışında, c. Bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, d. Emziren kadın sigortalının, çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, e. Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özüre uğratan olaydır.

55 MESLEK YÜKSEK OKULLARI Kaza Sıklık Oranı (Accident Frequency Rate) : Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin katsayılı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Kaza sıklık oranı, aşağıdaki formüle göre hesaplanır: KSO = TKS x /(Toplam İnsan*çalışma sürresi)-(kaybedilen iş günü*çalışma Süresi) Bununla ilgili bir örnek aşağıda gösterildiği gibidir: 850 işçinin çalıştığı bir işletmede, bir yıl içerisinde toplam 100 adet iş kazasının meydana geldiği ve kaybedilen iş günü toplamının (yıllık izin+işe gelmeme+hastalık+ iş kazası) olduğu varsayılsın. (Bir yıl içerisinde 300 iş gününün bulunduğu ve bir iş gününde 7.5 saat çalışıldığı kabul edilmektedir.) Bu durumda, kaza sıklık oranı; KSO = 100 x /(850x300x7.5)-(40.000x7.5) = Bu değer, söz konusu işletmede, 300 iş gününde beher milyon insan-saat çalışma süresi başına, 62 adet kaza meydana geldiğini gösterir Kaza Ağırlık Oranı (Accident Severity Rate) : Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmalardan dolayı toplam kayıp gün sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Kaza ağırlık oranı, aşağıdaki formüle göre hesaplanır: Kaza Ağırlık Oranı kazalardan dolayı toplam kayıp gün sayısı = (toplam işçi sayısı günlük çalışma saati) (kaybedilen iş günü sayısı günlük çalışma saati) 1000 Yukarıda, kaza sıklık oranının hesaplanmasında verilen örnek, bu defa, kaza ağırlık oranı için aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır. (Yalnızca kazalardan dolayı kaybedilen gün sayısının ise 3000 olduğu varsayılsın): KAO = 3000 (850 7,5) ( ,5) 1000 = 1,86

56 56 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Bu değer, söz konusu işletmede, 300 iş gününde beher 1000 insan-saat çalışma süresi başına, 1.86 gün kazalardan dolayı kaybedildiğini gösterir Kaza Olabilirlik Oranı (Accident Insidence Rate) : Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin toplam sayısına bölünmesiyle elde edilen değerin katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Bu oran, istatistik verilerinin elde edilmesi ve değerlendirilmesi açısından daha basit ve sade bir oranı temsil etmektedir. Oran tipleri, çeşitli ülkelerde, istihdam edilen her işçi, her çalışan veya her sigortalı işçi olarak dikkate alınmaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) istatistiklerinde, Türkiye için, her sigortalı işçi sayısına göre değerlendirme yapılmaktadır. Buna göre, yukarıda, kaza sıklık oranının hesaplanmasında verilen örnek, kaza olabilirlik oranı için aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır: Kaza Olabilirlik Oranı = Toplam İş Kazası Sayısı x /Toplam İşçi Sayısı KOO = 100 x /850 = Bu değer, söz konusu işletmede, bir yılda, beher işçi başına adet iş kazası meydana gelebileceğini göstermektedir İş Kazası Kayıt ve Bildirimleri : 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre, işverenler, işyerlerinde meydana gelen iş kazasını, kazadan sonraki 3 iş günü içinde yazı ile Sosyal Güvenlik Kurumu na bildirmek zorundadır Kaza incelemesi niçin yapılır? Kaza incelemesi; Kazanın nedenini, nasıl olduğunu tespit etmek ve tekrarını önleyici tedbirler geliştirmek, Güvenlik kurallarının ne düzeyde uygulandığını belirlemek, Kazanın verdiği zararı tespit etmek, amacıyla yapılmaktadır. İşyerinde kaza incelemesi yapılırken inceleme prosedürünün uygulanmasından çok, kazanın gerçek nedenlerini bulmak için çaba sarf edilmelidir İş kazası nerelere bildirilir? İş kazası bildirimi, kaza meydana geldiğinde, vakit geçirmeden, derhal en yakın mülki amirliğe (polis veya jandarma karakoluna), bağlı bulunulan SGK İl Müdürlüğüne 3 iş günü içinde, İş Kazası ve Meslek Hastalığı Bildirim Formu ile yapılır.

57 MESLEK YÜKSEK OKULLARI İş kazalarını kim / kimler incelemelidir? İşveren veya vekili, resmi makamlara bildirimde bulunmak ve kazaları inceleyip iş kazası raporu hazırlamaktan sorumludur. İdeal olanı, kaza incelemesinin işyeri ortamını ve endüstriyel ilişkileri, iş akış şemalarını, üretim prosedürlerini iyi bilen, inceleme teknikleri konusunda deneyimli, kaza nedenlerini araştırmada uzman bir kişi tarafından yapılmasıdır. Ancak, küçük ve orta ölçekli işletmelerde kaza incelemesi, işveren veya iş sağlığı ve güvenliği uzmanları tarafından yapılmalıdır İş kazası olduğunda izlenecek prosedür nedir? Kazanın işletme içinde ilgili kişiye bildirilmesi, Yaralı kişi ya da kişilere tıbbi bakım ve ilk yardım sağlanması, Kazanın incelenmesi, Bulguların rapor edilmesi, Kazanın tekrarını önleyici tedbirleri içeren bir plan geliştirilmesi, Bu planın uygulanması, Kazanın tekrarını önleyici tedbirlerin alınması, Sürekli iyileştirmenin sağlanması, adımlarından oluşmalıdır İş kazası olduğunda neler yapılır? Kazazedenin tıbbi tedavisi ve olay yeri güvenliği sağlanır. Mümkünse kaza yeri sınırlandırılır, tehlike yoksa araştırma sona erene kadar muhafaza edilir. Mümkünse fotoğrafı çekilir, olay yeri ve olayla ilgili her şeyin kroki ile gösterimi yapılır. Kazazede, şahitler ve olaylar hakkında bilgi sahibi olan herkesin görüşleri yazılı veya mümkünse teyple kayıt ederek alınmalıdır Kaza nedenleri neler olabilir? Kazalar aşağıdaki faktörlerden kaynaklanabilir; 1. Yapılan işle ilgili faktörler 2. Kullanılan makine /ekipman/malzeme ile ilgili faktörler 3. Çevresel faktörler 4. Kişisel faktörler 5. Yönetim ile ilgili faktörler. Kaza nedenini araştırılmasında bu model kullanıldığında, her gruptaki muhtemel nedenler araştırılmalıdır. Yapılan iş nedir? Kaza anında ne iş yapıldığı ve işin yapılış şekli anlaşılmaya çalışılır. Kaza inceleme ekibi veya kazayı inceleyen kişi şu sorulara cevap arayacaktır.

58 58 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Güvenli çalışma prosedürü kullanılıyor muydu? Şartların değişmesi mi, normal prosedürü güvensiz hale getirdi? Uygun makine ekipman ve/ veya malzeme kullanıma hazır mıydı? Bunlar kullanılıyor muydu? Güvenlik donanımları tam olarak çalışıyor muydu? Bu tarz soruların çoğuna eğer öyle değilse, niçin? sorusu ilave edilmelidir. Kullanılan makine, ekipman ve/veya malzemeler nelerdir? Kullanılan makineler, ekipman ve/veya malzemelerden kaynaklanabilecek muhtemel nedenler araştırılmalıdır. Kazayı inceleyen kişi şu soruları sorabilir; Kullanılan makine, ekipman ve/veya malzemelerde bir aksaklık var mıydı? Bu aksaklığa ne neden oldu? Makine tasarımı mı kötüydü? Tehlikeli maddeler var mıydı? Açıkça tanımlanmışlar mıydı? Daha az tehlikeli olan alternatif madde kullanılması mümkün müydü ve elde mevcut muydu? Hammaddenin standardı düşük müydü? KKD kullanılmalı mıydı? KKD kullanıldı mı? Yine cevaplar güvenli olmayan koşulların varlığını doğruluyorsa, kazayı inceleyen kişi, bu aksaklığın oluşmasına niçin izin verildiğini sormalıdır. Çevre ve çalışma ortamı koşulları nasıldır? Fiziksel çevre ve özellikle işyeri ortam koşullarındaki ani değişikliklerin tanımlanması gereklidir. Kazayı inceleyen kişi için genel olarak ortamın nasıl olduğu değil, kazanın olduğu andaki durum önemlidir ve şu hususları bilmek isteyebilir; Hava koşulları nasıldı? İşyerindeki düzenin (housekeeping) iyi olmaması bir problem yaratıyor muydu? Çok sıcak ya da çok soğuk muydu? Gürültü bir problem miydi? Aydınlatma yeterli miydi? Zehirli ve tehlikeli gazlar, tozlar ve duman mevcut muydu? Kişisel nedenler nelerdir? Doğrudan olayın içinde yer alan kişilerin fiziksel ve ruhsal durumları anlaşılmaya çalışılmalıdır. Kaza incelemesinde amaç, kişi veya kişileri suçlamak değildir. Görüşmeler kişilerin karakter özellikleri dikkate alınarak yapılmalıdır.

59 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 59 İşçilerin yapılan işte tecrübeleri var mıydı? Yeterli eğitim almışlar mıydı? Fiziksel olarak bu işi yapabilecek durumdalar mıydı? Sağlık durumları nasıldı? Yorgunluk durumu mevcut muydu? Stres altındalar mıydı? Yönetim faktörünün rolü nedir? Yasal olarak işyeri güvenliğinden yönetim sorumludur. Bu nedenle iş güvenliği uzmanı ve daha üst düzey yönetimin rolü kaza incelemesinde her zaman dikkate alınmalıdır. Yönetime sorulacak sorular; Güvenlik kuralları bütün işçilere iletilmiş, anlaşılması sağlanmış mıydı? Nasıl uygulanacağına ilişkin yazılı metin elde mevcut muydu? Tatbik edilmesi sağlanmış mıydı? Yeterli gözetim yapılıyor muydu? İşin nasıl yapıldığı konusunda işçiler eğitilmiş miydi? Tehlikeler daha önce tanımlanmış mıydı? Tehlikeleri yok etmek için bir prosedür ( plan) geliştirilmiş miydi? Güvenli olmayan koşullar düzeltilmiş miydi? Makine ve teçhizatın bakımları düzenli olarak yapılmış mıydı? Güvenlik teftişleri yapılıyor muydu? Böyle bir kaza inceleme modeli, gerçeklere tek yönden bakma ihtimalini azaltarak kaza incelemesi yapan kişiye muhtemel tüm kaza nedenlerini ortaya çıkaran bir yol gösterici olur. Yine de sorular tam bir kontrol listesi oluşturmayıp sadece örnek olarak verilmiştir Bilgi nasıl toplanır? Bir iş kazasının incelenmesinde yapılacak işler basittir: Kazayı inceleyen kişiler bilgileri toplar, analiz eder, sonuçlar çıkartır ve önerilerde bulunurlar. Prosedür basit ve anlaşılması kolay gibi görünse de her bir adımda güçlükler ve hata yapılabilecek noktalar bulunmaktadır. Bir kaza incelemesinde açık fikirli olmak gereklidir. Önyargılı düşünceler yanlış yolların izlenmesine neden olup bazı gerçeklerin ortaya çıkmasına engel olabilmektedir. Bütün muhtemel kaza nedenleri dikkate alınmalıdır. Ortaya çıktığında bütün fikirleri yazmak ve bütün bilgiler toplandıktan sonra sonuçlandırmak ve karara varmak önerilen yöntemdir.

60 60 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Yaralanmış işçiler kimlerdir? En önemli iş, kurtarma operasyonları, yaralının tıbbi tedavisi ve diğer yaralanmaların önlenmesidir. Görevlilerin haricinde, diğerleri bu işlere karışmamalıdırlar. Herşey kontrol altına alındığında, kaza incelemesi yapan kişiler görevlerine başlayabilir. Fiziksel deliller nelerdir? Kaza yerinin değişikliğe uğramadan ziyaret edilmesi, bilgi toplamaya başlamadan önce kaza alanının hızlı bir şekilde gözden geçirilip incelenmesi, delillerin korunması için gerekli adımların atılması ve bütün görgü tanıklarının belirlenmesi önerilmektedir. Kaza yeri mümkünse araştırma bitene kadar muhafaza edilmelidir. Fiziksel delil, elde bulunan en tartışmasız ve şüphe götürmez bilgidir. Ayni zamanda çok çabuk değişebilir ve silinip yok edilmeye müsaittir. Bu nedenle öncelikle fiziksel deliller kayıt altına alınmalıdır. Kazayı inceleyen kişi, iş akış şeması hakkındaki bilgisi dahilinde şu hususları kontrol etmek isteyebilir; Yaralı işçi veya işçilerin pozisyonları, Kullanılan ekipman, Kullanılan maddeler, Kullanılan güvenlik donanımları Uygun koruyucuların pozisyonu Makine kontrollerinin yapılıp yapılmadığı Makine ve teçhizat hasarı, İşyeri düzeni, Hava koşulları, Aydınlatma düzeyleri, Gürültü düzeyleri Kaza yerinde hiçbir şeye dokunulmadan, genel olarak ya da belirli bölümlerin fotoğrafının çekilmesi yararlı olacaktır. Daha sonra bunların üzerinde yapılan dikkatli bir çalışma önceden kaçırılmış bazı durumları ve gözlemlerin ortaya çıkmasını sağlayacaktır. Kaza sahnesinin önlemler alınarak skeç şeklinde tatbik ettirilmesi kazanın daha iyi anlaşılmasını sağlayarak, yazılı raporlara açıklık getirebilir. Durumun tam anlaşılabilmesi için gerekirse diyagram çizilebilir. Kırılmış alet veya makine parçaları ya da madde örnekleri, analiz için uygun uzmanlara gönderilebilir.

61 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 61 BÖLÜM 7 MESLEK HASTALIKLARI 7.1. Meslek Hastalığı Kavramı Çalışan bir kişinin sağlık sorunları 3 grupta ele alınabilir. Bunlardan birincisi genel sağlık sorunlarıdır. Çalışan kişiler de toplumun diğer bireyleri gibi toplumdaki genel hastalıklara yakalanabilirler. Bu sağlık sorunlarının ortaya çıkmasında çalışma hayatının, belirli bir işte çalışıyor olmanın özel bir önemi yoktur. Bir grup ise doğrudan çalışma hayatında karşılaşılan faktörlerin etkisi ile meydana gelen, diğer bir ifade ile işe özgü olan sağlık sorunlarıdır. Bu grupta iş kazaları ile meslek hastalıkları yer almaktadır. Bir de bu iki grubun dışında bazı sağlık sorunlarının bulunduğu ara grup vardır. Bu ara grupta yer alan sağlık sorunları belirli bir işe özgü değildir. Bu hastalıklar herhangi kişide görülebilir, ancak bazı işlerde çalışıyor olmak bu hastalıkların ortaya çıkmasında bir miktar rol oynayabilir, ya da hastalığın seyri üzerinde etkisi olabilir. Bu grupta yer alan sağlık sorunlarına da işle ilişkili hastalıklar adı verilmektedir. Gerçekte işle ilişkili hastalıklar genellikle kronik ve dejeneratif hastalıklardır. Koroner kalp hastalığı, kronik bronşit, bazı kanserler, hipertansiyon, dejeneratif artrit gibi hastalıklar bu grupta yer alır. Örneğin kronik bronşit oluşunda sigara içilmesi ve hava kirliliğinin yanı sıra tozlu ortamın da etkisi vardır. Bunlardan yalnızca tozlu ortam belirli bir iş türü ile ilişkilidir. Dolayısı ile kronik bronşit belirli bir işte çalışma ile doğrudan ilişkili değildir, ama tozlu ortamda bulunmak, mesleksel olarak toza maruz kalmış olmak hastalığın oluşunda etkili olabildiği gibi, hastalığın seyri üzerinde de etkili olabilir. Meslek hastalıkları çoğunlukla kronik seyirli hastalıklardır ve uzun süreli etkilenme sonucunda meydana gelir. Bu yüzden meslek hastalığı tanımında bazı mesleklerde çalışıyor olmanın yanı sıra, belirli bir işyerinde uzunca bir süreden beri çalışıyor olma özelliği yer almalıdır. Ülkemizde Sosyal Sigortalar Kurumu yasasında ve bu yasaya bağlı olan Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü nde meslek hastalığı tanımı şu şeklide verilmektedir: "sigortalının, çalıştırıldığı işin niteliğine göre, tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı, geçici veya sürekli hastalık, sakatlık ve ruhi arıza halleri meslek hastalığıdır". Meslek hastalığı kısa süreli maruziyetler sonucu değil de tekrarlanan sebeple oluşmaktadır.

62 62 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Meslek hastalığı genellikle aylar-yıllar boyu tekrarlanan maruziyetler sonucu oluşur. Yani örneğin bir veya birkaç kez tozlu ortama veya maden ocağına girmekle pnömokonyoz meydana gelmez. Pnömokonyoz çoğunlukla tozlu işlerde 10 yıl veya daha uzun süre çalışanlarda görülür. Hastalığın oluşabilmesi için en az 3 yıllık maruziyet süresinin geçmesi gerektiği Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü nde belirtilmektedir. Benzeri şekilde gürültüye bağlı işitme kaybı oluşması için de en az 2 yıl gürültülü ortamda çalışmış olmak gerekmektedir. Meslek hastalığı, işin niteliğine göre de farklı farklı olmaktadır, yani değişik işlerde, etkilenilen faktöre bağlı olarak farklı meslek hastalıkları oluşmaktadır. Tanımda meslek hastalıklarının geçici veya sürekli olabildiğine işaret edilmekle birlikte bu hastalıklar genellikle süreklidir Meslek Hastalıklarının Türleri Çeşitli mesleklerde çalışanlarda farklı meslek hastalıkları görülebilir. Meslek hastalıklarının sınıflaması iki şekilde yapılabilir. Bu yaklaşıma göre en sık meslek hastalığı türü mesleki deri hastalıklarıdır. İnsan vücudundaki en büyük organ olması ve dış ortamla doğrudan temas halinde bulunması nedeniyle deri hastalıklarının sık görülmesi olağandır. Ancak özellikle gelişmekte olan ülkelerde rutin veri kaynaklarında bunu saptama olanağı yoktur, çünkü deri hastalıkları önemli bir sorun olarak algılanmadığı ve yeterince önemsenmediği için bu yakınma ile sağlık kuruluşuna başvurulmaz, böylece deri hastalıkları yeterince kayıtlara geçmez. Meslek hastalıklarında deriden sonra en sık tutulan bir sistem de solunum sistemidir. Solunum sistemi de dış ortamla doğrudan temas halindedir ve çevredeki pek çok faktör akciğerlere kolaylıkla ulaşabilir. Alveoler yüzeyin çok geniş olması da temas yüzeyini artırmaktadır. İşyeri ortamında bulunan tozlar, kimyasal maddeler solunum yollarında irritan etki yapabilir veya akciğerlerin derinliklerine kadar ulaşıp orada birikebilir ve çeşitli reaksiyonlara yol açabilirler. Meslek hastalıkları işyerlerindeki faktörlere göre de sınıflandırılabilir. İşyerlerinde işin niteliğine ve işkoluna göre çeşitli faktörler bulunabilir. Buna göre başlıca meslek hastalığı grupları şu şekildedir: a) Fiziksel nedenli meslek hastalıkları: Bu grupta işyeri ortamında bulunan başlıca fiziksel etkenlere bağlı olarak gelişebilecek meslek hastalıkları yer alır. Sık örnekleri olarak gürültüye bağlı işitme kaybı, sıcak ve soğuk ortamda çalışanlarda görülen meslek hastalıkları, iyonizan ve non-iyonizan radyasyonun etkilerine bağlı hastalıklar, yüksek ve düşük basıncın neden olduğu sağlık sorunları, titreşim etkisi ve tekrarlayan (repetitive) işlemler nedeniyle meydana gelen hastalıklar vs. sayılabilir.

63 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 63 b) Kimyasal nedenli meslek hastalıkları: İşyeri ortam faktörleri olarak en çok karşılaşılan etkenler kimyasal maddelerdir. Sık olarak karşılaşılan örnekleri arasında kurşun, civa gibi ağır metallerle meydana gelen zehirlenmeler, karbonmonoksit, hidrojen siyanür, kükürt dioksit gibi zehirli ve irritan gazların yol açtığı hastalıklar, benzen, toluen, hekzan, trikloretilen vb. solventlerin neden olduğu sağlık sorunları, asit ve alkali maddeler, pestisidler, kanserojen maddelerin neden olduğu hastalıklar vs. sayılabilir. Bu maddelerin bazıları öldürücü olabilen zehirlenme tablolarına yol açabilir, bazıları sinir sistemi belirtileri ve davranış bozuklukları ile seyredebilir veya malign hastalıkların gelişmesine neden olabilir. c) Tozlarla meydana gelen meslek hastalıkları: En çoğu solunum sistemi ile ilgili olmak üzere tozların yol açtığı çeşitli hastalıklar vardır. Bazı tozlar deri ve mukozalarda irritan etki yapar, bazıları akciğerlerde depolanır, fibrotik reaksiyona neden olarak kronik solunum sistemi hastalıklarına yol açar, bazıları ise kanser gelişmesine neden olur. Toz maruziyeti en çok madencilikte sorundur. Bununla birlikte toprak ve seramik malzeme imali, demir döküm işleri gibi pek çok alanda toz maruziyeti söz konusu olabilir. Bu işlerde çalışanlar inorganik tozlarla karşılaşırlar. Öte yandan dokumacılık, tarım ve hayvancılık gibi bazı mesleklerde çalışanlar da bu işleri sırasında bazı organik tozlarla karşılaşırlar. Organik tozlara bağlı olarak da bazı meslek hastalığı tabloları tanımlanmıştır. d) Biyolojik faktörlere bağlı meslek hastalıkları: Bu grupta başlıca sağlık personeli ile tarım ve hayvancılık işlerinde çalışanlarda görülen ve mikro organizmaların neden olduğu hastalıklar bulunur. Bu grupta yer alan hastalıkların bazıları hem insanlarda hem de hayvanlarda görülebilir. Tüberküloz, şarbon, brusellozis, parazit hastalıkları biyolojik nedenli meslek hastalıklarının en çok bilinen örnekleridir. e) Ergonomik faktörlere bağlı meslek hastalıkları: - Çalışma sırasında sağlığa uygun olmayan duruş ve çalışma şekilleri, ağırlık kaldırma ve taşıma, hızlı çalışma temposu gibi faktörler de bazı sağlık sorunlarının nedeni olabilir Meslek Hastalıklarından Korunma Meslek hastalıkları korunulması mümkün olan hastalıklardır. Hastalığın nedeni işyerinde olduğuna göre, işyerinde etkili önlemler alınmak suretiyle meslek hastalıklarından korunulması gerekir.

64 64 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Önlemler arasında etkeni kontrol etmeye yönelik teknik uygulamalar esas olmakla birlikte, korunmada bazı tıbbi uygulamalarında yeri vardır. Meslek hastalıklarındaki koruyucu yaklaşımlar üç başlıkta ele alınabilir: a) Kaynakta kontrol yaklaşımları: İşyerindeki tehlikelerden korunmak bakımından en etkili yaklaşım riskin kaynakta kontroludur. Bu amaçla çeşitli mühendislik uygulamaları yapılır. Örneğin tozlu ortamlarda etkili havalandırma yöntemleri ile veya ortamın ıslak tutulması suretiyle tozumanın önüne geçilmesi, toza bağlı hastalıkların önlenmesi bakımından son derecede yararlıdır. Gürültü çıkaran bir makinanın ayarlarının yapılması suretiyle gürültü düzeyinin düşürülmesi veya cihazın kapalı sistem içinde çalıştırılması da kaynakta kontrol örnekleridir. Risklerin kaynağında kontrolu amacı ile en çok kullanılan yöntemler arasında havalandırma, kapatma, ayırma veya kullanılan teknolojiyi değiştirme gibi yöntemler sayılabilir. b) Kişisel koruyucu uygulamaları: Risklerin kaynağından kontrolu çalışmaları korunma bakımından en etkili yaklaşım olmakla birlikte, her durumda buna olanak bulunamayabilir. Kaynakta kontrol için bütün çaba gösterilmekle birlikte riskin tam olarak kontrol altına alınması mümkün olmayabilir. Bu gibi durumlarda çalışanların etkilenmesini en az düzeye indirmek amacı ile de bazı uygulamalar yapılabilir. Örneğin, bir dokuma atölyesinde gürültü düzeyini izin verilen sınır değerin altına indirmek mümkün değilse, kulak koruyucularından yararlanılabilir. Benzeri şekilde tozlu bir işyerinde bütün çabaya rağmen tozun tam olarak kontrol altına alınmsı mümkün olamıyorsa, veya bir kimyasal maddenin kaynakta tam olarak kontrolu mümkün değilse, çeşitli maskelerin kullanımı yoluna gidilebilir. Gerçekte kişisel koruyucu uygulamaları her zaman istenen verimi sağlayamıyorsa da, diğer uygulamalara ek olarak kullanılması gerekebilir. Burada üzerinde durulması gereken bir konu, kişisel koruyucu uygulamalarının ilk akla gelecek çözüm olmaması gerektiğidir. Öncelikle kaynağa yönelik teknik uygulamalar yerine getirilmeli, bunlara ek olarak gerektiğinde kişisel koruyucular da kullanılmalıdır. c) Tıbbi yaklaşımlar: Meslek hastalıklarından korunma bakımından bazı tıbbi yaklaşımlardan da yararlanılır. Tıbbi uygulamaların amacı başlıca eğitim ve bazı muayenelerle kişilerin riskle karşılaşmalarının önüne geçilmesi ve bütün çabaya rağmen ortaya çıkabilecek meslek hastalıklarını da muayenelerde erken dönemde yakalayarak iyileşme olasılığının artırılmasıdır. Meslek hastalıklarından korunma konusundaki tıbbi yaklaşımlar 3 başlıkta incelenebilir:

65 MESLEK YÜKSEK OKULLARI İşe giriş muayenesi: Bu muayeneden amaç, kişinin niteliklerine uygun olan bir işe yerleştirilmesidir. Bunun için kişi, işe başlamadan önce tıbbi yönden değerlendirmeden geçirilir ve eğer bu işte çalışması bakımından sakıncalı olabilecek bir durum söz konusu ise, bu durum önlenir. 2. Aralıklı kontrol muayenesi: Risklerin kontrolu amacı ile teknik koruma uygulamalarının yapıldığı durumda da etkilenme olabilir. Bunun sonucunda ortaya çıkabilecek meslek hastalığını erken dönemde saptayabilmek için çalışanların belirli aralıklarla muayene edilmesi gerekir. 3. Sağlık eğitimi: Bütün hastalıklardan korunma bakımından sağlık eğitimi önemli bir yaklaşımdır. Meslek hastalıklarından korunmak için de bütün çalışanlara işyerindeki sağlık tehlikeleri, bunların yol açacağı hastalıklar ve belirtileri ile nasıl korunulacağı konularında eğitim yapılması çok yararlıdır Meslek Hastalıklarında Hukuksal Boyut Meslek hastalığı bir kişinin geçimini sağlamak amacı ile çalışması sırasında meydana geldiğinden ve genellikle de çalışılan iş bir başkasının işyeri olduğundan, meslek hastalığının meydana gelmesinde işyeri sahibinin de sorumluluğu vardır. Hastalık meydana geldiğinde, hastanın her türlü tedavisi sigorta sistemi tarafından sağlanır. Bu süre boyunca hastanın işine gidemediği günler için sigorta hastaya geçici işgöremezlik ödeneği adı ile ödeme yapar. Ayrıca hastalık nedeniyle sürekli bir işgöremezlik durumu söz konusu ise, sigorta kişiye sürekli işgöremezlik ödeneği (tazminat) öder. İşçilerin sigortalanması, hastalık durumunda tedavi giderlerinin karşılanması ve tazminat ödenmesi konuları meslek hastalıklarının hukuksal boyutunu oluşturur.

66 66 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 8 ÇALIŞMA ORTAMININ GÖZETİMİ 8.1. Tanım ve Kapsam İşçilerin Sağlık Gözetimi; işçilerin sağlığını korumak ve geliştirmek amacı ile isçilere verilecek her türlü sağlık hizmetini kapsar iken Çalışma ortamının gözetimi sağlık ve güvenlik tehlikelerine karşı yürütülecek her türlü önleyici ve düzeltici faaliyeti kapsar İşçilerin Sağlık Gözetimi kapsamda yürütülen faaliyetler çoğunlukla işyeri hekiminin görevidir, ancak çalışma ortamının gözetimi kapsamında yürütülen faaliyetler çoğunlukla İş Güvenliği Uzmanının Görevlerin arasındadır. Elbette ki işyeri hekiminin de Çalışma ortamının gözetimi kapsamında görevleri vardır İşyeri hekimlerini çalışma ortamı gözetimi ile ilgili görevleri tarihli ve sayılı İşyeri sağlık ve güvenlik birimleri ile ortak sağlık ve güvenlik birimleri hakkında yönetmelik kapsamında İşyeri hekimlerini çalışma ortamı gözetimi ile ilgili görevleri şunlardır; (İlgili yönetmelikte yer alan işyeri hekimin görevleri arasından çalışma ortamı gözetimi ile ilişkili olan görevler seçilerek burada verilmiştir) İşyerlerinde sağlığa zararlı riskleri tanımlamak ve değerlendirmek, İşyerinin genel hijyen şartlarını sürekli izleyerek ve denetleyerek işyerindeki bütün birimlerin işçilerin sağlığını koruyup geliştirecek biçimde düzenlenmesi, işçiye sağlıklı bir ortamda ve yürütülen işin gerektirdiği kaloriyi karşılayacak nitelikte yemek verilmesi, içme suyu imkanı sağlanması, soyunma odaları, banyo, lavabo ve tuvaletlerin bakımlı ve temiz olması ve genel temizlik donanımının temin edilmesi ve sürdürülmesi, mevcutsa yatakhanelerin sağlığa uygunluğunun sağlanması konularında tavsiyelerde bulunmak ve uygulamaların takibini yapmak, İşyerinde mevcutsa kreş ve çocuk bakım yurdu ile emzirme odalarının sağlık şartlarını kontrol etmek, sağlık şartlarına uygunluğunun sağlanması için tavsiyelerde bulunmak ve uygulamaların takibini yapmak,

67 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 67 Çalışma ortamının gözetimi ile ilgili olarak gerektiğinde ölçümler yapılmasını sağlayarak alınan sonuçların işçilerin sağlığı yönünden değerlendirmesini yapmak, İş ile işçinin uyumunu sağlamak için; iş usullerinin işçilerin fiziksel ve zihinsel kapasitelerine uyarlanması, işçilerin sağlığının yapılan iş ve işlemler ile çalışma ortamındaki çeşitli stres faktörlerinden olumsuz yönde etkilenmesi ihtimaline karşı inceleme ve araştırmalar yapmak, İş sağlığı, hijyen ve ergonomi ile kişisel koruyucu donanımlar ve toplu koruma yöntemleri konularında tavsiyelerde bulunmak, 8.3. Çalışma Ortamının Gözetimine Ait Kayıt Ve İstatistikler İşçilerin sağlık gözetimine ve çalışma ortamının gözetimine ait bütün bilgiler, işyeri sağlık ve güvenlik birimi veya ortak sağlık ve güvenlik birimince kayıt altına alınır ve belgeler 15 yıl süreyle saklanır. İşçilerin sağlığının çalışma şartlarından etkilenip etkilenmediğinin belirlenmesinde; işe giriş ve periyodik sağlık kontrolleri, hastalık ve sağlık sorunları ile ilgili yapılan başvuruların günlük ve aylık kayıtları ile iş kazaları ve meslek hastalıkları, işe devamsızlık, zararlı ve tehlikeli madde kayıtları kullanılır. İşyeri sağlık ve güvenlik birimi ile ortak sağlık ve güvenlik birimleri, işçilerin sağlık bilgileri, yaptıkları işler ve çalıştıkları ortamdaki maruziyet bilgileri ile bu maruziyetlerin değerlendirme sonuçlarının, işyerindeki kişisel sağlık dosyalarında, gizlilik ilkesine uyularak saklanmasını sağlar. İşveren, işçiler ve temsilcileri ile varsa iş sağlığı ve güvenliği kurulunun, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili kayıt ve istatistiklere ulaşabilmesini sağlar. İşyeri sağlık ve güvenlik birimi ile ortak sağlık ve güvenlik birimleri, işyerinde meydana gelen bütün iş kazalarını ve meslek hastalıklarını kaydeder ve bunlarla ilgili rapor hazırlar, iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili kayıt ve takip işlemlerinde yönetmelik EK-2 sinde verilen örnek formlar kullanır. İş kazaları ve meslek hastalıklarının kayıtlarını değerlendirerek kaynaklarını belirler ve bunlara yönelik tedbirleri geliştirir. Yürütülecek hizmetler ile ilgili olarak yıllık çalışma planı hazırlanır ve hazırlanan plan işveren tarafından onaylanır. Onaylanan plan işyerinde ilan edilir. Bir nüshası işyeri sağlık ve güvenlik birimi ile ortak sağlık ve güvenlik birimince kayıt altına alınır. İşyerindeki sağlık gözetimi ve çalışma ortamının gözetimi ile ilgili çalışmaları kaydedilir, yıllık değerlendirme raporu hazırlayarak işverene, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna ve Genel Müdürlüğe gönderilir.

68 68 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Genel Müdürlüğe gönderilen yıllık değerlendirme raporu, yazılı olarak ve elektronik ortamda iletilir. Bu bilgiler, Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğüne, Genel Müdürlük tarafından elektronik ortamda bildirilir İş Güvenliği Uzmanının Çalışma Ortamı Gözetimi İle İlgili Görevleri tarihli ve sayılı İşyeri sağlık ve güvenlik birimleri ile ortak sağlık ve güvenlik birimleri hakkında yönetmelik kapsamında. İş güvenliği uzmanlarının çalışma ortamı gözetimi ile ilgili görevleri şunlardır; (İlgili yönetmelikte yer alan İş güvenliği uzmanlarının görevleri arasından çalışma ortamı gözetimi ile ilişkili olan görevler seçilerek burada verilmiştir) İş güvenliği uzmanlarının görevleri İşyerinde, gece postaları da dahil olmak üzere çalışma ortamının gözetimini yapmak, İşyerindeki tehlikelerin belirlenmesi, risk analizinin ve risk değerlendirmesinin yapılması, tehlikelerin kaynağında yok edilmesine yönelik tedbirlere öncelik verilerek ortadan kaldırılması ve risklerin kontrol altına alınması için işçilerin veya temsilcilerinin görüşlerini de alarak gerekli çalışmaları planlamak, ölçüm, analiz ve kontrollerin yapılmasını sağlamak, alınacak sağlık ve güvenlik önlemleri konusunda işverene önerilerde bulunmak ve uygulamaların takibini yapmak, İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılması gereken periyodik bakım, kontrol ve ölçümleri planlamak ve uygulamaların takibini yapmak, İş sağlığı ve güvenliği kuruluna katılarak çalışma ortamının gözetimi ile ilgili gerekli açıklamalarda bulunmak, danışmanlık yapmak ve kurulda alınan kararların uygulanmasını izlemek, İşyerinde meydana gelen iş kazası, meslek hastalığı veya herhangi bir tehlikeli olayın tekrarlanmaması için inceleme ve araştırma yaparak düzeltici faaliyet planlarını yapmak ve uygulamaları takip etmek, İşyerinde yeni bir bölüm veya sistem kurulacağı ya da yeni makine, tezgah ve cihaz alınacağı durumlarda inceleme ve araştırma yaparak sağlık ve güvenlik yönünden uygun seçim yapılması için işverene tavsiyelerde bulunmak, İşyerindeki çalışma ortamının gözetimi ile ilgili çalışmaları kaydetmek ve yönetmeliğin Ek-3 ünde belirtilen örneğine uygun yıllık değerlendirme raporunu işyeri hekimi ile işbirliği yaparak hazırlamak,

69 MESLEK YÜKSEK OKULLARI Sağlık Gözetiminde Yükümlülükler Ve Bilgilerin Muhafazası Çalışma ortamı ve çalışanların sağlık gözetimine ait bütün bilgiler kayıt altına alınır ve belgeler muhafaza edilir. Çalışanların sağlık bilgileri, yaptığı işler ve çalıştığı ortamdaki maruziyet bilgileri ile bu maruziyetlerin değerlendirme sonuçları kişisel sağlık dosyalarında saklanır. Sağlık birimi, çalışanların kişisel sağlık dosyalarını işten ayrılma tarihinden itibaren 15 yıl boyunca saklamak zorundadır. Yükümlülük süresi bu süreyi aşan meslek hastalığı riski bulunan işyerlerinde, belirlenen risklerle ilgili evrakların saklanması yükümlülük süresine kadar uzar. Çalışanın işyerinden ayrılarak başka bir işyerinde çalışmaya başlaması halinde, yeni işveren çalışanın kişisel sağlık dosyasını ister. Eski işveren, kişisel sağlık dosyasının onaylı bir örneğini gönderir Ortam Ölçümlerine Ait Bazı Tanımlar Çok toksik madde: Çok az miktarlarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan maddelerdir. Toksik madde: Az miktarlarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan maddelerdir. Zararlı madde: Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan maddelerdir. Aşındırıcı madde: Canlı doku ile temasında, dokunun tahribatına neden olabilen maddelerdir. Tahriş edici madde : Mukoza veya cilt ile direkt olarak ani, uzun süreli veya tekrarlanan temasında lokal eritem, eskar veya ödem oluşumuna neden olabilen, aşındırıcı olarak sınıflandırılmayan maddelerdir. Alerjik madde: Solunduğunda, cilde nüfuz ettiğinde aşırı derecede hassasiyet meydana getirme özelliği olan ve daha sonra maruz kalınması durumunda karakteristik olumsuz etkilerin ortaya çıkmasına neden olan maddelerdir. Kanserojen madde: Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deriye nüfuz ettiğinde kanser oluşumuna neden olan veya kanser oluşumunu hızlandıran maddelerdir. Mutajen madde: Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deriye nüfuz ettiğinde kalıtımsal genetik hasarlara yol açabilen veya bu etkinin oluşumunu hızlandıran maddelerdir. Mesleki maruziyet sınır değeri: Başka şekilde belirtilmedikçe, 8 saatlik sürede, çalışanların solunum bölgesindeki havada bulunan kimyasal madde konsantrasyonunun zaman ağırlıklı ortalamasının üst sınırıdır.

70 70 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Solunum bölgesi: Merkezi, kişinin kulaklarını birleştiren çizginin orta noktası olan 30 cm yarıçaplı kürenin, başın ön kısmında kalan yarısıdır. Biyolojik sınır değeri: Kimyasal maddenin, metabolitinin veya etkilenmeyi belirleyecek bir maddenin uygun biyolojik ortamdaki konsantrasyonunun üst sınırıdır. Sağlık gözetimi: Çalışanların belirli bir kimyasal maddeye maruziyetleri ile ilgili olarak sağlık durumlarının belirlenmesi amacıyla yapılan değerlendirmelerdir. Tehlike: Bir kimyasal maddenin yapısal özelliği nedeni ile zarar verme potansiyelidir. Risk: Kimyasal maddenin zarar verme potansiyelinin çalışma ve/veya maruziyet koşullarında ortaya çıkması olasılığıdır İşyeri Ortam Ölçümleri İşveren çalışma ortamında çalışanların sağlık ve güvenliğini olumsuz etkilemesini önlemek üzere gerekli ölçüm ve değerlendirmeleri yapmakla ve ideal bir çalışma ortamı oluşturmakla yükümlüdür. İş yeri ortamında işin gerektirdiği riskler değerlendirilerek; gürültü, titreşim, toz ve gaz gibi fiziksel ve kimyasal faktörlerle, kişisel maruziyet açısından gürültü, toz, gaz, titreşim ölçümleri, işyeri aydınlatılması, termal konfor şartlarının (sıcaklık, nem oranı, hava akım hızı v.s.) ölçülmesi gereklidir. İşyeri Ölçümleri: İşyeri Gürültü Ölçümü ve Gürültü Haritası çıkarılması İşyeri Toz Ölçümü İşyeri Aydınlatma (Işık Şiddeti) Ölçümü İşyeri Termal Konfor Ölçümü (Nem, Isı, hava akım hızı vb.) Kimyasal Maddelerin Ortam Ölçümü (Organik Buhar, Gaz Buhar Ölçümü) Genel vibrasyon ölçümleri ve el, kol, bacak vibrasyon ölçümleri Dış ortam ve çevresel ölçümler: Baca Gazı (Emisyon) Analizleri Uçucu Organik Bileşenler (VOC), Hava kalitesi Ölçümü ve Modellemesi Toz Ölçümü Toz, genellikle tanecik büyüklüğü 300 mikronun altında olan katı tanecikler için kullanılan genel bir sözcüktür. Daima hava veya başka bir gaz içinde karışım halinde bulunur. Tozlar; görüş sahasını azaltır çalışanları rahatsız eder, iş randımanını düşürür, meslek hastalıklarına sebep olur. 1. GÜRÜLTÜ ÖLÇÜMLERİ: Gürültü, işyerlerinde en fazla rastlanan sağlık sorunudur. Gürültünün, işçilerin işitme duyusu üzerinde kalıcı etkisi olabildiği gibi, sinir bozukluğu, uykusuzluk ve yorgunluk yaptığı da bilinmektedir.

71 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 71 Gürültü insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iç performansını azaltan, çevrenin hoşluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren bir tür kirliliktir. Her işverenin, gürültülü işlerin yapıldığı yerlerde; Çalışma ortamında gürültü düzeyini belirli aralarla ölçtürmesi, İşçilerin belirli aralarla işitme düzeylerini (odyogram) ölçtürmesi, İşçilere gürültünün zararları ve korunma yolları konusunda eğitim aldırması ve bu eğitimlerin periyodik olarak tekrarlanması, Gürültünün işçinin kulağına ulaşmadan engellenmesi için önlemler aldırması, çalışma ortamının yeniden düzenlenmesi ve izlenmesi için danışmanlık hizmetinden yararlanması gerekir. Gürültü Haritası; İş Sağlığı ve Güvenliği açısından dozimetrik, lokal ölçümler yapılmalı ve tüm tezgah, makine ve ünitelerin gürültü seviyeleri tespit edilerek işyeri yerleşim planı üzerine 'Gürültü seviyesi eğrileri' veya 'Izgara haritası' yöntemleri kullanılarak tesis içi gürültü haritası çıkarılmalıdır. 2. GAZ-BUHAR ÖLÇÜMÜ: İşin yürütümü sırasında oluşan gaz ve buharlar önlem alınmazsa sağlık sorunlarına yol açabilecek maruziyetlere neden olabilirler. Gaz buhar ölçümlerinde farklı yöntem ve teknikler kullanılır. A) Kolorimetrik Yöntem; Cam bir tüp içinde bulunan ve duyarlı olduğu gaz ve buharlara göre özel maddelerle emdirilmiş materyalden, çalışma ortam havası belli hacim ve hızda geçirilerek renk dönüşümünün sağlandığı bir yöntemdir. B) Kromatografik Yöntem; Gaz pompaları vasıtasıyla çalışma ortam havası belli hacim ve hızda aktif karbon içeren cam bir tüpten geçirilerek ortamdaki kimyasalların aktif karbonda absorblanması sağlanır. Absorblanan kimyasallar ve bileşikleri kullanılan dedektörün duyarsız olduğu bir sıvıya desorbe edilerek gaz kromatografide kantitatif olarak analizi sağlanır. C) Sensör-Dedektör Yöntemi; Genellikle ölçümü yapılacak gaz ve bileşiklere hassas sensör, dedektör ve dalga boylarının kullanıldığı portatif cihazlar çalışanın üzerine takılarak veya sabit bir noktadan ölçüm yapılır. Bu tür yöntemde ek bir laboratuvar çalışması gerektirmez ve ölçüm sonuçları cihaz monitöründe anında izlenebilir. 3. TERMAL KONFOR Termal konfor, çalışma ve dinlenme hayatının her anında ortamda ısı rahatlığı için en uygun iklim koşullarının sağlanması demektir. Termal konfor kişinin kendini en rahat hissettiği ortamdır.

72 72 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Kişisel özelliklere göre değişmekle birlikte termal konforu etkileyen asıl faktör ortamdaki hava hareketi, nem düzeyi ve termometre ile ölçülen hava sıcaklığıdır. Termal konforun belirleyicilerini ölçerken; hava sıcaklığı cıvalı termometre ile, havanın bağıl nemi psikrometre ile, ışınım sıcaklığı globe termometreler ile, hava akım hızı(m/sn) katatermometre ya da termik anamometre ile ölçülür. Ortamdaki ısı artacak olursa organizmanın yanıtları; Öncelikle nabız sayısı ve kalp hızı artar, Deri yüzeyi ısınır ve kan dolaşımı hızlanır, Vücut yüzeyine daha fazla kan gider, Terleme başlar ve oluşan vücut ısı azalması yüksek ısının etkisini azaltır Beden duruşu değişir Uzun vadede vücut yağ dokusunda artış olur. Etkilenim devam ederse ve hipertermi durumu artarsa; terleme durur, deri kurur, bilinç bulanıklığı, kas krampları, baş ağrısı, bulantı, kusma ve tehlikeli düzeyde beden ısı artışı oluşur. Kışın uygun giyimli bir kişide uygun ortam ısısı C dir. Yazın ise C lik bir ortam ısısı en uygun ısı değeri olarak belirtilmektedir (2,10). Çok soğuk ve çok sıcak ortamlar kişinin çalışma etkinliğini düşürür. İdeal çalışma sıcaklığı 15 C altında olmamalıdır. Ancak hafif işlerde yada durağan kişilerde bu ısı değeri rahat bir değer değildir. Tablo. Değişik işler için farklı sıcaklık dereceleri önerilmektedir Sedanter mental iş için Sedanter hafif iş için Ayakta hafif iş için Ayakta ağır iş için Çok ağır iş için C 19 C 18 C 17 C C Sıcak fırınların karşısında çalışanlarda kalp hızında artma, deri ısısının yükselmesi, susama, bitkinlik ve baygınlık gibi belirtilerle giden sıcak çarpması belirtileri ortaya çıkabilir. Böyle sıcak ortamlarda 20 dakikalık bir çalışma döneminin on dakikalık bir dinlenme ve serinleme dönemi önerilmektedir. 3. AYDINLATMA ÖLÇÜMLERİ: Tesislerde bulunan aydınlatma sistemlerinin İş sağlığı ve Güvenliği Tüzüğü ve uluslar arası standartlara göre uygunluğunun araştırılması için aydınlatma ölçümleri yapılmalıdır.

73 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 73 Uygun ve yeterli miktarda yapılan işe uygun aydınlatmanın sağlanması sıklıkla göz ardı edilen görme sağlığının korunmasında en önemli faktörlerden birisidir. Endüstriyel alanlarda iyi bir aydınlatma, sağlıklı bir çalışma çevresi, iyi bir görme etkinliği, güvenliği ve konforu artırıcı bir rol oynamaktadır. Uygunsuz veya yetersiz aydınlatma; Sinirleri gerer, Daha çabuk yorgunluk yapar, İşlenen suçlarda artışa neden olur, Gözün zorlanması göz yorgunluğuna neden olur, Görme etkinliğini azaltır, Uyum hastalıklarına neden olur, İş yapmayı zorlaştırır, İşin verimini azaltır, İşin kalitesini bozar, Ekonomik zararlara yol açar, Taşıt araçları ve yayaların güvenliğini tehdit eder, Kazalara neden olur. İyi bir aydınlatmanın nitelikleri: Yapılan işe göre yeterli şiddette Düzenli (şiddeti artıp azalmayan) İyi yayılmış, Gölge vermeyen Uygun ışık rengi ve yansıması uygun ve Göz kamaştırmayan aydınlatmadır. 4. TİTREŞİM-VİBRASYON ÖLÇÜMLERİ: Endüstride son zamanlarda popülerliği artan Titreşim (Vibrasyon) analizi ile makinelerin arızalarının önceden tespitine yönelik ölçümler yapılmaktadır. Makine bakımında temel olarak yapılan işlem, sağlıklı durumdaki bir makinenin titreşim seviye kaydının, belli periyotlarda yapılan ölçümlerde alınan kayıtlarla karşılaştırılmasından ibarettir.

74 74 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 9 FİZİKSEL RİSK ETMENLERİ 9.1. Basınç Tanım Birim alana yapılan kuvvete basınç denir. Kuvvetin tatbik edildiği her noktada bir basınç vardır. İş Sağlığı ve Güvenliği konusunda basınç ise; normal hava basıncının (atmosfer basıncı) daha fazla veya daha az olması gereken veya olan işyerlerindeki basınçtır. Normal şartlarda hava basıncı 76 cm cıva basıncına eşittir. Atmosfer basıncından daha yüksek ya da daha düşük basınçlı yerlerde çalışan işçilerde, kalp, dolaşım, solunum rahatsızlıkları görülebilir. Basıncın insan üzerindeki etkileri Normalde 4,5 N/cm 2 kadar basınç değişimi organizmada rahatsızlık hissi dışında sağlık sorunu yaratmaz. Balon ve uçak gibi araçlarla süratle yükseklere çıkılması halinde, doğal olarak atmosfer basıncının düşmesi nedeniyle, normal atmosfer basıncı altında dokularda erimiş olan gazların serbest hale gelmesi ile karıncalanma, kol ve bacaklarda ağrılar ile bulanık görme ve kulaklarının iç ve dış tarafındaki basınç farkından dolayı kulak ağrıları gibi belirtiler meydana gelir. Vücuttaki oksijenin parsiyel basıncının düşmesi sonucu anoksemi, taşikardi görülebilir. Denizaltı personeli, dalgıçlar, gemi kurtarıcılarında ise, deniz dibine inildikçe vücut üzerindeki basınç artması olur. Bu basıncın 4 atmosferi aşması halinde, kişi solunum ile fazla azot alacağından, azot narkozu içine düşebilir. Karar verme, düşünme ve istemli hareketler kötüleşebilir ve su üstüne çıkılmazsa, şuur çekilmesi baş gösterebilir. Kişi normal basınca döndüğü takdirde bu belirtiler hemen kaybolur. Soluma apareyi içine verilen basınçlı havanın bileşimindeki azot yerine helyum ikame edilirse azot narkozunun ortaya çıkması önlenmiş olur. Yüksek basınç altında, vücuttaki oksijen parsiyel basıncının artması başlangıçta hafif bir rahatsızlık hissi verir. Daha sonra ciddi semptomlar izler. İleri safhada koma hali görülebilir.

75 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 75 Düşük ve Yüksek Basıncın Etkilerinden Korunma Yöntemleri Düşük ve yüksek basıncın gerektirdiği işlerde, çalışanlar mümkünse genç ve tecrübeli isçilerden seçilmelidir. Ayrıca, bu işlerde çalışacakların şişman, alkolik ve solunum sistemine ilişkin kronik hastalıkları olmamalıdır. Bu işlerde çalışmanın devamı süresince periyodik muayeneler, oldukça hassas yapılmalı, ulak, burun, boğaz ve solunum sistemine ilişkin akut yakınması olanlar iyileşinceye kadar işten uzaklaştırılmalıdırlar. Basıncın etkisine bağlı bulguların iki yıl sonra bile ortaya çıkabileceği düşünülerek, ilk yardımın ve acil müdahalenin yapılabilmesine olanak sağlayan bilgiler işçinin sürekli taşıyabileceği biçimde üzerinde bulundurulmalıdır. Yüksek basınç altında yürütülen çalışmaların yapıldığı işyerinde dekompresyon odası bulunmalıdır. Basınç altında yürütülen işlerde çalışma sırasında sigara ve içki içilmesi, gazlı içeceklerin içilmesi yasaklanmalıdır Gürültü Gürültünün tanımı, türleri ve kaynakları: Gürültü genel olarak, istenmeyen ve rahatsız eden ses olarak tanımlanır. Endüstrideki gürültü ise, işyerlerinde çalışanların üzerinde fizyolojik ve psikolojik etkiler bırakan ve iş verimini olumsuz yönde etkileyen sesler olarak tanımlanabilir. İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda, bir başka ifade ile gürültüden ileri gelen işitme kaybında, sesi tanımak için basıncının ve frekansın belirlenmesi yeterlidir. Fakat, ses basıncı sesi duyan kişinin, ses kaynağına olan yakınlığı ve uzaklığına bağlı olduğundan, sesin gücünün hesaba katılması gereklidir. Ses kaynağından bir metre uzaklıktaki ses basıncı, sesin gücü olarak bilinir. Birim alandaki ses gücüne sesin yoğunluğu, bu yoğunluk düzeylerine de sesin şiddeti denir. Ayrıca, kulağımız ayni şiddetteki iki sesi tiz ve bas sesler diye ayırt edebilir. Sesin bu özelliğine sesin yüksekliği denir. Frekans yükseldikçe ses tizleşir, frekans düştükçe ses pesleşir. Gürültüyü meydana getiren sesleri üç türde tanımlamak mümkündür: Subsonik sesler, işitilebilen sesler ve Ultrasonik seslerdir. Subsonik sesler; frekansı 20 Hz.'den düşük olan seslerdir. İşitilebilen sesler; yaklaşık olarak, frekansı 20 Hz. ile 20 khz. arasında olan seslerdir.

76 76 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Ultrasonik sesler; frekansı 20 khz.'den daha yüksek olan seslerdir. Gürültünün insan üzerindeki etkileri Gürültü insanlar üzerinde fizyolojik ve psikolojik olarak iki türde etki yapar. Gürültünün insan üzerindeki fizyolojik (işitme kaybı) etkileri birden çok etkene bağlıdır. Bunlar sırası ile: Gürültüyü meydana getiren sesin şiddeti, Gürültüyü meydana getiren sesin frekans dağılımı, Gürültüden etkilenme süresi, Gürültüye karşı kişisel duyarlılık, Gürültüye maruz kalanın yaşı, Gürültüye maruz kalanın cinsiyeti. Sağlıklı bir insan kulağı, 20 µpa ile 200 Pa arasında bulunan ses şiddetlerine duyarlıdır. Kulak bu geniş aralıkta rahatça duyar. 20 µpa şiddetindeki sese işitme eşiği, 200 Pa şiddetindeki sese de ağrı eşiği denir. Pratikte gürültü (ses) ölçü birimi desibeldir. Desibel bir kazanç birimi (bir fizik terimi) olup, logaritmik bir ifadedir. Her üç desibellik artış sesi ikiye katlar, her on desibellik artış ise sesi on kat artırır. Ses şiddeti uzaklığın karesi ile orantılı olarak düşer. Uzaklık iki katına çıkarsa ses şiddeti 6 Db azalır. 20 µpa, 0 db'e; 200 Pa, 140 db'e karşıt gelir. Bu nedenle desibel cinsinden 0 db'e işitme eşiği, 140 db'e de ağrı eşiği denir. Gürültü Düzeyi Yer ve Konum 0 db. İşitme eşiği. 20 " Sessiz bir orman. 30 " Fısıltı ile konuşma. 40 " Sessiz bir oda. 50 " Şehirde bir büro. 60 " Karşılıklı konuşma. 70 " Dikey matkap. 80 " Yüksek sesle konuşma. 90 " Kuvvetlice bağırma. 100 " Dokuma salonları. 110 " Havalı çekiç, ağaç işleri. 120 " Bilyeli değirmen. 130 " Uçakların yanı. 140 " Ağrı eşiği.

77 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 77 Genç ve sağlıklı bir insan kulağı, frekansı 20 Hz. ile Hz. arasındaki seslere duyarlıdır. Bu duyarlılık, yarasada Hz., yunus balığında Hz. dir. insan sesleri normal şartlarda 500 Hz Hz. civarındadır. Gürültülü ortamlarda kalan veya yaşayan insanlarda - Konsantrasyon, dikkat ve reaksiyon kapasitesi zayıflar, - Yorgunluk, uyku bozuklukları, geç uyuma, - Merkezi sinir sistemi bozuklukları, baş ağrıları ve stresler, - Metabolik ve hormonal bozukluklar, Birden bire şiddetli bir gürültünün etkisinde kalındığında - Kan basıncı (tansiyon) yükselmesi, - Kardiyo vasküler (dolaşım) bozukluğu, - Solunum hızı değişmesi ve - Terlemenin artması görülebilir. Gürültü ayrıca - Konuşurken bağırma, - Sinirli olma hali, - Karşılıklı anlaşma zorluğu, - Kişiler arasındaki ilişkilerde olumsuzluklar ve - İş kazalarının artmasında etkin rol oynar. Gürültünün en önemli etkisi şüphesiz, insanların işitme duyusu üzerindeki işitme kayıplarıdır. Endüstride, yüksek gürültüye kısa bir süre maruz kalan kişilerde geçici algı tipi bir işitme kaybı görülebilir. Bu etkilenme uzun süre olursa, işitme kaybı devamlı (kalıcı) olur ve kulak kaybettiği yeteneğini artık geri kazanamaz. Sosyal Sigorta Sağlık işlemleri Tüzüğü ekindeki meslek hastalıkları listesinde; "Gürültü zararlarının meslek hastalığı sayılabilmesi için gürültülü işte en az iki yıl, gürültü şiddeti sürekli olarak 85 db.'in üstünde olan işlerde en az 30 gün çalışılmış olmak gereklidir." denilmektedir. Gürültü için yükümlük süresi de 6 ay olarak belirtilmiştir. Endüstride gürültü en iyi şekilde, ölçülerek değerlendirilmelidir. Bir işyerinde, gürültü düzeyi ölçmeleri, gürültü ölçme cihazları ile yapılır. Gürültü ölçme cihazları, ortam dozimetreleri ve kişisel dozimetreler şeklinde düzenlenmiştir.

78 78 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Bir işyerinde, sekiz saatlik çalışma süresince toplam gürültü düzeyi ölçülmeli ve iyi bir frekans analizi yapılmalıdır. Ayrıca, işyerinde çalışan işçilere, kişisel dozimetreler takılarak, kişilerin maruz kaldığı toplam gürültü düzeyleri belirlenmelidir. Bir işyerinde gürültüye karşı alınacak korunma yöntemlerini de şöyle sıralayabiliriz. Gürültü kaynağında alınması gereken önlemler Kullanılan makinelerin, gürültü düzeyi düşük makineler ile değiştirilmesi, Gürültülü yapılması gereken işlemin, daha az gürültü gerektiren işlemle değiştirilmesi, Gürültü kaynağının ayrı bir bölmeye alınması. Gürültülü ortamda alınması gereken önlemler Makinelerin yerleştirildiği zeminde, gürültüye ve titreşime karşı yeterli önlemleri almak, Gürültü kaynağı ile gürültüye maruz kalan kişi arasına gürültüyü önleyici engel koymak, Gürültü kaynağı ile gürültüye maruz kalan kişi arasındaki uzaklığı artırmak, Sesin geçebileceği ve yansıyabileceği duvar, tavan, taban gibi yerleri ses emici malzeme ile kaplamak. Gürültünün etkisinde bulunan kişide alınması gereken önlemler Gürültüye maruz kalan kişinin, sese karşı iyi izole edilmiş bir bölme içine alınması, Gürültülü ortamdaki çalışma süresinin kısaltılması, Gürültüye karşı etkin kişisel koruyucular kullanmak. Kulak koruyucularının gürültü engelleme değerleri: Cinsi Pamuk Parafinli pamuk Cam pamuğu Kulak tıkacı Kulaklık Azaltma derecesi 5-16 db db 7,5-32 db db db

79 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 79 Tıbbi Korunma Gürültülü işlerde çalışacakların, işe girişlerinde odyogramları alınmalı ve sağlıklı olanlar çalıştırılmalıdır. iş kazalarına karşı, kesin denilebilecek, yeteri kadar önlem alına- biliniyorsa, gürültülü işlerde doğuştan sağır ve dilsizlerin çalıştırılması da düşünülebilir. Gürültülü işlerde çalışanlarda, her 6 ayda bir kulak odyogramları alınmalı ve işitme kaybı görülenlerde gerekli tedbirler alınmalıdır. Gürültü denetim yöntemleri, yasal düzenlemeler Gürültü denetimi öncelikle işyerindeki gürültü şiddetinin iyi bilinmesi ile başlar. işverenler, işyerindeki gürültü şiddetinin ne olduğunu, bu gürültü düzeyinde işyerinde çalışan işçisinde ne gibi sorunlar olacağını ve sorunlardan kendisinin ne denli etkileneceğini iyi bilmesi gerekir. Gürültüye karşı yeterli önlemi almayan işveren, işçisinde meydana gelecek meslek hastalığına karşı tazminat ödemek zorunda kalacaktır. Aynı şekilde, işyerindeki gürültünün olumsuz etkilerinden, çalışan işçilerin kendilerinin nasıl etkileneceklerini, fizyolojik ve psikolojik neticeleri hakkında yeteri kadar bilgi sahibi olmaları, işyerindeki gürültü denetim yöntemlerinin iyi çalışmasını sağlayacaktır. İşyerlerindeki gürültünün denetimi ile ilgili olarak, işçi Sağlığı ve iş Güvenliği Tüzüğü Madde: 22'de "Ağır ve Tehlikeli işlerin yapılmadığı yerlerde, gürültü derecesi 80 desibeli geçmeyecektir. Daha çok gürültülü çalışmayı gerektiren işlerin yapıldığı yerlerde, gürültü derecesi en çok 95 desibel olabilir. Ancak, bu durumda işçilere başlık, kulaklık veya kulak tıkaçları gibi uygun koruyucu araç ve gereçler verilecektir." denilmektedir. Aynı Tüzüğün 78 inci maddesinde ise; " Gürültünün zararlı etkilerinden korunmak için aşağıdaki tedbirler alınacaktır; İşyerinde gürültü çıkaran makinelerin monte edilmeleri sırasında, işyeri tabanı, titreşimi ve sesi azaltacak malzeme ve sistemle yapılacaktır. Gürültülü işyerlerinin duvarları, sesin yansımasını önleyecek malzeme ile kaplanacak ve binalar, çift kapılı, çift pencereli inşa edilecektir. Duvarlar ses geçirmeyen malzeme ile yapılacaktır. Gürültülü işlerde çalışacak işçilerin, işe alınırken genel sağlık muayeneleri yapılacak, özellikle duyma durumu ve derecesi ölçülerek, kulak ve sinir sistemi hastalığı olanlar ile bu sistemde arızası bulunanlar ve hipertansiyonlular, bu işlere alınmayacaklardır. Ancak doğuştan sağır ve dilsiz olanlar, bu işlere alınabileceklerdir. Ayrıca, Sağlık Kuralları Bakımından Günde Ancak Yedi buçuk Saat veya Daha Az Çalışılması Gereken İşler Hakkında Yönetmeliğin 2. maddesinin "Gürültüsü 85 desibeli aşan işler" de, günde en fazla yedi buçuk saat çalışılabileceği belirtilmiştir.

80 80 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Gürültü Ölçmeleri Kaynağında yapılan gürültü ölçmeleri; Yapılan plan ve programda hedef işyerinde çalışanların sağlık ve güvenliği olmalıdır. Bu hedef doğrultusunda, işyerindeki her bir gürültü kaynağının gürültü düzeyi ölçülmelidir. Bu ölçmeler gürültü kaynağının bir metre uzağında ve çalışanların kulak seviyelerine eşdeğer noktalarda yapılmalıdır. Bu ölçmeler, gürültü kaynağının çıkardığı gürültünün sürekli ve değişken oluşuna göre; anlık ölçüm yapabilen gürültü ölçme aygıtı veya ortam dozimetreleri ile yapılabilir. Yine bu ölçümler, gürültü kaynaklarının tek tek çıkardıkları gürültüler veya tümünün çıkardığı gürültüler şeklinde ölçmeler yapılabilir. Ayrıca, gürültülü ortamlarda gürültünün zararlı etkilerine karşı alınacak önlemlerde kullanılmak üzere, çalışma bölgelerinin gürültü haritalarının çıkartılmasında yarar vardır. Bilindiği gibi, gürültü düzeyi desibel olarak ölçülmekte ve tüm değerlendirmeler de bu birimle yapılmaktadır. Desibel logaritmik bir ifadedir. Bu nedenle her bir kaynakta ölçülecek gürültü düzeyi, kaynakların birlikte çıkardıkları gürültünün değeri için basit aritmetik toplama ile belirlenmez. Birden fazla gürültü kaynağının bulunduğu ortamlarda ses düzeyleri arasındaki fark (db) Yüksek düzeydeki sese eklenecek miktar (db)

81 MESLEK YÜKSEK OKULLARI Aydınlatma Işık Şiddeti ve Aydınlatma Bozuklukları İşyerlerinde daha güvenilir bir çalışma çevresi için yeterli aydınlatma yapılmalıdır. Kötü aydınlatılmış bir odada parlak bir ışık kaynağı altında, uzun süre çalışmak göz yorgunluğuna yol açar. Çıplak ampuller atölyelerde genellikle, aşırı derecede parlak ışık verirler. Bu yüzden alçak yerleştirilmiş ampuller maskelenmeli ve önlerine opak gölgelikler ya da yansımayı önleyici mat siperler yerleştirilmelidir. Yeteri kadar ışıklandırılmayan yerlerde ve düzensiz ışıklandırma yapılan yerlerde, gerek net görememe, gerekse aşırı göz yorgunluğundan dolayı kazalar olmakta ve işyerinde verim düşmektedir. Işıklandırma, yapılan işin özelliklerine göre yapılmalı ve ışığın direkt göze gelmesi önlenmelidir. Masada ince işler veya ufak parçalarla uğraşılıyorsa, masa alttan ışıklandırılmalıdır. Yine kirli ve çatlak şişelerin ayırımı yapılacaksa, bandın yan tarafına yerleştirilecek opak ışıklı levha, ayırma işini kolaylaştıracaktır. Yeterli aydınlatma aşağıdaki avantajları sağlar. o o o o Yaralanmalarda azalma, Üretimde ve mamul kalitesinde artış, Moral üzerinde iyi etki, Daha iyi görünüş ve düzen Yeterli aydınlatma ışığı alan yerlerde, doğal aydınlatmadan faydalanılır. Doğal aydınlatma, en uygun aydınlatma şeklidir. Bir çalışma yerinin yeter derecede gün ışığı alıp alamayacağının hesaplanmasında; pencere yüzeyleri toplamının zemin yüzeyleri toplamına oranı esas alınır. Bu oran, ince işler için 1/4, kaba işler için 1/6, depolar için 1/10 olarak kabul edilir. Kirli ve tozlu pencereler gün ışığını çok fazla tuttuklarından düzenli bir şekilde temizlenmeleri gerekir. 2 m lik ince iş yapılan bir odada, pencerelerin yüzeyi 10/4=2.5 Örneğin; 10 olmalıdır. Suni aydınlatma yapılan yerlerde, aydınlatma, yapılan işin özelliğine göre değişmektedir. 2 m Işık şiddeti: Nokta şeklindeki kaynağın belirlenmiş yönde ışık yayınıdır. Birimi mum veya candela (cd) dır. Fiziksel olarak platinin katılaşma derecesindeki siyah cismin 1 santimetre karelik yüzeyinin kendisine dik doğrultuda verdiği ışık şiddetinin 1/60 diye tanımlanır.

82 82 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Işık akısı: Bir kaynağın belirli bir açı içerisinde yaydığı ışık miktarıdır. Birimi lümendir. Lümen, bir mum şiddetindeki bir kaynağın bir metre uzaklıktaki bir metre karelik bir yüzeye dik olarak gönderdiği ışık miktarıdır. Aydınlanma şiddeti: Bir yüzey üzerine düşen ışık akısının yoğunluğudur. Birimi lüks dür. Lüks, bir metre karelik yüzeye düşen ışık akısı miktarı, bir lümen ise bu yüzeyde meydana gelen aydınlanmadır. Çeşitli Görme Şekilleri İçin Önerilen Aydınlatma Şiddetinin En alt Değerleri Görme Şekli Bakılan Yerdeki En Az Aydınlatma Şiddeti LÜX* Tipik Örnekler Genel görme 20 Emin olarak yürümenin sağlanması. (Örneğin: Az gidip gelme olan koridorlar). 100 Kazan dairesi (Kömür verme ve kül alma işleri), kaba malzeme ambarları, depoları, soyunma yerleri. Bayağı, kaba 150 İş masalarında ve ve tezgahlarda yapılan kaba işler ve ayıklama işleri, depo edilmiş malzemelerin genel incelenmesi ve sayımı, ağır makinaların montajı. Oldukça kritik 300 İş masalarında ve tezgahlardaki orta derecede zor işler, ayrıca aynı derecede montaj ve kontrol işleri, genel ofis-büro işleri, okuma yazma ve kaydetme işleri. Kritik 700 İş masalarında ve tezgahlardaki hassas işler, aynı derecede montaj ve kontrol işleri, çok hassas boyama işleri, koyu kumaşların dikilme işleri. Çok kritik 1500 Hassas parçaların montaj ve kontrolü, takım ve mastar imali, bunların kontrolü, hassas taşlama işleri. Çok zor veya önemli Bu rakamlar, işyerlerinde değerlerinden alınmıştır Saat imali ve tamiri, buna benzer çok hassas işler. elde edilen aydınlatma şiddetinin ortalama 9.4. Titreşim Tanımı ve türleri: Titreşim (vibrasyon): Mekanik bir sistemdeki salınım hareketlerini tanımlayan bir terimdir. Bir başka ifade ile; Potansiyel enerjinin kinetik enerjiye, kinetik enerjinin potansiyel enerjiye dönüşmesi olayına titreşim (vibrasyon) denir.titreşimin özelliğini, frekansı ve şiddeti belirler.

83 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 83 Endüstride bir çok titreşim kaynağı vardır. Titreşim, araç, gereç ve makinelerin çalışırken oluşturdukları salınım hareketleri sonucu meydana gelir. Çalışmakta olan ve iyi dengelenmemiş araç ve gereçler genellikle titreşim oluştururlar. Titreşimi, insan sağlığı üzerindeki etkisi bakımından iki fiziksel büyüklüğü ile tanımlamak mümkündür. Titreşimin frekansı ve titreşimin şiddeti. Titreşimin frekansı: Birim zamandaki titreşim sayısına titreşimin frekansı denir. Birimi Hertz dir (Hz). Titreşim Şiddeti: Titreşimin oluştuğu ortamda titreşimden ileri gelen enerjinin hareket yönüne dikey, birim alanda, birim zamandaki akım gücüne, titreşimin şiddeti denir. Birimi (W/cm 2 ) dir. Endüstrideki titreşim kaynaklarının başlıcaları ise; Genellikle el ve el parmakları ile kollara ulaşan titreşimleri oluşturan titreşim kaynaklarıdır. Bunlar, taş kırma makinaları, kömür ve madencilikte kullanılan pnömatik çekiçler, ormancılıkta kullanılan taşınabilir testereler, parlatma ve rende makinalarıdır. Bu araçlar, dönerek, vurarak veya hem dönerek hem de vurarak titreşirler. Tüm vücudun, etkisi altında kaldığı titreşim kaynakları da, traktör ve kamyon kullanımı, dokuma tezgahları, yol yapım, bakım ve onarım makinaları ile özellikle çelik konstrüksiyonlu yapılarda titreşime sebep olan makina ve tezgahlardır. İnsanlar, 1 Hz. ile 1000Hz. arasındaki titreşimleri algılarlar. Titreşimin insan üzerindeki etkileri: İnsan, titreşimin düşük frekanslarında sarsıntı hisseder. Buna karşılık titreşimin yüksek frekanslarında karıncalanma hatta yanma hissi duyar. Titreşimin insan vücudu üzerindeki etkileri; a. Fiziksel ve Biyomekanik, b. Psikolojik veya sensoryel, c. Fizyolojik d. Patolojik etkiler şeklindedir. Bu etkiler birbiri ile sıkı ilişkilidirler. Titreşimin özelliklerini oluşturan faktörlerden en önemlisi frekansıdır. Titreşimin tıbbi ve biyolojik etkisi büyük ölçüde şiddetine ve maruz kalınan süresine bağlıdır. İnsan vücuduna belirgin etkisi olan titreşimin frekansı 1 Hz. ile 100 Hz. arasındadır.

84 84 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Vücudun mekanik titreşime gösterdiği reaksiyon karışık bir olay olup çok iyi bilinmemektedir. Buna rağmen vücutta bazı doku yapılarının deformasyonu, solunum hızının artması, oksijen tüketiminin artmasına bağlı olarak enerji harcamasının artması, kalp atım sayısının artması buna bağlı olarak da kan basıncının artması ( 5 Hz. frekanslı titreşime maruz kalan kişilerin % 50 sinden fazlasında kan basıncında artma görülmektedir), performansta gerileme, sübjektif algılamada bozulma, merkezi sinir sistemi hücrelerinin fonksiyonlarında aksamaya neden olduğu bilinmektedir. Ayrıca, kanda glikoz ve glikojen konsantrasyonunda azalma olduğu da bilinmektedir. Bu değişikliklerden çoğu titreşime maruziyetin başlangıçında yüksek iken daha sonra normale dönüşebilmektedir. Titreşimin klinik olarak belirlenen etkileri a) Çok düşük frekanslı titreşimin etkileri (f<2 Hz.): At, otomobil, uçak, gemi gibi araçlarla seyahat sırasında merkezi sinir sistemi şikayetleri meydana gelebilir. Bulantı, kusma, soğuk terleme olabilir. Seyahat bitince belirtiler belli bir süre sonra ortadan kalkar. b) Düşük frekanslı titreşimin etkileri (2 Hz. < f < 30): Klinik belirtiler genel olarak titreşimli el aleti kullanan işçilerde, elde dolaşım bozuklukları, hipersentivite ve daha sonra uyuşukluk şeklinde olur. Maruziyet sürerse omuz başlarında ağrı, yorgunluk soğuğa karşı hassasiyet artması olur. Parmaklarda 8-10 C ısıya kısa süre maruziyet ile beyazlaşma olur. Avuç içi de beyazlaşır. Önkol ve omuz kaslarında ağrılar görülebilir. Bütün vücudu titreşime maruz kalan bazı işçilerde disk kayması denilen bel ağrıları olabilir. Fonksiyon bozukluğu olarak zamanın uzaması, uyku bozuklukları, baş ağrısı ve yorgunluk görülebilir. Titreşimden korunma Titreşimin etkisinden korunmak için teknik ve tıbbi önlemler ile eğitime gerek vardır. Titreşimden korunmanın temel hedefi, titreşimi kaynağında azaltmaya yönelik olmalıdır. Genellikle makina dizaynı sırasında titreşimi azaltacak zeminler yapmak ve titreşimi az olan makinalar satın almak. Kullanılan makinaların bakımlarını zamanında yapmak, vuran ve titreşen kısımlara izolasyon uygulamak. Tıbbi korunmada ise, işe giriş muayenelerinde sinir sistemi kalp, damar ve sindirim sistemleri sağlam olan genç işçilerin seçilmesine dikkat edilmelidir. Periyodik muayenelerde titreşimin etkilerinin klinik muayeneler uygulanarak aranması, el, bilek ve dirsek eklemlerinin dikkatle muayene edilmesi gerekir. Röntgen filmlerinin çekilmesi faydalı olur.

85 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 85 Titreşimden korunmanın bir yolu da eğitimdir. İşyerinde titreşime maruz kalan kişiler ve yöneticiler, titreşimin neden olduğu risklere ve rahatsızlıklara karşı eğitilmelidir. Ayrıca, titreşimin olumsuz etkileri görülen işçilerin değiştirilmesi yoluna gidilmelidir. Çalışma (etkilenme) süresinde kısıtlama yapılması veya çalışma süresince daha sık dinlenme araları verilmesi, titreşimden etkilenmede uygun bir korunma yöntemi olacaktır Termal Konfor Termal konfor deyimi, genel olarak bir işyerinde çalışanların büyük çoğunluğunun sıcaklık, nem, hava akımı gibi iklim koşulları açısından gerek bedensel, gerekse zihinsel faaliyetlerini sürdürürken belirli bir rahatlık içinde bulunmalarını ifade eder. Kapalı bir ortam içerisinde termal konfor rahatlığının hemen farkına varılmaz, ancak bir süre geçtikten sonra hissedilmeye başlanır. Eğer termal konfor koşulları mevcut değilse önce sıkıntı hissedilir daha sonra rahatsızlık duyulur. Bir işyerinde termal konfor denilince; O işyerinin atmosferinin sıcaklığı, nemi, hava akım hızı ve radyant ısı akla gelmektedir. Çalışma ortamlarındaki ısı etkilenmeleri ve konforsuz ortam şartları, iş kazalarının artmasına ve üretimin azalmasına bir başka değişle verimin düşmesine sebep olmaktadır. İnsanın ortamla ısı alış verişine etki eden dört ayrı faktör vardır. 1. Hava sıcaklığı, 2. Havanın nem yoğunluğu, 3. Hava akım hızı, 4. Radyant ısı. Isının insan üzerindeki etkileri İnsanın sıcaklığı çok küçük limitler içerisinde kendi kendine kontrol edilebilir. Vücut sıcaklığındaki artış, çalışma yüküne veya çalışma sırasında harcanan kaloriye bağlı olarak değişmektedir. Yüksek sıcaklığın sebep olduğu rahatsızlıklar: - Vücut ısı regülasyonunun bozulması ile vücut sıcaklığının 41 C dereceye kadar ulaşması sonucu, ISI ÇARPMASI olur. - Aşırı terleme nedeni ile kaslarda ani kasılmalar şeklinde ISI KIRAMPLARI olabilir.

86 86 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ - Aşırı yükleme sonucu tansiyon düşüklüğüne, baş dönmesine yol açan ISI YORGUNLUKLARI olabilir. - Ayrıca, yüksek sıcaklık, kaşıntılı kırmızı lekeler şeklinde deri bozukluklarına, moral bozukluklarına, konsantrasyon bozukluklarına ve aşırı duyarlılık ile endişeye sebep olabilir. Endüstride düşük sıcaklığa daha az rastlanır. Soğuk işyeri ortamları, daha çok soğuk hava depolarında yapılan çalışmalarda ve kışın açıkta yapılan işlerde olur. Düşük sıcaklık yani soğuk, insan üzerinde olumsuz etkiler yapar. Uyuşukluk, uyku hali, organlarda hissizlik ve donma gibi haller de aşırı soğuğun insanlar üzerindeki olumsuz etkileridir. Nem: Havada belli bir miktarda nem bulunur. Havadaki nem miktarı mutlak ve bağıl nem olarak ifade edilir. Mutlak nem; Birim havadaki su buharı miktarıdır. Bağıl nem; Aynı sıcaklıkta doymuş havadaki mutlak nemin yüzde kaçını ifade ettiğini gösterir. İşçi sağlığı açısından bağıl nemin önemi büyüktür. Bir işyerinin bağıl nemi değerlendirilirken sıcaklık, hava akım hızı gibi diğer termal konfor şartlarının da göz önünde bulundurulması gerekir. Genel olarak bir işyerinde bağıl nem %30 ile % 80 sınırını aşmamalıdır. Yüksek bağıl nem (%80 - %100) ortam sıcaklığının yüksek olması halinde bunalma hissine neden olur ve kişinin çalışma gücünü düşürür. Yüksek bağıl nem, sıcaklığın düşük olması halinde ise üşüme ve ürperme hissi verir Radyasyon Radyasyonun tanımı, türleri, kaynakları Radyasyon Latince bir kelime olup dilimizde ışıma olarak kullanılır. Atomlardan, Güneş ten ve diğer yıldızlardan yayılan enerjiye, radyasyon enerji denir. Radyasyon enerji ya dalga biçiminde ya da parçacık modeli ile yayılırlar. Işık ışınları, ısı, x-ışınları, radyoaktif maddelerin saldığı ışınlar ve evrenden gelen kozmik ışınların hepsi birer radyasyon biçimidir.

87 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 87 Radyasyonun insan üzerindeki etkileri Radyasyon vücuda yüksek dozda girdiğinde insan sağlığı için zararlıdır; bütün dokulardan kolayca geçerek derine işleyen ışınlar ise en tehlikeli olanlarıdır. Alfa ışınları, ağır parçacıklar olup çok uzağa gidemezler. Havada yaklaşık 5 cm lik mesafedeki bir kağıt tabakasını veya alüminyum levhayı geçemezler. Bu nedenle çevreden gelebilecek alfa ışınları önemli bir tehlike yaratmazlar. Ancak, kaynağından çıktıklarında hücreler üzerinde çok zararlı etkiye sahiptirler. Solundukları veya yutuldukları takdirde zararlıdırlar. Beta ışınları, madde içine fazla nüfuz etmezler. Bu ışınlar, cilt üzerinde yanık etkisi meydana getirirler ve adale içine birkaç milimetre mesafeye kadar etki ederler. Beta ışınlarının yutulması ve solunması ise, tehlikeli olabilir. Nötron ışınları, oldukça tehlikelidir. Vücudun derinliklerine girebilirler. Doku hücrelerinin, otom çekirdekleri içersine nüfuz edebilirler. Bu nedenle dokulara zarar verirler. Proton ışınları da vücudun derinliklerine girebilir ve dokulara hafif derecede nüfuz edebilir. Bu nedenle vücuda zararlıdırlar. Gamma ışınları nitelik bakımından x-ışınlarına benzerler. Bu ışınlar canlılar için zararlıdır. Dokulara derinliğine girerler ve tahrip ederler. Tıpta urları yok etmekte, araç ve gereçlerin mikroplardan arındırılması gibi yararlı işlerde de kullanılır. X-ışınları, vücuda derinlemesine kolayca girebilir ve dokulara nüfuz ederek tahrip edici etki gösterir. X-ışını tıpta iç organların incelenmesinde ya da bir kemikte kırık olup olmadığının araştırılmasında çok sık kullanılır. İyonizan ışınların biyolojik tesirleri çok çeşitlidir. Dışarıdan gelebilecek ışınların zararları, ışının cinsine, enerji miktarına ve etkiye maruz kalan yere bağlı olarak değişir. Radyoaktif maddelerin vücuda girmesi ve bazı organlara yerleşmesi neticesinde ise organizma iç radyasyona maruz kalabilir. Bu tür ışınlar deri, troid ve kan yapıcı organlar başta olmak üzere diğer bütün organlar üzerinde olumsuz etkilere sahiptirler. Canlılığın azalmasına, halsizliğe, baş ağrısına, anemi ve lösemiye yol açarlar. Ayrıca, genetik etkileri de vardır. Bu Işınlar tohum hücreleri üzerinde kromozom sayısında değişme, parçalanma, ikiye bölünme ve inversiyon halleri gibi değişmeler sonucunda hayati tehlikeye sahiptirler.

88 88 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Morötesi ışınlar (ultraviole ışınlar), derinin yüzey hücreleri ve gözün kornea tabakası üzerine etki yapar. Deri üzerindeki etkileri; güneş yanığına benzer yanıklar, pikment hücrelerinde değişmeler ve deri kanserleridir. Bu tür ışınlara hassas olan kişilerde ayrıca, ekzema, sivilce gibi deri hastalıkları da görülebilir. Bazı deri hastalıkları ise ağırlaştırılabilirler (uçuk gibi). Gözlerde ise, göz sulanması, ağrı, konjuktivit, iritis, kornea ülseri gibi hastalıklara yol açabilir. Kızılötesi ışınlar (infrared ışınlar), bu ışınlar vücuda kolayca girer ve aşırı ısı verirler. Vücudun açık kısımları ısınır ve fiziki gerginlik meydana getirir. Bu ışınların şiddetine, maruziyet süresine ve ışına maruz kalan vücut bölgesine bağlı olarak deri yanıkları, katarakt gibi bazı göz hastalıkları da meydana gelebilir. Kısa dalga ışınları, dalga boyları kızılötesi ışınlardan daha büyük olan ışınlardır. Yüksek frekanslı akımın kullanıldığı elektronik cihazlarda, radar sistemlerinde meydana gelir. Uzun süre bu ışınlara maruziyet sonucunda bazı organlarda (kırmızı kemik iliği) ısı yükselmesi. Bu ışınlara uzun süre maruziyet halinde katarakt görülebilir.

89 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 89 BÖLÜM 10 KİMYASAL RİSK ETMENLERİ Günümüzde kimyasallar herkesin yaşamının bir parçasıdır. Tehlikeli kimyasallar; sağlığa, güvenliğe ve çevreye akut veya kronik zarar veya hasar verebilen kimyasallardır. Dünyada bilinen 5 ila 7 milyon farklı türde kimyasal bulunmaktadır. Her yıl Dünyada, tarımda kullanılan kimyasal maddeler, gıda katkı maddeleri, ilaçlar, enerji üretiminde kullanılan yakıtlar, kimyasal tüketim maddeleri, vb. dahil en az 400 milyon ton kimyasal madde üretilmektedir. Bu kimyasal maddelerden ticari kimyasal madde türü tehlikeli, çeşidi de kanserojen olduğu bilinmektedir. Her yıl 1200 yeni kimyasal madde üretilmekte ve bunlar bir şekilde piyasaya arz edilmektedir. Burada insanı dehşete düşüren gerçek şudur ki, kullanılan ve geliştirilmekte olan kimyasal maddelerin çoğunun, bunları üreten ya da işyerinde kullanan işçilerin sağlığını nasıl etkileyeceği konusunda ya çok az şey bilmektedir ya da hiçbir şey bilmemektedir. Gelişmekte olan bazı ülkelerdeki işçiler, çoğu zaman, zararlı etkileri nedeniyle gelişmiş ülkelerde yasaklanmış olan toksik kimyasal maddelerle çalışmak zorunda kalmaktadırlar. Bu işlerde çalışan işçiler, çok az korunma önlemi alarak ya da hiç korunmadan insan sağlığına zararlı olduğu bilinen kimyasal maddelerle çalışmak durumundadır. Benzer şekilde, gelişmekte olan ülkelerde tarım işçileri, herbisit ve pestisit püskürtme işini çoğu zaman hiçbir koruma önlemi olmaksızın yapmaktadır. Gelişmiş ülkelerin çoğunda aynı kimyasal maddeleri kullanan işçiler ise, kimyasal maddelerin bulaşmasına karşı koruyucu giysileri ile nerdeyse uzay adamına benzemekte ve yıkanma olanaklarından ve düzenli sağlık kontrollerinden yararlanmaktadır. Kimyasal maddeler madencilik, kaynakçılık, makine ve fabrika işinden büro işine kadar her tür endüstride kullanılmakta olduğundan, günümüzde hemen, hemen bütün işçiler kimyasal tehlikeye şu ya da bu şekilde maruz kalmaktadır. Aslında kimyasal tehlikeler, günümüzde işçilerin sağlığı için en ciddi risktir.

90 90 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Kimyasal maddelere karşı kendimizi korumak için yapacağımız ilk iş, çalıştığınız maddelerle ilgili mümkün olduğunca fazla bilgi edinmek ve bu maddelerin ne kadar güvenli olduğunu düşünürseniz düşünün, ya da bu maddelerin ne kadar güvenli olduğu söylenirse söylensin, bunlara maruz kalmayı önlemektir Kimyasalların Sınıflandırılması Dünyada milyonlarca çeşit kimyasal madde bulunduğu ve her yılda buna 1200 civarında yeni kimyasal maddenin eklendiği bilinmektedir. Bu kadar çok kimyasalın tek, tek özelliklerinin bilinmesi, takibinin yapılması mümkün olmadığından, bazı yöntemler kullanılması ve kimyasal maddelerin de ortak özelliklerinden yararlanarak, kimyasal maddelerin sınıflandırılması yapılmıştır. Kimyasal; doğal veya yapay kimyasal elementler, bileşikler ve onların karışımlarıdır. 1. Tozlar a. Fibrojenik tozlar (lif yapısına sahip tozlar), b. Toksik tozlar (Zehirleyici tozlar) c. Kanserojen tozlar, d. Radyoaktif tozlar, e. Alerjik tozlar, f. İnert (nötr) tozlar, 2. Gaz ve Bularlar a. Boğucu gazlar, - Basit boğucular - Kimyasal boğucular b. İritan (tahriş edici) gazlar, c. Sistemik zehirler, d. Narkotik (uyuşturucu) buharlar, 3. Çözücüler a. Primer tahriş ediciler, b. Allergen maddeler, Tozlar Fibrojenik tozlar (lif yapısına sahip tozlar): Lif yapısına sahip tozlar, daha ziyade pamuk ve pamukla ilgili iş kollarında çalışanlarda talkla, amyant (asbest) la uğraşanlarda, çiftçilerde meslek hastalığı yapar. Tozlar, daha ziyade akciğerde hastalık oluştururlar. Fibrojenik tozlar, daha ziyade akciğerlerin yapısını bozarak etki eder.

91 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 91 Asbestoz, amyant tozlarının solunmasıyla oluşur. Endüstride ısı yalıtıcı imalinde kullanılır. Bu maddeye uğraşanlarda akciğer kanseri sık görülür. Bisinoz, pamuk tozlarıyla meydana gelen bir meslek hastalığıdır. Pamuklu dokuma endüstrisinde, özellikle pamuk balyalarının açıldığı ve pamukların tarandığı yerlerde çalışanlarda rastlanır. Asıl etken, saf pamuk lifinin olmadığı, bitkisel bazı maddelerin toksik (zehirli) etki yapmasıyla meydana gelmektedir. Hastalık belirtileri çalışmaya başladıktan bir müddet sonra görülür. (5-10 yıl sonra) Özellikle tatil dönüşünde (Genellikle pazartesi günleri) öksürük ve ses kısıklığı görülür. Yıllar geçtikçe bu belirtiler, haftanın diğer günleri de sürer. Bu yüzden bu hastalığa Pazartesi Hastalığı da denilmektedir. Talkoz, talkla uğraşanlarda görülen bir akciğer hastalığıdır. Talkoz da, Tüberküloza bir istidat hali var gibidir. Talkoz da akciğerlerin yapısı bozulmaktadır. Tarım işçilerinde bitki liflerinin solunması ile de, akciğerlerde rahatsızlıklar olmaktadır. Silisyum tozları, kum ocaklarında, maden kuyularında, galeri açma işinde çalışanlarda, seramik, fayans, porselen endüstrisinde, cam endüstrisinde çalışanlarda v.s. görülür. Toksik Tozlar (zehirleyici tozlar): Endüstride kullanılan bazı metallerin ve organik maddelerin tozlarıyla temas sonucu, vücutta zehirleme belirtileri görülmektedir. Bu maddelerin başlıcaları şunlardır: Arsenik trioksit, Berilyum bileşikleri, Manganez ve bileşikleri, DDT; Fosforlu organik bileşikler, Kurşun tozları. Kanserojen Tozlar: Uzun yıllar meslekle ilgili kanser oluşabileceği düşünülmüş, fakat, kanserin oluşma süresi türüne göre uzun yıllar aldığından önceleri bu konuda kesin bir karar verilememiştir. Ancak, istatistiki bilgilerin artması ve bazı kanserlerin bazı mesleklerde daha çok görülmesi o mesleğin kanser yapıcı etkisi olduğu kararına varıldı. Tespit edilen ilk meslek kanseri, baca temizleyicilerinde kurum un sebep olduğu skrotum kanseridir. Başlıca kanserojen olan tozlar şunlardır: Asbest tozları, krom bileşiklerinin tozları, (krom işleriyle uğraşanlarda) kömür katranı ve kömür tozları. Radyoaktif Tozlar: Radyoaktif maddelerin artıklarının iyi muhafaza edilmemesi sonucu, bu artıklar radyoaktif maddelerle uğraşanlara ve atmosfere yayılarak çevresindeki canlıları zarar verir. Vücuda verdiği zara; radyoaktif maddenin özelliğine miktarına, temas süresine göre değişir. Alerjik Tozlar: Bazı maddeler, vücutta ışın duyarlılık (alerji) reaksiyonlarına sebep olurlar. Çiftçilerde, tahıl tozlarına bağlı olarak astım oluşabilir. Ayrıca pamuk işiyle uğraşanlarda (çırçır atölyelerinde çalışanlarda, dokumacılarda vb.) zamanla devamlı öksürük meydana gelir. Buna, dokumacı öksürüğü denmektedir. Tabi organik insektisitler (böcek öldürücüler); sıcak kanlı hayvanlar için zehirli olmamalarına rağmen, deri iritasyonları ve alerjik deri iltihapları yapabilmektedirler.

92 92 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İnert (nötr) Tozlar: Bu tür tozlar, daha ziyade vücutta birikme yaparak kitleleriyle vücuda zarar verirler. Bu tozların da başlıcaları şunlardır: Demir, magnezyum, kalsiyum, toprak tozları, kömür, baryum sülfat tozları. Bu tozlar çoğunlukla akciğerde birikirler Gaz Ve Buharlar Boğucu Gazlar: 1. Basit Boğucular: Basit boğucu gazların başında karbondioksit (CO 2 ) gelir. Fermentasyon olaylarının geçtiği yerler (şarap veya bira mahzenleri), kuyu ve tüneller, yangın söndürme aygıtları imalatı yerlerinde bu gaza yoğun biçimde rastlanır. Miktarın artmasıyla, orada çalışanların yeterli oksijen almalarını engeller ve boğulma olayı görülür. 2. Kimyasal Boğucular: Bu tür boğucuların başında karbonmonoksit (CO) ve Hidrojen Sülfür ( H 2S) gelir. Karbonmonoksit hemen her yerde (havagazının bileşeni olarak, egzoz gazları arasında, tütün dumanında, baca dumanında, kok üretilen yerlerde, çinko boyaları imalatında) karşılaşılır. İşyeri ortamında CO miktarının artmasıyla, solunan havadaki CO, akciğerlerde oksijenin yerine alyuvarlara bağlanarak hücrelere oksijen taşınmasını engeller. Vücuttaki hücrelerde oksijen yetersizliğinden boğulma meydana gelir. CO ile zehirlenenlerin kan parlak kırmızıdır (methemogobinemi). Hidrojen sülfürün kendine has bir kokusu vardır. Lağım kanallarında, fosseptik kuyularında çalışanlarda, kimya ve boya endüstrisinde çalışanlarda ( H 2S) zehirlenmesine sıkça rastlanır. İritan (tahriş edici) Gazlar: Amonyak, formaldehid, azot dioksit başlıca iritan gazlardır. Amonyak; başlıca gübre üretiminde, boya üretiminde, soğutucu olarak kullanma işlerinde çalışanlarda gözlere ve solunum yollarına tahriş edici bir etki yapar. Uzun süre temas edilirse, gözde körlük dahi yapabilir. Formaldehid in daha ziyade sudaki çözeltisi (formol) kullanılır. Deri imalatı, mürekkep ve vernik imalatı işinde çalışanlarda ve morglarda çalışanlarda (cesetlerin saklanması işinde kullanılır), Formaldehidin tahriş edici etkileri görülür. Azot dioksit ve diğer azot oksitleri, patlayıcı madde imalatında ve boya çeşitlerinin imalinde kullanılır. Ark kaynakçılarında ve asetilen kaynakçılarında (havanın nitrojen ve oksijenini arkın sıcaklığı birleştirir) azot dioksit zehirlenmeleri görülmektedir. Çiftlik silolarında çalışanlarda da zehirlenme yapabilmektedir. Sistemik zehirli gaz ve buharlar: Endüstride karşılaşılan birçok maddelerin buharları ve gazları, sistemik zehir etkisi göstermektedirler. Benzen, ucuz ve iyi bir çözücü olması nedeniyle endüstride sıkça kullanılan bir maddedir. Buharları solunum yoluyla vücuda girerek çeşitli etkiler yaparlar. En basitinden baş ağrısı ve halsizlik yapar. Uzun süre benzenle karşılaşma kan kanseri (lösemi) yapar.

93 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 93 Cıva yaklaşık 30 dan fazla iş kolunda kullanılmaktadır. (Termometre ve barometre imalinde, kuru batarya imalatında, diş hekimliğinde, cıva boyalarının imalinde, keresteleri koruyucu olarak) Cıva, oda sıcaklığında buharlaşır. Baş ağrısı, yorgunluk, diş etlerinde kanama, psikolojik bozukluklar, titreme yapar. Fosfor ve bileşiklerinden kırmızı fosfor, zehir etkisi göstermez. Daha ziyade beyaz fosfor zehirleyicidir. Endüstride karşılaşılan yerler; kimyasal maddeler ve ilaç endüstrisinde, beyazlatıcı ve çözücü imalinde, kibrit ve böcek öldürücülerin imalinde kullanılır. Karaciğerde harabiyet, kansızlık, kemik iltihabı vb. yapar. Kurşunla çalışılan iş kollarında (akü imalı, kurşun kaplama, saçma imalatı, matbaacılıkta) kurşun oksidin buharlarının solunması sonucu zehirlenmeler olur. Vücutta çeşitli dokularda birikir ve oralarda hastalık yapar. Kadmiyum bileşikleri galvanizleme işlerinde, akü imalatında, nükleer enerji üretimi işlerinde kullanılır. Bu işyerlerinde çalışmalarda, kadmiyum buharlarıyla zehirlenmeler olur. Arsenikli hidrojen, çok zehirli bir gazdır. Daha ziyade kanda zehirlenme yapar. Düşük dozlarda beyinde zehirlenme yapar. Endüstride en çok arsenik bulunan metallerin asitlerle karşılaştırılması esnasında ortaya çıkar. Karbon sülfür kolay buharlaşan bir sıvıdır. Endüstride çözücü olarak kullanılmaktadır. Sinirsel bozukluklar ve sindirim bozuklukları şeklinde zehirlenme yapmaktadır. Narkotik (uyuşturucu) buharlar: Başlıca uyuşturucu bularlar, alkoller ve halojenli hidrokarbonlardır. Alkoller, hidrokarbonların (metan, etan, propan vs.) hidroksilli bileşikleridir. Genellikle alifatik alkollerin, merkezi sinir sistemi üzerine uyutucu ve uyuşturucu bir etki gösterdikleri söylenebilir. Halogenler (fluor, klor, brom, iyod) alifatik hidrokarbonlarla birleşerek Halojenli hidrokarbonlar grubuna giren maddeleri meydana getirirler. Bu grup maddeler, uçucu, yağları eritici cerrahi de anestezik olarak çok kullanılır. Bu iş kollarında çalışanlarda zamanla merkezi sinir sisteminde hasarlar oluşmaktadır Çözücüler Primer tahriş ediciler: Benzen bileşiklerinin deri ile teması sonucu, deride tahrişe bağlı olarak dermatit oluşur. Benzin, ligorin ve kerosin buharları deriyi, gözleri ve burnu tahriş eder. Allergen maddeler: Bazı çözücüler de kapsadıkları madde sayesinde bünyede aşırı duyarlılık reaksiyonlarına sebep olurlar. Çıplak elle çalışanlar da ellerde çeşitli dermatitler, solunum yollarında astıma benzer rahatsızlıklar, gözlerde konjiktivit oluşturmaktadır. Bu rahatsızlıkların derecesi bünyeye göre değişir.

94 94 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 11 BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ Biyolojik faktörler çevrede bulunan, zararlı olabilen küçük canlı ve mikro organizmalardır. Bazı iş kollarında çalışanlar, mikrop taşıyan madde ve hayvanlarla ve çalıştıkları yere göre havada, suda ve toprakta bazı hastalık etkenleri ile karşılaşırlar. Bun göre bu tür meslek hastalıklarını ikiye ayırarak inceleyebiliriz. İnfekte Madde ve Hayvanlarla Çalışma ile Geçebilecek Hastalıklar: Havyan (koyun, keçi, inek) yetiştiricilerinde ve hayvanlarla uğraşanlarda malta humması (Brusellozis), şarbon (kara kabarcık, çoban çıbanı) hayvan veremi, Q humması, domuzlarla ve balık işiyle uğraşanlarda domuz yılancığı, avcılarda tuleremi evde beslenen kuşlardan psittakoz hastalığı geçer. Genelde hastalık etkeni hayvanın sütü, dışkısı idrarı ile geçer. Çoğu vücutta veya elde açık yaralardan çabuk bulaşırlar. Mikroplarla uğraşan laboratuarlar da ve hastanede çalışan personelde de çeşitli bulaşıcı hastalıklar görülebilir. Çalışma Çevresinden Gelebilecek Özel Hastalıklar: Bunların başında toprakla uğraşanlarda tetanoz görülür. Tetanoz mikrobu, otla beslenen hayvanların bağırsaklarında zararsız yaşar, Tetanoz sporları bu hayvanların gübreleriyle toprağa geçer. Parazit hastalıkları da topraktan bulaşır. (Bilharziazıs, ankilostamoz), mantar hastalıkları da deri yoluyla bulaşır. (koksidiodomikoz) Mesleki infeksiyon hastalıklarından korunmada başta; vücuttaki açık yaralar iyi kontrol edilmeli, hayvan ve toprak işleriyle uğraşanlar mümkün olduğunca eldiven giymeli ve yaralanmalarda bilhassa tetanoza karşı gerekli tedavi (serum, aşı) yaptırılmalıdır. Bir bölgede yaygın görülen bulaşıcı hastalığı tespit etmek için toprak numuneleri; mikrobiyolojik incelemeden geçirilmelidir. Hayvansal gıdaların temininde titizlik gösterilmelidir.

95 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 95 BÖLÜM 12 PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ Mesleki Tehlikeler Ve Stres Mesleki riskler genel olarak biyolojik, biyomekanik, kimyasal ve radyolojik riskleri kapsayan fiziksel tehlikeler ile psikososyal tehlikelerden oluşur. Uluslararası Çalışma Örgütü psikososyal tehlikeleri iş doyumu, iş örgütlenmesi ve yönetimi, çevresel ve örgütsel koşullar ile işçilerin uzmanlığı ve gereksinimleri arasındaki etkileşim temelinde tanımlamıştır. Bu etkileşimler algılanma ve yaşanma biçimleriyle işçinin sağlığı için tehlike oluşturur. Bu tehlike stres yoluyla oluşur. Ancak, psikososyal tehlikelerin stres yoluyla açığa çıkmayan doğrudan etkileri de vardır. En kapsamlı psikososyal tehlike tanımı: " iş tasarımının, iş örgütlenmesinin ve yönetiminin ve gerçekleştirildiği toplumsal ve çevresel koşulların psikolojik, toplumsal veya fiziksel hasara yol açma potansiyeli taşıyan boyutlarıdır". İşin gerekleri işçinin bilgi, beceri ve gereksinimleriyle çatıştığında(nicel aşırı yük, nitel düşük yük)ve özellikle işçinin işi üzerindeki denetimi ve işi ile ilgili sosyal desteği yetersiz olduğunda iş ve yarattığı psikososyal tehlikeler stres yapıcı özellik kazanarak sağlığı etkilemeye başlar ve psikososyal riskleri oluşturur. Fiziksel ve psikososyal tehlikelere maruziyet psikolojik ve fiziksel sağlığı etkileyebilir. Bu etkiler en az iki yolla ortaya çıkar: Doğrudan fiziksel yol, psikolojik stres üzerinden. Bu iki yol birbirinin seçeneği değildir, aksine çoğu durumda birlikte ve birbiriyle etkileşerek etkinlik gösterirler, birbirlerini tamamlar veya birbirinin etkisini güçlendirirler. Tehlike-stres- sağlık ilişkisi ile ilgili tartışmalar çoğunlukla psikososyal tehlikelere yönelir, işin fiziksel boyutu göz ardı edilir. Oysa fiziksel tehlikelerin de hem beyin üzerindeki etkileri, yarattıkları rahatsızlık ve tehlikeye maruz kalmak nedeniyle yarattıkları kaygı ve korku üzerinden psikososyal etkileri vardır. Bu korku hem başarımı hem de sağlığı etkiler. Bu etki işçinin tehlikeden haberdar olmasına ve tehlike hakkındaki bilgilerine bağlıdır. Bu durumda stres fiziksel ve psikososyal tehlikelere maruz kalmaya bağlı stres olarak tanımlanır

96 96 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Psikososyal Tehlikeler İşin içeriği 1950'lerden bu yana gündemdedir. Psikologlar önce çalışma çevresinin sağlık için tehlikeli olabilecek psikososyal boyutları yerine işçinin çalışma çevresine uygunluğunu ve uyarlanmasını sağlamaya yönelmişlerdir. İş psikolojisinin 1969'lara gelişmeye başlamasıyla birlikte, çalışma çevresinin psikososyal özelliklerinin sağlık üzerindeki etkileri öne çıkmıştır. Psikososyal tehlikeler sağlığı doğrudan ya da stres aracılığıyla dolaylı olarak etkiler. Levi (1984) işin sağlığı etkileyebilecek psikososyal özelliklerini dört başlıkta sınıflandırmıştır: nicel yük, nitel yük, iş üzerinde denetim eksikliği, sosyal destek eksikliği. Bunlar işçinin işini stresli olarak algılamasını belirleyen unsurlardır. Bu başlıklar için on alt başlık tanımlanmıştır. Hacker (1991) bu başlıkları genel olarak işin yapıldığı koşullar ve çevre ile işin içeriği başlığı altında yeniden sınıflandırmıştır İşin Yapıldığı Koşullar Ve Çevre Örgütsel kültür ve işlev Kişi bir örgütün parçası olmayı kimliği, özgürlüğü ve özerkliği için bir tehdit olarak algılayabilir. Bu algılamaya örgütsel işleyişin ve kültürün üç farklı boyutu temel oluşturur: görev çevresi olarak örgüt, sorun çözme çevresi olarak örgüt, gelişme çevresi olarak örgüt. Bu alanlar yetersiz görüldüğünde stres düzeyi artar, yeterli görüldüğünde ise, stres ile sağlık semptomları arasındaki ilişki zayıflar. Örgütün ölçeği ve yapısı, sıkıcılığı, arabuluculuk ilişkileri, rolle ilgili konular stres kaynağı olabilecek başlıklardır. Bu unsurların işçi üzerindeki etkileri yöneticilerin ve gözetmenlerin davranışlarıyla aktarılır. Örgütteki rol ;Rol, rol belirsizliği ve çatışması durumunda psikososyal tehlikeye dönüşür. Aşırı rol yüklenmesi, rol yetersizliği, başkalarının sorumluluğu da diğer tehlikeli boyutlardır. Rol belirsizliği: İşçi işteki rolü hakkında yeterince bilgilendirilmediğinde ortaya çıkar. İşte amaçlar, beklentiler, hedefler ve sorumluluklarda belirsizlik bu durumu destekler. Bub sorunu yaşayan işçilerde iş doyumunun azaldığı, işe bağlı gerilimin arttığı ve sıklaştığı, öz güvenin azaldığı, iş güdüsünün azaldığı kan basıncının ve kalp hızının arttığı, depresyonun sıklaştığı ve işten ayrılma eğiliminin arttığı görülmüştür. Rol çatışması: İşçiden değerleriyle çatışan bir rolü ya da birbiriyle uyuşmayan rolleri üstlenmesi istendiğinde ortaya çıkar. Çatışma arttıkça iş doyumu azalır, iş gerilimi ve kalp hızı artar. Kalp hastalıklarının ve ülserlerin rol çatışması olan kişilerde arttığı gösterilmiştir.

97 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 97 Rol yetersizliği: Örgütün işçinin yeteneklerinden ve eğitiminden yararlanamadığı durumlarda ortaya çıkar. İş doyumunu azaltır, gerilimi artırır. Kişilerle ilgili sorumluluk: Kişilerin sorumluğu arttığı ölçüde kalp basıncının, kolesterol düzeyinin ve kalp hastalıklarını arttığı, duygulanımsal tükenmenin ve ilişkilerde kişiliksizleşmenin arttığı gösterilmiştir. Kişilerle sürekli ilişki içinde olunan mesleklerde de bu sorun artmaktadır. Kariyer gelişimi ;Beklenen kariyer gelişiminin sağlanmaması stres nedenidir. Bu alanda iki unsur belirleyicidir: İş güvencesinin olmaması, işte eskimiş olarak görülme (işten atılma korkusu ve erken emekliliğe zorlanma gibi), statü uyumsuzluğu ( düşük ya da aşırı statü tanınması, statünün sonuna gelindiği duygusu). Bu iki unsur etkileşmektedir. Yaşlı işçilerin sık maruz kaldığı bir durumdur. İş güvencesizliği ve düşük ücret: İş güvencesizliği ve işten atılma korkusu işletmenin ek olarak işçilerden bağlılık beklediği durumlarda, stres nedenidir. Hakkaniyetsiz davranıldığı duygusu strese yol açar. Buna sıklıkla düşük ücret de eşlik eder. Statü uyuşmazlığı: Bugünkü statünün geçmiştekiyle uyumsuz olması (örneğin sürgün, statü indirimi v.b. psikiyatrik hastalıkla yakından ilişkilidir. Karar serbestisi ve denetim ;İş tasarımında ve çalışma örgütlenmesinde önemli unsurlardır ve işçinin işiyle ilgili kararlara ne ölçüde katılabildiğinde somutlaşır. Denetim yetersizliği ya da denetim kaybı karar serbestisinin azalması- stresi, sıkıntıyı, depresyonu, isteksizliği ve tükenmeyi artırır. Karar serbestisinin artırılmasının başarımı desteklediği, ama karar serbestisi sonucu artırılan istemlerin de başlı başına stres nedeni olabileceği gösterilmiştir. Katılım: Karar verme sürecinde katılımın artmasının memnuniyeti ve özgüveni arttırdığı, aksi durumun ise stresi ve fiziksel çöküşü ve iş doyumsuzluğunu artırdığı gösterilmiştir. İşte kişiler arası ilişkiler ;Bu ilişkiler bireysel ve örgütsel sağlıklılık açısından önemlidir. Bu ilişkilerde üç belirleyici düzey vardır: üstlerle, astlarla ve aynı statülerdekilerle ilişkiler. Kişiler arası desteğin azalması sıkıntı hissini, duygulanımsal tükenmeyi, iş gerilimini ve iş doyumsuzluğunu artırır. Desteğin artması psikososyal etkileri hafifletir, tersi ise güçlendirir. Üstlerin ya da iş arkadaşlarının desteği stres yapıcıların yarattığı gerilimi, algılanan stres yapıcıları, stres-gerilim ilişkisini azaltır. Üstlerin takdir duyguları ise, hissedilen iş baskısını azaltır. Ancak yöneticiler katılımcı yönetim için yapılan baskıların da yönetici stresini artırdığı bilinir.

98 98 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İşte şiddet: İşte şiddet psikolojik ve fiziksel sağlığı etkiler. AB de yapılan araştırmada 3 milyon işçinin cinsel tacize, 6 milyonunun fiziksel şiddete, 12 milyonunun da yıldırmaya ve psikolojik şiddete maruz kaldığı saptanmıştır. İş ev çatışması; Bu çatışma yalnızca iş ile ev arasındaki değil iş ile iş dışı yaşam arasındaki çatışmadır. İş ve aile: Bu çatışma ev ile zaman istemi ya da işe yönelik taahhütler arasındadır veya destek ile ilgilidir. Bu çatışma evde küçük çocuğu olan kadın çalışanlarda belirgindir. Özellikle orta sınıf ailelerde, ama aynı zamanda yönetici ailelerinde de kadınların evdeki rollerini erkeğin işini desteklemek olarak gördükleri anlaşılmıştır. Boş zaman yetersizliği sendromu: Boş zaman kalmadıkça işçiler boş zaman beklentilerini sınırlarlar ve giderek yaşam anlamını yitirmeye başlar. Değişim; Değişikliğin psikososyal tehlike oluşturduğu, ama, değişikliğin mi stres yarattığı yoksa, ortaya çıkan belirsizliğin ve denetim kaybının mı strese yol açtığı kesinlik kazanmamıştır İŞİN İÇERİĞİ İş çevresi ve teçhizatı Teçhizat ve tesislerin güvenilirlik, uygunluk, ulaşılabilirlik, bakım ve onarım sorunları. Görev tasarımı İş içeriğinde tehlikeli olan pek çok boyut vardır: işin değersiz olması, vasıfların kullanılamaması, görev çeşitliliğinin olmaması, tekrarlayıcı iş, belirsizlik, öğrenme fırsatı bulamama, istem çatışmaları ve yetersiz kaynaklar gibi. Yarı vasıflı-vasıfsız çalışma: Bu tür çalışma aynı zamanda yarı vasıflıvasıfsız işlerin özelliğidir. Tekrarlayıcı ve tekdüze çalışma can sıkıntısı, depresyon ve genel psikolojik tükenme ile noktalanır. Belirsizlik: Başarımla ilgili geribildirim olmaması bir belirsizliktir ve süre uzadığında stres nedenidir. İstenen davranışlar ya da işin geleceği ile ilgili belirsizlikleri de derinleştirir. İş yükü ve iş hızı Ağır bir işte hızlı çalışma gereği özellikle süre uzadıkça stres oluşturur.

99 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 99 İş yükü: İş yükü ve ağır işte çalışma nicel ve nitel yük tanımlarına karşılık gelir. Nicel yük yapılacak toplam iş miktarını, nitel yük ise işin güçlüğünü tanımlar. Bu iki boyut birbirinden bağımsızdır. Aynı işte biri az diğeri çok olabilir. Tekrarlayıcı montaj çalışması bu tür bir iştir. İş hızı ve zaman darlığı: İş yükü iş hızına göre değerlendirilmelidir. İş hızı işin tamamlanma hızı ve hızlılık gereğinin doğası ve denetlenebilirliğidir (öz denetimli ya da sistem veya makine denetimli). İş hızının sağlıkla ilişkisi bir sınıra kadar denetimle ilgilidir. Sistem veya makine denetimli hızlarda hızlanma fiziksel ve psikolojik sağlık için tehlikelidir. Başarımın elektronik olarak denetlendiği bilgisayar destekli sistemler de aynı etkiyi yapar. Zaman darlığı hem kişisel bir özellik hem de işin gereği olarak ortaya çıkabilir. Çalışma saatleri Bu konuda iki başlık öne çıkar: vardiyalı çalışma ve uzun çalışma süreleri Vardiyalı çalışma: vardiyalı çalışma, özellikle de gece çalışması sirkadyen ritmi ve uyku düzenini bozarak sağlığı etkiler. Gece çalışması uyku bozuklukları, sindirim sistemi bozuklukları ve genel yorgunluk haliyle ilişkilendirilir. Uzun çalışma süresi: Pek çok sağlık sorunu ile uzun çalışma süresi arasında ilişki vardır.

100 100 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 13 ERGONOMİ Ergonomi Nedir? Günümüzde üretim sırasında giderek daha fazla makine kullanılmaktadır. Mekanizasyon ve otomasyondaki bu artış iş hızını da arttırmakta ve zaman zaman çalışmayı daha az enteresan kılmaktadır. Diğer taraftan hala emek yoğun üretim sürmekte ve yoğun fiziksel sıkıntılarla karşılaşılmaktadır. Her iki durumda da işçiler sırt, boyun ağrıları çekmekte, bilek, kol, bacak ve göz rahatsızlıkları görülmektedir. Ergonomi iş çevresi ile işçi arasında ilişki kuran bir çalışma olarak ortaya çıkmış bir yapıdır. Ergonominin amacı değişik sağlık problemlerinin ortadan kaldırılabilmesi, verimin arttırılabilmesi için çalışma ortamının nasıl dizayn edileceği ve işçiye nasıl adapte edileceğidir. Başka bir ifade ile, işçinin işe değil işin işçiye uydurulmasının sağlanmasıdır. Örneğin çalışma masasının yüksekliğinin arttırılması işçinin bir çok kez işine ulaşmak için gereksiz yere aşağıya doğru eğilmesini önleyecektir. Ergonomi ile uğraşanlara ergonomist adı verilir ve ergonomistin çalışma alanı işçi, işyeri ve iş dizaynıdır. Ergonomi işyerlerinde işçileri olumsuz etkileyen çalışma koşullarının iyileştirilmesi ile ilgilendiği için geniş bir bilimsel yelpazeyi içine alır. Örneğin, gürültü, aydınlatma, ısı, titreşim, çalışma alanının dizaynı, el aletleri dizaynı, makine dizaynı, sandalye dizaynı, ayakkabı dizaynı ve iş dizaynı gibi. Ek olarak, mesai saatleri, vardiya, mola saatleri, yemek rejimi gibi konularla da ergonominin temel konularıdır. Fiziksel ergonomi açısından antropometri vücut boyutlarının ölçülmesi ve nitelendirilmesiyle ilgilenir. Antropometrik veriler elbise, mobilya, makine, araç gereç ve çalışma istasyonlarının tasarımcılarına önemli ipuçları verir. İş fizyolojisi: dolaşım, solunum ve iskelet sisteminin işin metabolizmadan sağlanacak enerji gereksinimlerine verdiği cevapları konu edinir Sık Görülen Kazalar ve Hastalıklar Kötü çalışma koşullarında çalışmak zorunda kalan işçiler el, bilek, eklem, sırt ve diğer organları ilgilendiren ciddi sakatlanmalar ile karşılaşmaktadırlar. Bu sakatlanmalar aşağıdaki nedenlerden oluşabilir: Vibrasyon üreten makinelerin uzun süre kullanımı (örneğin havalı çekiç gibi), Ellerin ve kasların dönmesine neden olan görev ve aletler, Ters yöne güç uygulamalarında, Ellere, bileklere, sırta ve eklemlere fazla yük bindiği hallerde, Kolların baş üzerinde çalışmaya zorlandığı zaman,

101 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 101 Belin eğilmeye zorlandığı işlerde, Ağır yüklerin itildiği veya kaldırıldığı zaman Sakatlanmalar genellikle yavaş gelişir. Kötü çalışma koşulları ve uygun olmayan el aleti kullanımı sonucunda sakatlanma ve hastalanma süreci çok yavaş gelişir. Fakat bu süreç içinde kötü koşulların yarattığı bazı sinyaller ve belirtiler işçi tarafından algılanır. Örneğin işçinin evine gittiği zaman kas ve eklem ağrısı çekmesi gibi. Daha sonra ciddi sorunlar yaratacak bu belirtilerin sebebi mutlaka araştırılmalıdır. İşçiler ergonomik kuralların uygulanmadan yapılan işten dolayı karşılaşabilecekleri tehlikeler ve tehlikelerin belirtileri üzerine önceden haberdar edilmelidir. Tekrarlanan işler genellikle kas iskelet sistemi sakatlanmalarına ve hastalıklarına neden olur ve Repetetive Strain İnjuries (RSIs) adı verilir. RSIs çok ağrı verici olup daimi sakatlıklarla sonuçlanır. RSIs ın oluştuğu ilk günlerde işçi vardiyanın sonunda acı ve yorgunluk hisseder. İleri durumlarda vücudun etkilenen bölümlerinde yoğun halsizlik ve ağrı duymaya başlar. Daha da ileri durumda bu şikayetler kalıcı olur ve işçi işini yapamaz duruma gelir. RSIs aşağıdaki tedbirlerle önlenebilir İşten kaynaklanan risk faktörleri ortadan kaldırılır ise, İş sırası değiştirilirse, İşçi daha az hareketli işe verilir ise, Tekrarlanan iş sırasında daha fazla mola verilir ise. Gelişmiş ülkelerde RSIs ameliyat ile önlenebilir. Ama temel tedavi işin ergonomik koşullara uydurulmasıdır Temel Ergonomi İlkeleri İşyeri koşullarının adım adım izlenerek ergonomik prensiplerin uygulanması ve problemlerin çözülmesi gereklidir. Bazen işyeri sürecinde, işyeri ortamında, kullanılan el aletlerinde yapılacak küçük değişiklikler üretim, sağlık ve güvenlik alanlarında büyük değişikliklere neden olabilir. Örneğin aşağıda verilen iyileştirme değişiklikleri gibi: Ayrıntılı işlerin olduğu yakın kontrollün yapıldığı çalışmalarda tezgah ağır işlere göre daha aşağıda olmalıdır. Montaj işlerinde gelen parçalar işe uygun bir pozisyonda olmalı ve işçi kas gücünün büyük bir kısmını işi için harcamalıdır. El aletleri sakatlanmaya ve kazaya neden oluyor ise değiştirilmeli veya düzeltilmelidir. İşçiler bu alanda çok güzel fikirlere sahip olabilirler. İşçinin yaptığı iş uzun süreyle ters harekete, uzanmaya, dönmeye neden olmamalıdır. İşçiler uygun kaldırma yöntemleri konusunda eğitilmelidir. İş dizaynı kaldırma ve taşımaları minimize edecek şekilde planlanmalıdır.

102 102 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Oturarak çalışma minimize edilmelidir, böylece ayakta çalışma oturarak çalışmaya göre daha az yorgunluk getirir. İş değerlendirilmesi ile tekrarlanan işleri yapan işçiler diğerleri ile rotasyona girmeli ve böylece işçilerin aynı kaslarının kullanılması ve sıkıcılık önlenmiş olur. İşçiler ve kullandıkları makineler iyi yerleştirilerek gereksiz performans kayıpları ve vücut zorlamaları önlenmiş olur Çalışma alanı Çalışma alanı işçilerin işini yaptıkları alan veya bölgedir. Bu alanda makineler, kontroller, masa ve sandalye veya bilgisayar bulunabilir. İyi planlanmış çalışma alanı kötü koşuların oluşturduğu hastalık ve incinmeleri engeller. Çalışma alanı işçi ile birlikte işin gerektirdiği koşulara göre etkin bir şekilde dizayn edilmelidir. İyi planlanmış bir alanda işçinin vücudu konforlu ve uygun bir şekilde pozisyon alacaktır. Aksi durumda karşılaşılacak problemler şunlardır: Sırt ağrısı ve incinmeleri, RSIs gelişmesi, Ayaklarda dolaşım bozuklukları. Oluşan problemlerin sebepleri şunlardır: Kötü dizayn edilmiş sandalye, Uzun süre ayakta durma, Uzak bölümlere uzanma, Yetersiz aydınlatma nedeniyle işçinin işine yakın durması. Baş yüksekliği: En uzun boylu işçinin çalışabilmesi için gerekli alan hazırlanmalıdır Görüntü ekranları ve kontrol panelleri göz seviyesinin altına yerleştirilmelidir. Çünkü işçiler aşağıya doğru daha rahat bakabilirler. Omuz yüksekliği: Kontrol panelleri insanın beli ile omuz arasına yerleştirilmelidir. Sık kullanılan cisimlerin ve malzemelerin omuz seviyesinin üstüde olmamasına dikkat edilmelidir. Kol uzanma mesafesi: Malzemeler en kısa kolun yetişebileceği uzaklıkta olmalı ve malzemelere uzanırken eğilme veya bükülme yapılmamalıdır. Uzun boylular malzemelere ulaşırken aşağıya doğru eğilmemelidir. Malzemeler vücudun ön kısmına yakın olmalıdır.

103 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 103 Dirsek yüksekliği: Çalışma yüzeyi yüksekliği yapılan işin niteliğine göre ayarlanarak masanın altında veya üstünde olmalıdır. El yüksekliği: Kaldırılan malzemelerin el ve omuz yüksekliği arasında olduğuna dikkat edilmelidir. Ayak uzunluğu: Sandalye yüksekliği ve çalışma yüzeyi yüksekliği (masa veya tezgah) bacak uzunluğuna göre ayarlanmalıdır. Özellikle uzun ayaklılar için rahat hareket edebileceği ve uzanacağı yeterli alan bırakılmalıdır. Ayarlanabilir ayak koyma (istirahat) sayesinde ayaklar sarkmaktan kurtulacak ve vücudun pozisyonu kolay değişebilecektir. El büyüklüğü: Kullanılan araç gereçler ele tam olarak oturmalıdır. Büyük eller için büyük, küçük eller için küçük malzemeler seçilmelidir. Büyük eller için yeterli hareket alanı sağlanmalıdır. Vücut ölçüleri: Geniş vücutlu işçiler için çalışma alanı yeterli büyüklükte olmalıdır. Ergonomik işyeri düzeni için bazı öneriler: Her iş yerinde sağ ve sol el kullanımı için araç gereç olmalıdır, Ayakta çalışılan her çalışma alanına sandalye verilmelidir. Periyodik dinlenme ve vücut şeklinin değiştirilmesi uzun süre ayakta durma problemlerini azaltır. Gölge ve yansımaları azaltın ve işyerini iyi aydınlatın Oturarak Çalışma Ergonomik gereksinimler için uygun sandalye seçimi gereklidir. Bu amaçla aşağıdaki ergonomik özellikler izlenmelidir; Sandalye çalışma masası ve çalışma tezgahı yüksekliğine ve işin performansına uygun olmalıdır. İdeal olarak, oturma yeri ile sırt desteği ayarlanabilmelidir. Ek olarak sırt desteği tilt hareketi yapabilmelidir. Sandalye işçinin ileri ve geri hareketini kolayca sağlamalıdır. İşçinin masa altında ayaklarını uzatabileceği ve vücut hareketini kolayca değiştirebileceği alan olmalıdır. Ayaklar rahatça yere basmalıdır. Bu mümkün değilse ayak desteği kullanılmalıdır. Ancak ayak desteği diz ve bacak kaslarına uygulanan basıncı elimine etmelidir. Sandalye vücudun alt sırt kısmını destekleyen sırt desteğine sahip olmalıdır. Sandalye rahatça dönmelidir.

104 104 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Sandalyedeki ayak sayısı dengeyi sağlamak amacıyla beş adet olmalıdır. Mümkünse kol destekleri çıkarılabilir olmalıdır. Çünkü bazı işlerde kol desteği rahatsızlık verebilir. Bazı durumlarda kol destekleri işçinin çalışma tablasına yeteri kadar yakınlaşmasını engeller. Sandalyenin oturma alanı hava alıp verebilen bir kumaş ile kaplanmalıdır Ayakta Çalışma Eğer mümkünse uzun süreli ayakta çalışma önlenmelidir. Uzun süre ayakta çalışma sırt ağrısına, ayaklarda şişmelere, kan dolaşım sistemlerinde problemlere ve kas yorgunluklarına neden olur. Aşağıda ayakta çalışma sırasında uyulması gerek kurallar sıralanmaktadır; Eğer bir iş mutlaka ayakta çalışmayı gerektiriyor ise, ek olarak belirli aralıklarla oturabilecekleri bir sandalye veya tabure sağlanmalıdır. İşçi kollarının uzanabileceği alanlar dışına çıkmamalı ve bu alan dışına ulaşmak için sırtı dönme, eğilme ve uzanma hareketleri yapmamalıdır. Çalışma masası veya tablası farklı yükseklikteki işlere göre ayarlanabilir olmalıdır. Eğer çalışma alanının ayarlanması mümkün değil ise uzun işçiler için çalışma tablası destekle yükseltilmeli, kısa boylu işçilerin için bir platform üzerinde çalışma sağlanmalıdır. Ayak dinlenme destekleri acı ve ağrı hislerini engelleyecek ve işçinin pozisyon değiştirebilmesine olanak sağlayacaktır. Ayak yüksekliğinin zaman zaman değişmesi sırt ve bacaklardaki acı ve ağrıları önler. İşçiler sert olmayan bir malzeme üzerinde çalışmalıdırlar (mat), Beton veya metal yüzeyler şokları absorbe edici malzeme ile kaplanmalıdır. Yerler temiz, düz ve kaymaz olmalıdır. Ayakta iş yapan işçiler alçak topuklu ve tabanı destekli iş ayakkabısı giymelidir. İşçiler pozisyonlarını değiştirilebilmeleri için yeterli diz hareketi yapabilmeli ve bu iş için gerekli alan bulunmalıdır. İşçiler işine uzanmamalı ve vücudunun önünde cm lik bir uzaklıkta çalışmalıdırlar. Çalışma masası yüksekliği uygun yüksekliğe çıkarıldıktan sonra aşağıda sayılan önemli faktörler göz ardı edilmemelidir; İşçinin dirsek yüksekliği, Yapılan işin tipi, Üretilen malzemenin boyutları, Kullanılan alet ve edavat.

105 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 105 Ayakta çalışırken unutulmaması gerekli koşullar ise şunlardır; Yüz işe dönük olmalı, Vücut işe yakın olmalı, Eğer bir tarafa dönülecek ise bel ve omuz bükülerek değil, ayaklar üzerinde dönülerek sağlanmalı El Aletleri ve Kontroller El Aletleri: El aletleri ergonomik gereksinimlere göre dizayn edilmelidir. İşçiye uygun olarak üretilmemiş el aletleri ve genel olarak aletler olumsuz sağlık etkileri yaratacağı gibi işçinin üretkenliğini düşürür. Bu problemleri önlemenin ve üretkenliği arttırmanın yolu el aletlerinin işçiye ve işine uygun olmasıdır. İyi planlanmış el aletleri vücudun pozisyonunu ve hareketlerinin bozmadığı gibi üretimi olumlu yönde etkiler. El aletleri seçiminde dikkat edilecek noktalar şöyle sıralanabilir: Kalitesiz el aleti kullanılmamalıdır. Parmak ve bilek gibi küçük kasları çalıştıran el aletleri yerine bacak, kol ve omuz kaslarını gibi uzun kasları çalıştıran el aletleri seçilmelidir. Ağır el aletlerinin sürekli olarak yukarda tutulması engellenmelidir. Uygun dizayn edilmiş el aletleri bilekleri daima vücudun yanında tutmaya imkan verir ve böylece omuz ve kolların kazaya uğramasına engel olur. Ek olarak vücudun eğilmesini, dönmesini önler. Eğer bir malzeme kaldırılacak ise tutacak yeri olmalıdır. Tutacaklar ellere daha fazla uyum sağlar. El ve parmaktaki eklemler üzerine ve avuç içine fazla basınç uygulanmasını önler. Cildin ve parmakların sıkışacağı boşlukların olduğu el aletleri kullanmaktan sakınılmalıdır. Çift tutacağı olan aletleri seçiniz. Makas gibi. Bu aletlerin arası açık olduğu için el sıkışması görülmez. El aletlerinin tutamaklar kolayca kavranmalı, elektriğe karşı izolasyonlu olmalı, keskin kenar ve uçları bulunmamalı ve kaymaya karşı yumuşak plastik ile kaplı olmalıdır. Çıkıntı şeklindeki tutamaklar ellere fazla basınç uyguladığı için seçilmemelidir. Kullanılırken eğilme ve dönme hareketi gerektirmeyen el aletleri satın alınmalıdır. Ağırlık dengesi uygun aletler seçilmelidir. El aletlerinin uygun bakımının yapıldığından emin olunmalıdır. El aletleri sağ ve sol elini kullanan kişiler için fark etmemelidir.

106 106 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Kontroller: Kontrol anahtarları, kolları ve şalterler işçiye ve işin gerektirdiği yapıya uygun olarak düzenlenmelidir. Aşağıda konu ile ilgili olarak bazı öneriler sunulmaktadır: Kontrol anahtarları, kontrol kolları ve şalterler makine operatörünün oturduğu veya ayakta durduğu yerden rahatlıkla uzanabileceği yerde bulunmalıdır. Özellikle sık tekrarlana işler için bu özellikler çok önemlidir. İşe uygun olarak yapılmış kontrolleri seçiniz. Örneğin yüksek hızları hassas kontrol etmede el kontrollerini, kuvvet gerektiren kontrollerde ayak pedalları tercih edilmelidir. Operatör başına bir pedaldan fazla kontrol verilmemelidir. İki el ile kumanda edilen kontrolleri seçiniz veya eski kontrolleri iki elle kontrol edilir hale dönüştürünüz. Triger ler tek parmak yerine birkaç parmak ile işleme sokulmalıdır. Acil kontrol düğmeleri ile normal kontrol düğmeleri arasında belirgin bir fark olmalıdır. Ek olarak acil düğmelerin rengi farklı seçilmeli, fiziksel olarak ayrılmalı, uyarı işareti ile belirtilmeli veya üstü kapalı olmalıdır. Kontroller kazalara neden olmamalıdır. Bu nedenle kontroller arasında yeterli aralık bulunmalı ve belli bir güç uygulamakla devreye girmeli veya koruyucusu bulunmalıdır. Kontrollerin kullanımı basit bir süreç izlemeli ve her ülkede aynı izlenimi uyandırmalıdır Ağır Fiziksel Çalışma Manuel çalışmalar işçilerde bel ağrısı ve kas ağrılarına neden olmayacak şekilde düzenlenmelidir. Uzun süreli ağır fiziksel çalışma işçilerin nefes alma hızı ile kalp atışlarını arttırır. Eğer işçiler yeterli fiziksel şartlara sahip değil ise, çabuk yorulacaktır. Eğer mümkün ise ağır işler için yardımcı araç gereç kullanılmalıdır. Mekanik güç işçilerin maruz kaldığı riski azaltacak ve verimini arttıracaktır. Ağır işleri organize ederken aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir: Ağır iş işçinin fiziksel kapasitesini aşmamalıdır. Ağır işler gün içine yayılmalı ve arada hafif işler yapılmalıdır. Günlük çalışma içinde istirahat periyotları bulunmalıdır. Ağır fiziksel işlerin düzenlenebilmesi için aşağıdaki faktörlerin bilinmesi gereklidir: Yükün ağırlığı, İşçinin yükü ne sıklıkta taşıdığı, Taşınma uzaklığı, Yükün şekli, Yükü taşımak için gerekli zaman.

107 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 107 Özellikle elle taşımanın olduğu işlerde yapılması gerekli iyileştirmeler şöyle sıralanabilir: Yükün ağırlığı azaltılmalı; Yükün ağırlığını azaltın, Bir seferde taşınacak yük miktarını (sayısını) düşürün, Fazla yükler için birden fazla kişiyi devreye sokun. Daha kolay taşıma sağlanmalı; Yükün ağırlık merkezi işçiye yakın olacak şekilde planlanmalıdır, Vücudun eğilmesini engellemek için depolama yapılan yer bel hizasında veya daha yukarda olmalıdır, Yükü bel yüksekliğine kadar mekanik kaldıraçlarla taşıyın, Yükü taşımak için birden fazla kişi gerekebilir. Daha rahat taşıma için yükü yuvarlanan malzemeler üzerinden kaydırın. Yükü transfer etmek için kemer, kayış ve el tutamakları kullanılmalıdır. Depolama teknikleri geliştirilmelidir; Uygun yükseklikte raflar, paletli standlar ve destekler kullanılmalıdır. Paletlerde yük taşırken yükü yaymak amacıyla paletin ortasına yerleştirilmelidir. Taşıma mesafesini en aza indirilmeli; Çalışma alanının yeniden düzenleyin, Üretim ve depolama alanını yeniden planlayın. Taşınması gerekli yük sayısı azaltılmalı, Yük taşıma için daha fazla kişi görevlendirin. Mekanik yardım kullanın. Depo ve çalışma alanını yeniden gözden geçirin. Taşıma sırasında vücudun dönmesini engellenmeli; Yük daima vücudun önünde bulunmalıdır. Tüm vücutla birlikte dönmek için yeterli alan sağlanmalıdır. Vücut ekseni üzerinde değil ayak hareketi ile dönme yapılmalıdır İş Dizaynı İnsan faktörü dikkate alındığında, iş dizaynı çok önem taşır. İyi organize edilmiş bir iş, işçinin sağlık ve güvenlik koşullarını arttıracağı gibi onun ruhsal ve fiziksel yaşamını olumlu olarak etkiler. İş düzeninde dikkat edilecek noktalar şöyle sıralanabilir; İşin gerektirdiği görevlerin saptanması, Her görev için gerekli olan performans özellikleri, Performans için kaç adet görevin gerektiği, Görevin tamamlanabilmesi için gerekli araç-gereç, İşin tamamlanabilmesi için gerekli görevler.

108 108 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Ek olarak, iyi düzenlenmiş bir iş planı aşağıdaki özellikleri içermelidir; İş sırasında işçinin vücut pozisyonu değişmelidir, Ruhsal olarak motive edici faktörler bulunmalıdır, Çalışma çevresi, çalışma alışkanlıkları, personel gereksinimleri doğrultusunda işçi kendi kararı doğrultusunda çalışma aktivitesini değiştirebilmelidir, İşçi sorumluluk duygusunu hissedebilmelidir. İşçi işin gerektirdiği eğitimi almalıdır. İşçiler işin tamamlanabilmesi için ihtiyaç duyulan çalışma ve dinlenme sürelerine sahip olmalıdırlar, Yeni bir iş için işçiler çalışma periyotlarını düzenleyebilmelidirler Sağlık-Güvenlik Görevlilerinin Sorumlulukları Ergonomi programının uygulanmasında işyerlerinde en fazla görev sağlık ve güvenlikle ilgili çalışanlara düşmektedir. Ülkemizde bu görevlerin işyerindeki yansıması İşyeri Hekimi ve İş Sağlığı/Güvenliği Uzmanı'dır. Temel olarak adı geçen iki disiplin, kötü işyeri koşularından kaynaklanan sağlık ve güvenlik problemlerini ergonomi ilkeleri düzeyinde çözebilirler. İşyerinde ergonomik problemlerin varlığını ve ne ölçüde bulunduğunu anlamak üzere sorumlular şu soruları kendilerine sormalıdırlar: Yapılan işler, kullanılan aletler ve çalışma ortamı işçilere ve operatörlere ne kadar uygundur? İşçiler özel işlerini yaparken ne kadar güç kullanmakta ve ne kadar zaman harcamaktadırlar, Ne kadar tekrarlanan vücut hareketi vardır.

109 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 109 BÖLÜM 14 İŞ EKİPMANLARININ KULLANIMINDA GÜVENLİK Tasarım, İmalat Ve Kullanımda Güvenlik TANIMLAR İş ekipmanı : İşin yapılmasında kullanılan herhangi bir makina, alet ve tesise denir, Tehlikeli bölge : Kişilerin sağlık ve güvenlik yönünden riske maruz kalabileceği, iş ekipmanında veya çevresinde bulunan bölgedir. Operatör : İş ekipmanını kullanma görevi verilen işçi veya işçileri ifade eder. Risk: Tehlikeli bir durumda meydana gelebilecek olan sağlığa yönelik yaralanma veya hasarın olasılık ve derecesinin birleşimi. Mahfaza: Özellikle fiziksel bir engel vasıtasıyla koruma sağlayan makinanın parçası. Koruyucu tertibatı :Yalnız başına veya bir mahfaza ile birlikte riski azaltmak amacıyla kullanılan tertibat (bir mahfazadan ayrı). Emniyet aksamları: Bir güvenlik işlevini yapan, bağımsız bir şekilde piyasaya arz edilen, arızalanması ve/veya hatalı çalışması durumunda kişilerin güvenliğini tehlikeye sokan, makinaların işlevini yerine getirmek için gerekli olmayan veya makinanın işlevini yerine getiren normal aksamın yedeği olarak kullanılabilecek aksamını; Makina: Doğrudan insan veya hayvan gücü uygulaması dışındaki bir tahrik sistemi ile donatılmış veya donatılması amaçlanmış, ilişkili parçaları veya kısımlarının en az biri hareketli olan ve belli bir uygulama amacıyla bir araya getirilmiş olan parçalar topluluğu ile bunlardan; sadece kullanım sahasına veya bir enerji ve hareket kaynağına bağlantı için gerekli olan aksamları bulunmayan veya monte edilmeye hazır ve sadece bir ulaştırma vasıtasına monte edildiğinde veya bir bina ya da yapıya kurulduğunda çalışma yeteneğine sahip veya aynı sonucu elde etmek için bir bütün halinde çalışacak şekilde düzenlenen ve kumanda edilen kısmen tamamlanmış makina parçaları topluluğunu ve yük kaldırma amaçlı ve güç kaynağı doğrudan uygulanan insan gücü olan birbiriyle bağlantılı en azından biri hareketli bağlantılı parçalar ve aksamdan oluşan parçalar topluluğudur, İşverenlerin Yükümlülüğü: İşveren, işyerinde kullanılacak iş ekipmanının yapılacak işe uygun olması ve bu ekipmanın işçilerin sağlık ve güvenliğine zarar vermemesi için gerekli tüm tedbirleri alacaktır.

110 110 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ a. İş ekipmanını seçerken işyerindeki özel çalışma şartlarını, sağlık ve güvenlik yönünden tehlikeleri göz önünde bulundurarak, bu ekipmanın kullanımının ek bir tehlike oluşturmamasına dikkat edecektir. b. İş ekipmanının, çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden tamamen tehlikesiz olması sağlanamıyorsa, riski en aza indirecek uygun önlemleri alacaktır. İş Ekipmanları ile İlgili Kurallar İşveren, iş ekipmanının kullanımı süresince, yeterli bakımını yaptırarak uygun durumda olması için gerekli önlemleri alacak ve kullanılan iş ekipmanının, iş ekipmanının kullanımı ile ilgili hususlara uygun güvenlik düzeyinde olmasını sağlayacaktır. Güvenlik bütünlüğü ilkeleri Makinalar işlevlerine uygun olacak şekilde ve sadece öngörülen şartlar altında değil, makul bir şekilde öngörülebilir yanlış kullanımları da dikkate alınarak, işletmeye alındıklarında kişileri riske atmadan çalıştırılabilecek, ayarlanabilecek ve bakımı yapılabilecek şekilde tasarımlanmalı ve imal edilmelidir. Alınan tedbirlerin amacı, makinaların, öngörülebilir çalışma ömrü boyunca, nakliye, montaj, demontaj, hizmetten çıkarma ve hurdaya ayırma aşamaları dahilindeki her türlü riski bertaraf etmek olmalıdır. Malzemeler ve ürünler Makinaların imalâtında kullanılan malzemeler veya bunların kullanımı sırasında kullanılan veya ortaya çıkan ürünler, kişilerin sağlık ve güvenliğini tehlikeye atmamalıdır. Özellikle, akışkanların kullanımı halinde, makinalar dolum, kullanım, geri kazınım veya tahliye esnasındaki riskleri önleyecek şekilde tasarımlanmalı ve imal edilmelidir. Makinaların taşımalarını kolaylaştıracak biçimde tasarımlanması Makinalar : Güvenli bir şekilde taşınabilmeli ve nakledilebilmeli, Güvenli ve hasarsız bir şekilde stoklanacak şekilde paketlenmeli veya tasarlanmalı. Makinaların montajı Makina veya birlikte çalışmak üzere tasarımlanmış makina parçalarında, acil durum durdurma tertibatları dahil olmak üzere, durdurma kumandaları sadece makinayı değil, aynı zamanda, çalışmaya devam etmesi tehlikeli olacaksa ilgili bütün donanımı durdurabilecek şekilde tasarlanmalı ve imal edilmelidir.

111 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 111 İş Ekipmanının Kontrolü İşyerinde kullanılan iş ekipmanının kontrolü ile ilgili aşağıdaki hususlara uyulacaktır: a) İş ekipmanının güvenliğinin kurulma şartlarına bağlı olduğu durumlarda, ekipmanın kurulmasından sonra ve ilk defa kullanılmadan önce ve her yer değişikliğinde uzman kişiler tarafından kontrolü yapılacak, doğru kurulduğu ve güvenli şekilde çalıştığını gösteren belge düzenlenecektir. b) Arızaya sebep olabilecek etkilere maruz kalarak tehlike yaratabilecek iş ekipmanının; 1) Uzman kişilerce periyodik kontrollerini ve gerektiğinde testlerinin yapılması, 2) Çalışma şeklinde değişiklikler, kazalar, doğal olaylar veya ekipmanın uzun süre kullanılmaması gibi iş ekipmanındaki güvenliğin bozulmasına neden olabilecek durumlardan sonra, arızanın zamanında belirlenip giderilmesi ve sağlık ve güvenlik koşullarının korunması için uzman kişilerce gerekli kontrollerin yapılması, sağlanacaktır. c) Kontrol sonuçları kayıt altına alınacak, yetkililerin her istediğinde gösterilmek üzere uygun şekilde saklanacaktır İş ekipmanı işletme dışında kullanıldığında, yapılan son kontrol ile ilgili belge de ekipmanla birlikte bulunacaktır. İş Sağlığı ve Ergonomi Asgari sağlık ve güvenlik gereklerinin uygulanmasında, işçilerin iş ekipmanı kullanımı sırasındaki duruş pozisyonları ve çalışma şekilleri ile ergonomi prensipleri işverence tam olarak dikkate alınacaktır. İşçilerin Bilgilendirilmesi a. İşçilere kullandıkları iş ekipmanı ve kullanımına ilişkin yeterli bilgi ve uygun olması halinde yazılı talimat verilecektir. Bu talimat, üretici tarafından ekipmanla birlikte verilen kullanım kılavuzu dikkate alınarak hazırlanacaktır. b. Bu bilgiler ve yazılı talimatlar en az; İş ekipmanının kullanım koşulları, İş ekipmanında öngörülen anormal durumlar, İş ekipmanının önceki kullanım deneyiminden elde edilen sonuçlar, ile ilgili bilgileri içerecektir. İşçiler, kendileri kullanmasalar bile çalışma alanında veya işyerinde bulunan iş ekipmanlarının kendilerini etkileyebilecek tehlikelerinden ve iş ekipmanı üzerinde yapılacak değişikliklerden kaynaklanabilecek tehlikelerden haberdar edilecektir. c. Bu bilgiler ve yazılı talimatlar, ilgili işçilerin anlayabileceği şekilde olacaktır.

112 112 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İşçilerin Eğitimi İş ekipmanını kullanmakla görevli işçilere, bunların kullanımından kaynaklanabilecek riskler ve bunlardan kaçınma yollarını da içeren yeterli eğitim verilecektir. Ayrıca, iş ekipmanlarının tamiri, tadili, kontrol ve bakımı konularında çalışanlara, yeterli özel eğitim verilecektir Makinelerin Oluşturduğu Tehlikeler Mekanik Tehlikeler: Ezilme tehlikesi, Kesme veya bölme tehlikesi, Makaslama tehlikesi, Takılma tehlikesi, Kapma veya yakalanma tehlikesi, Darbe(Şok) tehlikesi, Delme veya saplanma tehlikesi, Sürtünme veya aşınma tehlikesi, Yüksek basınçlı sıvıların kişilere fışkırma tehlikesi, Makine parçalarının veya iş parçalarının sebep olduğu mekanik tehlikeler... Diğer Tehlikeler : Elektrik Tehlikesi(Statik Elektrik dahil), Termik Tehlikeler, (düşük, yüksek), Gürültünün meydana getirdiği tehlikeler, Titreşimin sebep olduğu tehlikeler Radyasyonun sebep olduğu tehlikeler,( İyonlaştırıcı ışın yayılması,iyonlaştırıcı olmayan, mikro dalga ışınları, Mor ötesi ve lazer ışınları vb.) Malzeme ve cisimlerin sebep olduğu tehlikeler, (Basınç, zehir, yanıcı, parlayıcı, patlayıcı, toz, duman, Ergonomik prensiplerin ihmali sonucu oluşan tehlikeler İş Ekipmanlarında Bulunacak Asgari Gerekler İş ekipmanlarında bulunacak asgari genel gerekler Kumanda cihazları İş ekipmanında bulunan ve güvenliği etkileyen kumanda cihazları açıkça görülebilir ve tanınabilir özellikte olacak ve gerektiğinde uygun şekilde işaretlenecektir. Kumanda cihazları zorunlu haller dışında, tehlikeli bölgenin dışına yerleştirilecek ve bunların kullanımı ek bir tehlike oluşturmayacaktır. Kumanda cihazları, istem dışı hareketlerde tehlikeye neden olmayacaktır.

113 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 113 Operatör, ana kumanda yerinden tehlike bölgesinde herhangi bir kimsenin bulunmadığından emin olabilmelidir. Bu mümkün değilse makine çalışmaya başlamadan önce otomatik olarak devreye girecek sesli ve ışıklı ikaz sistemi bulunacaktır. İş ekipmanının çalıştırılması veya durdurulması sırasında doğabilecek tehlikelere maruz kalan işçilerin bu tehlikelerden korunabilmeleri için yeterli zaman ve imkanı olmalıdır. Kumanda sistemleri güvenli olmalıdır. Bunlarda meydana gelebilecek herhangi bir hasar veya kırılma tehlikeli bir duruma neden olmamalıdır. Kontrol sistemleri güvenli olacak ve planlanan kullanım şartlarında olabilecek arıza, bozulma veya herhangi bir zorlanma göz önüne alınarak uygun nitelikte seçilecektir. Çalıştırma sistemi İş ekipmanlarının çalıştırılması, bu amaç için yapılmış kumandaların ancak bilerek ve isteyerek kullanılması ile sağlanacaktır. Bu kural, işçiler için tehlike oluşturmadığı sürece; Her hangi bir sebeple ekipmanın durmasından sonra tekrar çalıştırılmasında, Hız, basınç gibi çalışma şartlarında önemli değişiklikler yapılırken de, uygulanacaktır. Bu kural otomatik çalışan iş ekipmanının normal çalışma programının devamı süresindeki tekrar harekete geçme veya çalışma şartlarındaki değişikler için uygulanmaz. Durdurma sistemi Bütün iş ekipmanlarında, ekipmanı tümüyle ve güvenli bir şekilde durdurabilecek bir sistem bulunacaktır. Her bir çalışma yerinde, tehlikenin durumuna göre, iş ekipmanının tamamını veya bir kısmını durdurabilecek ve bu ekipmanın güvenli bir durumda kalmasını sağlayacak kumanda sistemi bulunacaktır. İş ekipmanlarının durdurma sistemleri, çalıştırma sistemlerine göre öncelikli olacaktır. İş ekipmanı veya tehlikeli kısımları durdurulduğunda, bunları harekete geçiren enerji de kesilmiş olacaktır. Acil Durdurma sistemi : İş ekipmanının tehlikesi ve normal durma süresinin gerektirmesi halinde iş ekipmanında acil durdurma sistemi bulunacaktır.

114 114 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Mekanik Riskler ve Mevzi havalandırma Parça fırlaması veya düşmesi riski taşıyan iş ekipmanları, bu riskleri ortadan kaldıracak uygun güvenlik tertibatı ile donatılacaktır. Gaz, buhar, sıvı veya toz çıkarma tehlikesi olan iş ekipmanları, bunları kaynağında tutacak ve/veya çekecek uygun sistemlerle donatılacaktır. İş ekipmanının sabitlenmesi İşçilerin sağlığı ve güvenliği açısından gerekiyorsa, iş ekipmanı ve parçaları uygun yöntemlerle sabitlenecektir. Parçalanma Riski İşçilerin sağlık ve güvenliği açısından önemli bir tehlike oluşturabilecek, iş ekipmanının parçalarının kırılması, kopması veya dağılması riskine karşı uygun koruma önlemleri alınacaktır. Makine Koruyucuları İş ekipmanının hareketli parçalarıyla mekanik temas riskinin kazaya yol açabileceği hallerde; iş ekipmanı, tehlikeli bölgeye ulaşmayı önleyecek veya bu bölgeye ulaşılmadan önce hareketli parçaların durdurulmasını sağlayacak uygun koruyucular veya koruma donanımı ile donatılacaktır. Koruyucular ve koruma donanımı: Sağlam yapıda olacak, İlave tehlike yaratmayacak, Kolayca yerinden çıkarılmayacak veya etkisiz hale getirilemeyecek şekilde olacak, Tehlike bölgesinden yeterli uzaklıkta bulunacak, Ekipmanın operasyon noktalarının görülmesini gereğinden fazla kısıtlamayacak, Sadece işlem yapılan alana girişi kısıtlayacak, bunlar çıkarılmadan parça takılması, sökülmesi ve bakım için gerekli işlemlerin yapılması mümkün olacaktır. Aydınlatma İş ekipmanının çalışılan veya bakımı yapılan bölge ve operasyon noktaları, yapılacak işleme uygun şekilde aydınlatılacaktır.

115 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 115 Sıcak ve Soğuk yüzeyler İş ekipmanının yüksek veya çok düşük sıcaklıktaki parçaları, işçilerin teması veya yaklaşması riskine karşı korunacaktır. İkaz donanımı İş ekipmanına ait ikaz donanımları kolay algılanır ve anlaşılır olacaktır. Kullanım İş ekipmanı sadece tasarım ve imalat amacına uygun işlerde ve şartlarda kullanılacaktır. Bakım işleri ve kayıtları İş ekipmanının bakım işleri, ancak ekipman kapalı iken yapılabilecektir. Bunun mümkün olmadığı hallerde, bakım işleri yürütülürken gerekli önlemler alınacak veya bu işlerin tehlike bölgesi dışında yapılması sağlanacaktır. Bakım defteri bulunan makinelerde bakımla ilgili işlemler günü gününe bu deftere işlenecektir. Makinalar, makinaların çalışması, ayarlaması ve bakımı esnasında müdahalenin gerekli olan bütün alanlarına güvenli bir şekilde erişimine imkân verecek şekilde tasarlanmalı ve imal edilmelidir. Enerji ve kontrol sistemi İş ekipmanlarının enerji kaynaklarını kesecek araç ve gereçler kolayca görülebilir ve tanınabilir olacaktır. Ekipmanın enerji kaynaklarına yeniden bağlanması işçiler için tehlike yaratmayacaktır. Elektrik beslemesi Makinanın bir elektrik beslemesine sahip olduğu durumda, makina elektrikten kaynaklanan bütün tehlikeler önlenecek veya önlenebilecek şekilde tasarımlanmalı, imal edilmeli ve teçhiz edilmelidir. Statik elektrik Makinalar potansiyel olarak tehlike taşıyan elektrostatik yüklerin birikimini önleyecek ya da sınırlayacak şekilde tasarlanmalı ve imal edilmeli ve/veya bir boşaltma sistemi ile teçhiz edilmelidir. Güç kaynağı arızası Makinaları besleyen güç kaynağındaki herhangi bir nedenden dolayı oluşan kesinti veya kesintiden sonra enerjinin yeniden gelmesi ya da beslemedeki dalgalanmalar tehlikeli bir duruma yol açmamalıdır.

116 116 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Makina Kaynaklı Kaza Nedenleri BÖLÜM 15 MAKİNA KORUYUCULARI Çalışanları makinelerden kaynaklanabilecek tehlikelere karsı koruyabilmek için öncelikle tehlike yaratan/ yaratabilecek olan noktaların tespitinin yapılması olacaktır. Çalışanlar, makinelerle çalışırken makinelere dokunma, makine ile içindeki veya üzerindeki bir malzeme veya sabit bir yapı arasına sıkışma, makinenin hareket halindeki parça veya kısımlarına çarpma veya sarılma, makineden sıçrayan malzemenin çarpması gibi nedenlerle kazaya maruz kalabilirler. Burada bahsedilen tehlikeler mekanik kaynaklı olmasına rağmen bunların dışında hemen dikkat çekmeyebilen elektrik (statik elektrik dahil), ısın yayılması, sıcaklık, toz ve duman, gürültü ve titreşim, kimyasal maddeler, yanıcı ve parlayıcı ve patlayıcı maddeler gibi mekanik olmayan kaza nedenleri de mevcuttur. Her mekanik hareket farklı derecelerde de olsa potansiyel olarak tehlike arz etmektedir. Prensip olarak makineler incelendiğinde ise makinelerin operasyon noktaları (delen, ezen, kesen gibi işlem yapan kısımlar), transmisyon (güç iletimi) düzenleri (kayışlar, kasnaklar, zincirler ve dişliler gibi) ve makine çalışırken hareket halinde olan diğer hareketli düzenekler insanlara zarar verebilme potansiyeline sahiptir. Makinenin yapısı itibariyle bazı makine parçalarının çalışma yapıları tehlike barındırmaktadır. Makinenin dönen kısımları, sağa ve sola, ileri ve geri giden bölümleri, hareketi veya malzemeyi nakleden aparatları çalışmaları sırasında insana zarar verme potansiyeli taşımaktadır. Bir dikkatsizlik anında ya da istem dışı bir şekilde bu parçaların çalıştığı sırada temas edilmesi çoğunluğu uzuv kaybı bir kısmı ise ölüm ile sonuçlanan iş kazalarını doğurmaktadır. Şekil 15.1 de dönen bir mil, bir dişli ve bir zincir de dönme esnasında oluşabilecek kaptırma veya sıkışma noktaları görünmektedir. Şekil de ise örneklenen güç transmisyon makinesinin koruyucu panel içine alınarak nasıl tehlikesiz hale getirildiği gösterilmektedir. Şekil 15.1 Şekil 15.2

117 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 117 Makinenin dönen kısımları ve motordan aldığı hareketi diğer birimlere ileten kayış, zincir gibi malzemeler, özellikle eller ve kolların sıkışmasına, is elbiselerinin takılmasına ve cilt ile temas sonucunda yaralanmalara ve hatta takılan parçanın vücut ile bağlantısına dayalı olarak ölümlere neden olabilir. Bunun yanı sıra bu bölümlerden parça fırlaması söz konusudur. Şekil 15.3 de ilk olarak sağa sola hareket eden makinelerin sabit yerlere yakın olması durumunda arada sıkışma tehlikesine dikkat çekilmek istenmiştir. Ayrıca makinadan çıkan islenmiş ürünün de çalışanı sıkıştırma riski olabileceği unutulmamalıdır. Şekil 15.3içerisinde bulunan diğer küçük resimlerde hareketli ve dönen parçaların arasına ve çevresine uzuvların sıkışabileceği ya da keskin parçalar tarafından uzuv kayıplarına yol açılabileceği gösterilmek istenmiştir. Bu tarz kazalara anlık dikkatsizlik ya da hatalar yol açmakta olduğu için bu gibi makine ve parçalara karsı önlem almak öncelikli olmalıdır. Ayrıca bu önceliği bu gibi durumlara alınabilecek önlemlerin hem düşük maliyetli hem de kolay uygulanabilir olması nedeniyle tercih etmek gerekmektedir. Makinelerden çapak, parça ya da malzeme fırlaması gibi riskleri teşkil eden makinelerde sadece makine operatörünü koruyacak şekilde önlem almak her zaman yeterli olmayabilir. Makinenin çevresinde bulunan yollar ya da işlem yapılan parçanın çıktığı yer geçiş yollarına yakın olduğu zaman geçen insanlar içinde tehlike oluşturacaktır. Şekil 15.3.

118 118 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Makina Koruyucularının Özellikleri Ve Çeşitleri Makineye koruyucu planlarken uyulması gerekli temel ilkeler mevcuttur ve bu ilkelere uyulmadan tam anlamıyla iyi bir koruyucu tasarlamış olma mümkün değildir. Bunun nedeni de koruyucu tasarlanırken hem koruma görevi yerine getirmesi hem de makineden beklenen işlevi aksatmaması konularına dikkat edilmemesidir ya da bu iki konuyu bir arada ele almamaktır. Koruyucu tasarımında temel bakış açısı bir taraftan makineyi çalıştıran operatörün hareketlerini engellememek iken diğer taraftan da makinenin üretim kapasitesini düşürmemek olmalıdır. Sabit Koruyucular Hareketli kısımları herhangi bir makinenin mekanizmasıyla birlikte ve bağımsız olan ve makine çalışırken tehlike noktasına veya tehlike Sabit koruyucular tehlike noktası yada tehlike alanına ya kalıcı olarak (kaynak vb. yapılarak) ya da balama elemanları ile (vida, somun vb.) yerine oturtularak hareket etmesi engellenen koruyuculardır. kullanılması gereken bu sabit koruyucuların bağlantıları alet yardımı olmadan sökülememelidir. Uygulama maliyetleri ucuz, yapılmaları ve kullanılmaları kolay, etkinlikleri oldukça yüksektir. Şekil 15.4 Kilitlemeli Koruyucular Şekil 15.4 de ise bir güç transmisyon makinesi ait kayış kasnak sistemi yer görüldügü gibi bu kayıs kasnak sistemi koruyucu bir sistemin için alınmıstır. Koruyucunun üzerindeki kontrol kapagı sayesinde herhangi bir arıza durumunda kapak tamamen sökülmeden müdahale edilebilmektedir. Makine üzerindeki tehlikeli nokta ya da tehlikeli alana yerleştirilen ve koruyucusu kapanmadan hareket etmeyen, tehlike durumunda tehlike noktasına ya da alanına erişmeyi engelleyen, makinelerle birleştirilmiş hareketli kısımları bulunan tipteki koruyuculardır. Kilitlemeli koruyucular kumanda koruyucusu ve algılama koruyucusundan oluşmaktadır. Bu tip koruyucularda koruyucunun kapanana kadar makinenin çalışmaması ve tehlikeli hareket bitinceye kadar koruyucunun kapalı olarak kilitlenmesi koşulları göz önünde bulundurulur. Koruyucunun kilitleme sistemi mekanik, hidrolik, elektronik, pnömatik ya da bunların bir birleşimi olabilir ancak kilitleme sisteminin seçimi isleme ve makineye göre yapılmalıdır.

119 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 119 Şekil 15.5 de yer alan mısır parçalama makinesinde ise kilitlemeli bir panel ve hareket eden bıçak için sabit koruyucu sistem bulunmaktadır. Koruyucu çalışanın ellerini hızla dönen kesici bıçaklardan korumaktadır. Koruyucu kapak açıldığında makinenin gücü kesilmekte ve bıçağın fren mekanizması bıçağı durdurduktan sonra elle müdahaleye imkân vermektedir. Şekil 15.5 Ayarlanabilir Koruyucular Bir ayarlama düzenini içeren, ayarlandığında işlem süresi bitene kadar ayarlandığı gibi kalan kalan sabit tipteki koruyuculardır. Bu tarz koruyucularda genellikle makineye malzeme beslemek için bir açıklık bulunmaktadır. Koruyucunun bir kısmı veya tamamı bu açıklığın boyutlarını ayarlayacak şekilde yapılmalıdır. Bu gibi durumlarda ayarlama işinin yeterli eğitim görmüş kişiler tarafında yapılması ve düzenli bakımlarda ayarlama işlevinin iyi islemesi gerekmektedir. Ayarlanabilir koruyucular içinde yer alan bir diğer grup ise kendi kendine ayarlanan koruyuculardır. Makine koruyucusunun bir parçasıymış gibi hareket eden ya da operasyon noktasına bir rastlantı sonucu bile olsa her hangi bir uzvun girmesini önleyen, işlem tamamlandığında ise tamamen kapalı duruma geçen tipteki koruyuculardır. Bu tip koruyucular tehlikeli noktaya dokunmayı önlemek üzere tasarlandıkları için makineye verilen malzeme ile açılmakta ve işlemin bitimiyle kendilerini kapatmaktadırlar. Bir örnek olarak Şekil 15.6 de gösterilmekte olan daire testere makinesi ele alınabilir. Makinenin içinde ağaç malzeme bulunmadığında koruyucu tam koruma sağlamaktadır ve ağaç malzeme verildiğinde koruyucu yükselerek kesme işlemi tamamlanana kadar ağaç malzemenin üzerinde kalmaktadır. Şekil 15.6

120 120 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Otomatik Koruyucular Makine çalıştığında makine ile beraber çalışan, makine basında çalışan kişinin tehlike alanı ya da noktasına yaklaşmasını engelleyen, makinede yapılan işlem bittikten sonra otomatik olarak kapalı konuma gelen ve makinenin işlem yapması sırasında yapılan işlemi engellemeyip etkilemeyen tipteki koruyuculardır. Bu koruyucular, çalışanı ya da çalışanın tehlike ile karşılaşabileceği uzuvlarını tehlike bölgesinden fiziksel olarak uzaklaştıracak şekilde çalışmaktadır. Koruyucu makineye güvenli bir şekilde ve yalnızca aletler sayesinde sökülebilecek şekilde monte edilmelidir. Koruyucunun hareketli ve uzaklaştırmaya yarayan parçası makinenin tehlikesi parçası ya da parçalarının direk olarak hareketi ya da eşzamanlı hareket ile çalışması gerekmektedir. Şekil 15.7 de kâğıt kesme giyotin makası için otomatik koruma ekipmanı uygulaması görülmektedir. Makine çalışmaya başladıktan sonra koruyucu besleme aralığından daha yüksekte kalan şeyleri bıçaktan uzaklaştırmaktadır. Şekil 15.7 Durdurma Sistemleri Bu sistemler genellikle ayrı aygıt ya da sistemler olmakla beraber çalışanları koruma amaçlı oldukları ve makineye bütünleşmiş olup makineyle birlikte çalıştıkları için makine koruyucuları sınıfına girmektedirler. Foto-Elektrik sistemlerinde bir algılama perdesi oluşturacak olan bir ışık kümesi veya kümeleri bir durdurucu oluşturacak şekilde operatör ile makinanın tehlikeli parçaları arasına bir foto elektrik saptayıcı ile bağlantılı olarak yerleştirilir. Bu düzende, ışık demeti perdelendiğinde makinanın tehlikeli parçası hareket etmez. Makinanın tehlikeli bir parçası hareket halinde iken engelleme olduğunda ise tehlikeli parçalar anında durur ve gerekiyorsa başlangıç noktasına gelene kadar ters yönde çalışmaya baslar. Şekil 15.8 de bir pres makinasında dikey şekilde uygulanmış olan sensorlu bir durdurma sistemi yer almaktadır. Makinenin çalışır vaziyetteyken işlem noktasına ulaşılmak istendiğinde sensörlü bölgeden geçilmesi gerekmektedir. Böyle bir durum gerçekleştiğinde makine kendini kapatmakta ya da işlemi durdurmaktadır. Şekil 15.8

121 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 121 BÖLÜM 16 KALDIRMA ve TAŞIMA İŞLERİNDE GÜVENLİK KALDIRMA ve TAŞIMA ARAÇLARININ TANIMI Herhangi bir yükü bulunduğu yerden kaldırıp yer değiştirerek bir başka yere indiren veya istifleyen, gerektiğinde bu yükün yer değiştirme işlemini yükü kısa mesafelerde taşıyarak gerçekleştiren iş makinalarına KALDIRMA ve TAŞIMA ARAÇLARI denir Kaldırma Ve Taşıma Araçlarının Tanımı Sınıflandırılması 1. Vinçler (Kule vinçler, mobil vinçler, oklu, raylı, köprülü, ayaklı köprülü, tek raylı, seyyar atölye vinçleri, gırgır vinçler, tavan vinçleri, ceraskallar, maçunalar vb.) 2. Platformlu kaldırıcı arabalar (Forkliftler, Transpaletler ve liftler. 3. Palangalar (Elektrikli, pnömatik, hidrolik, zincirli, halatlı) 4. Asansörler 5. Yürüyen Merdivenler ve Yürüyen Bantlar Kaldırma Araçlarının Ekipman ve Aksesuarları TAMBURLAR Kaldırma makinelerinin üzerine tel sarılan tamburlarının yanları flanşlı olmalıdır. Flanş genişliği sarılan halatın çapının 2,5 katı olmalı, yük tutma elemanı en alt seviyede bulunduğu zaman, yivli tambur üzerinde en az iki sarım halat kalmalıdır.

122 122 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Elektrikle çalışan kaldırma makinelerinde belirtilen alt ve üst noktalar geçildiğinde, elektrik akımı otomatik olarak kesecek ve tamburun hareketini otomatik olarak durduracak bir tertibat (limit switchleri) bulunacaktır. Tambur yivleri ile kullanılan halat çapı birbirine orantılı olmalıdır. Tambur makara çapı halat çapının 16 katından az olmayacaktır. Tambur üzerine halatın düzgün sarılmasını sağlamak için hatve kılavuzu bulunacaktır. ZİNCİRLER Kaldırma makinalarında yüklerin kaldırılmasında halkalı ve levhalı zincirler kullanılır. Levhalı zincirlere GALL zincirleri de denilir. İki tip zincirde özel olarak yapılmışlardır ve sertleştirilmişlerdir. Zincir baklalarındaki aşınma bakla kalınlığının %25 dörtte birini geçmişse zincir kullanılmamalıdır. Baklalardaki boyuna uzama kullanılmamalıdır. % 5 i geçmişse zincir Yüklerin kaldırılmasında kullanılan zincirlerde, düğüm ve büklüm olmamalı, sert ve köşeli yükler kaldırılırken, köşelerle yükler arası uygun yastıklarla beslenmeli kırılan bir kaldırma veya bağlama zinciri, telle bağlanmamalı, kaynak yapılmamalıdır. Zincirlerin birbirine bağlanmasında özel olarak yapılmış kilitler, zincir kilitleri ve zincir ekleme baklaları kullanılmalıdır. Zincirler kullanılmadıkları zaman, uygun kancalara asılmalı ve bunların paslanması önlenmeli, ezilmelere ve korozif maddelerin etkilerine karşı korunmalıdır. Kaldırma zincirleri, yeterli bir güvenlik düzeyi sağlayacak şekilde seçilmiş bir çalışma katsayısına sahip olmalıdır. Genel bir kural olarak bu katsayı 4 tür.

123 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 123 HALATLAR Haltlar 3 ana gruba ayrılabilir: 1- Bitkisel Halatlar Jut Halatlar Hızal Halatlar 2- Sentetik (Dokuma) Halatlar Polyester Halatlar Polipropilen Halatlar İpek Halatlar 3-Metal Halatlar Çelik Halatlar Alüminyum Halatlar vb. Kendir Halatlar Tel Halatlar İşe ve yüke uygun olmalıdır. Her kullanımdan önce kontrol edilmelidir. Islak ve gergin bekletilmemelidir. Demir askılara asılmamalıdır. Asit ve aşındırıcılardan korunmalıdır. Keskin kenarlı yük köşelerinde özel tedbirler alınmalıdır. Kendir halatların güvenlik katsayıları 3 olmalıdır. Aynı ağırlık ve çapta oldukları halde daha mukavim olması, ıslak ve kuru halde mukavemetin aynı kalması, değişik iklim şartlarında uzunluğunun çok önemli oranda değişmemesi, uzun ömürlü ve dayanıklı olması sebebiyle tercih edilmektedir. Tel halatların kullanılmasında gerekli tedbirler Tel halat yapılan işe ve kaldırılacak yüke uygun olarak seçilmelidir. Keskin kenarlı yük köşelerinde özel tedbirler alınmalıdır. Belirli periyotlarla uygun yağ ile yağlanmalıdır. Kaynak alev ve ısılarına maruz bırakılmamalıdır. Halat uç bağlantıları uygun olmalı, halat eklemeleri uygun yapılmalıdır Halatın bütünü ve uçları için güvenli çalışma katsayısı (güvenlik katsayısı) 5 olmalıdır.

124 124 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Halatta Gam Oluşumu Halatta Sepetleşme Tellerin İplikleşmesi Halatların Ezilmesi Dokuma Halatlar Dokuma halat veya sapanların çalışma katsayısı malzemeye, imalât yöntemine, ölçülerine ve kullanıma bağlıdır. Dokuma halatları güvenlik katsayısı 7 ye eşittir. SAPANLAR Yükü bağlamak ve kaldırma aracının kancasına asmak için kullanılan ara bağlantı elemanlarıdır. Kaldırma araç ve makinelerinde kaldırma ve bağlama (sapan) elemanı olarak muhtelif cins halatlar kullanılmaktadır. Sapanların çalışma katsayısı malzemeye, imalât yöntemine, ölçülerine ve kullanıma bağlıdır. Genel bir kural olarak bu kat sayı, 7 ye eşittir. Bir sapanı oluşturan ve sapanla birlikte kullanılan bütün metalik aksamlar yeterli bir güvenlik katsayısı 4 e eşittir Çok bacaklı bir sapanın azami çalışma yükü; en zayıf bacağın çalışma katsayısı, bacak sayısı ve sapan konfigürasyonuna bağlı bir azaltma faktörü esas alınarak belirlenir.

125 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 125 KANCALAR Kaldırma araçlarının kancalarının güvenlik katsayısı (taşıma gücü), taşıyacakları yükün en az; el ile çalıştırılanlarda 3 katına, mekanik olarak çalışanlarda 4 katına, erimiş maden veya yakıcı, aşındırıcı (korozif) maddeler gibi tehlikeli yükleri taşıyanlarda ise 5 katına eşit olmalıdır. Bu araç ve makinaların yük kancaları; demir, çelik veya benzeri malzemeden yapılmış olmalı, yüklerin kurtulup düşmemeleri için güvenlik mandalı veya uygun güvenlik sistemi olmalıdır FORKLİFTLERDE EMNİYET Kaldırma araçlarını kullanan operatörlerin yetkili makamlarca verilmiş operatör belgeleri olmalıdır. (operatör belgesi- g sınıfı ehliyet) Kaldırma aracı bir çalışma alanı içinde hareket ediyorsa, uygun trafik kuralları konulmalı ve uygulanmalıdır. Taşınan Yük, operatörün görüşünü engellememeli, Forkliftin ön ve arka ışıkları olmalı, Güçlü frenleri ve dikiz aynaları olmalı, Çatal yüksekliğine göre taşıma kapasitesi değişebilir. Bu nedenle taşıma kapasitesinin bilinmesi gereklidir. Klaksonu olmalı, Operatörden başkası binmemeli, Taşıyabileceği azami yük belirtilmeli, Azami yükten fazla yüklenmemeli, Periyodik kontrol ve bakımları yapılmalı TRANSPALETLERDE EMNİYET Kapalı alanlarda küçük yüklerin kaldırılıp taşınmasında kullanılan, forklift gibi bıçakları bulunan, ancak yürüme tahrik sistemleri olmayan, sadece kaldırma donanımları bulunan yardımcı iş makinalarıdır. Bıçak kısımlarının altına yerleştirilmiş tekerlek takımlarıyla insan gücüyle kolay hareket ettirilebilir. Kaldırma sistemleri ayak pompalı olduğu gibi akü ile çalışan elektrohidrolik donanımlı olanları da vardır.

126 126 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İşletmenin büyüklüğüne göre akülü ve taşıma kapasitesine göre çeşitli tipleri vardır. Hidrolik sistemiyle taşınacak yükü yerden kaldırarak paletli ambalajların taşınmasında kolaylık sağlar. Hidrolik kaldırma sistemi koldan veya ayak pedallı olan çeşitleri vardır. Transpaletler, yük taşınmasında çekilerek kullanılmalıdır. Taşıma sırasında çarpmamaya dikkat edilmeli, üzerine hiçbir zaman binilmemelidir. Taşınacak malzemeler dikkatlice dizilmeli, taşıma sırasında üzerinden düşürülmemesine özen gösterilmelidir ASANSÖRLER Yük asansörleri inşaatlarda kullanılır. Her asansör işletmeye alınmadan evvel sürekli kontrol altında tutulabilmesi için muhakkak bakım ve onarım sorumluluğu taşıyacak bir asansör firması ile yazılı anlaşmaya bağlanacaktır. Bu firma genelde asansörü tesis eden firma olabileceği gibi bakımcı firma da olabilir. Ancak garanti süresi içinde bakımcı firma muhakkak asansörü yapan firma olmalıdır Kaldırma Makinalarında Güvenlik Tedbirleri Yu klerin kaldırılması için kullanılan makinelerde, kaldırılabilecek maksimum yu k açıkça go ru necek şekilde işaretlenir, makinenin deg işik şekillerde kullanımında da maksimum yu ku go steren levhalar veya işaretler bulunur. Kaldırma için kullanılan aksesuarlar da gu venli kullanım için gereken o zelliklerini go sterecek şekilde işaretlenir. I nsan kaldırmak ve taşımak için tasarlanmamış iş ekipmanları, amacı dışında kullanımını o nlemek için uygun bir şekilde ve açıkça işaretlenir. Yu k kaldırmak için tasarlanmış seyyar veya so ku lu p-takılabilir iş ekipmanlarının zemin o zellikleri de dikkate alınarak o ngo ru len bu tu n kullanım şartlarında sag lam ve kararlı bir şekilde kullanılması sag lanır. Çalışanlar yu k kaldırmak için tasarlanmış iş ekipmanı u zerindeyken, ekipmanın kumandası için her zaman go revli bir kişi bulunur. Kaldırma ekipmanındaki kişilerin gu venilir haberleşme imka nlarıyla herhangi bir tehlike halinde tahliye için gu venilir araçları bulunur. Teknik zorunluluk olmadıkça kaldırılan yu ku n altında insan bulunmaması için gerekli tedbir alınır. Çalışanların bulunabileceg i korunmasız çalışma yerlerinin u zerinden yu k geçirilmez. Bunun mu mku n olmadıg ı hallerde uygun çalışma yo ntemleri belirlenir ve uygulanır.

127 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 127 Kaldırma aksesuarları, sapanın şekli ve yapısı dikkate alınarak, kaldırılacak yu ke, kavrama noktalarına, bag lantı elemanlarına ve atmosfer şartlarına uygun seçilir. Kaldırmada kullanılan bag lantı elemanları kullanımdan sonra so ku lmu yorsa, bunların o zellikleri hakkında kullanıcıların bilgi sahibi olması için belirgin bir şekilde işaretlenir. Kaldırma aksesuarları bozulmayacak veya hasar go rmeyecek şekilde muhafaza edilir. Yükler dik olarak kaldırılmalıdır. Bunların eğik olarak kaldırılması zorunlu olduğu durumlarda manevralar, sorumlu bir elemanın gözetiminde yapılmalı, yük salınımlarına ve yükün tehlikeli durumuna karşı gerekli önlemler alınmalıdır. Operatörler, kaldırma makinalarında bir yük asılı bulunduğu sürece makinalarının başından ayrılmamalıdır. Bomlu vinçler bomu uygun şekilde indirilmeden operatörlerce terk edilmeyecektir. İndirilen bir yükün altından sapan halatların çekilmesi için işaret vermeden önce işaretçi, işçilerin güvenliğini sağlamalıdır. Hareket halindeki vinç kabinleri içinde veya vinç arabaları üzerinde, yalnız görevli kimseler bulunmalı ve vinç operatörleri, hiç kimsenin yük üzerine binmesine, boş halat veya kancalara asılmasına izin vermemelidir. Açık havada ray üzerinde çalışan vinçlerde, rüzgarın etkisi hesaplanmalıdır. Yüklerin vinçlere asılı olarak taşınmasında görevlendirilen işaretçi ve işçiler, yüklerin önünde giderek etrafı kontrol etmeli yüklerin bir kimseye veya herhangi bir engele çarpmayacak bir yükseklikte taşınmasını sağlamalıdırlar. Kaldırma araçlarının çalışacağı bölge ve operasyon noktaları yeterli şekilde aydınlatılmalıdır. Elektro mıknatıslı vinçlerde mıknatıslar kullanılmadıkları zaman çıkarılacaktır. Dinleme durumunda yerde veya özel platformunda tutulacaklardır. Kule vinçlerle çalışmalarda yağış, don, rüzgar gibi atmosferik şartlar dikkate alınacaktır. Kule vinçlerle rüzgar hızı 50 Km.yi aştığında çalışma durdurulacaktır.

128 128 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Kaldırma Araçlarıyla Yapılan İşlemlerde Sağlık Ve Güvenlik İşaretleri İle İlgili Asgari Gereklilikler Kaldırma makinalarında yu klerin kaldırılmaları, indirilmeleri veya taşınmaları, yetiştirilmiş işaretçiler tarafından verilecek el ve kol işaretlerine göre yapılır. Bir kaldırma makinasında birden çok çalışanın görevli bulunduğu hallerde, kaldırma makinası operatorü, işaretçi veya diğer görevlilerden yalnız birinden işaret alacak ve işaretçi, operato r tarafından kolayca go ru lebilecek yerlerde duracaktır. Operatör, her kim tarafından verilirse verilsin, her dur işaretini daima yerine getirecektir. Kaldırma araçlarının veya kaldırılan yu ku n hareketi esnasında çalışanları uyarmak için operatör, sesi açıkça işitilebilen zil, ışıklı işaret ve benzerleriyle işaret verir ve bunlar hareket halinde devamlı olarak çalışır. Araçlarda onarım yapılıyorsa, araçların u zerine ve uygun yerlere, onarım yapıldığına dair uyarma levhaları konulur. Kaldırma Araçlarının kaldıracakları en ag ır yu kler, kabinlerin içinde veya dışında bilgilendirme işareti olarak belirtilir ve kaldırılabilecek en ag ır yu kten fazlası kaldırıldığında, durumu bildiren sesli ve ışıklı otomatik bir uyarma tertibatı bulundurulur. Kaldırma araçlarında kullanılan zil sesleri, ışıklı işaretler işyerindeki dig er sinyal seslerinden ve ışıklı işaretlerden farklı, dig er makinaların meydana getirdig i gu ru ltu leri bastıracak kadar kuvvetli, kolayca fark edilebilen olmalı ve aynı işyerinde çalışan tu m kaldırma araçları için aynı olmalıdır. Daha fazla işaretçiye ihtiyaç duyulduğunda ek olarak bir veya daha fazla işaretçi konuşlandırılacaktır. Operatör, almış olduğu emirleri güvenlik içerisinde yerine getiremeyeceği durumlarda yürütmekte olduğu manevrayı durdurarak yeni talimat isteyecektir. Operatör, işaretçiyi kolaylıkla fark edebilmelidir. İşaretçi, ceket, baret, kolluk veya kol bandı gibi ayırt edici eşyalardan bir veya daha fazlasını giyecek ya da uygun bir işaret aracı taşıyacaktır. Ayırt edici eşyalar; parlak renkli, tercihen hepsi aynı renkte ve sadece işaretçilere özel olacaktır.

129 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 129 Vinç Kullanımında İşaretler Aşağıda verilen kodlanmış işaretler, belirli sektörlerde aynı manevralar için kullanılacaktır. A. Genel İşaretler Anlamı Tarifi Şekil BAŞLAT Hazır ol Başlama komutu Avuç içleri öne bakacak şekilde her iki kol yere paralel DUR Kesinti / ara Hareketi durdur Avuç içi öne bakacak şekilde sağ kol yukarı kalkık TAMAM İşlemin sonu Her iki kol göğüs hizasında eller kenetli B. Dikey hareketler Anlamı Tarifi Şekil KALDIR Sağ kol avuç içi öne bakacak şekilde yukarı kalkıkken yavaşça daire çizer İNDİR Sağ kol avuç içi içeri bakacak şekilde yere doğru indirilmişken yavaşça daire çizer DÜŞEY MESAFE Mesafe her iki elin arasındaki boşlukla ifade edilir

130 130 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ C. Yatay Hareketler Anlamı Tarifi Şekil İLERİ Her iki kol avuç içleri yukarı bakacak şekilde bel hizasında bükülüyken kollar dirsekten kırılarak yukarı hareket eder GERİ Her iki kol avuç içleri aşağı bakacak şekilde göğüs önünde bükülüyken kollar dirsekten kırılarak yavaşça gövdeden uzaklaşır SAĞ Sağ kol avuç içi yere İşaretçinin sağı* bakacak şekilde yere paralel sağa uzatılmışken sağa doğru yavaşça küçük hareketler SOL İşaretçinin solu* YATAY MESAFE Sol kol avuç içi yere bakacak şekilde yere paralel sola uzatılmışken sola doğru yavaşça küçük hareketler Eller arasındaki boşluk mesafeyi ifade eder D. Tehlike Anlamı Tarifi Şekil KES Acil dur. Avuç içleri öne bakacak şekilde her iki kol yukarı kalkık HIZLI YAVAŞ Bütün hareketler daha hızlı Bütün hareketler daha yavaş

131 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 131 BÖLÜM 17 ELEKTİRK VE ELEKTRİKLE ÇALIŞMALARDA GÜVENLİK Elektrik enerjisi ile yapılan çalışmalar, hem günlük yaşantımızda hem de çalışma hayatında önemli bir alan işgal etmektedir. Özellikle çalışma hayatında, elektrik enerjisi kullanımının yoğunluğu sebebiyle, en küçük bir dikkatsizlikte elektrik akımına kapılmalar olmakta ve iş kazaları meydana gelmektedir. Sonuçta ölüm ile neticelenen olaylarla karşılaşılması, elektrikle çalışmalarda iş güvenliğinin daha fazla önem kazanmasına sebep olmaktadır Tanımlar Elektriksel Gerilim (potansiyel) İki konum arasındaki elektriksel gerilim, artı yüklü bir noktasal yükü bu iki konum arasında ilerletmek için üretilen iş olarak tanımlanır. (1 volt = 1 joule/coulomb). Elektriksel gerilimin ölçüm birimi volt'tur, voltmetre ile ölçülür. Voltaj iki nokta arasındaki yük farkına bağlı olduğu için voltaj farkına potansiyel fark da denir. Elektrik Akımı Elektrik akımı, elektriksel yükün akışı olup, şiddeti amperdir, ampermetre ile ölçülür. Herkes tarafından bilinen akım tanımı, elektronların metal tel gibi bir iletken içerisinde hareketidir. Bir diğer örnek, elektrolizdir. Burada yüklü atomlar (iyonlar) sıvının içerisinde hareket ederler. Direnç Direnç, maddenin elektrik akımına karşı koymasıdır. Direnç birimi ohm dur Elektrik akımı kavramları Doğru Akım: Zaman içinde değişkenlik göstermeyen akımdır. Doğru akım iletkende sürekli aynı yönde akar. Doğru akım pillerden ve komitatörlü üreteçlerden elde edilir. Alternatif Akım: Zaman içinde periyodik olarak yön değiştiren elektrik akımıdır. Değişken akım olarak da bilinir. Genliğin zamanla değişimi genellikle sin veya cos fonksiyonu şeklindedir. Akımın art arda iki çevirimde belli bir değere ulaşması için gereken zaman aralığına periyod ya da devir denir. Bir saniyedeki periyod sayısına frekans denir. Hem artı hem eksi yöndeki maksimum değerlere genlik adı verilir.

132 132 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Neden AC Akım Kullanıyoruz? Uzun mesafelere elektrik gücü aktarımı DC akıma göre daha avantajlıdır. Yatırım maliyetleri ve hat üzerindeki kayıplar azalacaktır. Transformatörlerin kullanımı mümkün olacak ve kayıplara neden olmadan akım ve voltaj değerleri limitlenecektir Elektrik İç Tesisleri Kuvvetli Akım Tesisleri: İnsanlar için tehlikeli olabilecek sistemlerdir. Zayıf Akım Tesisleri: İnsanlar için tehlikeli olmayacak sistemlerdir. Şebeke: Akım kaynağından tüketim araçlarının bağlantı ucuna kadar olan hava hatları ve kabloların tümüdür. Dağıtım şebekesi: Akım kaynağından tüketici tesisine kadar olan hava hatları ve kabloların tümüdür. Tüketici tesisi: Yapı bağlantı kutusunda (ana buat) sonraki elektrik işletme araçlarının tümüdür. Yapı Elektrik Tesisleri: Ev, ticarethane, büro vb. yerlerde yapılan ve toprağa karşı gerilimi 250 V a kadar olan elektrik kuvvetli akım tesisleridir. En küçük yükseklikler Gerilim altındaki iletkenlere mutlak yaklaşma mesafeleri

133 MESLEK YÜKSEK OKULLARI Topraklama Topraklama Nedir? Elektrik akımının insana zarar vermemesi amacıyla toprak potansiyelinin ihtiyaç duyulan noktaya taşınmasıdır. Elektrik tesisatının yanı sıra paratoner tesisatları da topraklama tesisatlarını oluşturur Topraklama Nasıl Yapılır? Genelde topraklama tesisatları aşağıdaki türlerden biri ile yapılır. Çubuk elektrot Kazayağı Levha elektrot Şerit elektrot Metal elektrot Metal yer altı su boruları Bina ihata elektrodu Özellikle insanların ve hayvanların bulunduğu alanlarda toprağa geçiş direncinin mümkün olduğunca küçük tutulması önemli ve hayatidir. Yıldırımdan korunma tesislerinde ise topraklama direncinin mümkün olduğu kadar küçük olması, yıldırım düşmesi halinde meydana gelecek yan atlamaları ve tehlikeleri azaltacağından bu hususa ayrıca önem verilmelidir. Pratik nedenlerle, insanlar ve hayvanlar için tehlike bulunan yerlerde her bir toprak elektrodu sisteminin toprağa geçiş direncinin en çok 10 ohm değerinde olması istenir. Ancak bu değerin ne kadar altına inilebilinirse o kadar avantaj sağlanır. Bu değerin altına inilemeyen zeminlerde (kum, çakıl, kuruluk vs) iletkenliği artırıcı tedbirler alınabilir. (tuz kullanımı, nemlendirme vs) Binanın toprak tesisatı ile paratoner topraklamasının eş potansiyelde olması sağlanmalı ve her ikisi birbirine irtibatlandırılmalıdır. Eğer binanın genel topraklama tesisatına bilgisayar gibi hassas cihazlar bağlanmış ise; bu takdirde iki topraklamanın bağımsız olması düşünülebilir. İki topraklama tesisatının birbirinden tam anlamıyla izole edilmesi için aralarındaki uzaklık en az 10 m olmalıdır Elektrik Çarpması Volt mu? Amper mi? öldürür. İnsan direnci ortalama 1000 ohm dur. İnsan direnci temas noktaları arasındaki akım hattına ve diğer etmenlere bağlı olarak değişir. İnsanı kalp üzerinden geçen yüksek akım öldürür. Bu akımın ölüm riski taşıması da yüksek voltajla ve dirençle bağımlıdır. Elektrik çarpması ile meydana gelen kazalar etki bakımından 3 grupta toplanabilir:

134 134 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 1)Elektrik akımının sinirler, adeleler ve kalp çalışması üzerindeki etkileri 2)Elektrik akımından doğan ısınmanın ve arkların yaptığı zararlar, yanmalar. 3)Korku sebebiyle düşme, çarpma gibi zararlar. Elektrik Akımının Vücuttaki Etkileri Elektrik akımının insan vücudundaki etkileri aşağıdaki şekilde sıralanabilir: Kas sisteminin işleyişinin bozulması ve kontrol edilememesi Sinirler adeleler ve kalp üzerine direk etki Özellikle elektrikle ilk temas eden yüzeylerde yanma Akım şiddeti ve bedenden geçtiği yola bağlı olarak yaşanabilecek organ hasarları, iç ve dış kanamalar Elektrikle direk temas olmasa bile hata akımlarından kaynaklanan arkın neden olabileceği yanmalar. Zararlı olmayacak akımlarda korku sebebi ile düşme çarpma ve yaralanmalar Elektriğe Çarpılan Kimseye Yapılacak İlk Yardım Bir elektrik çarpması olayında mutlaka acil olarak kazazedeye ilk yardım uygulanmalıdır. Kalp ve beyin ölümünün maksimum süresi 4 dakikadır.

135 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 135 Elektrik çarpmalarında tesir süresinin önemi çok büyüktür. Süre uzadıkça tehlike büyür. Vücudun elektrik şokuna dayanımı şahıstan şahsa göre büyük farklar gösterir. Kalp üzerinden 0,3 sn den daha uzun süre 80 ma ve daha üstünde akım geçerse kalp adaleleri kasılarak tehlikeli fibrilasyon başlar ve olay çoğu zaman ölümle sonuçlanır. Kalbin normal çalışma periyodu 750 ms dir. Eğer akımın kalp üzerine tesir süresi 200 ms mertebesinde ise, bunun zararı yoktur. 750 ms den daha uzun süre tesir eden akımlar özellikle tehlikelidir. Üzerinden elektrik akımı geçerek elektriğe çarpılan bir kimseye uygulanacak ilk yardım tedbirleri şunlardır: Kazazedenin maruz kaldığı hatalı akım devresi derhal kesilir; bunun için mesela anahtar açılır, fiş prizden çekilir, sigorta çıkarılır. Bunlar mümkün olmazsa kazazede yalıtkan cisimler yardımı ile (kuru elbise, kuru tahta vb.) veya elbisesinden çekerek gerilim altında bulunan kısımlardan uzaklaştırılır. Yardımcıların da hayatı tehlikeye düşmeyecek şekilde kazazede tehlike alanından uzaklaştırılır. Suni teneffüs yaptırılır. Son yıllarda ağızdan ağıza veya ağızdan buruna nefes verme metodu tercih edilmektedir. Nefes verme olayı dakikada yaklaşık 12 defa tekrarlanır. Kalbin durması halinde suni teneffüsle birlikte ayrıca derhal dışardan kalp masajı yapılmalıdır; Bunun için göğüs üzerine basılıp bırakılır. Gerekli hallerde suni teneffüs uzun zaman uygulanmalıdır. Bu arada kazazedeyi bir hastaneye nakletmek için ambulans çağırılır; hastanın nakli esnasında da suni teneffüse devam olunur, eğer varsa oksijen verilir. Kalp normal çalışmaya başlayıp kazazede kendiliğinden normal nefes alıp verirse, suni teneffüs başarıyla sonuçlanmış sayılır. Yangın başlangıcı varsa, kazazede yere yatırılır ve ilkin yaygın söndürülür. Yanık yaraları mikropsuz, temiz bezle örtülür. Yaraya pudra, yağ veya merhem sürülmez. Kazazede derhal hastaneye kaldırılmalıdır. Elektriğin güvenli kullanımı için şu hususlara dikkat etmek gereklidir; 1-) Elektrik tesisatında TSE standartlarına uygun malzemelerin kullanılmasına özen gösterilmelidir. 2-) Atölyelerde bulunan makina ve tezgahların ayrı ayrı durdurma tertibatından başka, atölyedeki veya kısımdaki tezgahları tamamen durduracak bir ana şalter bulunmalıdır. 3-) Elektrik panolarının ön kısımlarında geçişi güçleştirecek malzeme bırakılmamalıdır.

136 136 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 4-) Kazı yapan çalışanların yer altı kablolarından korunabilmesi için kullandıkları kazıcı aletlerin saplarının mutlaka izoleli olması ve çalışırken mutlaka izole eldiven giymeleri gerekir. 5-) Elektrik kabloları muntazaman döşenmiş olmalı, kırık fiş ve prizler onarılmalı, sigortalar kapalı dolap içerisinde bulundurulmalıdır. 6-) Elektrikli teçhizatı kullanmaya başlamadan önce ellerin ve ayakların kuru olduğundan emin olunmalıdır. Eğer nemli veya ıslak bir zeminde çalışma zorunluluğu doğarsa, bir kaçak akım rölesi kullanılmalıdır. Ayrıca, giyilen ayakkabının yalıtkan olduğundan emin olunmalıdır veya kuru tahtalar ya da bir paspas üzerinde durulmalıdır. 7-) Çeşitli cihazların veya lambaların enerji kablolarının fişini prize takmadan önce bu teçhizat veya lambanın kapalı (off/0) olduğu kontrol edilmelidir. Kabloların duy'a/prize veya el aletlerine giriş yerlerinde yıpranma olup olmadığını kontrol ederek güvenli bir şekilde bağlandığından emin olunmalıdır. 8-) Kullanırken kablonun korunmuş olduğundan emin olunmalıdır. Kabloyu karşıdan karşıya ana yollardan geçirmekten kaçınılmalı, olabildiğince baş seviyesinden daha yukarıdan geçirilmelidir. 9-) Prizlerin emniyet kapaklı olması tercih edilmelidir. 10-) Mutlaka topraklı priz kullanılmalıdır. 11-) Buşonlu sigortalara asla tel sararak onarım yapılmamalıdır. Mümkünse otomatik sigorta kullanılmalıdır. 12-) Kaçak akım röleleri kullanılmalı ve en az ayda bir kez çalışması kontrol edilmelidir. 13-) Herhangi bir elektrikli teçhizatı onarmaya kalkışılmamalıdır. Elektrik işi bu konuda eğitilmiş ve deneyim kazanmış elektrikçiye bırakılmalıdır. 14-) Her türlü cihazın kullanım klavuzu mutlaka dikkatle incelenmeli ve mutlaka uygun şartlar altında kullanılmalıdır Elektrik Tesislerinin Gerilimlere Göre Sınıflandırma Küçük Gerilim: Anma gerilimi 50 Volt a kadar olan gerilim değeridir. Tehlikeli Gerilim: Etkin değeri alternatif akımda 50 Volt un doğru akımda 120 Volt un üstünde olan, yüksek gerilimde ise, hata süresine bağlı olarak değişen gerilimdir. Alçak Gerilim: Etkin değeri 1000 Volt ya da 1000 Volt un altında olan fazlar arası gerilimdir. Yüksek Gerilim: Etkin değeri 1000 Volt un üzerindeki fazlar arası gerilimdir. Tanımlar Kısa Devre: İşletme bakımından birbirine karşı gerilim altında olan iletkenler veya aktif bölümler arasında bir arıza sonucunda meydana gelen iletken bağlantıdır.

137 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 137 Kaçak Akım: Gerilim altında bulunmayan iletken bölümler, akım sisteminin orta noktasına, doğrudan doğruya topraklamış bir şebeke noktasına veya toprağa iletken olarak bağlı ise, gerilim altında olan tesis bölümlerine yalıtkan madde üzerinden işletme gereği geçen akımdır. Aşırı Gerilim: Genellikle kısa süreli olarak iletkenler arasında veya iletkenlerle toprak arasında oluşan, işletme geriliminin izin verilen en büyük sürekli değerini aşan, fakat işletme frekansında olmayan bir gerilimdir. Elektrik kuvvetli akım tesisleri: İnsanlar, diğer canlılar ve eşyalar için bazı durumlarda (yaklaşma, dokunma vb.) tehlikeli olabilecek ve elektrik enerjisinin üretilmesini, özelliğinin değiştirilmesini, biriktirilmesini, iletilmesini, dağıtılmasını ve mekanik enerjiye, ışığa, kimyasal enerjiye vb. enerjilere dönüştürülerek kullanılmasını sağlayan tesislerdir. Elektrik iç tesisleri: Yapıların içinde veya bu yapılara ek olarak kurulmuş tesisler dışındaki her türlü alçak gerilim tesisleri, evlere ait, bağ, bahçe tesisleri, sürekli tesislerin işletemeye açılmasına kadar kurulmuş geçici tesisler Sıfırlama Elektrikli makine ve araçların gövde kısımlarının (yani şaselerinin) nötr iletkenine bağlanmasıdır. Ancak nötr hattına doğrudan doğruya bağlamak için en az 10 mm². kesitinde bakir iletken kullanılması zorunludur Kaçak Akım Rölesi Tüketici devrede, gelen ve giden akımların birbirlerine eşit olmadığı durumlarda, devreyi otomatik olarak kesen bir koruma cihazıdır Elektrik İle İlgili Fen Adamlarının Yetki, Görev ve Sorumlulukları 1. inci Grup: En az 3 veya 4 yıl yüksek teknik öğrenim görenler. 2. inci Grup: En az 2 yıllık yüksek teknik öğrenim görenler ile ortaokuldan sonra en az 4 veya 5 yıl mesleki ve teknik öğrenim görenler. 3. üncü Grup: En az lise dengi mesleki ve teknik öğrenim görenler, lise mezunu olup bir öğrenim yılı süreyle Bakanlıkların açmış olduğu kursları başarı ile tamamlamış olanlar ile 3308 sayılı Çıraklık ve Mesleki Eğitimi Kanunu nun öngördüğü eğitim sonucu ustalık belgesi alanlar.

138 138 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Elektrik İle İlgili Fen Adamlarının Yetkileri Elektrik iç tesisi Elektrik iç plan, proje İşletme ve tesisi hazırlanması ve bakım yapım imzalanması işleri işleri işleri 1.Grup 50 KW 150 KW 1500 KW 400 V 35 KV 2.Grup 30 KW 125 KW 1000 KW 400 V 35 KV 3.Grup 16 KW 75 KW 400 V 500 KW 400 V Muayene ve kabul işleri Kendileri tarafından yapılan tesislerin bakım, muayene, bağlantı ve kabulü için gerekli işlerin tamamlanması Elektrik Şebekelerinde Bakım Onarım Elektrik şebekelerinin bakım, onarım, yenileme işlerine başlamadan önce, bu şebekelerden beslenen tüketicilerde jeneratör bağlı olup olmadığı araştırılmalı, ters besleme olup olmadığı tespit edilmelidir. Ayrıca bu jeneratörlerde enversör şalter bulunmalıdır. Kesici ve ayırıcının her fazının açık olduğu gözle ve araç ile teker teker kontrol edilmelidir. Kesici ve ayırıcılar açık durumda kilitlenmelidir. Kesme cihazları ve kumanda tertibatı üzerine ikaz levhası asılmalıdır. Onarılacak hava hatlarının her iki tarafı devreden çıkarıldıktan sonra çalışma yerinde gerilim yokluğu tespit edilmeli, gerilim yokluğu tespit edildikten sonra çalışma yerinin yakınında ve çalışma yerini besleyebilen bütün kollar üzerinde topraklama ve kısa devre işlemleri yapılmalıdır. Çalışma süresince kısa devre ve topraklama tedbiri kaldırılmamalıdır. Elektrik tesislerinde işletme, bakım ve onarım işlerinde yapılan işe uygun olarak, çalışanlara, hat tüfeği, gerilim detektörü, faz kalemi, neon lambalı ıstanka, topraklama ve kısa devre aparatı, çalışma gerilimine dayanıklı kauçuk eldiven, izole tabanlı ayakkabı, elektrikçi bareti, emniyet kemeri, ayakçak ve ilk yardım malzemeleri gibi teknik malzeme ve kişisel koruyucular verilmeli, bunların iş başında kullanımı sağlanmalıdır. Direkler Direklerin dip kısmı en az 20 santimetre kazılıp çürüme olup olmadığı muayene edilmelidir. Direğe çıkmadan evvel direğin kaldırma çatalları, payanda veya lenteleme gibi başka bir vasıta ile kuvvetlendirilmesi sağlanmalıdır. Alçak gerilim direklerinde kullanılan lenteler, en alt iletkenin 50 cm. altına bağlanmış olmalıdır. Yüksek gerilim hatlarındaki direklerin lenteleri topraklanmış olmalıdır.

139 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 139 Sigortalar Alternatif veya doğru akım devrelerinde kullanılan sigortalar, kapalı bir tablo içine monte edilmeli, değeri 32 amper in üstünde olan sigortalar, en az bir şalter veya anahtarla kontrol altına alınmalıdır. Bu şalter ve anahtarla akım kesilmeden tablo kutusu kapağı açılmamalı ve bu kapak kapanmadan akım verilmemelidir. Sigorta gerilim dışı bırakılamıyorsa, kesicilerle devrenin kesilmesi sağlanmalı, tesisatın tekrar servise konulmasında sigortanın yeniden yanması ihtimali göz önüne alınarak sigortayı değiştiren kendine zarar gelmeyecek şekilde ellerin, yüzün korunması için gerekli kişisel koruyucular kullandırılmalıdır. Elektrik tesislerinde orijinal olmayan, yamanmış ve tel sarılarak köprülenmiş sigortalar kullanılmamalıdır Elektrik Tesisatının Kontrolü Topraklama tesisatı periyodik olarak en az yılda bir, Yer değiştirebilen işletme elemanları için 6 ayda bir defa yetkili teknik elemanlar tarafından muayene ve ölçümleri yapılmalıdır Elektrik üretim, iletim ve dağıtım tesislerinin topraklama tesisatı, hatlar hariç 2 yılda bir, Enerji nakil ve dağıtım hatlarının topraklamaları ise en geç 5 yılda bir muayene, ölçme ve denetlemeye tabi tutulmalı, ölçüm sonuçları kaydedilmelidir. Paratonerler ve yıldırıma karşı alınan diğer koruyucu tertibat en az yılda 1 defa ehliyetli elektrikçiye kontrol ettirilmeli, düzenlenen belge işyerinde bulundurulmalıdır Alçak Gerilim Tesislerinde Güvenlik Önlemleri İmkan oldukça üzerinde çalışılacak olan tesis gerilim dışı bırakılmalıdır. Gerilim dışı bırakılması mümkün değilse, Ancak çalışma müsaadesi ve hizmet talimatındaki şartlar dahilinde aşağıdaki maddelere uyularak yapılması gerekir. Bir direğe çıkılması işlemi olmadıkça, yalıtkan bir eşya üzerinde durulmalıdır. İyi durumda bir yalıtkan eldiven ve yalıtkan saplı aletler kullanılmalıdır. Çıplak iletkenler civarında çalışırken şapka ve iş tulumunun giyilmesi gereklidir. İş yerine yakın olan gerilim altındaki diğer iletkenlerden çalışanın kendisini önceden izole etmesi gereklidir Yüksek Gerilim Tesislerinde Güvenlik Önlemleri Yüksek gerilim tesislerine girmek yasaklanmamış olsa bile, bu tesisler daima gerilim altında gibi kabul edilmelidir. Çalışmaya başlamadan önce gerilim kesilmeli, çalışma yapılan yere uyarı levhaları asılmalıdır. Çalışma yerinde gerilim olup olmadığı kontrol edilmeli, topraklama yapılmalıdır. Her türlü yalıtım tedbiri alınmalıdır.

140 140 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Kilitleme Bakım ve onarım yapılacak yere enerji sağlayan tüm kesicilerin açılması ve bunlara ait ayırıcılar ile ayırma işleminin emniyet altına alınması gerekir. Tekrar gerilim verilmesinin önlenmesi için kesici ve ayırıcıların yanlışlıkla kapatılmasını önlemek için varsa kilitleme düzenleri kitlenir ve üzerine kapatmak yasaktır gibi ikaz yazıları asılmalıdır. Yalıtım Söz konusu tesis bölümünün gerilim altında olup olmadığı gerekli ölçü ve gösterge cihazları ile denetlenmeli gerilim olmadığı kanısına vardıktan sonra çalışmaya başlanmalıdır. Çalışılan bölüme yakın yerlerde gerilim altında bulunması gerekli başka bölümler varsa bu bölümlerle izolasyon sağlanmalıdır. Elektrikli el aletleri veya makinaların dış iletken bölümlerinin gerilim altında kalabilecek iletken kısımlarla temas etme imkanı ek yalıtımla ortadan kaldırılmalıdır Aydınlatma Tesisatı İşyerlerindeki aydınlatma tesisatı, Türk Standartlarına ve Elektrik İç Tesisler Yönetmeliğinde, belirtilen hükümlere, teknik usul ve koşullara uygun şekilde yapılmalı ve işletilmelidir. Aydınlatma araçları işçilerin sağlığına zarar vermemeli, keskin, göz kamaştırıcı ve titrek ışık meydana getirmeyecek özellikte olmalıdır. Makinelerin hareketli parçalarının ve bunların bulunduğu mekanların aydınlatılmasında görüntü yanılmalarını önleyecek teknik tedbirler alınmalıdır Fiş Priz Sistemi Fişler, aynı tesiste kullanılan farklı gerilimler için kullanılan prizlere sokulmayacak yapı ve özellikte olmalıdır. Ara fiş-priz düzenlerinin yalıtkan düzenekleri uygun şekilde korunmalıdır. Kırık ve çatlak fiş- prizler kullanılmamalıdır. Fiş ve priz sisteminde topraklama kontak elemanları akım kontak elemanlarından önce bağlantıyı sağlamalıdır. ker Statik Elektrik Statik elektrik sürtünme (hareket) sonucu yüklerin ayrışarak potansiyel enerji oluşturmasıdır. Genel olarak bir işe yaramayan ve arklar şeklinde boşalan elektrik enerjisidir. Buhar hava ve gazların borular içinde taşınması sırasında, konveyör bantlarının kendi hareketi sırasında, herhangi bir taşıtın hareketi sırasında, birbirine değen yüzeylerin hareketleri sırasında, kısacası her harekete bağlı olarak statik elektrik oluşabilir. Görülebilir statik yüklemeler V civarındadır. Ancak akımı çok düşüktür.

141 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 141 Statik Elektriğin Meydana Getireceği Riskler İnsan vücudunun kondansatör görevi görerek depoladığı statik enerji mikroelektronik devrelere zarar verebilmektedir. Patlayıcı madde ve gazlarla çalışılan ortamlarda tankların veya araçların statik enerji ile patlama ve yangın çıkma riski bulunmaktadır. Tedbirler Parlayıcı sıvıların konulduğu bütün depolar ve boru donatımları boru bağlantıları statik elektriğe karşı topraklanmalıdır. Parlayıcı ve patlayıcı maddelerin bulunduğu yerlerde statik elektriğe karşı nemlendirme, iyonizasyon gibi tedbirler alınmalıdır Yıldırıma Karşı Korunma Parlayıcı, patlayıcı, yanıcı, tehlikeli ve zararlı maddelerin üretildiği, işlendiği ve depolandığı yerler, yağ, boya veya diğer parlayıcı sıvıların bulunduğu binalar, yüksek bacalar, yüksek binalar ile üzerinde direk veya sivri çıkıntılar yahut su depoları gibi yüksek yerler bulunan binalar, yıldırıma karşı yürürlükteki mevzuatın öngördüğü sistemlerle donatılmalıdır. Tamamen çelik konstrüksiyon binalarla saç ve borulardan imal edilmiş tank ve benzeri çelik depoların yeterli bir topraklamaya tabi tutulması bu hususun yetkili teknik eleman tarafından kontrol edilerek yeterliliğinin belgelendirilmesi zorunludur. Paratonerler ve yıldırıma karşı alınan diğer koruyucu tertibat en az yılda 1 defa ehliyetli elektrikçiye kontrol ettirilmeli, düzenlenen belge işyerinde bulundurulmalıdır Makina Ve Tezgahların Elektrik Şalterleri Şalter ve kumanda düğmeleri, kendiliğinden veya herhangi bir çarpma ile makinayı hareket ettirmeyecek şekil ve özellikte yapılmış olacak ve işçinin kolayca kullanabileceği yerde bulunacaktır. Bir işçinin bir makina veya tezgahın çeşitli kısımlarında çalışması gerektiği hallerde, bu tezgahın birden fazla durdurma ve bir tane çalıştırma düğmesi bulunacaktır. Bir tezgahın çeşitli kısımlarında birden fazla işçi çalıştığı hallerde, her işçi için bir çalıştırma ve bir de durdurma düğmesi bulunacak, ancak bütün çalışma düğmelerine basılmadan makina çalışmayacak, buna karşılık, durdurma düğmelerinin birine basmak suretiyle makina duracaktır. Bir makina ve tezgah üzerinde birden fazla elektrik motoru bulunduğu hallerde, tezgahın bütün faaliyetini durduracak bir ana şalteri veya bir veya daha fazla durdurma düğmesi bulunacaktır. Çalıştırma düğmeleri yeşil, durdurma düğmeleri kırmızı renkte olacaktır. Bir atelyede bulunan makine ve tezgahların ayrı ayrı durdurma tertibatından başka, atelyedeki veya kısımdaki makine ve tezgahları tamamen durduracak bir ana şalteri veya başka bir tertibatı bulunacaktır.

142 142 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Bir atelye veya kısımda bulunan makine ve tezgahlar, bir yerden çalıştırıldığı ve kumanda edildiği ve bunların hareketlerinin kumanda yerinden görülemediği hallerde, uygun haber verme sistemi kurulacak, çalışmaya başlamadan önce sesle ve ışıkla haber verilecektir Elektrik Tesisatında Alınacak Güvenlik Tedbirleri Toprakla portansiyel farkı 230 volt veya daha yukarı olan alternatif gerilim ile çalışan elektrik motorları, özel motor dairelerinde veya tabandan en az 3 metre yüksek bir yerde bulunacak veya muhafaza sistemi içinde olacaktır. Bu durum ve özellikte olmayan motorlar, uygun şekilde korunacaktır. Fazla nem, buhar veya benzerlerinin bulunduğu yerler ile yağlı yerlerdeki elektrik motorlarının gerilim altındaki kısımlarıyla bağlantıları uygun şekilde korunmuş olacaktır. Toprak ile potansiyel farkı 42 volttan fazla olan alternatif gerilimli elektrik tabloları, özel yerlerde bulundurulacak ve bu yerlerin tabanı, akım geçirmeyen malzemeden yapılmış veya bu cins malzeme ile kaplanmış olacaktır. Gerilimi 250 volttan yukarı olan alternatif veya doğru akım devrelerinde kullanılan sigortalardan değeri 20 amperin üstünde olanları, kapalı bir tablo içine monte edilecek ve en az bir şalter veya anahtarla kontrol altına alınacak, bu şalter veya anahtarla akım kesilmeden, tablo kutusu kapağı açılmayacak ve tablo kutusunun kapağı kapanmadan akım verilmeyecektir. Tevzi tablosu veya benzeri tertibat üzerinde bulunan sigortalar, şalterler ve anahtarlar, uygun şekilde yapılmış ve korunmuş olacaktır. Atelye içinde veya işçilerin erişebileceği yerlerde bulunan tevzi tabloları, panoları ile kontrol tertibatı ve benzeri tesisat, kilitli dolap veya hücre içine konulacak veya bunların tabanı, elektrik akımı geçirmeyen malzeme ile kaplanmış olacaktır. Bakım ve onarım nedeniyle gerilim altındaki tesisatın tecritlerinin çıkarılması gerektiğinde, bu kısımlar paravana veya koruyucularla korunacaktır. Gerilimi 650 voltu geçmeyen ana dağıtım tabloları, bakımı veya ayarı gerektiren her kısmı kolayca erişilebilecek, iletkenler kolayca izlenebilecek, şalter veya kumanda cihazları tablonun önünden idare edilebilecek ve bütün ölçü ve kontrol aletleri ile sinyalizasyon cihazları, tablonun ön cephesinden kolayca görülebilecek şekilde düzenlenecektir. Gerilimi 650 volt veya daha fazla olan ana dağıtım tabloları ve yüksek gerilimle çalışan bütün aletlerin metal koruyucuları topraklanmış olacak veya bunlar, uygun şekilde izole edilecek ve bütün metal kollar ile diğer bütün metal bağlantılar topraklanacaktır. Bunların kontrolünde, bakım ve onarımında akım kesilecek ve kontrol, bakım veya onarımı yapılan tablo veya pano, diğerlerinden bir paravana veya bir bölme ile ayrılacaktır. Beher bölmesinde, hücresinde veya tankında 5000 litreden fazla yağ bulunan transformatörler ile kondansatörler veya benzerleri, işyeri binalarının dışına konacak veya herhangi bir hücre, bölme veya tankın içindeki yağları alabilecek genişlikteki bir sarnıcın, kuyunun veya çukurun üstüne yerleştirilecektir.

143 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 143 Transformatörler, kondansatör ve benzerlerinin konulduğu işyerlerinin yeteri kadar havalandırılması sağlanacak ve duvarları ile kapıları, yangına dayanıklı olacaktır. Transformatörler, kondansatör ve benzerleri, şarj kalıntılarını önleyecek şekilde bağlanmış ve kontrol edilmiş olacak ve bu teçhizatın bulunduğunu bildiren ve bunlara dokunulmadan önce alınması gereken tedbirleri açıklayan levhalar, uygun yerlere konacaktır. İşyerine konacak hava soğutmalı elektrik transformatörleri, yanabilir malzemeden yeteri kadar uzakta bulunacak veya yanabilir maddelerden, ısı geçirmeyen ve yanmayan bir bölme ile ayrılmış veya uygun şekilde kapatılmış olacaktır. Transformatör ve kondansatör merkezlerindeki diğer yüksek gerilim cihazları, parmaklıklı veya kafes telli kapılar ile kapalı özel hücrelere yerleştirilmiş olacaktır. Yüksek gerilim hücrelerinde yalıtılmış tabure kauçuk eldivenler, ıstakalar, yangın söndürme cihazları kısa devre ve topraklama teçhizatı ve talimatı haiz tabela vb. bulundurulacaktır. Sabit akümülatör tesisleri, tabanı aside dayanıklı malzemeden yapılmış, iyi havalandırılmış ve özel olarak yapılmış odalarda veya hücrelerde bulundurulacaktır. Akümülatör bataryalarının kutuları; cam, sert kauçuk veya benzeri akım geçirmeyen maddelerden yapılmış olacak ve bunlar, akım geçirmeyen sağlam ayaklar üzerine oturtulacaktır. Akümülatör bataryaları, kullanıldıkları işe uygun şekilde kapatılacak veya korunacak ve gaz çıkarmalarına karşı gereken otomatik tertibat alınmış olacaktır. Akümülatör odalarına sağlanacak suni ışık yalnız akkor flamanlı elektrik ampulleri vasıtası ile yapılacaktır. Bu gibi yerlere açık alevli vasıtalarla girilmesi ve buralarda sigara içilmesi yasaktır. Akümülatör bataryaları tesisi gerektiğinde bütün kutuplarda kesilecek şekilde yapılacaktır. Akümülatör bataryalarının asitleri değiştirilirken işçiler gözlük, önlük, lastik eldiven ve benzeri kişisel koruyucular kullanacaklardır. Toprak ile potansiyel farkı 250 volttan yukarı olan alternatif akım tesisatında, sürekli olarak taşınabilir veya çekme iletkenler kullanılmayacaktır. Ancak işin gereği olarak yetkili bir eleman tarafından bunlar, geçici olarak kullanılabilecektir. Taşınabilir iletkenlerin kullanılması gereken yerlere, yeteri sayıda ve uygun şekilde topraklanmış elektrik prizleri konacaktır. Taşınabilir elektrik kabloları, dayanıklı kauçukla kaplanmış olacak ve gerektiğinde eğilip bükülebilecek bir metalle dayanıklılığı arttırılacak ve bunların kaplamaları bozulmayacak, bağlantıları iyi durumda tutulacaktır. İletkenler, mekanik ve kimyasal etkilerden korunmuş olarak yerleştirilecektir. Yeraltı kablolarında yapılacak bir işlemde, ceryan kesilmesinden hemen sonra kapasitif boşalmayı temin için, üzerinde çalışılması gereken kabloların bütün iletkenleri kısa devre edilecek ve topraklanacaktır.

144 144 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Kısa devre ve topraklama işlemi, çalışma yerinin en yakın kısımları üzerinde ve bu yerin her iki ucunda yapılacaktır. Yeniden gerilim altına girme tehlikesini önlemek için, gerilim vermeye elverişli bulunan bütün ayırıcılar açık durumda kilitlenmiş olacaktır. Topraklama devresi, düşük dirençli iletkenden yapılmış olacak ve bağlandığı cihazın izolesinde meydana gelecek en büyük kaçağı (kısa devreyi) iletecek kapasitede olacak veya devrede, gerektiğinde o cihazı devreden çıkaracak, uygun bir devre kesme tertibatı bulunacak ve topraklama tesisatı, uygun bir şekilde korunacaktır. Elektrik iletkenlerinin mahfazaları, metal mahfaza boruları, elektrik teçhizatının metal koruyucuları ve diğer gerilim altında bulunmayan yalıtılmış kısımları, uygun bir şekilde topraklanacaktır. Alternatif veya doğru akım ile çalışan çıplak metal kısımlı elektrik cihazları, uygun bir şekilde topraklanacaktır. Elektrik tesisatı veya teçhizatının bakım ve onarımında, bunları, devreden çıkaracak bir devre kesme tertibatı bulunacak, devreden çıkarıldıktan sonra bunların, topraklı olması hali devam edecektir. Kofra ve diğer koruma tertibatı ile gerilim altındaki makina, cihazlar ve iletkenlerin mahfazaları, elektrik çarpmalarına karşı uygun şekilde korunacaktır. Topraklamada, bağlantı hatları açık çekildiği takdirde, mekanik ve kimyasal etkilerden korunmuş olacaktır. Toprak hatları, kolay muayene edilecek şekilde çekilmiş olacaktır. Kontrol, bakım ve onarımı yapılacak makina ve elektrik devrelerinin akımı kesilecek ve akımı kesen şalter veya anahtarlarda kilitleme tertibatı bulunacak veya bunların açık oldukları, uygun şekilde belirtilecektir. Elektrik tesisatının, cihazlarının veya çıplak iletkenlerin, daima gerilim altında bulunduğu kabul edilecek ve teknik bir zorunluluk bulunmadıkça gerilim altında elektrik onarımı yapılmayacaktır. Toprakla potansiyel farkı 250 volt ve daha yukarı olan alternatif veya doğru akımlı tesisatta, gerilim kaldırılmadan akım kesilmeden hiç bir çalışma yapılmayacaktır. Toprakla potansiyel farkı 250 volttan aşağı alternatif veya doğru akımlı tesisatta yapılacak işlere girişilmeden yine gerilim kesilecek, ancak, zorunluluk halinde gerekli tedbirler alınacak ve akım geçirmeyen aletler, uygun iş elbisesi ve eldiven gibi kişisel koruyucular, kauçuk paspaslar ile akım geçirmeyen paravanalar, tabureler ve platformlar gibi araçlar kullanılacak ve işçiler yetkili bir elemanın gözetiminde çalıştırılacaklardır. Üzerinde çalışılan gerilim altındaki çıplak iletkenler, uygun kafes, paravana veya yalıtkan mahfazalarla korunacaktır. Gerilim altındaki kısımların dokunmaya karşı gerilimi 42 volttan yukarı olan alternatif veya doğru akımlı devre ve tesisat parçaları ile pencere veya duvar boşluklarından erişilebilecek tesisat kısımları, kofra veya diğer uygun mahfazalar ile korunacaktır.

145 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 145 Toprakla potansiyel farkı 42 volt veya daha yukarı olan alternatif akım devrelerinin gerilim altında bulunan kısımları, ana dağıtım tablolarının arkasında olduğu gibi, sürekli açıkta tutulmaları gereken yerlerde döşemelere akım geçirmeyen ızkaralar konacaktır. Toprakla potansiyel farkı 42 volt veya daha yukarı alternatif akımlı iletkenler, gerilim değerine uygun olarak yalıtılacak ve bu iletkenlerle bunların bağlantı ve kontrol tertibatı, dış etkilere karşı uygun şekilde korunacaktır. Vinçlere akım sağlayan hava iletkenleri uygun şekilde yerleştirilmiş ve korunmuş olacak ve bunların altına veya yakınına malzeme istifi ve yığını yapılmayacaktır. Yukarı doğru açılan bıçaklı elektrik anahtarları ve devre kesicilerinin kendi ağırlıkları ile kapanmalarını önlemek için, mandal veya sürgü tertibatı yapılacak, yatay açılan bıçaklı elektrik anahtarlarıyla devre kesicilerinin kendi kendine kapanmaları önlenecektir. Sigortalar, değiştirilmeden önce gerilim dışı bırakılacak ve gerilim yokluğu kontrol edilecektir. Sigorta gerilim dışı bırakılamıyorsa, kesicilerle devrenin kesilmesi sağlanacak ve bu gibi hallerde, elleri ve gözleri koruyacak kişisel koruyucular kullandırılacaktır. Priz ve fiş sisteminde topraklama kontakt elemanları, akım kontakt elemanlarından önce bağlantıyı sağlayacaktır. Kazan içinde veya buna benzer dar ve iletken kısımları bulunan yerlerle ıslak yerlerde, alternatif akımla çalışan lambalar kullanıldığı takdirde, çalışma yerinin dışında bulunan ve sargıları birbirinden ayrı olan transformatör yardımı ile elde edilen küçük gerilim (en çok 42 v) kullanılacaktır. Elektrik işlerinde kullanılan penseler, kargaburunlar, tornavidalar ve benzeri el aletleri, uygun şekilde yalıtılmış ve yağdanlıkların, süpürgelerin, fırçaların ve diğer temizlik araçlarının sapları, akım geçirmeyen malzemeden yapılmış olacaktır. Elektrik el aletleri iyi bir şekilde muhafaza edilecek ve her an işe hazır şekilde bakımlı bulundurulacaktır. Elektrik el aletleri kendi özel gayeleri için, doğru olarak ve kendi kapasiteleri içinde, aşırı zorlamalara başvurulmadan kullanılacaktır. Taşınabilir elektrikli el aletlerinin sapları, yeterli cins ve kalınlıkta akım geçirmeyen bir maddeyle kaplanacak veya bu gibi malzemeden yapılmış olacak ve bu aletlerin üzerlerinde, devreyi kapalı tutmak için, sürekli olarak basılması gereken yaylı devre kesicileri (enterüptör) bulunacaktır. İnşaat şantiyeleri ile diğer açık çalışma yerlerinde kullanılan elektrikli el aletleri, küçük gerilim veya 1/1 oranlı ve sargıları birbirinden ayrı güvenlik transformatöründen (ayırıcı transformatör) elde edilen gerilim ile çalıştırılacak veya özel olarak imal edilmiş, iki yalıtkanlı olacaktır. Güvenlik transformatörü kullanılması halinde, çıkış devresine yalnız bir elektrikli el aleti bağlanacaktır. Elektrikli el aletleri üzerinde meydana gelebilecek kaçakların zararlı bir seviyeye gelmesinden önce, alete gelen elektrik devresini kesen güvenlik otomatikleri de uygun bir iş güvenliği tedbiri olarak kabul edilecektir.

146 146 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Topraklamalı aletlerde, topraklama devresindeki kesinti halinde, aletin elektrik devresini kesen bir kontaktörün bulunması şekli de geçerli sayılacaktır. Taşınabilir elektrikli el aletlerinin topraklanması, topraklama elemanı bulunan özel fiş ve prizlerle yapılacak, yüksek amperajlı prizler üzerinde ayrıca bir şalter bulundurulacak, bunlara akım sağlayan kablolar dağınık bulundurulmayacak ve geçitlerde yüksekten geçirilecektir. Aletler, besleme kablosu içinde bulunan özel topraklama iletkeni ile topraklanacaktır. Parlayıcı, patlayıcı maddelerin imal edildiği, taşındığı ve depolandığı yerlerde, elektrikli el aletleri kullanılmayacaktır. Kazanlar, tanklar ve benzeri dar yerlerle nemli ve ıslak yerlerde, elektrikli el lambalarında olduğu gibi alçak gerilim kullanılmayacaktır. Doğru akım kullanılıyorsa, kullanma gerilimi 100 voltu geçmeyecek ve artı kutup topraklanmış olacaktır. Alternatif akımda ise ancak en küçük gerilim (en çok 42 V) kullanılacaktır. Buralarda, iyi yalıtılmış esnek kablolar kullanılacak ve kablolar düzenli ezilmeyecek şekilde bulundurulacaktır. Asılı olarak kullanılması gereken taşınabilir elektrikli aletler, yay veya bir kablo veya bir zincir ucuna asılarak uygun ağırlıklarla dengede tutulacaktır. Taşınabilir ağır elektrikli aletlerin bir yerden diğer bir yere taşınması, özel sapan veya askılarla yapılacak ve bu sapan askılar, çalışma sırasında kullanılmayacaktır. Taşınabilir elektrikli aletler ile çalışan işçiler, bol ve etekleri geniş elbiseler giymeyecekler, kauçuktan gayri eldiven takmayacaklardır. Elektrikli el aletleri kullanılmadan önce, yetkili kimseler tarafından kontrol edilecek, topraklanması arızalı, motoru fazla kıvılcımlı, priz, fiş, anahtar ve bağlantı kablosu bozuk olanlar kullandırılmayacaktır. Taşınır elektrik lambaları, ancak sürekli aydınlatmanın yeterli yapılamadığı yerlerde kullanılacak, duyları ve gerilim altındaki kısımları, akım geçirmeyen, sağlam, kanalı koruyucu kafesler içinde olacak ve organik tozlar veya parlayıcı maddeler bulunan yerlerle nemli yerlerde, lambalar cam koruyucu içinde bulundurulacaktır. Parlayıcı ve patlayıcı maddelerin bulunduğu yerlerle bu maddelerin yakınındaki yerlerde, statik elektrik yüklerinin meydana gelmesine karşı nemlendirme, topraklama, iyonizasyon, silindirlerin ayarı v.b. gibi uygun tedbirler alınacaktır. Statik elektriği iletmeyen malzemelerin kullanılmasından mümkün olduğu kadar kaçınılacaktır. Transmisyon tertibatındaki miller ve yataklar, statik elektiriğe karşı topraklanacak, kayışla kasnak arasına ve kayışın kasnağı terkettiği kısmın her iki tarafına, topraklanmış metal taraklar uygun şekilde konulacaktır. Parlayıcı sıvılar, depolama tanklarından kara veya deniz tankerlerine aktarıldıklarında, statik elektriğe karşı depolama tankının topraklı metal kısmı ile aracın metal kısımları arasında bir elektriksel bağlantı yapılacak, havalı veya dolu lastik tekerlekli ve benzeri araçlar ayrıca topraklanacaktır.

147 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 147 Öğütülerek toz haline getirilmiş maddelerin, pnömatik konveyörlerle taşındığı hallerde, statik elektriğe karşı konveyörün ayrıntılı metal boruları, bütün hat boyunca birbirine iletken bağlantılı olacak ve topraklanacak ve titan, alüminyum ve mağnezyumun ince tozlarının taşındığı yerlere, statik elektrik dedektörleri veya benzeri uygun tertibat konulacaktır. Statik elektrik birikmelerine karşı, gerekli yerlere statik elektrik yük gidericileri veya nötralizörler konulacak veya uygun diğer tedbirler alınacaktır. Tabanca boyası yapılan tesislerde boyanacak veya verniklenecek metal parçalar, boyama hücrelerinin bütün metal kısımları ile davlumbazlar, kaplar, emme tertibatı ve boya tabancaları, uygun bir şekilde topraklanmış olacaktır. Litreden büyük sentetik akaryakıt kapları, iletken maddelerle kaplanacaktır. Nemin düşük olmadığı hallerde, karton veya kağıt ile kaplama yapılacak veya metal boyalarla boyama veya iletken ağ geçirme işlemleri uygulanacak yahut da bu cins kaplar toprak içine yerleştirilecektir. Sentetik kaplara iletken yüzeyler kazandırılması halinde, bu yüzeyler doldurma ve boşaltmadan önce topraklanacaktır. Akaryakıt depolama tankları, akaryakıt doldurulduktan sonra, ilgili standartlara uygun olarak gerekli bir süre dinlendirilecektir. İşyerlerindeki parlayıcı, patlayıcı ve yanıcı maddelerin imal edildiği, işlendiği veya depolandığı yerler, yağ, boya veya diğer parlayıcı sıvıların bulunduğu binalar, yüksek bacalar, yüksek binalar ile üzerinde direk veya sivri çıkıntılar yahut su depoları gibi yüksek yerler bulunan binalar, yıldırıma karşı yürürlükteki mevzuata göre yapılacak yıldırımlık tesisatı ile, hava hatları ise uygun kapasitedeki parafudrlar ile korunacaktır. Maden çatılı veya karkaslı bina, atelye, depo ve benzerleri ile iletken olmayan tabanlar üzerinde kurulmuş makinalar, havagazı, su ve kalorifer tesisatı ve bütün madeni kısımlar, usul ve tekniğe uygun olarak etkili bir şekilde topraklanacaktır. Gerilim altındaki elektrik devrelerinin, elektrik makinalarının veya cihazlarının onarımına girişilmeden önce, onarımı yaptırmakla görevlendirilenler tarafından ve bunların sorumluluğu altında onarılacak; devrenin, tesisat, motor veya teçhizatın her türlü enerji kaynağı ile bağlantıları kesilecek, onarılacak devreyi besleyen şalter veya devre kesicilerinin açık durumda olmaları ve bu şekilde kalmaları sağlanacak ve onarım bitirilmeden devreye akım verilmeyecektir. Akım onarımın bitiminde, sorumlu görevlinin izniyle verilecektir. Birden fazla kaynaktan beslenen elektrik tesisatında, kablo veya hava hatları üzerinde onarıma girişilmeden önce, akım her yönden kesilecektir. Onarılacak hava hatlarının her iki tarafı devreden çıkarıldıktan sonra, ayrıca topraklanacak ve onarım işçilerine emniyet kemerleri gibi uygun kişisel korunma araçları verilecektir. Binalarda yapılacak ek inşaat, onarım veya boya işleri ile benzeri çalışmalara başlamadan önce, gerilim altındaki iletkenlere yaklaşması gereken kimselerin korunması sağlanacaktır.

148 148 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Toprak ile potansiyel farkı 42 volttan fazla olan ve alçak gerilim ile çalıştırılan her türlü elektrik tesisatı, yetkili kimselerin girebileceği oda veya kapalı yerlerde bulundurulacak veya tesadüfen dokunulamayacak kadar yüksek yerlere yerleştirilecektir. Üzerinde 650 volt gerilim bulunan şalter veya ona benzer açık elektrik teçhizatı, en az 215 santimetre yükseklikte ve bakım ve kontrol çalışmalarına elverişli şekilde yapılmış olacaktır. Gerilim altındaki kısımların bakım ve kontrolüne yarayan uygun geçitler yapılacak ve bunlar yol olarak kullanılmayacaktır. Alçak gerilimli tesisatta servis koridorları en az 60 santimetre genişlikte ve yüksek gerilimli tesislerde ise en az 80 santimetre genişlikte olacaktır. Hiç bir yerde bu koridorların tavan yüksekliği 2 metreden az olmayacaktır. Elektrikle çalışan kaldırma makinalarında, belirtilen üst ve alt noktalar geçildiğinde, elektrik akımını otomatik olarak kesecek ve tamburun hareketini otomatik şekilde frenleyecek bir tertibat bulunacaktır. Seyyar vinçlerin, platformlu kaldırıcı arabaların ve benzerlerinin tekerlekleri korunacak, bunlarda el ile çalışan sesli uyarma tertibatı bulunacak ve bunların elektrikle çalışanları, uygun ve yeterli şekilde topraklanacaktır. Parlayıcı gazların veya maddelerin üretildiği, kullanıldığı veya elden geçirildiği yerlerle çalışmalar sırasında parlayabilen gaz, buhar, toz veya benzerlerinin çıktığı yerlerde bulunan elektrik motorlarının besleme kablolarının başlıca kumanda tertibatı ile termik starterleri, akım kesicileri, komitatörleri, röleleri, dirençleri ve benzeri tertibatı, ateşe dayanıklı ve izole edilmiş oda veya hücreler içine yerleştirecek ve atelye içinde kolay erişilir yerlere, uygun tipte starter düğmeleri ve yardımcı akım kesicileri yapılacaktır. Şerare veya kıvılcım çıkaran elektrik motorları; patlayıcı parlayıcı veya yanıcı gazların bulunduğu yerlerde kullanılmayacaktır. Parlayıcı, patlayıcı maddelerin imal edildiği, taşındığı ve depolandığı yerlerde, elektrikli el aletleri kullanılmayacaktır. Parlayıcı ve patlayıcı maddelerin bulunduğu yerlerle bu maddelerin yakınındaki yerlerde, statik elektrik yüklerinin meydana gelmesine karşı nemlendirme, topraklama, iyonizasyon, silindirlerin ayarı v.b. gibi uygun tedbirler alınacaktır. Statik elektriği iletmeyen malzemelerin kullanılmasından mümkün olduğu kadar kaçınılacaktır.

149 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 149 BÖLÜM 18 EL ALETLERİYLE YAPILAN ÇALIŞMALARDA GÜVENLİK İşimizde ve günlük yaşamımızda çeşitli el aletleri kullanırız. Bunların tümünü bir çırpıda sıralamak güç, çünkü el aletleri basit bir tornavidadan, torna tezgahına kadar çeşitlilik gösterirler. El aletleri, kol gücüyle veya herhangi bir başka enerji kaynağı yardımı ile çalıştırılabilirler. El aletleri, çeşitli maddeleri sıkıştırmak, karıştırmak, kesmek, düzeltmek, asmak, zımbalamak, delmek, ısıtmak, çevirmek, sürmek, şekil vermek veya işaretlemek için kullanırız. El aletleri keskin kenarlı, sivri uçlu, kare şeklinde, kıskaç ağızlı ve olağandışı sıcak veya soğuk olabilir. El aletlerinin yardımıyla ve kendine özgü şekilleriyle, istenen işi yapabilmek için gerekli olan kuvvet veya güç bir araya getirilebilir. El aletleri, kullananlar ve hatta orada bulunan, yapılan işle ilgisi olmayan başkaları için de tehlikeli olabilir ve yaralanmalara da neden olabilirler. El aletleri ile çalışırken herhangi bir iş kazasına neden olmamak için bazı kurallara uymak gerekir. Bildiğimiz gibi, sık sık aynı şeyi yapmak için, birkaç farklı el aletini kullanırız. Halbuki genellikle sadece bir el aleti yapılan iş için doğru olanıdır. Yapılan iş için (gerekli olan) doğru el aleti kullanmanın bir çok yaralanmaya eden olduğuna şahit olmuşuzdur. Bunların çoğu ciddi olmazsa da, yara mikrop kaparsa çalışanı uzun süre işinden alıkoyabilir. Bu kazaların başlıca nedenleri; Uygun olmayan alet kullanmak Aletleri yöntemine uygun kullanmamak Yetersiz bakım ve Uygun olmayan depolamadır.

150 150 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 1. Birçok kaza el aletlerin veya aletlerin bazı kısımlarının (örneğin saplarının) kırılmasından dolayı meydana gelir. Bu kırılmalarda neden çoğu kez iyi kalitede malzeme kullanılmamış olmasıdır. 2. Genel olarak el aletleri en iyi kalitedeki malzemeden (örneğin çelikten),yapılmalı, çekiçlerin ve benzeri aletlerin sapları dayanıklı materyalden yapılmalıdır. 3. El aletleri yalnızca yapıldıkları işler için kullanılmalıdır. El aletlerinin yapıldıkları işler için kullanılmamaları halinde (Örneğin, bir çalının tornavida yerine kullanılması) tehlike doğurur. Çünkü alet kırılabilir, fırlayabilir veya kayabilir ve sonuç olarak bir kazaya neden olabilir. Aletlerin yanlış kullanılmasının sebebi, gereksinme duyulduğunda o an için uygun olanının bulunmamasıdır. Bir işçi uygun açıklıkta ingiliz anahtarı bulamamışsa, işini geciktirmek istemediğinden, açıklığı geniş olan ve bu genişliği bir parça koyarak geçiştirmeye çalıştığı diğer bir anahtarla yapmak ister. Bu şekilde kullanılan bir anahtar somundan yalnız kaymakla kalmaz, uzun olan sapına gerektiğinden çok basınç da uygulandığı takdirde somunu laçka eder. Bazı durumlarda bu işlem işçinin yaralanmasına da neden olur ve ayrıca zaman kaybına yol açar. Bu gibi aksaklıkların olmaması için ; El aletleri takımının iyi planlanması, Bakımlarının iyi yapılması ve Aletlerin kaybolmaması için düzenli kontrolü gerekmektedir. 4. El aletlerinin ağaçtan olan sapları aşağıdaki özelliklerde olmalıdır. En iyi kaliteli, düzgün yontulmuş, Uygun biçim ve büyüklükte, Düzgün yüzeyli, saçaksız ve keskin yüzü bulunmayan. 5. Kıvılcımın tehlikeli olduğu yerlerde ve işlerde kullanılan el aletleri kıvılcım çıkarmayan cinsten olmalıdır (Ağaçtan, sert lastikten, bakırdan veya bronz gibi çeşitli alaşımlardan). 6. Çekiç ve Varyoz'lar, soğuk keskiler, kesiciler gibi aletler dikkatle seçilmiş çelikten yapılmalı, bu çelik darbe karşısında saçak meydana getirmeyecek kadar sert olmalı, çatlayıp kırılacak kadar da aşırı sert olmamalıdır.

151 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 151 Çelikten yapılmış darbe aletleri güvenlik bakımından oldukça etkilidirler. Yumuşak çelikten başlıklar darbe karşısında saçakların ve alet bu saçaklarından zamanında kurtarılmazsa, bunu izleyen kullanılışında saçaklar kopup fırlayarak çevredeki kimselere (özellikle gözlerine) zarar verebilir. Son derece sert çelikten yapılmış başlıklar da darbe karşısında parçacık fırlatabilir. Böyle parçacıklar bazen gözlere isabet ederek görme yeteneğinin yitirilmesine neden olabilirler. Bunun gibi kazaların önlenebilmesi için vurucu başlıkların yapımında kullanılacak çeliğin ne fazla sert ne de fazla yumuşak olması gerekir. 7. Darbe için kullanılan el aletlerinin (çekiçler, keskiler vb.) baş kısımları mantarlaşmaya, çatlamaya başlar başlamaz uygun bir eğime kadar tesviye edilerek düzeltilmelidir. 8. El aletleri yalnız kalifiye kimseler tarafından, serleştirilir ve onarılır. 9. Keskin kenarlı veya sivri uçlu el aletleri kullanılmadıkları zaman keskin kenar ve uçlarının koruyucu (deriden kılıf veya başlıklar) altına alınması gerekir. 10. El aletleri döşemelere, geçitlere, merdiven sahanlıklarına veya işçilerin çalıştığı ya da geçtiği yerlere veya geçenlerin başlarına düşebilecekleri yüksek yerlere bırakılmamalıdır. 11. İyi bir düzen için genel kural her şey için bir yer sağlanmalı ve her şey kendi yerinde olmalıdır. 12. El aletleri periyodik olarak kontrol edilmelidir. Kusurlu bulunduklarında yerlerini kusursuz olanları almalı veya elde bulunan onarılmalıdır. 13. Alet odaları yetkilileri, kusurlu olan veya herhangi bir şekilde uygun olmayan aletleri dışarı verilmemesi hususunda kesin talimat verilmelidir. Bu bölüm için son olarak eğitim ve çalışma tarzının düzenli şekilde kontrolü söylenebilir. 1. El aletleri YAPILAN İŞ İÇİN UYGUN MU? 2. El aletleri DOĞRU OLARAK KULLANILIYOR MU? 3. El aletleri UYGUN GÜVENLİK KOŞULLARINI TAŞIYOR MU? 4. El aletleri GÜVENLİ BİR YERE KONMUŞ MU? 1 no'lu şekilde bir işçinin makinanın bir bölümünde vida ayarı yapması görülmektedir. Görüldüğü gibi vidanın ayarını cep bıçağı ile yapmaktadır. Bu işçinin her an yaralanma olasılığı vardır. Hatta, iş için uygun el aleti kullanılsa bile, eğer el aleti doğru olarak kullanılmamışsa, yaralanmaya neden olur. El aletlerini uygun kullanmak için gerekli bilgiye genellikle önem verilmez. Halbuki, el aletleri doğru olarak kullanılmadığı zaman, bir çok yaralanma oluşturur.

152 152 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 2 no'lu şekildeki işçi, sol eli ile bir tahta parçasını tutarak tornavida ile vidayı sıkıştırmaktadır. Vidayı çevirmeye başladığında, tornavida kayarak sol eline çarparsa, ciddi yaralanmaya neden olabilirler. 3 no'lu şekilde işçi bir mil (şaft) üzerindeki koruyucu örtüyü kesmektedir. Mili dönmemesi için eli ile sıkıca tutmaktadır. Bu adamın herhangi bir yaralanma olasılığı var mıdır, neden? Bıçak keskin, bu nedenle elinden kayarak bir yerini kesebilir. Bıçak doğru olarak kullanılmamaktadır. Bıçak bu iş için uygun bir el aleti değildir. 4 no'lu şekilde, işçi vida somununu gevşetmek için, somun anahtarını elle aşağı doğru itmektedir. Bu bir güvenliksiz durumdur. Çünkü vida somunu aniden gevşersedengesini kaybederek elini yaralayabilir. El aletleri seçilirken, ilk önce iş için uygun el aleti seçilip seçilmediği kontrol edilmelidir. Daha sonra el aletinin kullanılmasını doğru olarak bildiğimize emin olmamız gerekir. El aleti kullanılmadan önce, güvenlik koşullarına uyup uymadığından da emin olmak için zaman zaman kontrol edilmelidir. 5 ve 6 no'lu şekillerde bazı el aletlerinin güvenlik koşullarına uymadığı görülmektedir.

153 MESLEK YÜKSEK OKULLARI ve 8 no'lu şekiller üzerinde yukarıda anlatılan kurallar gözden geçirilebilir. El aletlerinin neden olabileceği kazalanmalardan kaçınabilmemiz için yukarıda 4 madde olarak gösterilen kontrolleri yapmamız ve sorulara olumlu cevap almamız gereklidir. 9, 10 ve 11 no'lu şekillerde de görüldüğü gibi, çok sayıda kaza ve yaralanmaya; El aletlerinin yüksek yerlerden aşağıya düşmesi, Keskin ve sivri el aletlerinin cepte taşınması, veya El aletlerinin takım çantasına gelişigüzel bırakılması neden olmaktadır. İş bitiminde veya iş yapılırken aletin bırakılması gerektiğinde, el aleti güvenli bir yere konulmalıdır. 12 no'lu şekildeki kişinin kurşun kalemi almak için uzandığını kabul edelim. Anlaşılacağı gibi, kalemlerin üzerinde duran ağzı açık bırakılmış maket bıçağının elini yaralama olasılığı vardır.

154 154 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 19 BAKIM ONARIM İŞLERİNDE GÜVENLİK İşyerlerinin makine, elektrik tesisatı ve binalarında, periyodik Aralıklarla veya acilen giderilmesi gereken bakım onarım çalışmaları bir gereksinimdir. İşyerlerinde yapılan istatistik çalışmaları, meydana gelen kazaların büyük bir bölümünün bakım ve onarım sırasında meydana geldiğini göstermektedir. Bakım ve onarım hizmetleri; makine, tezgah ve tesislerin daha uzun sürelerle, arızasız ve problemsiz olarak çalışmasını; beklenmedik zamanlarda, beklenmedik arızaların ortaya çıkması sebebiyle tehlikeli durumların ortaya çıkmaması; istenmeyen olaylara; kazalara, yaralanmalara, malzeme hasarlarına, zaman kaybına, neticede üretim kaybına sebep olmaması için yapılan planlı ve düzenli çalışmalardır Periyodik Bakımlar Tesis ve makinalarda yapılacak olan periyodik bakımlar, Makine ve tesislerin ömrünün uzamasına katkıda bulunur. Beklenmedik arızalar sebebiyle kazalara sebebiyet verilmesini önler can güvenliğini sağlar. Eldeki istatistikler ve edinilen tecrübeler, tamir, bakım ve onarım çalışmaları esnasında çok fazla sayıda kaza meydana geldiğini göstermektedir. Bu kazalar, tamir ve bakım çalışmalarının yeterli emniyet tedbiri alınmadan yapılmış olmasından kaynaklanmaktadır. Bu sebeple, bakım ve onarım faaliyetlerinin planlı, programlı olarak yapılması gerekmektedir. İşyerlerinde, bakım onarım işlemleri için bir sistem yerleştirilmeli, bakım ve onarımla ilgili talimatlar ve yönergeler hazırlanmalı, bakım onarım sırasında, hazırlan bu talimat ve yönergelere uyulup, uyulmadığı denetlenmelidir. Örneğin; sözlü emirler, yanlış duymalara ve yanlış anlaşılmalara sebep olabileceğinden dolayı, insan hayatının söz konusu olduğu durumlarda güvenilir değildir.

155 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 155 Etkili kontrol, yazılı bir sistemle sağlanmalıdır. Ancak yazılı bir yönergenin tek başına kazaları önleyemeyeceği hususuna dikkat edilmelidir. Yönergelerin yanında eğitim ve denetim hizmetleri asla göz ardı edilmemelidir. Muayene ve bakım programı, makineleri, aletleri ve koruyucuları güvenli çalışma durumunda hazır bulunduracak şekilde yapılmalıdır. Yönergelerde ve talimatlarda, çalışma izin şartları net olarak belirlenmeli, işi yapanların, bundan sorumlu olanların, çalışmayla ilgili izinleri verecek kişilerin açık ve net bir şekilde belirlenmesi, yetkilendirilen bu kişilerin de doğru ve etkin karar vermeleri gerekmektedir. Bakım onarım çalışmalarına izin verilmesi hususunda bir sistem kurulmalıdır. Bu sistemde; yöneticilerin, işçilerin, müteahhitlerin ve diğer şahısların uymaları gerekli tedbirler ve şartlar açık ve net bir şekilde belirlenmelidir. Bu sistemde; Yapılacak işin tarifi, Tarif edilen işin, kim veya kimler tarafından denetleneceği, Söz konusu işin yapımı sırasında alınacak güvenlik tedbirleri, İşe başlamadan önce çalışanlar tarafından alınacak gerekli tedbirler,(örneğin; fiziksel kilitleme aygıtlarının takılması, tehlike uyarı levhalarının asılması gibi) Çalışma alanının güvenli olup olmadığının tespiti (yapılan işin yakın çevre için risk yaratmaması veya işin yapımı sırasında yakın çevre şartlarının risk oluşturmaması ) ve güvenli hale getirilmesi, Çalışma izninin kaldırılmasından önce yapılması gerekli işlemlerin belirtilmesi, bu işlemlerin kimler tarafından, ne şekilde yapılacağının açık olarak yazılması ve bu talimatların belgelendirilmesi. Bu şekilde uygun bir sistemle, planlı ve programlı yapılan çalışmalarda: İş kazası riskinin minimum seviyeye indirilmesi sağlanır, İş veriminin artması sağlanır, Malzeme kayıpları en aza indirilir, İsraf önlenir, Her şeyin en iyi şekilde ve en verimli şekilde kullanılması sağlanır, Çalışanların güveni kazanılmış olur.

156 156 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Bakım ve onarım işlerinin yapılması belli bir izin prosedürüne bağlanmalıdır. Çalışma ve izin şartlarının tasarımı, belirlenmesi, riskin türüne, derecesine, işin karmaşıklığına ve ilgili endüstri koluna göre yapılmalıdır. Bakım ekibine; Makinelerin korunması ilkeleri, Elektrik ve mekanik güvenlik, İş ekipmanlarını kullanma, Bakım işlerinde çalışma izni, ile ilgili hususlarda yeterli eğitim verilmelidir. Eğitimin önemi inkar edilemez, ancak çalışanlar çoğu zaman bildikleri tedbirleri alma yerine risk almayı tercih ederler. Bu nedenle verilen eğitimle yetinmemeli, mutlaka etkili bir denetim sistemi kurulmalıdır. (İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Çalışanlarını denetlemek görevini işverene vermiştir.) Otokontrol mekanizmaları geliştirilmelidir. Çünkü insanlar sadece bilmedikleri için hata yapmazlar. Daha çok bildikleri konularda, yanlış ve hatalı olduklarını bile bile hata yaparlar, yanlış yaparlar. Bu tür yanlışların yapılmaması için de uygun denetim mekanizmalarının geliştirilmesi, kurulması, çalıştırılması gereklidir. Bakım ve onarım çalışmalarında, önceden planlanmamış, beklenmedik bir zamanda meydana gelen bir arızayı giderirken, kaza riski daha fazladır. Çünkü ani durumlarda, gerekli malzemeler temin edilememekte, uygun olmayan malzeme ile çalışılması zorunluluğu ortaya çıkabilmekte ve dolaysıyla kazalara zemin hazırlanmış olmaktadır. Bir diğer sakınca da, uygun ve yeterli eğitimi olan ekiplerin temin edilememesidir. Plansız olarak yapılan bakım ve onarım çalışmalarının bir diğer mahsuru ise; yapılan çalışmalar esnasında uygun izin prosedürünün uygulanmamış olması, yetkililerin haberdar edilememiş olması, dolaysıyla yetkili teknik eleman nezaretinin mevcut olmaması ve gerekli emniyet tedbirlerinin alınamamış olması sebebiyle kazalara sebep olunmasıdır. Bu sebeple, bakım ve onarım çalışmalarının planlı ve programlı olarak yapılmasına gayret gösterilmelidir. Planlı ve programlı bakım ve onarım çalışmalarının düzgün olarak yapılması durumunda, beklenmedik arızalar en aza indirilmiş olacaktır. Her şeye rağmen ortaya çıkabilecek, arızalar tahmin edilerek, bu durumlarda yapılacak işlemler önceden planlanmalı, ekstra durumlar karşısında yapılacak işlemler önceden tasarlanmalı, gerekli malzeme ve personelin nasıl tedarik edileceği planlanmalıdır.

157 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 157 Planlı bakımların üç grupta incelenir Periyodik Bakım (Koruyucu Bakım) Periyodik bakım yönteminde, önceden belirlenen bir zaman periyodunda makine parçalarının bakım ve onarımları yapılmaktadır. Düzenli olarak makine üzerindeki bütün donanımlar gözden geçirilmekte ve tespit edilen arızalar giderilmektedir. Periyodik yönteminde, arızanın çıkması beklenmeden periyodik olarak yapılan bakım neticesinde olası arızaların önüne geçilir. Sistemin ne zaman bakıma alınacağı, bu sistemi kuran firmanın vereceği bilgiler doğrultusunda önceden planlanmalıdır. Tesis bakımı en iyi şekilde planlı bakım programı ile gerçekleştirilir. Böyle bir program günlük, haftalık, aylık. Üç aylık, altı aylık ve yıllık kontrol çizelgelerinden oluşturulabilir Kestirimci Bakım (Uyarıcı Bakım) En yüksek verimi almak ve bakımdan kaynaklanan üretim kayıplarını en aza indirmek için kullanılan yöntemdir. Bu uygulamada bakım maliyetlerinde çok önemli azalmalar sağlanmaktadır. Amacı, sistemdeki araçları durdurmadan durumları hakkında veriler almak ve bu verilerin zaman içerisindeki değişimini incelemektir. Kestirimci bakımda, işletmelerdeki makineler belli noktalardan izlemeye alınır. Bunun için, bir takım ölçüm cihazları kullanılır. Belli bir zaman aralığında alınan ölçüm sonuçları değerlendirilir. Bu ölçümler sonucu sistemde oluşabilecek arızalar önceden tespit edilerek gerekli işlemler yapılır. Kestirimci bakım; titreşim analizi, yağ analizi, sıcaklık analizi gibi yöntemleri kullanarak makine ve ekipmanlardaki arızaları sorun yaratacak hale gelmeden önce tespit ederek muhtemel arızaları önlemeyi hedefleyen bir bakım yöntemidir. Kestirimci bakımlar için kullanılan yaklaşım, makine ve ekipmanların güncel ve geçmişteki durumlarının izlenmesi ve grafik trendler vasıtasıyla karşılaştırılarak gelecekteki durumlarının tahmin edilmesidir. Kestirimci bakımın avantajları: Bakım süreleri ve makinelerin duruş süreleri azalır. Zamanla oluşan küçük arızaların büyüyerek daha büyük sorunlar oluşturmasının Önüne geçilir.

158 158 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Makinelerde oluşabilecek önemli arızalar en alt seviyeye iner. iyi durumdaki makineler gereksiz yere durdurulmamış ve zaman kaybı yaşanmamış olur Üretim kaybı oldukça azalır Proaktif Bakım (Önleyici Bakım) Son yıllarda kullanılmaya başlayan yeni bir bakım yöntemidir, Proaktif bakımda amaç, makinelerin arızalarını ortaya çıkarmak değil, başlangıçta arızanın ortaya çıkmasını önlemektir. Önleyici bakım çalışması ile, tasarımda, yağlama sistemlerinde ve işletme şartlarında yapılacak değişiklikler ile arıza sebepleri ortadan kaldırılır. Proaktif bakımın uygulanabilmesi için araştırma ve geliştirme bölümlerinin bulunduğu büyük işletmeler daha şanslı olmaktadır. Bakım ve onarım işlerine başlamadan önce, tehlikelerin gözlenmesi, gerekli tedbirlerin alınması, gerekli tedbirler alındıktan sonra işe başlanması gerekmektedir. İşin bitiminde ise, yine gerekli kontrollerin yapılması, sökülmüş veya bozulmuş koruyucu sistemlerin yerine yerleştirilmesi, düzeltilmesi, bütün bu tedbirlerden sonra çalışmaya başlanılması gereklidir. Kazaların bir kısmı da, bakım ve onarım sonrası, yapılan normal çalışmalarda meydana gelmektedir. Bakım ve onarın esnasında yapılmış olan değişikliklerden operatörün haberdar edilmemesi bu tür kazalara sebebiyet vermektedir. Bakım ve onarımlarda tespit edilen önemli hususların kayda alınması, daha sonraki kontrollerde bu kayıtlara dikkat edilmesi gereklidir. Makine tezgah ve tesislerde normal çalışmalar esnasında görülen değişik durumlar, arızalar, kayda alınmalı, büyük revizyon ve bakım çalışmaları esnasında bu kayıtlardan istifade edilmelidir. İşyerinde bu tür kayıt sisteminin oluşturulmaması, işletmeleri ve idarecileri şahısların hafızalarına bağımlı kılar. Halbuki işletmelerin, şahıslara ve şahısların hafızalarına güvenerek çalışması doğru değildir. Şahısların hafızaları yanılabilir, şahıslar her an çalışma mahallinde bulunmayabilir. Fakat işyerinin sürekli veya uzun ömürlü olması isteniyorsa kayıt sistemi yerleştirilmelidir. Bu kayıt sistemi yeterli seviyede olmalıdır. Bürokrasiyi çok fazla artırmamalı, buna karşın bazı bilgilerin unutulup kaybolmasına sebep olmamalıdır. Günümüzde; işyerlerinde uygun bir kayıt sisteminin, belge sisteminin kurulması, bilgi akışının güvenli ve sürekli bir şekilde sağlanmış olması kurumsallaşmanın şartıdır. Aksi halde, işler, el yordamı ile, kişilerin şahsi gayretleri ile yürütülüyor demektir ki, bu yürümenin ve yürütmenin sürekli olması mümkün değildir. Çünkü kişilere bağımlıdır.

159 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 159 Bakım ve onarımlar, uzman (temel kurallara hakim) kişiler tarafından yapılmalıdır. Makine bakım ve onarım işlerinde görevli olan kişilerin, makine yapımcılarının önerileri hakkında yeterli bilgilerinin bulunması gerekmektedir. Makine yapımcıları tarafından tavsiye edilen yağlama programlarına özen gösterilmelidir. Kullanılan yağlar, yapımcının tavsiye ettiği nitelikte olmalıdır. Muayene veya bakım sırasında, koruyucuların kaldırılması gerektiğinde, güç kesilmeli, şalter kilitlenmelidir. Makinelerde herhangi bir bakım ve onarım işlemi yapıldıktan sonra koruyucu düzenlerin yerlerine düzgün olarak takılmasına dikkat edilmelidir. Bu hususta gerekli kontroller yapılmalıdır. İşyerlerinde, makine tezgâh ve tesisler üzerinde yapılan tamir ve bakımlar esnasında çıkarılmış olan makine koruyucu sistemlerin yerlerine yerleştirilmeden, makineyi, tezgahı, tesisi çalıştırdıkları, koruyucuların kenarda köşede tozlanmaya terk edildikleri çok sık rastlanan hatalı hareketlerdendir. Bu hatalı davranışlar birçok kazanın sebebini teşkil etmektedir. Önleyici bakım sistemlerinde koruyucuların düzgün denetimlerinin yapılması (gevşek vidalar, aşınmış yataklar, kusurlu kablolar, pimlerin kaybolması ve benzeri durumlarda olduğu gibi) herhangi bir sorun çıkmadan önce, kusurların ve noksanların düzeltilmesini sağlar. Kilitlemeli koruyucular ve makinelerin küçük parçalarında operatörü korumak için bulundurulan güvenlik aygıtları aynı zamanda bakımcıyı da korurlar. Ancak büyük çaptaki makinelerde ve tesislerde, tehlikeli alana giren ve tesisat çalıştırıldığında gözden uzak olduğu için görülemeyen bakımcıların korunması için özel tedbirler alınmalıdır. Her makine ve tesis için bakım, onarım ve kontrol talimatları hazırlanmalıdır. Bu talimatlarda hangi periyotlarda hangi tür bakımların yapılacağı belirtilmeli, değiştirilmesi gerekli parçalar tespit edilmeli, bu parçaların hangi sürelerde veya hangi seviyedeki aşınmalarda veya hangi durumlarda değiştirileceğinin açık olarak belirlenmesi gerekmektedir. Bakım ve onarım işlerinde iyi malzemenin kullanılması gereklidir. Malzemenin kötü olması bakımı kötü hale getirir, kötü bakım arızalara ve kazalara davetiye çıkarır.

160 160 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Bakım ve onarım işlerinin yapılmasında hedef: 1- Sistemin düzgün çalışmasını sağlamak, 2- Tesisin ömrünü uzatmak, 3- Arıza ve kaza olmadan, tespit ederek tedbir almaktır Bakım Ve Onarım İşlerinde Çok Rastlanan Kaza Çeşitleri 1-Elektriğe çarpılma şeklinde meydana gelen kazalar. Sebepleri şunlardır: Sistemin enerjisinin kesilmemiş olması Ortamın çok iletken bir ortam olması Kullanılan seyyar elektrikli cihazların izolasyonunun uygun olmaması Seyyar aydınlatma lambalarının düşük gerilimli (24 Volt) olmaması 2- Makine ve tesislerin veya tesisteki herhangi bir parçanın ömrünün bitmiş olmasından dolayı meydana gelen kazalar. 3- Hareketli kısımlarda yaralanma: Bu tür kazalar makine veya tezgâh durdurulmadan tamir bakım yapılıyor olmasından dolayı meydana gelmektedir. 4- Zararlı zehirli gaz, toz ve sisler dolaysıyla zehirlenme ve boğulmaların meydana gelmesi şeklinde meydana gelen kazalar. 5-Parlama, patlama, yanma şeklinde meydana gelen kazalar. 6-Düşme şeklinde meydana gelen kazalar. 7-Kişisel koruyucu malzemeler kullanılmamasından meydana gelen kazalar Bakım Ve Onarım İşlerinde Kazaların Meydana Geliş Sebepleri 1-Çalışmaların aceleye getirilmesi, planlı yapılmaması, 2-Gerekli yerlerden izin alınmaması, izin veren makamların gerekli tedbiri almaması, 3-Uzman kişilerin veya ekiplerin (Ani durumlarda bulunamaması ve kim bulunursa onlarla çalışma yapılması) bulunamaması veya ekiplerin noksan oluşu, 4-Çalışma ortamının uygun aydınlatılmamış olması, 5-Bakım onarın öncesinde, işe başlamadan önce gerekli tedbirlerin alınmamış olması, işe tedbirsiz başlanması,

161 MESLEK YÜKSEK OKULLARI Çalışma esnasında uygun tedbirlerin alınmamış olması, 7-İşin bitiminde, daha önce sökülmüş olan emniyet tedbirlerinin tekrar yerleştirilmemiş olması, 8-Bakım onarım esnasında tesiste meydana getirilen değişiklikler var ise bu değişikliklerin operatöre izah edilmemiş olması, 9-Malzemelerin uygun kullanılmaması (Emniyet kemerinin iskele gibi kullanılması gibi) Bakım ve onarım öncesi; bakım onarım çalışmalarına izin verilmesi hususunda bir sistem kurulmalıdır. Bu sistemde; yöneticilerin, işçilerin, müteahhitlerin ve diğer şahısların uymaları gerekli tedbirler ve şartlar açık ve net bir şekilde belirlenmelidir. Bu sistemde; Yapılacak iş, İşi kimin denetleyeceği, Alınacak güvenlik tedbirleri, İşe başlamadan önce çalışanlar tarafından alınacak gerekli tedbirler, (Örneğin; fiziksel kilitleme aygıtlarının takılması, tehlike uyarı levhalarının asılması, işe uygun kişisel koruyucuların belirlenmesi) Çalışma alanının güvenli olup olmadığının tespiti ve güvenli hale getirilmesi, Çalışma izninin kaldırılmasından önce yapılması gerekli işlemlerin belirtilmesi, bu işlemlerin kimler tarafından yapılacağının açık olarak yazılması, belge sisteminin yerleştirilmesi gerekmektedir Bakım Ve Onarım İşlerinde Alınacak Güvenlik Tedbirleri İşyerinde çalışanlar; bina veya bina kısmında, inşaatta, makinada, tesisatta, alette ve edevatta göreceği noksan veya tehlikeli durumu, amirine veya bakım ve onarım işleriyle görevli olanlara hemen bildirecek ve işveren de bu kusurları en kısa zamanda ve uygun şekilde giderecektir. Bakım ve onarım işlerinin yapılabilmesi için, koruyucu tertibatın kaldırılması gerektiği hallerde, bunlar makine durdurulduktan ve onarım işlerinden sorumlu olanlardan izin alındıktan sonra kaldırılacak ve onarım işlerinden sorumlu kişi, onarılan makine, cihaz veya tesisatın çalışmasına izin vermeden önce, koruyucu tertibatın uygun şekilde tekrar yerlerine konulup konulmadığını kontrol edecektir.

162 162 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Bakım ve onarım işlerinde, uygun ve yeterli bir aydınlatma sağlanacak ve gerektiğinde özel aydınlatma yapılacak, bakım ve onarım işleriyle görevli işçilere, alev geçirmez el lambaları verilecektir. Bakım ve onarım işleri ile görevlendirilenlere, yapılacak işlerin gerektiği bütün aletleri alabilecek büyüklükte ve işyerindeki platform veya diğer yüksek yerlere tehlikesizce çekebilecek takım çantaları veya kutuları verilecek, bakım ve onarım işlerinde kullanılan büyük aletlerin taşınması için, özel el arabaları bulundurulacaktır. Bina ve tesisatta yapılacak bakım ve onarım işlerinde, geçici olarak uygun ve güvenli sabit merdivenle platformlar, geçit veya iskeleler yapılacaktır. İşyerlerinde bakım ve onarım işleri, bu yerlerdeki çalışmalar durdurulmadan yapıldığı hallerde, gerekli güvenlik tedbirleri alınacaktır. Kuyu veya diğer yeraltı tesislerinde yapılacak bakım ve onarım işlerinde; zararlı, zehirleyici, boğucu veya parlayıcı gaz veya sıvıların tehlikeli bir şekilde toplanacakları göz önünde bulundurularak gerekli ve yeterli güvenlik tedbirleri alınacaktır. Bu gibi yerlerde, tecrübeli ve usta işçiler çalıştırılacak, bunlara uygun kişisel koruma teçhizatı verilecek ve tecrübeli bir veya birden fazla gözlemci görevlendirilecektir. Hendek, çukur ve diğer kazı işlerinin yapıldığı yerlere, uygun şekilde payandalar ve korkuluklar yapılacak ve buralara, geceleri ışıklı uyarma levhaları konulacaktır. Sürekli olarak transmisyonla çalışılan işyerlerinde, bakım ve onarım sırasında boşa alınan kayışlar, sabit kancalara veya uygun diğer tertibata takılacaktır. Basınçlı kazanlar ve kaplar, basınç altında iken onarılmayacaktır. Betondan yapılmış depolar içinde bakım ve onarım için çalışılması ve özellikle betonun kırılması gereken hallerde, beton tarafından emilmiş bulunan maddelerin meydana getirebilecekleri tehlikelere karşı, gerekli özel koruma tedbirleri alınacaktır. Tehlikeli gaz, buhar veya sislerin meydana gelebileceği tank veya depolar içinde yapılacak bakım ve onarım işlerinde; işçilere maskeler, solunum cihazları ile emniyet kemerleri gibi uygun kişisel korunma araçları verilecek ve iş süresince tank veya depo ağızlarında bir gözlemci bulundurulacaktır.

163 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 163 Onarılacak depo veya tanklar, başka depo veya tanklarla bağlantılı bulunduklarında, bağlantı borularının vanaları, güvenli bir şekilde kapatılacak veya bu borular sökülerek bağlantı ağızları, kör tapa veya kapaklarla kapanacaktır. Onarılacak tank veya depoların içinde mekanik karıştırma tertibatı bulunduğu hallerde, bakım ve onarıma başlanmadan önce, karıştırıcı tertibatın güç kaynağı ile bağlantısı kesilecek ve karıştırıcılar, uygun şekilde takozlanacak, desteklenecek veya bağlanacaktır. Tehlikeli sıvıların bulunduğu tank ve depolar, en geç yılda bir defa kontrol edilecek ve onarımda bunlar tamamen boşaltılacak, bağlantı boruları sökülecek veya uygun kör tapalarla tıkanacak veya vanaları kapatılacaktır. Birikinti ve çamurlar, depo dışında duracak işçiler tarafından gelberi veya diğer uygun aletlerle dışarı çıkarılacak ve depo ağzından içeri uzatılacak spiralli borular veya hortumlarla ve basınçlı su ile yıkanacak ve gerektiğinde uzun saplı araçlarla kazınarak raspalanacak ve kıvılcım ve darbe etkisiyle patlama veya parlama tehlikelerine karşı, özel koruma tedbirleri alınacaktır. Dışarıdan temizlenemeyen büyük depolara işçilerin girmesi gerektiği hallerde, bu işçilere; çizme, eldiven, gözlük, elbise veya temiz hava maskesi gibi uygun kişisel korunma araçları verilecek ve depo ağzında, işin süresince bir gözlemci bulundurulacaktır. İşyerinde buhar bulunduğu ve temizleme işlerinde kullanıldığı hallerde, deponun hava ağzı ile buhar verilen ağızdan başkaları kapatılacak ve depo içine, basınçlı buhar verilecek ve depodaki sıvının özelliğine göre, buhar verme süresinin bitiminden önce, deponun diğer ağızları açılacaktır. İşyerinde buhar bulunmadığı hallerde depo, su ile tamamen doldurulacak ve en az 24 saat kadar su verilmek suretiyle sürekli olarak karıştırılacaktır. Buhar veya akarsu verildikten sonra, dipte toplanabilecek birikintiler, uygun şekilde temizlenecek ve depo, en az 2 saat hava basma veya emme suretiyle havalandırılacaktır. Havalandırmanın bitiminde deponun içi, ilgililerce kontrol edilecek, yapılan kontrol ve analizler sonucu, deponun uygun şekilde temizlenmediği anlaşılırsa, su veya buharla temizleme ve havalandırma tekrarlanacaktır. İçinde işçilerin çalışmakta olduğu küçük depo veya kapalı yerlere, gerektiğinde sürekli olarak ve uygun şekilde temiz hava verilecektir. Korozif, parlayıcı, patlayıcı veya zehirli maddelerin taşındığı boru veya kanalların onarım işlerine başlanmadan önce, vanalar iyice kapatılıp kilitlenecek veya uygun sürgü tertibatı ile bağlanacak, boru ve kanallar tamamen boşaltılacak ve bu arada çıkacak gaz veya buhar, dağılıp kayboluncaya kadar beklenecektir.

164 164 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Oksijenle kaynak veya kesme işleri yapıldığı hallerde, borular yıkanacak ve gerektiğinde kaynar su veya buhar geçirilecektir. Tehlikeli maddelerin taşındığı boruların manşon ve flanşlarının sökülmesi gerektiğinde, manşon ve flanşların etrafı kurşun bir levha ile korunacak ve önce flaşların alt kısımlarındaki somunlar, sızıntı başlayıncaya kadar gevşetilecek, sızıntı kesildikten sonra flanşlar tamamen açılacaktır. Birbirine yapışmış veya kaynamış olduğu görülen flanşlar, uygun bir kalem veya başka uygun bir aletle açılacaktır. Tehlikeli maddelerin taşındığı boru ve kanalların onarım işleriyle görevlendirilen işçilere, taşınan maddelerin özelliklerine uygun kişisel korunma araçları verilecek ve işçiler bunları çalışırken kullanacaklardır. Kaynak işleri yapılan işyerlerindeki gaz tüpleri, borular, elektrik kabloları ve benzeri malzeme; ezilmeyecek, devrilmeyecek veya düşmeleri veya çarpmaları önlenecek şekilde yerleştirilmiş olacak ve elektrik kaynağı yapılan yerlerde, uygun paravana veya bölmeler bulundurulacaktır. Parlayıcı veya patlayıcı maddeler taşınmış olan kaplara, üzerinde kaynak veya oksijenle kesme işi yapılmadan önce, bunlar buharla veya diğer bir usul ile temizlenecek, zararlı veya tehlikeli gazların, kap içinde kalıp kalmadığı kontrol edilecek ve kaplar, karbondioksit veya azot veya asal gazlar veya benzerleri ile doldurulacak, oksijenle kesme işleri yapıldığı sürece bu gazlardan biri, yavaş yavaş verilecektir. Gömlekli veya çift cidarlı veya kapalı kaplarda ısı veya kaynak işleri yapılmadan önce, bunlar iyice havalandırılacak ve kaynak işlerinin yapıldığı sürece hiçbir şekilde oksijen verilmeyecektir. Korkuluklu platformlarla çalışılması imkanı sağlanamayan ve düşme riski bulunan binaların dış kısımlarında, çatılarında ve benzeri yüksek yerlerde, bakım veya onarım işleriyle her türlü bina sökme ve yıkma işlerinde gerekli güvenlik tedbirleri alınacak ve çalışan işçilere, uygun baret, emniyet kemerleri ve bağlama ipleri gibi kişisel korunma araçları verilecek ve işçiler de bunları kullanacaklardır. Bakım, onarım ve kontrol için işyerlerinde kullanılan bütün merdivenler görülecek işe uygun sağlamlıkta olacak ve bunların genişliği 55 santimetreden dar olmayacak eğimleri 60 dereceyi geçmeyecek ve basamakların, çubuktan yapılmadığı hallerde, genişlikleri en az 13 santimetre olacaktır.

165 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 165 Bakım, onarım ve kontrol işlerinde helezon merdivenler kullanılmayacaktır. Bakım, onarım ve kontrol işlerinde kullanılacak seyyar el merdivenleri, sağlam ve görülecek işe uygun uzunlukta yapılmış olacak, yanlarına tahta çakılmak suretiyle veya benzeri şekilde sonradan boyları uzatılmış ve boyanmış bulunmayacaktır. Basamakları noksan, yerinden oynamış yahut çatlak veya kırık olmayacaktır. El merdivenlerinde, kullanılırken kaymalara karşı, tırtır, lastik, mantar, mahfuz ve çengel koymak gibi gerekli tedbirler alınacaktır. Çift el merdivenlerinde, ayaklarının birbirlerinden ayrılmaması için, her iki yanından çengelli demir çubuk veya zincir ile bağlanacaktır. Fırın ve ocaklarda çalışan işçilere işin özelliğine uygun kişisel korunma araçları verilecek ve bakım ve onarım gibi nedenlerle fırın ve ocakların içine girilmeden önce, sıcaklığı 50 C den aşağıya düşürülecektir. Elektrik tesisatı veya teçhizatının bakım ve onarımında, bunları, devreden çıkaracak bir devre kesme tertibatı bulunacak, devreden çıkarıldıktan sonra bunların, topraklı olması hali devam edecektir. Kontrol, bakım ve onarımı yapılacak makina ve elektrik devrelerinin akımı kesilecek ve akımı kesen şalter veya anahtarlarda kilitleme tertibatı bulunacak veya bunların açık oldukları, uygun şekilde belirtilecektir. İşyerlerindeki demiryolları şebeke ve tesislerinin inşa, tertip, tanzim, yükleme, boşaltma, işletme, bakım ve onarım işleri T.C. Devlet Demiryolları mevzuatına göre yapılacaktır. İşyerlerindeki bakım ve onarım hatlarının makaslarıyla, parlayıcı, patlayıcı, korozif veya tehlikeli maddeler taşıyan sarnıçlı vagonların bulunduğu hatların makasları kilitlenecek ve parlayıcı sıvılar taşıyan sarnıçlı vagonların boşaltıldığı hatlar, yalnız bu işte kullanılacaktır.

166 166 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 20 YÜKSEKTE VE KAPALI ALANLARDA ÇALIŞMA Yüksekte Yapılan Çalışmalarda Güvenlik Kişinin bulunduğu referans seviyenin üzerinde, sağlık ve güvenlik açısından tehlike oluşturabilecek durumda yapılan çalışma şekilleridir. Yüksekte Çalışma Platformu Çalışanın iş ve işlemleri üzerinde yürüttüğü güvenlik tedbirleri alınmış çalışma mahalli. Platform sabit seyyar yada hareketli olabilir. Platformlarda Güvenlik Tedbirleri Platformlar çalışmalar için yeterli genişlikte olacaktır. Üzerinde bulunabilecek azami yüklere dayanacak şekilde yapılacaktır. Platformlara çıkış ve inişler güvenli şekilde yapılacaktır. Platformun altı ve çevresi korunmuş olacaktır. Platform kenarlarında düşmeyi önleyici korkuluklar ile malzeme düşmelerini önleyici eteklikler olacaktır. Platformsuz çalışmalardan mümkün olduğunca kaçınılacaktır. Bunun mümkün olmadığı durumlarda gerekli diğer tedbirler (emniyet ağı, düşme ipi vb.) alınacaktır. Görüş imkanlarının sağlanması için uygun aydınlatma sağlanmalıdır. Gerekli durumlarda iyi etüt edilerek kişisel koruyucu ihtiyacı karşılanmalıdır. Tehlike ve risk derecesi yüksek hallerde platform üzerinde çalışanı gözlemleyen yardımcı elemanlar bulunacaktır. Yalnız sabit platform yapılamayan durumlarda geçici iskele yada iş ekipmanı kullanılabilecektir. Çalışanlar bu konuda özel olarak eğitilecektir Genel hususlar Yüksekte yapılan geçici işler uygun bir platformda, güvenlik içinde ve uygun ergonomik koşullarda yapılamıyorsa, güvenli çalışma koşullarını sağlayacak ve devam ettirecek en uygun iş ekipmanı seçilecektir. Kişisel koruma önlemleri yerine toplu koruma önlemlerine öncelik verilecektir.

167 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 167 İş ekipmanının boyutları, yapılan işe, öngörülen yüke uygun olacak ve tehlikesiz geçişlere izin verecektir. Yüksekteki geçici çalışma yerlerine ulaşım, geçişlerin sıklığı, söz konusu yerin yüksekliği ve kullanım süresi göz önüne alınarak, en uygun yol ve araçlarla yapılacaktır. Seçilen bu araçlar, yakın bir tehlike durumunda işçilerin tahliyesini de mümkün kılacaktır. Ulaşımda kullanılan yol ve araçlar ile platformlar, katlar veya ara geçitler arasındaki geçişlerde düşme riski bulunmayacaktır. El merdivenleri ancak, düşük risk nedeniyle daha güvenli bir iş ekipmanı kullanımı gerekmiyorsa, kısa süre kullanılacaksa veya işverence değiştirilmesi mümkün olmayan işyeri koşullarında, yukarıda Halat kullanılarak yapılan çalışmalar ancak, risk değerlendirmesi sonucuna göre işin güvenle yapılabileceği ve daha güvenli iş ekipmanı kullanılmasının gerekmediği durumlarda yapılabilir. Risk değerlendirmesi göz önünde bulundurularak ve özellikle işin süresine ve ergonomik zorlamalara bağlı olarak, uygun aksesuarlı oturma yerleri sağlanacaktır. Seçilen iş ekipmanının türüne bağlı olarak iş ekipmanının yapısında bulunan riskleri minimuma indirmek için uygun önlemler belirlenecektir. Eğer gerekiyorsa düşmeleri önleyecek koruyucular yapılacaktır. Bu koruyucular yüksekten düşmeyi önleyecek ve işçilerin yaralanmasına da meydan vermeyecek şekilde uygun yapıda ve yeterli sağlamlıkta olacaktır. Düşmeleri önleyen toplu korumaya yönelik koruyucular ancak seyyar veya sabit merdiven başlarında kesintiye uğrayabilir. Düşmeleri önleyen toplu korumaya yönelik koruyucuların, özel bir işin yapılması için geçici olarak kaldırılması gerektiği durumlarda, aynı korumayı sağlayacak diğer güvenlik önlemleri alınacaktır. Bu önlemler alınıncaya kadar çalışma yapılmayacaktır. Bu özel iş geçici veya kesin olarak tamamlandıktan sonra koruyucular tekrar yerine konacaktır. Yüksekte yapılan geçici işler, işçilerin sağlık ve güvenliklerini tehlikeye atmayacak uygun hava koşullarında sürdürülecektir El Merdivenlerinin Kullanımı İle İlgili Özel Hükümler El merdivenleri, kullanımı sırasında sağlam bir şekilde yerleştirilecektir. Portatif el merdivenleri, basamakları yatay konumda olacak şekilde düzgün, sağlam, ölçüsü uygun, sabit pabuçlar üzerinde duracaktır.

168 168 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Asılı duran el merdivenleri güvenli bir şekilde tutturulacak, ip merdivenler hariç, yerlerinden çıkarılmayacak ve sallanması önlenecektir. Portatif el merdivenlerinin kullanımı sırasında üst veya alt uçları sabitlenerek veya kaymaz bir malzeme kullanılarak veya aynı korumayı sağlayan diğer düzenlemelerle, ayaklarının kayması önlenecektir. Platformlara çıkmakta kullanılan el merdivenleri, platformda tutunacak yer bulunmadığı durumlarda, güvenli çıkışı sağlamak için platform seviyesini yeteri kadar aşacak uzunlukta olacaktır. Uzatılıp kilitlenebilir ve eklenebilir el merdivenleri, parçalarının birbirinden ayrı hareket etmeleri önlenecek şekilde kullanılacaktır. Mobil el merdivenleri, üzerine çıkılmadan önce hareketleri durdurulacak ve sabitlenecektir. El merdivenlerinde her zaman işçilerin elleriyle tutunabilecekleri uygun yer ve sağlam destek bulunacaktır. Özellikle, bir el merdiveni üzerinde elle yük taşınıyorsa bu durum elle tutacak yer bulunması zorunluluğunu ortadan kaldırmaz İskelelerin kullanımı ile ilgili özel hükümler İskele kabul edilmiş standartlara uygun yapıda değilse veya seçilen iskelenin sağlamlık ve dayanıklılık hesabı yapılmamış veya yapılan hesaplar tasarlanan yapısal düzenlemelere uygun değilse bunların sağlamlık ve dayanıklılık hesapları yapılacaktır. Seçilen iskelenin karmaşıklığına bağlı olarak kurma, kullanma ve sökme planı uzman bir kişi tarafından yapılacaktır. Bu plan iskele ile ilgili detay bilgileri içeren standart form şeklinde olabilir. İskelenin taşıyıcı elemanlarının kayması; taşıyıcı zemine sabitlenerek, kaymaz araçlar kullanarak veya aynı etkiye sahip diğer yöntemlerle önlenecek ve yük taşıyan zemin yeterli sağlamlıkta olacaktır. İskelenin sağlam ve dengeli olması sağlanacaktır. Tekerlekli iskelelerin yüksekte çalışma sırasında kaza ile hareket etmesi uygun araçlarla önlenecektir. İskele platformlarının boyutu, şekli ve yerleştirilmesi yapılacak işin özelliklerine ve taşınacak yüke uygun olacak ve güvenli çalışma ve geçişlere izin verecektir. İskele platformları normal kullanımda, elemanları hareket etmeyecek şekilde kurulacaktır. Platform elemanları ve dikey korkulukların arasında düşmelere neden olabilecek tehlikeli boşluklar bulunmayacaktır.

169 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 169 Kurma, sökme veya değişiklik yapılması sırasında iskelenin kullanıma hazır olmayan kısımları, Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliğine uygun şekilde genel uyarı işaretleri ile işaretlenecek ve tehlikeli bölgeye girişler fiziksel araçlarla önlenecektir. İskelelerin kurulması, sökülmesi veya üzerinde önemli değişiklik yapılması, yetkili uzman bir kişinin gözetimi altında ve bu Yönetmeliğin 11 inci maddesi uyarınca, özel riskleri ve ayrıca aşağıda belirtilen hususları kapsayan konularda yapacakları işle ilgili yeterli eğitim almış işçiler tarafından yapılacaktır. a) İskelelerin kurulması, sökülmesi veya değişiklik yapılması ile ilgili planların anlaşılması, b) İskelelerin kurulması, sökülmesi veya değişiklik yapılması sırasında güvenlik, c) İşçilerin veya malzemelerin düşme riskini önleyecek tedbirler, d) İskelelerde güvenliği olumsuz etkileyebilecek değişen hava koşullarına göre alınacak güvenlik önlemleri, e) İskelelerin taşıyabileceği yükler, f) İskelelerin kurulması, sökülmesi veya değişiklik yapılması işlemleri sırasında ortaya çıkabilecek diğer riskler Halat kullanarak yapılan çalışmalarla ilgili özel hükümler Halat kullanılarak yapılan çalışmalarda aşağıdaki şartlara uyulacaktır. a) Sistemde en az iki ayrı kancalı halat bulunacak, bunlardan biri, inip çıkmada veya destek olarak kullanılan çalışma halatı, diğeri ise güvenlik halatı olacaktır. b) İşçilere, çalışma halatına bağlı paraşütçü tipi emniyet kemeri verilecek ve kullandırılacaktır. Emniyet kemerinin ayrıca güvenlik halatı ile bağlantısı sağlanacaktır. c) Çalışma halatı, güvenli iniş ve çıkış araçları ile teçhiz edilecek ve kullanıcının hareket kontrolünü kaybetmesi halinde, düşmesini önlemek için kendiliğinden kilitlenebilen sisteme sahip olacaktır. Güvenlik halatında da, işçi ile birlikte hareket eden düşmeyi önleyici bir sistem bulunacaktır. d) İşçi tarafından kullanılan alet, edevat ve diğer aksesuarlar paraşütçü tipi emniyet kemerine veya oturma yerine veya başka uygun bir yere bağlanarak güvenli hale getirilecektir. e) Acil bir durumda işçinin derhal kurtarılabilmesi için iş uygun şekilde planlanacak ve gözetim sağlanacaktır.

170 170 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İSKELELER Seçilen iskelenin kurulum ve kullanım şekline göre sağlamlık ve dayanıklılık hesapları üreticiden temin edilir, mevcut değilse yapılır veya yaptırılır. Bu hesaplar yapılmadan veya yapılan hesaplar sonucunda iskelenin güvenli olmadığının tespit edilmesi halinde iskeleler kullanılamaz. Hareketli Çalışma İskeleleri Kurulum ve Kullanım Hareketli çalışma iskeleleri, sadece uzman bir kişi gözetiminde kurulmalı, sökülmeli veya değiştirilmelidir. İskeleler, varsa üreticinin kullanma kılavuzuna göre kurulmalı ve kullanılmalıdır. İskele platformlarına çıkış için iskele yapısında iç merdivenler bulundurulmalıdır. (3) Hareketli çalışma iskeleleri bina/inşaat bölümlerine geçiş amaçlı kullanılmamalıdır. Hareketli iskelelerin kenarlarında yüksekten düşme riskini engelleyici koruma korkulukları bulundurulmalıdır.(1) Hareketli iskeleler kullanımdan önce uzman bir kişiye kontrol ettirilmelidir. İskele azami yükleme sınırına uyulmalıdır. Hareketli iskeleler sadece düz, dayanıklı ve engelsiz zemin üzerinde hareket ettirilmelidir. İskele tekerleklikleri kullanıma başlamadan önce fren koluyla sabitlenmelidir.(2) İskeleyi hareket ettirmeden önce iskele üzerinde açıkta duran malzemelerin düşmesini engelleyici güvenlik önlemleri alınmalıdır. İskele kot farkı bulunan zeminler üzerinden atlatılmamalıdır. Üzerinde insan varken iskele kesinlikle hareket ettirmemelidir. Kullanımdan sonra iskeleler devrilmeye karşı sabitlenmelidir.

171 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 171 Koruma İskeleleri Çatılarda veya eğik yüzeylerde yapılan işlerde kullanılan yapı iskeleleri uygun korkuluklarla donatılmalıdır. Bu korkuluklar aynı zamanda dengesini kaybetmiş bir işçinin düşmesine engel olabilecek sağlamlıkta yapılmalıdır. Çalışma zorluklarından dolayı kenar koruma bulunmuyorsa bunun yerine düşecek kişiyi korumak amacıyla koruma iskeleleri kullanılmalıdır. Tehlikeyi azaltmak için düşme kenarı ve iskele zemini arasındaki yükseklik farkını en aza indirmeye çalışılır. Düşme kenarı ve iskele zemini (dayamalı iskele, kollu iskele) arasındaki azami yükseklik farkının 3,0 m den fazla olmaması sağlanmalıdır. Zemin genişliği düşme yüksekliğine göre değişmekle beraber her durumda en az 0,90 m olması sağlamalıdır.(1)

172 172 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Cephe İskeleleri Ön yapımlı bileşenlerden oluşan cephe iskeleleri ve iskele şeklinde kullanılan geçici iş ekipmanlarının, TS EN ,TS EN ,TS EN ,TS EN ve TS EN standartlarına ve ilgili diğer ulusal standartlara, konu ile ilgili ulusal standart bulunmaması halinde ilgili uluslararası standartlara uygun olması sağlanır. Kenar koruması (1) Ana korkuluk (2) Ara korkuluk (3) Eteklik (4) Platform (5) Ankraj noktası (6) Çapraz (7) İskele ayağı (8) Yatay elemanlar (9) Dikey elemanlar (10) İskele altı destekler (11) Genel İskele kabul edilmiş standartlara uygun yapıda değilse veya seçilen iskelenin sağlamlık ve dayanıklılık hesabı yapılmamış veya yapılan hesaplar tasarlanan yapısal düzenlemelere uygun değilse bunların sağlamlık ve dayanıklılık hesapları yapılmalıdır. Seçilen iskelenin karmaşıklığına bağlı olarak kurma, kullanma ve sökme planı uzman bir kişiye yaptırılır. Bu plan iskele ile ilgili detay bilgileri içeren standart form şeklinde olabilir. Kurulum İskelenin taşıyıcı elemanlarının kayması; taşıyıcı zemine sabitlenerek, kaymaz araçlar kullanarak veya aynı etkiye sahip diğer yöntemlerle önlenmeli ve yük taşıyan zeminin yeterli sağlamlıkta olduğundan emin olunmalıdır. İskelenin sağlam ve dengeli olması sağlanır. (6) (7) (8) (9) (10) (11)

173 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 173 İskele platformlarının boyutu ve şekli yerleştirilmesi yapılacak işin özelliklerine ve taşınacak yüke uygun olarak seçilir. İskele platformlarını normal kullanımda, elemanlar hareket etmeyecek şekilde kurulur. Platform elemanları ve dikey korkulukların arasında düşmelere neden olabilecek tehlikeli boşluklar bulunmamalıdır. Platformların tüm iskele katları platform kaplama malzemesi ile tamamen doldurulmuş olmalıdır.(5) İskele çalışma platformlarına ulaşım için iskele içi merdiven sistemi kullanılır. Kullanılan iskele tipi ve boyutuna göre merdiven yüksekliği, türü ve genişliği belirlenir.(12) Her merdiven iskele kollarıyla desteklenir. (13) Kurma, sökme veya değişiklik yapılması sırasında iskelenin kullanıma hazır olmayan kısımları uygun şekilde genel uyarı işaretleri ile işaretlenir, tehlikeli bölgeye girişler fiziksel araçlarla önlenir. Mobil İskeleler Mobil iskeleler dayanıklılık ve taşıyacağı yükler bakımından yeterli sağlamlıkta ve uygun malzemeden imal edilir. Mobil iskelelerin, bacakları veya taşıyıcı orta kirişleri eksiz olarak yapılır.(1) Mobil iskele bacakları, düzgün ve sağlam yerlere oturtulmalıdır.(2) İskele çapraz bağlantı elemanları ile sabitlenir.(3) Çalışma platformunun etrafına düşme tehlikesine karşı korkuluk sistemleri yerleştirilir.(4) Çalışma platformlarına ulaşım için sadece merdiven kullanılır.(5) Çalışma platformlarının tam dolu olmasına özen gösterilir.(6) Çalışma platformları aşırı yükleme yapılmamalıdır. Konsol İskeleler İskele kurulumu sadece yetkili kişi gözetiminde ve bu iş için eğitilmiş işçilerle yapılır. Konsol mesafesine ve konsol taşıyıcı sistemlerine gerekli statik hesaplamaları yaparak karar verilir.(1) Çalışma platformlarının tam dolu olmasına özen gösterilir.(2) Konsol iskeleyi kayma ve devrilme tehlikesine karşı sağlamlaştırmak gerekir. (3) Konsol ayakları, duvar açıklıklarında tahta kirişlere veya çelik taşıyıcılara dayandırılır.(4)

174 174 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Çalışma platformunun etrafına düşme tehlikesine karşı korkuluk sistemleri yerleştirilir.(5) Geçme kancalarının kazara çıkmalara karşı güvenli olması sağlanır.(6) Konsol iskelelerin üzerinde malzeme depolamamalıdır. İskele Sökümü: İskelelerin sökülmesine en üst kısımdan başlanır. İskelelerin bina bağlantıları, iskele elemanlarının alınmasından sonra ve yukarıdan aşağıya sırayla sökülür. Sökülmüş olan malzeme, hangi yükseklikten olursa olsun doğrudan doğruya yere atılmamalı, uygun iki noktadan bağlayarak dengeli şekilde indirilmeli ve uygun bir yerde istiflenmelidir. Söküme başlamadan önce herhangi bir sebeple, iskelenin takviye veya çaprazlarından hiçbir eleman alınmamalıdır. Ancak söküme başlandıktan sonra iskele malzemesinin indirilmesi amacıyla iki dikme arası (aks) korkuluklarının alınması mümkündür. Asma İskeleler Asma iskeleler, cephe platformları, güç kaynağıyla veya elle çalışabilen, sabit veya hareketli, daimi veya geçici asılı erişim donanımları ve bu donanımı oluşturan parçaların ilgili ulusal standartlara, konu ile ilgili ulusal standart bulunmaması halinde ilgili uluslararası standartlara uygun olması sağlanır.

175 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 175 Genel Asma iskelelerin aşağı ve yukarı hareketlerini sağlayan makine, teçhizat ve vinçlerin, kullanmaya elverişli olduklarına ilişkin belgeler yetkili teknik elemanca kullanılmaya başlamadan önce düzenlenmiş olmalı ve bu belgeler işyerinde saklanmalıdır. Kurulum Asma iskele, iş sırasında sağa sola veya ileri geri hareket etmeden asılı kalacak şekilde tespit edilir. İskele, işletme talimatına ve statik hesaplamalara uygun olarak yerleştirilir. (1) Asma iskelelerde kullanılacak kanca, çengel ve benzerlerinin ağızları, güvenlik mandalı veya uygun güvenlik tertibatı ile kapatılır. (4) Periyodik kontrol Tüm kaldırma araçları her çalışmaya başlamadan önce operatörleri tarafından kontrol edilmeli, ayrıca yetkili teknik bir eleman tarafından yılda bir bütünüyle kontrol edilmelidir. Kullanım Asma iskelelerin taşıyacağı yükler, yetkili teknik elemanların verecekleri bir raporla belirtilecektir. İskele, bundan fazla yükle yüklememelidir. Asma iskelelerin, iniş ve çıkış yollarında herhangi bir engel bulundurulmamalıdır. İskelelerin yapılacak işe göre en ağır yüke dayanıklı olması sağlanır. İskelelerin duvardan olan açıklığının, malzeme takım ve aletlerin aşağıya düşmesini önleyecek şekilde olması sağlanır. Asma iskelelerde sadece kenar korkuluğu bulunan çalışma platformları kullanılır.(2) Asma iskelede kullanılacak halatlar, sadece iş ekipmanı ile çıkartılabilen somun ve civatalarla sabitlenir(4). Halat bükerek bağlamamalıdır. İskele bağlantı halatları, yük kaldırmak amacıyla kullanmamalıdır. Elektrikli kaynak işleri, topraklaması uygun olarak yapılmış çalışma sepetlerinde yapılır.

176 176 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Çalışma sepeti içerisinde çalışan işçilerin paraşüt tipi emniyet kemeri kullanması sağlanır. (3) Çalışma sepeti içerisinde çalışan işçilerin paraşüt tipi emniyet kemerini bağlayabilmesi için güvenlik halatı (life line) bulunması sağlanır. Güvenlik halatını uygun ve sağlam bir yapı elemanına sabitlenir. Yükseltilebilir Çalışma Platformları Kurulum Yük kaldırmak için tasarlanmış seyyar veya sökülüp - takılabilir iş ekipmanları, zemin özelliklerini de dikkate alarak öngörülen bütün kullanım şartlarında sağlam ve kararlı bir şekilde kurulmalı ve kullanılması sağlanmalıdır. Kullanım Çalışma platformları aşırı yüklememelidir. Zemin özelliklerine göre uygun paletli ayaklar ve yükü dağıtan takoz altlıklar kullanılmalıdır.(1) Ekipman üzerinde, ekipman çalışmaya başlamadan önce otomatik olarak devreye girecek sesli ve ışıklı ikaz sistem bulundurulur. (2) İşe başlamadan önce, platform üzerindeki yüksekten düşmeyi engelleyici güvenlik sistemlerinin varlığından emin olunmalıdır.(3)

177 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 177 Ekipmanın kullanım alanı içerisinden geçen elektrik hattının gerilimi kestirilmeli, bu mümkün değilse bariyerler veya ikaz levhalarıyla ekipmanın elektrik hattından uzak tutulması sağlanmalıdır. Ekipmanının, sadece o ekipmanı kullanmak üzere görevlendirilen ehil kişilerce kullanılması sağlanır. Ekipmanın kumanda sistemleri, hasarlanma ve kırılma neticesinde tehlikeli bir duruma neden olma ihtimaline karşı korunmalıdır Kapalı Alanlarda Çalışmalarda Güvenlik Kapalı Alan Nedir? Kapalı alan en dar tanımıyla; olumsuz şartlardan ya da tehlikeli maddelerden kaynaklanabilecek ciddi yaralanma veya ölüm riskinin olduğu etrafı çevrili vaziyette bulunan sınırlı yer olarak nitelenebilir. Aşağıdaki durumlardan en az birisine uyan alanlar da kapalı alan olarak sınıflandırılabilir Giriş ve çıkış için sınırlı bir açılış alanına sahip olan yerler, Havalandırma durumu elverişsiz olan yerler, Tasarımı, sürekli iş yapmak için planlanmamış yerler (Geçici süreli çalışma alanları). Potansiyel olarak yeteri kadar sınırlı alanı olan işçilerin çalıştığı yapılar kapalı alan olabilir. Kapalı alan tanımıyla bağdaşmayan bazı yerler de işçilerin o an için yaptığı çalışma ile bağlantılı olarak kapalı alan gibi düşünülebilir. Örneğin; elindeki boya tabancası ile bir odada püskürtme işlemi ya da kaynak işlemi yapan bir işçinin bulunduğu bölüm yaptığı iş itibariyle kapalı alan olarak nitelendirilir Özellikleri Bakımından Kapalı Alanlar Bir yerin kapalı alan olarak nitelenebilmesi için sınırlı bir giriş ve çıkış alanının olması gerekir. Bir işçinin girip çalışabileceği kadar yeterli büyüklükte bulunan kapalı alanlar kimyasallardan, atık ya da lağımlardan ve bazı olumsuz çevre koşullarından kaynaklanabilecek tehlikeli atmosfer şartları ihtiva edebilir. Bunlara ek olarak bu tip yerlerde göçme ya da çökme sonucu sıkışma ve boğulma ihtimali de bulunmaktadır. Kapalı alanlar, çoğunlukla insanların çalışacağı alanlar olarak tasarlanmadıkları için bazı tehlikeler barındırırlar. Kapalı alanlarda; özellikle hareket alanı kısıtlı olan bölümlerde, havalandırma sistemi genellikle tehlikeli atmosfer ortamının yayılmasını engelleyemez durumdadır.

178 178 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Bu tehlikeli ortam genellikle fark edilebilir durumda olmaz ve kısa zaman dilimleri içerisinde ani değişiklikler gösterebilir. Buna göre kapalı alanlarda yapılan çalışmaların içerdiği riskler şu şekilde sıralanabilir: Atmosfer şartlarından kaynaklanabilecek bilinç kaybı, sakatlanma, yaralanma ya da ölüm ihtimali. Kolayca reaksiyon verebilen gaz, toz ve buhar benzeri maddelerin tutuşması sonucu yangın veya patlama olma ihtimali. Yaralanmış ya da baygın vaziyetteki kişinin tedavi edilmesi ya da kurtarılması sırasında yaşanabilecek zorluklar. Oksijen yetersizliğinden kaynaklanan ya da su, kum, hububat vb. maddelerin yoğun birikintisi içerisinde kalarak gerçekleşebilecek boğulma olasılığı. A.B.D. nin Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü (NIOSH), kapalı alanlarda mevcut olabilecek havadaki oksijen miktarı, gaz ve buharların tutuşabilme özelliği ve zehirli maddelerin yoğunluğunu baz alan kapalı alanlardaki atmosferik tehlikelerle ilgili bir sınıflandırma şeması oluşturmuştur. Tablo Kapalı alanların sınıflandırılması A sınıfı B sınıfı C sınıfı Tehlikeli, ancak Ciddi hayati Özellikler ciddi hayati tehlike Potansiyel tehlike tehlike yok O Oksijen 2 % 16 ya da O 2 % 16,1 O 2 % % 19,5 O 2 % Tutuşma özelliği Zehirleyicilik % 25 En küçük tutuşma değerinin % 20 si ya da fazlası Ciddi hayati tehlike 19,4 En küçük tutuşma değerinin % 10 u ile % 19 u arası Zehirleme değerinden daha yüksek 21,4 En küçük tutuşma değerinin % 10 u ya da daha azı Zehirleme değerinden daha düşük A, B, ve C olmak üzere kapalı alanlar içerdikleri tehlikenin seviyesine göre sınıflandırılmıştır. Yukarıda verilmiş olan tabloda, yapılmış olan sınıflandırma listesi gösterilmiştir. Buna göre çeşitli değişkenlere göre tehlikenin büyüklüğü ve hayati derecesi baz alınarak sınıflandırma yapılmıştır. En tehlikeli sınıf A iken, en az tehlikelisi C sınıfıdır. Sınıflandırmanın amacı iş uygulamaları ve kurtarma prosedürleri ile ilgili yapılabilecek tavsiyelere ilişkin bir çerçeve oluşturmaktır. NIOSH tarafından yayınlanan 29 CFR Part 1910 numaralı standartta zehirli ve tehlikeli kimyasalların izin verilen en yüksek değerleri belirlenmiştir Kapalı Alan Olarak Nitelenebilecek Yerler

179 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 179 Zararlı maddeler veya da tehlikeli durumlar nedeniyle kapalı alanlarda ciddi ölüm ve yaralanma olayları sürekli meydana gelmektedir. Kapalı alanlar kısmen açık olabileceği gibi tamamıyla kapalı da olabilir. Örneğin; depolama tankları, silolar, reaksiyon tankları, kapalı tanklar ve kanalizasyon boruları genellikle tamamıyla kapalı olan sistemlerdir. Bunun yanı sıra, üstü açık odalar, tekneler, kalorifer kazanlarındaki yanma hazneleri, kanal sistemleri ve havalandırılmayan odalar da yapıları gereği kapalı alan olarak nitelendirilmektedir. Tasarım, ulaşım ve yapılacak olan çalışma türüne göre kapalı alanlar değişiklik gösterebilir. Su tesisatının bulunduğu kısımlar, tamir ve bakım odaları, tavan araları ve kargo konteynırları yapıları itibariyle potansiyel birer kapalı alandır. Bir yerin kapalı alan olup olmadığının tespiti için şekil 4.1 de izlenecek yol faydalı olabilir. Buna göre şekildeki sorulara evet ya da hayır şeklinde verilecek cevaplarla çalışma alanının kapalı alan olarak değerlendirilip değerlendirilmeyeceği kolaylıkla tespit edilebilir. Sorulara verilecek olan evet ya da hayır yanıtları ile çalışma yapılacak olan bölgenin kapalı alan özelliklerini taşıdığı anlaşıldığı anda işle ilgili tedbirlerin derhal alınması gerekmektedir. Kapalı alan olarak değerlendirilebilecek birçok çalışma alanı mevcuttur. Bunların tespiti ilk aşamada çok zor değildir, fakat kapalı alan olup olmadığı bilinmese dahi burayı da kapalı alan gibi değerlendirip ona göre tedbir ve önlemleri almak hayati açıdan önemlidir. Kapalı alanların çalışma hayatında en sık karşılaşılanları şunlardır: Depolar Menholler Silolar Tanklar Gemiler Mahzenler Alttan girişli Muhafazalar Kuyular Tüneller Su kuleleri Yağ alma tesisleri Kazanlar Üstü açık su depoları Boru hatları Kapalı alanlarda çalışmalar sürekliliği olmayan durumlar için geçerli İSG riski yüksek bir çalışma şeklidir. Bu alanlarda çalışmalarda aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir. 1. Kapalı alanlarda sürekliliği olan işlerin yapılmasından kaçınılmalıdır. 2. Kapalı alanlarda çalışmalara başlanmadan önce İSG yetkilileri yada yetkili teknik elemanlar tarafından Risk Değerlendirmesi yapılmalıdır.

180 180 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 3. Bu alanlarda gerekli ölçümler yapılarak zararlı gazların varlığı araştırılmalıdır. 4. Parlayıcı patlayıcı sıvı yada gaz madde bulaşıklarının bulunduğu alanlarda gaz free işlemi yapılmış olmalıdır. 5. Kapalı alanlarda mümkün olduğunca az eleman ile çalışılmalıdır. 6. Bu alanlarda çalışmalar güvenli bölgede kalan nezaretçiler tarafından sürekli olarak takip edilmelidir. 7. Kapalı alanda çalışanlara gerekli kişisel koruyucu donanımlar verilmelidir. 8. Çalışanlar bu koruyucuların kullanımı konusunda eğitilmelidir. 9. Tank, kazan, kuyu, dehliz, boru vb. Alanlara girişlerden önce giriş ve çıkışlar kontrol altına alınarak beklenmedik malzeme veya diğer maddelerin akışı önlenmelidir. 10. Çalışanlar ile uygun haberleşme sistemi kurulmalıdır. 11. Çalışma esnasında gaz oluşumu dikkate alınarak gerekli havalandırma sağlanmalı ve gaz dedektörlü alarm sistemi kurulmalıdır. 12. Kapalı alanlarda mümkün olduğunca elektrikli el aletleri kullanımından sakınılmalıdır. 13. Bu alanlarda seyyar aydınlatma lambaları darbelere dayanıklı özel koruyucu içinde ve küçük gerilimli olarak kullanılmalıdır. 14. Parlayıcı, patlayıcı gaz-toz konsantrasyonlarının oluşumunu önlemek için dışarıdan hava beslemesi ya da ıslak çalışma uygulaması gibi tedbirler ilave tedbirler alınmalıdır. 15. Tank vb. Kapalı alanlarda oksi- asetilen veya LPG kaynak işleri yapılmasından kaçınılmalıdır. Gerekli hallerde ilave tedbirler alınmalıdır. 16. Tank vb. Kapalı alanlarda elektrik kaynak işlerinde doğru akım ve boşta çalışma sınırlayıcı tertibat kullanılmalıdır. 17. Belirli aralıklar ile tekrarlanması gerekli kapalı alan çalışmaları ile ilgili talimatlar hazırlanmalı ve çalışanlar bu konularda eğitilmelidir.

181 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 181 BÖLÜM 21 ACİL DURUMLAR TANIMLAR Acil Durum: Afet olarak değerlendirilen olaylar ile dikkatsizlik, tedbirsizlik, ihmal, kasıt ve çeşitli sebeplerle meydana getirilen olayların yol açtığı hâlleri, veya Can kaybı, yaralanma, yapısal ve yapısal olmayan fiziksel hasarlar, çevresel zararlar ile kurumun faaliyetlerini kısıtlayan, halkla ilişkilerini bozan ve kurumun kapanmasına neden olabilecek beklenmedik, planlanmadık her türlü olay / tehlike, Acil Durum oluşturur. Acil Durum Ekibi: Yangın, deprem ve benzeri afetlerde binada bulunanların tahliyesini sağlayan, olaya ilk müdahaleyi yapan, arama-kurtarma ve söndürme işlerine katılan ve gerektiğinde ilk yardım uygulayan ekibi, Acil Durum Planları: Acil durumlarda yapılacak müdahale, koruma, aramakurtarma ve ilk yardım iş ve işlemlerinin nasıl ve kimler tarafından yapılacağını gösteren ve acil durum öncesinde hazırlanması gereken planları, ifade eder. Yangın Güvenliği Sorumlusu :Yapı, bina, tesis ve işletmelerde yangın güvenliğinden en büyük amir, sahip veya yöneticiler sorumludur EKİPLER Görevlendirilecek Çalışanların Belirlenmesi Çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde 30 çalışana, tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde 40 çalışana ve az tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde 50 çalışana kadar; a) Arama, kurtarma ve tahliye, b) Yangınla mücadele, konularının her biri için uygun donanıma sahip ve özel eğitimli en az birer çalışanı destek elemanı olarak görevlendirir. Fazla sayıda çalışan varsa, tehlike sınıfına göre her 30, 40 ve 50 ye kadar çalışan için birer destek elemanı daha görevlendirir. İlkyardımcı bulundurulması İş sağlığı ve güvenliği kapsamında; a. Az tehlikeli işyerlerinde, her 20 çalışan için 1 ilkyardımcı, b. Tehlikeli işyerlerinde, her 15 çalışana kadar 1 ilkyardımcı, c. Çok tehlikeli işyerlerinde, her 10 çalışana kadar 1 ilkyardımcı, bulundurması zorunludur.

182 182 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Yangın Söndürme Ekibi: Görevi ; Çıkacak yangına derhal müdahale ederek yangının genişlemesine mani olmak ve söndürmek, Kurtarma Ekibi: Görevi; Yangın ve diğer acil durumlarda can ve mal kurtarma işlerini yapmak Koruma Ekibi : Görevi; Kurtarma ekibince kurtarılan eşya ve evrakı korumak, yangın nedeniyle ortaya çıkması muhtemel panik ve kargaşayı önlemek,

183 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 183 İlk Yardım Ekibi: Görevi; Yangın sebebiyle yaralanan veya hastalanan kişilere ilk yardım yapmak, İç Düzenlemelerin Tanımlanması: Belediyeler, kamu kurum ve kuruluşları ve Özel kuruluşlar ile gerek ve tüzel kişiler; bulundukları yer, yapı, bina, tesis ve işletmelerin özelliklerini dikkate alarak yangın önleme ve söndürme konusunda iç düzenlemelerde bulunurlar. Bina Yerleşimi: Bina yerleşimini, bina iç ulaşım yollarını, yangın bölmelerini, yangın duvarlarını, yatay bölmeleri, cepheleri, söndürücü sistemi, uyarıcı sistemi ve su besleme üniteleri ile itfaiyeye yardımcı olabilecek diğer hususları gösterir plân ve krokiler bu düzenlemelere eklenir. Yangın önleme ve söndürme konusundaki iç düzenlemeler yapı, bina, tesis ve işletmenin sahibi, yöneticisi veya amiri tarafından yürütülür. Kurumsal Acil Durum: Tecrübeler; tehlike karşısında bir plana bağlı olarak müdahalede bulunan kurumların, herhangi bir planlaması bulunmayan kurumlara göre daha az zarar gördüğünü göstermiştir ACİL DURUM PLANLAMASI Planlama, Tehlikelerin ve Risklerin Analizi, Planın Geliştirilmesi, Planın Uygulanması ACİL DURUM PLANI Öncelikle bina, tesis, proje, işletme ne aşamada olursa olsun, Acil Durum Risk Analizi nin hazırlanması gereklidir. Bu rapor; tesiste veya bina ile bunların bulunduğu çevre ve bölgede etkili olabilecek olası,

184 184 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Yangın başta olmak üzere, Deprem, Patlama, Tehlikeli Kimyasallar, Biyolojik Olaylar, Su, Hava, İklim ve Diğer Toprak Bazlı Olaylar, Terör, Savaş, Kasıt ve Kazalara, karşı hazırlanmış olmalıdır. Bu raporla birlikte, mevcut risklere standart ve yönetmeliklere uygun çözüm önerileri, bütçe planlaması ve tüm bu çalışmaların takibi yapılmalıdır. Eğer tesis veya proje inşaat aşamasında ise, inşaatta görev alan tüm alt işveren ve görevlilerin bilinçlendirme eğitimleri, bina yada tesis işletme aşamasında ise, Acil Durum Eğitim ve Tatbikatları yapılmalıdır. Özellikle işletme aşamasında acil durumlara karşı Olay Öncesi, Olay Anında ve Olay Sonrası bir mücadelenin yapılması planlı ve programlı olmalıdır. Bu amaçla; Olayların çıkmaması, büyümemesi veya büyüdüğü taktirde, yapılacak olan tüm çalışmaların tesiste görev yapan personelin Görev, Yetki ve Sorumluluklarını belirleyen bir Acil Durum Plan ve Eylem Planı hazırlanması gerekir ACİL DURUM ORGANİZASYONU Kriz Masası Yönetim Kadrosu, Tesis Acil Durum Şefi, Vardiya/Tatil durumlarında Tesis Acil Durum Şefi, Bölüm Acil Durum Sorumluları, Seçilmiş Aktif Kadro (Ekipler) Personeli, Haberleşme Sorumluları, Pasif Kadro Personeli, İşyerine özgü diğer pozisyon ve personel Acil durum organizasyonu Sorumluluk ve yürütme Araç, gereç, ekipman, teçhizat ve malzeme Acil durum planı Acil durumun geçirdiği aşamalar ve personelin hareket tarzı KOORDİNASYON Tesisin risk derecesi taşıyan bölümleri ve birimleri Acil durum toplanma bölgesi/bölgeleri Acil durum destek eğitimleri ile olası acil durum senaryoları Tesis veya binaya ait binalardaki kaçış ve tahliye yolları Acil durumlarda aranacak önemli telefonları, içermelidir.

185 MESLEK YÜKSEK OKULLARI ACİL DURUM EĞİTİMİ ALMASI GEREKEN EKİPLER Acil durum müdahale ekipleri Kriz masası yönetim kadrosu Pasif kadrolardır ALINMASI GEREKLİ EĞİTİMLER Tehlikeli kimyasallar, depolama, kullanma, korunma ve taşıma eğitimi. Kimyasal kaza acil durum eğitimi. Ofis çalışanları yangın ve deprem eğitimi. Endüstriyel tesisler yangın, deprem eğitimi. Bina ve tesis çalışanları için depremden korunma ve davranış eğitimi. Deprem ve yangın başta olmak üzere, genel acil durum arama ve kurtarma eğitimi. Acil ilk yardım eğitimi ACİL DURUM EĞİTİMİ Bu planlar kapsamında senaryolu olarak hazırlanan haberli ve habersiz tatbikatların yapılması, yapılan önlem ve mücadele çalışmalarına sağlıklı bir süreklilik kazandırması açısından büyük önem taşır. Daha sonra tekrar; Eğitim / Tatbikat. Faaliyet Sonu Değerlendirme ve Geliştirme, yapılarak plan güncellenmeli ve canlı tutulmalıdır. Örnek bir acil durum planı

186 186 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BÖLÜM 22 SAĞLIK ve GÜVENLİK İŞARETLERİ Tanımlar a) Acil çıkış ve ilkyardım işaretleri: Acil çıkış yolları, ilkyardım veya kurtarma ile ilgili bilgi veren işaretleri, b) Bilgilendirme işareti: Yasak işareti, uyarı işareti, emredici işaret, acil çıkış ve ilkyardım işaretleri dışında bilgi veren diğer işaretleri, c) Ek bilgi levhası: Bir işaret levhası ile beraber kullanılan ve ek bilgi sağlayan levhayı, ç) El işareti: Çalışanlar için tehlike oluşturabilecek manevra yapan operatörleri yönlendirmek üzere ellerin ve/veya kolların önceden anlamları belirlenmiş hareket ve/veya pozisyonlarını, d) Emredici işaret: Uyulması zorunlu bir davranışı belirleyen işareti, e) Güvenlik rengi: Güvenlik açısından özel bir anlam yüklenen rengi, f) Işıklı işaret: Saydam veya yarı saydam malzemeden yapılmış, içeriden veya arkadan aydınlatılarak ışıklı bir yüzey görünümü verilmiş işaret düzeneğini, g) İşaret levhası: Geometrik bir şekil, renkler ve bir sembol veya piktogramın kombinasyonu ile özel bilgi ileten ve yeterli aydınlatma ile görülebilir hale getirilmiş levhayı, ğ) İşaretçi: İşareti veren kişiyi, h) Operatör: İşareti izleyerek araç ve gereci kullanan kişiyi, ı) Sağlık ve güvenlik işaretleri: Özel bir nesne, faaliyet veya durumu işaret eden levha, renk, sesli veya ışıklı sinyal, sözlü iletişim ya da el-kol işareti yoluyla iş sağlığı ve güvenliği hakkında bilgi ya da talimat veren veya tehlikelere karşı uyaran işaretleri, i) Sembol veya piktogram: Bir durumu tanımlayan veya özel bir davranışa sevk eden ve bir işaret levhası veya ışıklandırılmış yüzey üzerinde kullanılan şekli, j) Sesli sinyal: İnsan sesi ya da yapay insan sesi kullanmaksızın, özel amaçla yapılmış bir düzenekten çıkan ve yayılan kodlanmış ses sinyalini, k) Sözlü iletişim: İnsan sesi veya yapay insan sesi ile iletilen, önceden anlamı belirlenmiş sözlü mesajı, l) Uyarı işareti: Bir tehlike kaynağı veya tehlike hakkında uyarıda bulunan işareti, m) Yasak işareti: Tehlikeye neden olabilecek veya tehlikeye maruz bırakabilecek bir davranışı yasaklayan işareti, ifade eder İşverenin Yükümlülükleri İşveren, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 10 uncu maddesinin birinci fıkrası gereğince işyerinde gerçekleştirilen risk değerlendirmesi sonuçlarına

187 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 187 göre; işyerindeki risklerin ortadan kaldırılamadığı veya toplu korumaya yönelik teknikler veya işin organizasyonunda kullanılan önlem, yöntem veya süreçlerle yeterince azaltılamadığı durumlarda, bu Yönetmelikte yer aldığı şekliyle sağlık ve güvenlik işaretlerini bulundurur ve uygun yerlerde kullanılmasını sağlar İşyerinde Kullanilan Sağlik Ve Güvenlik İşaretleri İle İlgili Asgari Genel Gerekler İşaret çeşitleri Sabit ve kalıcı işaretler Sabit ve kalıcı işaret levhaları; yasaklamalar, uyarılar ve yapılması zorunlu işler ile acil kaçış yollarının ve ilk yardım bölümlerinin yerlerinin belirtilmesi ve tanınması için kullanılacaktır. Yangınla mücadele ekipmanının bulunduğu yerler, işaret levhası ve kırmızı renkle kalıcı şekilde işaretlenecektir. Konteynır ve borular üzerindeki işaretler ek-3 te belirtildiği şekilde olacaktır. Engellere çarpma veya düşme riski olan yerler, işaret levhası ve güvenlik rengi ile kalıcı şekilde belirlenecektir. Trafik yolları güvenlik rengi ile kalıcı olarak işaretlenecektir. Geçici işaretler Gerekli hallerde ve aşağıda 3 üncü maddede belirtildiği şekilde işaretlerin birlikte ve birbirinin yerine kullanılma imkanı da dikkate alınarak; tehlike sinyali vermek, gerekli önlemlerin alınması için ilgili kişinin çağrılması ve çalışanların acil tahliyesi için ışıklı işaretler, sesli sinyaller ve/veya sözlü iletişim kullanılacaktır. Gerekli durumlarda, tehlikeye yol açabilecek ya da tehlikeli manevralar yapan kimseleri yönlendirmek için el işaretleri ve/veya sözlü iletişim kullanılacaktır İşaretlerin Birlikte Ve Birbirinin Yerine Kullanılması 1. Aynı derecede etkili ise, aşağıdaki işaretlerden herhangi biri kullanılabilir: Engel veya düşme tehlikesi olan yerlerde; işaret levhası veya güvenlik rengi Işıklı işaret, sesli sinyal veya sözlü iletişim El işaretleri veya sözlü iletişim 2. Aşağıda belirtilen işaretler birlikte kullanılabilir. Işıklı işaret ve sesli sinyal Işıklı işaret ve sözlü iletişim El işaretleri ve sözlü iletişim

188 188 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 4. Aşağıdaki tabloda yer alan hususlar, güvenlik rengi kullanılan tüm işaretlere uygulanır. Renk Anlamı veya Amacı Talimat ve Bilgi Kırmızı Sarı Mavi (1) Yeşil (1) Mavi: (2) Parlak turuncu: Yasak işareti Tehlike alarmı Yangınla ekipmanı Uyarı işareti mücadele Zorunluluk işareti Acil çıkış, ilk yardım işareti Tehlike yok Tehlikeli hareket veya davranış Dur, kapat, düzeneği acil durdur, tahliye et Ekipmanların yerinin gösterilmesi ve tanımlanması Dikkatli ol, önlem al, kontrol et Özel bir davranış ya da eylem Kişisel koruyucu donanım kullan Kapılar, çıkış yerleri ve yolları, ekipman, tesisler Normale dön Sadece dairevi bir şekil içinde kullanıldığında emniyet rengi olarak kabul edilir. Emniyet işaretleri dışında sarı yerine kullanılabilir. Özellikle zayıf doğal görüş şartlarında floresan özellikli bu renk çok dikkat çekicidir. 5. Güvenlik işaretinin işlevinin aşağıda belirtilenler tarafından olumsuz etkilenmemesi için : 1. Görülmesini veya işitilmesini zorlaştıracak veya engelleyecek, aynı türden bir başka emisyon kaynağının bulunması önlenecek, özellikle; o Çok sayıda işaret birbirine çok yakın bir şekilde yerleştirilmeyecektir. o Karıştırılma ihtimali olan iki ışıklı işaret aynı anda kullanılmayacaktır. o Işıklı bir işaret bir diğer ışıklı işaretin çok yakınında kullanılmayacaktır. o Birden fazla sesli sinyal aynı anda kullanılmayacaktır. o Çok fazla ortam gürültüsü olan yerlerde sesli sinyal kullanılmayacaktır. 2. İşaretlerin ya da sinyal aygıtlarının; uygun tasarımı, yeterli sayıda olması, uygun bir şekilde yerleştirilmesi, bakım ve onarımının iyi yapılması ve doğru çalışması sağlanacaktır.

189 MESLEK YÜKSEK OKULLARI İşaretler ve sinyal aygıtları imalindeki karakteristik özelliklerini ve/veya işlevsel niteliğini korumak için, düzenli aralıklarla temizlenecek, kontrol, bakım ve tamiri yapılacak ve gerektiğinde değiştirilecektir. 7. İşaretlerin ve sinyal aygıtlarının sayısı ve yerleştirileceği yerler, tehlikenin büyüklüğüne ve bunların uygulanacağı alana göre belirlenecektir. 8. Herhangi bir enerji ile çalışan işaretlerin, enerjinin kesilmesi ve tehlikenin başka bir şekilde önlenememesi durumunda, işaretlerin yedek enerji kaynağı ile derhal çalışması sağlanacaktır. Kullanılan enerji kaynakları, güvenlik koşullarına uygun nitelikte olacaktır. 9. Işıklı işaret ve/veya sesli sinyallerin çalışmaya başlaması, yapılacak işin veya hareketin başlayacağını belirtir. Yapılan iş veya hareket süresince ışıklı işaret veya sesli sinyal çalışmasına devam edecektir. Işıklı işaret ve sesli sinyal kullanılıp durmasından hemen sonra tekrar çalışabilir olacaktır. 10. Işıklı işaretler ve sesli sinyaller, doğru ve etkili çalışmalarını sağlamak için, kullanılmadan önce ve kullanım süresince yeterli sıklıktaki aralıklarla kontrol edilecektir. 11. Kişisel koruyucu kullanımından kaynaklanan hususlar da dahil olmak üzere, çalışanların görme ve işitmelerine engel olacak herhangi bir husus var ise; ilgili işaretlerin güçlendirilmesi veya değiştirilmesi için gerekli önlemler alınacaktır İşaret Levhalariyla İlgili Asgari Gerekler 1. Temel nitelikler 1.1. Kendi özel amaçlarına göre; yasaklama, uyarı, emir, kaçış yolu, acil durumlarda kullanılacak ya da yangınla mücadele amaçlı ekipmanı belirten ve benzeri işaret levhalarının biçim ve renkleri bölüm 3 te verilmiştir Piktogramlar mümkün olduğunca yalın olacak ve sadece temel ayrıntıları içerecektir Aynı anlamı veriyorsa ve yapılan değişiklik ya da düzenleme anlamını belirsiz hale getirmeyecekse, kullanılan piktogramlar bölüm 3 te belirtilenlerden biraz farklı ya da daha ayrıntılı olabilir İşaret levhaları kullanıldıkları ortama uygun, darbeye ve hava koşullarına dayanıklı malzemeden yapılacaktır İşaret levhalarının boyutları ile kolorimetrik ve fotometrik özellikleri, bunların kolayca görülebilir ve anlaşılabilir olmalarını sağlayacaktır. 2. Kullanım koşulları 2.1. İşaret levhaları özel bir tehlike olan yerlerin ve tehlikeli cisimlerin hemen yakınına, genel tehlike olan yerlerin girişine, engeller dikkate alınarak, görüş seviyesine uygun yükseklik ve konumda, iyi aydınlatılmış, erişimi kolay ve görünür bir şekilde yerleştirilecektir. İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik hükümleri saklı kalmak şartıyla, doğal

190 190 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ışığın zayıf olduğu yerlerde floresan renkler, reflektör malzeme veya yapay aydınlatma kullanılacaktır İşaret levhasının gösterdiği durum ortadan kalktığında, işaret levhası da kaldırılacaktır. 3. Kullanılacak işaret levhaları 3.1. Yasaklayıcı işaretler Temel nitelikler - Daire biçiminde, - Beyaz zemin üzerine siyah piktogram, kırmızı çerçeve ve diyagonal çizgi (kırmızı kısımlar işaret alanının en az % 35 ini kapsayacaktır) Sigara İçilmez Sigara içmek ve açık alev kullanmak yasaktır Yaya giremez Suyla söndürmek yasaktır İçilmez Yetkisiz kimse giremez İş makinası giremez Dokunma 3.2. Uyarı işaretleri Temel nitelikler - Üçgen şeklinde - Sarı zemin üzerine siyah piktogram, siyah çerçeve (sarı kısımlar işaret alanının en az % 50 sini kapsayacaktır)

191 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 191 Parlayıcı madde veya yüksek ısı Patlayıcı madde Toksik (Zehirli) madde Aşındırıcı madde Radyoaktif madde Asılı yük İş makinası Elektrik tehlikesi Tehlike Lazer ışını Oksitleyici madde İyonlaştırıcı olmayan radyasyon Kuvvetli manyetik alan Engel Düşme tehlikesi Biyolojik risk Düşük sıcaklık Zararlı veya tahriş edici madde

192 192 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 3.3. Emredici işaretler Temel nitelikler - Daire biçiminde, - Mavi zemin üzerine beyaz piktogram (mavi kısımlar işaret alanının en az %50 sini kapsayacaktır) Gözlük kullan Baret tak Eldiven giy Maske kullan İş ayakkabısı giy Yaya yolunu kullan Koruyucu elbise giy Yüz siperi kullan Emniyet kemeri kullan Kulak koruyucu tak Genel emredici işaret (gerektiğinde başka işaretle birlikte kullanılacaktır) 3.4. Acil çıkış ve ilkyardım işaretleri Temel nitelikler - Dikdörtgen veya kare biçiminde, - Yeşil zemin üzerine beyaz piktogram (yeşil kısımlar işaret alanının en az %50 sini kapsayacaktır)

193 MESLEK YÜKSEK OKULLARI 193 Acil çıkış ve kaçış yolu Yönler (Yardımcı bilgi işareti) İlk Yardım Sedye Güvenlik duşu Göz duşu Acil yardım ve ilk yardım telefonu 3.5. Yangınla mücadele işaretleri Temel nitelikler - Dikdörtgen veya kare biçiminde, - Kırmızı zemin üzerine beyaz piktogram (kırmızı kısımlar işaret alanının en az % 50 sini kapsayacaktır) Yangın Hortumu Yangın Merdiveni Yangın Söndürme Cihazı Acil Yangın Telefonu Yönler (Yardımcı bilgi işareti)