İSLÂM DÜŞÜNCESİNİN DÖNÜŞÜM ÇAĞINDA FAHREDDİN ER-RÂZÎ

Transkript

1 İSLÂM DÜŞÜNCESİNİN DÖNÜŞÜM ÇAĞINDA FAHREDDİN ER-RÂZÎ editör Ömer Türker - Osman Demir

2 Bu eser İSAM ın İkinci Klasik Dönem Projesi kapsamında hazırlanmıştır. İSAM Yayınları 153 İlmî Araştırmalar Dizisi 65 İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında FAHREDDİN er-râzî editör Ömer Türker - Osman Demir Bu kitap İsam Yönetim Kurulunun tarih ve 2011/19 sayılı kararıyla basılmıştır. Her hakkı mahfuzdur. Birinci Basım: Aralık 2013 ISBN İSAM Yayıncılık Sosyal Hizmetler San. ve Tic.Ltd.Şti. İcadiye Bağlarbaşı Cad. No Üsküdar/ İstanbul Tel: (0216) Faks: (0216) bilgi@isam.com.tr Sertifika No Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No. 3/1 Baha İş Merkezi A Blok Kat 2, Haramidere / İstanbul Tel: (0212) Sertifika No: Türker, Ömer (ed.) İslâm düşüncesinin dönüşüm çağında Fahreddin er-râzî / Ömer Türker - Osman Demir (ed.). - İstanbul : İSAM Yayınları, s. ; hrt.; 24 cm. - (İSAM Yayınları; 153. İlmî Araştırmalar Dizisi; 65) Dizin ve kaynakça var. ISBN

3 6 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ* Tuncay Başoğlu İslâm Araştırmaları Merkezi Fıkıh usulü tarihi bakımından Fahreddin er-râzî (ö. 606/1210) bir dönüşüme işaret eder ve onun usul yaklaşımı müteahhirîn döneminin başlangıcını teşkil eder. Gördükleri felsefî eğitimin akabinde geliştirdikleri metafizik düşünceye ve mantık ilmindeki ihtisaslarına dayalı olarak mütekaddim usul anlayışını tenkit eden ve delillendirme bakımından mantıkî tutarlılığa dayalı yeni bir usul yazımına yönelen âlimlerin en etkilisi olarak ortaya çıkan -takipçilerinin sıkça kullandığı unvanla- el-imâm, el-mahsûl de fıkıh usulünü yeni bir üslûp içinde inşa etmiştir. Geliştirdiği üslûbu, metodu ve düşünce tarzını ilgilendiği hemen bütün ilimlerde uygulamış olan Râzî, bu çerçevede kelâm ilminde olduğu kadar fıkıh usulü alanında da çığır açmış, yenilikçi bir eser ortaya koymuştur. Bununla birlikte selefleriyle karşılaştırıldığında Râzî nin fıkıh usulüne mesâil ve hüküm açılarından ne kattığı sorgulanabilir; bir fakih ve usulcü olarak sahip olduğu nitelikler bakımından meselâ Cüveynî ve Gazzâlî ile karşılaştırıldığında ona üstün bir makam biçilemeyeceği ileri sürülebilir; fıkıh usulü mesâilinin Ebü l-hüseyin el-basrî, Bâkıllânî, Debûsî, Serahsî, Pezdevî, Cüveynî, Gazzâlî gibi pek çok usul âlimi eliyle ayrıntılı olarak işlendiği IV-V. (X-XI.) asırlarda * Buradaki görüşlerimiz, daha önce aynı başlıkla yayımladığımız kitaptaki görüşlerin bir özeti mahiyetinde olup, daha geniş bilgi için bk. Başoğlu, Fıkıh Usûlünde Fahreddin Râzî Mektebi. 243

4 FAHREDDİN ER-RÂZÎ olgunlaştığı ve gelişimini tamamladığı söylenerek itirazlar getirilebilir. Bilhassa V. (XI.) asırda yaşamış olan söz konusu âlimler fıkıh usulü tarihinde silinmez bir iz bırakmışlardır ve eserleri sürekli müracaat edilen klasikler halini almıştır. Fakat müteahhirîn döneminde gerek Fahreddin er-râzî ve takipçilerinin gerekse Memlük ve Osmanlı dönemi usulcülerinin usul ilmine önemli katkı yapmış olabilecekleri, yeni bakış açılarının önceden işlenmeyen yeni meseleleri ortaya çıkarabileceği, söz konusu olgunlaşma döneminin üslûp, ıstılahlar ve istidlâl türlerinde veya metodolojide gelişmenin de tamamlanması veya sonlanması anlamı taşımadığı, daha önce fazla işlenmemiş meselelerin yeni açılımlar kazanabileceği, hulâsa ilim ve düşünce tarihinin seyrinde yeniliklerin daima mümkün ve vâki olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. Bu bağlamda Râzî mektebi, Râzî nin fıkıh usulünde ortaya koyduğu yaklaşımı benimseyen âlimleri ve bu çerçevede kendi hususiyetleriyle ortaya çıkan, ürünlerini ve muhaliflerini oluşturan bir ilim çevresini ifade etmektedir. Fıkıh usulünde Fahreddin er-râzî ye nispetle bir mektepten söz etmemiz, tarihî bir olgu/vâkıa olarak o ve takipçileri tarafından ortaya konulan eserlerin üslûp özelliklerinin, etkilerinin ve kullandıkları metodolojinin oluşturduğu bir fıkıh usulü tasavvurunun/yaklaşımının varlığını tanımlama gayesinden kaynaklanmaktadır. Mekteb i bir üstattan kaynaklanan bedîî veya ilmî bir akım/hareket yahut konu ve problemlere yaklaşım açısından görüşleri arasında benzerlik bulunan düşünürler grubu şeklinde tanımladığımızda, tarihî bir olgu olarak Râzî mektebinden bahsedilebileceği kanaatindeyiz. Burada söz konusu mektebi Râzî ile onun usul eserleri üzerinde çalışan yedi usulcünün görüşlerini esas alarak tasvir ve tahlil edeceğiz. Söz konusu usulcüler Tâceddin el-urmevî (ö. 653/1255), Kādî Sirâceddin el-urmevî (ö. 682/1283), Şemseddin el-isfahânî (ö. 688/1289), İbnü t-tilimsânî (ö. 644/1246), Kādî Beyzâvî (ö. 685/1286), Karâfî (ö. 684/1285) ve Safiyyüddin el-hindî den (ö. 715/1315) oluşmaktadır. Bu usulcüler, ya doğrudan Fahreddin er-râzî nin öğrencisidirler veya hocalık-öğrencilik ilişkisiyle Fahreddin er-râzî ye ulaşan bir eğitim silsilesine sahiptirler. Râzî Mektebinin Metodolojisi Fıkıh usulü tarihinde Râzî mektebi nin temel özelliklerini, düşünürlerimizin metodolojik tercihleri, eserlerinin üslûp özellikleri, ilgi alanları ve birbirleriyle irtibatları çerçevesinde inceleyebiliriz. 244

5 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ Öncelikle Râzî mektebine mensup âlimler, fıkıh usulüne ilimler arasında yüksek bir mevki tanırlar; o, ilimler hiyerarşisinde küllî ilim olarak gördükleri kelâmdan sonra gelen önemli bir ilimdir. Herhangi bir vâkıayla ilgili şer î hükmü bilmenin farz olduğu ve bu bilginin ancak fıkıh usulü ilmiyle elde edilebileceği, dolayısıyla söz konusu ilmi öğrenmenin farz-ı kifâye hükmünde olduğu kabul edilir. 1 Bir başka ifadeyle fıkıh usulünü bilmeyen kimsenin fetva vermesi câiz değildir. 2 Râzî mektebine mensup âlimler, kelâm ve mantık ilmi başta olmak üzere bütün aklî ilimlere hususî bir değer verirler ve gerek ihtisas eğitimlerinde gerekse telif ettikleri eserlerde bu ilimler öne çıkar. Fahreddin er-râzî nin kelâm ve felsefeyi mezceden yaklaşımının benzeri olarak mektep mensuplarının mantık ilmini tahsil ettiği, ayrıca matematik ve tabii ilimlere ilgi duyduğu görülür. Bu ilmî zihniyetin farklılığı, özellikle Eyyûbîler-Memlükler döneminde bir kısım ilim çevrelerindeki kelâm/felsefe karşıtlığı göz önünde bulundurulduğunda daha iyi anlaşılacaktır. İbnü s-salâh ve İbn Teymiyye gibi iki önemli sözcüsü bulunan ehl-i hadis çevreleri kelâm ve mantık ilimlerinin eğitimde yer almasına karşı çıkıyor, bu disiplinlere ihtiyaç bulunmadığını ileri sürüyor, ayrıca onları çalışmanın yabancı felsefî öğretileri benimsemeye yol açacağı, dolayısıyla itikadî açıdan bidatları beraberinde getireceği endişesini taşıyordu. Gazzâlî den sonra mantık ilminin tahsili yaygınlaşmış ve mantık, yeni ilimler tasnifinde âlet ilimleri arasında yerini almış olmakla birlikte müteahhirîn dönemi boyunca İbnü s-salâh örneğinde olduğu gibi mantık ilmini zararlı bulan, İbn Teymiyye örneğinde olduğu üzere tenkitçi bir gözle yaklaşan ve onun gereksizliğini ispata çalışanlar olmuştur. Metafizik ve mantık temelli ana yöneliş, içinde bilgi teorisi ve yöntemle ilgili bir tercihi barındırmaktadır. Mantığın dönemin yaygın eğitim anlayışına göre bütün ilimlerden önce okunan âlet (hazırlık) ilimleri arasında olmasına ve kelâm ve usul ile iştigal eden âlimlerin mutlaka mantık eğitimi almalarına karşın, fıkıh usulünde ictihat şartları arasında âlet ilimlerinin diğer önemli grubu olan dil ilimleri yahut dilin delâletlerini bilmek her zaman zikredilirken, mantık bilmek, bu ilimle ilgili eserlerin birçoğunda açıkça ifade edilmez. Râzî mektebine 1 Râzî, el-mahsûl, I, ; ayrıca bk. Hindî, Nihâyetü l-vüsûl, I, 4-6; II, Karâfî, el-ihkâm, s

6 FAHREDDİN ER-RÂZÎ mensup usulcüler ise fıkıh usulünde ictihat şartları arasında mantık ilmini bilmeyi özellikle zikrederler. Bunu bazan açıkça mantık ilmini zikrederek bazan da had ve burhan ı yahut nazar keyfiyetini (istidlâlde bulunmayı, mukaddemelerden neticelere gitmeyi) bilmeyi şart koşarak yaparlar. 3 Dolayısıyla onlar Gazzâlî nin mantıkla ilgili yaklaşımını tevarüs etmişlerdir. Söz konusu usulcülerin fıkıh usulü eserlerinde mantığın önemi, sadece ictihat ehliyetinin şartlarından olmasıyla sınırlı değildir. Eserlerin terminolojisinde, konu tasnifinde ve meselelerin işlenmesinde de mantığa dayalı düşünme tarzının tezahürleri görülür. Bu düşünme tarzının en önemli tezahürlerinden biri tahkik metodu dur. Günümüzde yazma eserlerin tenkitli neşri anlamında kullanılan tahkik ve metnin inşasında veya tashihinde kullanılan metotlar anlamında tahkik metotları ile karıştırılmaması gereken bu metodun adlandırılışı, özellikle müteahhirîn dönemi düşünürlerinin meseleleri inşa etmede izledikleri metotları adlandırmak üzere farklı bağlamlarda kullandıkları tahkik teriminden yola çıkılarak yapılmıştır. Bir başka ifadeyle tahkik metodundan bir görüşün hakikatinin/mahiyetinin ortaya konulması, delilleriyle birlikte inşa edilerek serdedilmesi kastedilir. Râzî nin Nihâyetü l-ukūl adlı kelâm eserinin girişinde konuları işlemede izlediği yönteme dair bahsettiği esaslar, tahkik metodunun mahiyetini gösteren önemli bir açıklamadır: Benim kitabım bu fendeki diğer kitaplardan üç hususta temayüz eder: İlki sual ve cevapların en son noktasına kadar araştırılması (el-istiksâ fi l-es ile ve l-ecvibe), problem denizlerinde derine inilmesidir; öyle ki her görüş (mezhep) sahibi belki de benim bu kitabımdan, kendi görüşüne mensup kimselerin telif ettiği kitaplardan daha fazla faydalanacaklardır. Ben her kelâmdan ancak zübdesini ve her bahisten ayıklanmış olanını serdettim; hatta ilgili görüşün desteklenmesinde o görüş mensuplarına ait itimat edilebilecek, önemsenecek veya görüşlerini ispat edecek bir söz bulamadığım zaman, o görüşün ispatında ve o meselenin açıklanmasında 3 Râzî, el-mahsûl, VI, 24; Urmevî, el-hâsıl, II, 1007; Urmevî, et-tahsîl, II, 287; Karâfî, Şerhu Tenkīhi l-fusûl, s. 343; İsfahânî, el-kavâidü l-külliyye, vr. 128 a ; Hindî, Nihâyetü l-vüsûl, IX, 3828; a.mlf., el-fâik, s Kādî Beyzâvî bunu nazar keyfiyetini bilmek şeklinde ifade eder; bk. Minhâc, s. 124; şerhi için bk. Sübkî, el-ibhâc fî şerhi l-minhâc, III,

7 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ söylenebilecek en ileri sözleri (ve delilleri) kendim istinbat ettim İkincisi hakiki ilim ve tam yakîni ifade eden hakiki deliller ve yakînî burhanlar istinbât edilmesidir. Yoksa [eserin] nihaî maksadı sırf âciz bırakmak ve susturmak olan ilzamlar değildir. Üçüncüsü, öyle hayranlık uyandırıcı bir konu tertibi ve parlak bir sentezdir (telfîk) ki, onu benimseyen kişinin bütün şek ve şüphe kapılarını serdetmesini ve gereksiz fazlalık ve uzatmadan kaçınmasını icap eder 4 Râzî nin konuları işlemede diğer eserleri yanı sıra el-mahsûl de de uyguladığı bu metot, kendisinden sonraki usul yazımını derinden etkileyen bir üslûp yeniliğidir. Safedî nin söyledikleri bu bağlamda söz konusu üslûbu teyit eder: Kitaplarında (ortaya koyduğu üzere) bu tertibi ilk icat eden ve kendisinden önce bulunmayan bir şey getiren odur. Çünkü o, meseleyi zikreder, onun taksimi konusunu açar, bunu o taksimin fürûu olan alt taksimlerle sürdürür; (ardından) sebr ve taksim delilleriyle istidlâlde bulunur; ondan söz konusu meseleyle ilgili olan hiçbir fer î konu atlanmaz. Böylece kâideler (kavâid) zaptetilmiş ve meseleler ihata edilmiş olur. 5 Bu eserlerde konular en temel birim olarak mesele ler halinde işlenir; meselelerin ihata edilmesi, delillerinin çoğaltılması, muhalif görüşlerin delillerinin inşa edilmesi ve çürütülmesi özellikle önem verilen bir husustur. Öte yandan ilgili meselede kimlerin hangi görüşü benimsediğine dair bilgi edinmek istersek bu mektebin eserleri uygun birer kaynak değildir. Meselâ bu eserlerde Zerkeşî nin el-bahrü l-muhît indeki zenginlikte bir derleme/nakil göremeyiz. Farklı usulcülerden kimlerin ne söylediği o kadar önemli görülmez; söylenen söyleyenden, teori tarihten daha önemlidir. Meselenin tarihî geçmişine değinmek yerine münazara ve tartışma üslûbu içerisinde etraflıca işlenmesi esastır. Tartışılan meselelerin büyük çoğunluğunun tarihî kökenleri bulunmakla birlikte bunların bir kısmı yukarıda değinilen tüketici/kapsayıcı bakış açısının neticesi olarak icat edilmiştir. Benzer şekilde delillerin de tarihî kökenleri bulunsa bile hepsi yeniden inşa edilir. Tahkikte önemli olan, ilgili meselede geçen mefhumun mahiyetine dair açık ve tam bir tasavvurun elde edilmesi ve özüne nüfuz edilmesi, ardından onunla ilgili kazıyye hakkında farklı ihtimaller 4 Râzî, Nihâyetü l-ukūl, vr. 3 b. 5 Safedî, el-vâfî bi l-vefeyât, IV,

8 FAHREDDİN ER-RÂZÎ tartışılarak ve en kuvvetli gerekçeler ortaya konularak bir hükme varılmasıdır (tasdîk). Ancak Beyzâvî nin el-minhâc ı gibi aşırı derecede ihtisar edilmiş olan eserler bu üslûbu tam olarak yansıtmayabilirler. Başta Râzî olmak üzere mektebin usul eserlerinde mantık ve cedel terimleri kadar kelâm ilmi terimleri ve oradan alınan örneklere de sıkça rastlanır. Herhangi bir mesele tartışılırken, onun fıkhî/fürû ile ilgili yansımalarından bahsedilmesinden veya fürûdan örnekler getirilmesinden ziyade meselenin metafizik boyutuna dair tartışmalara girilmesi tipiktir. Fürû hükümlerin usulün semeresi olduğu kabulü dolayısıyla fürû hükümlerden tahriçte bulunulmaz; ayrıca vazedilen usul kaidelerinden ne tür fer î hükümlere ulaşılacağı üzerinde de durulmaz. Râzî dönemine gelinceye kadar fıkıh usulünün mesâili etraflıca işlenmiş, farklı yaklaşımlar ve mektepler ortaya çıkmıştı. Râzî nin mensup olduğu Eş arî usul anlayışı teşekkül etmiş, bu anlayışın getirdiği değer/hüküm nazariyesi belirginleşmişti. Dolayısıyla Râzî den ve takipçilerinden yepyeni ana meseleler icat etmelerini veya yeni bir hüküm nazariyesi ortaya koymalarını beklemek tarihî olarak yerinde olmaz. Mantık ilminin fıkıh usulüne tatbiki, mahiyet araştırması ve ispatlama bakımından bir farklılık getirmiş, gerek terimlerin tanımlanmasında (tasavvur), gerekse görüşlerin delillendirilmesinde etkili olmuştur. Râzî nin temel iddiası da zaten metodolojik zaafları gidermek, bir başka ifadeyle delillendirme açısından zayıf veya tutarsız bulduğu önceki çalışmaların yerine daha muhkem ve tutarlı bir düşünce inşa etmekti. Başvurduğu tahkik metodu bunu sağlamaya yönelikti. Râzî özellikle mütekellim yani kelâm ilmiyle iştigal etmiş olan usulcülerin görüşlerini önemser. Râzî mektebinin diğer usulcüleri için de benzer bir durum geçerlidir. Gerek el-mahsûl ün şerhleri, gerekse yeni eserlerde onlar, ya mütekellimîn üslûbu üzere eser kaleme alanları veya bizzat el-mahsûl e tenkit yöneltenleri dikkate alırlar. Râzî kendisinden önce, usul ve kelâm ilimlerinde yazılmış eserleri delillendirme açısından genellikle zayıf bulur. Özellikle etkilendiği iki usulcüden biri olan Ebü l-hüseyin el-basrî nin usûleyndeki görüşlerini sağlam (metîn) bulup takdir ederken el-mustasfâ yı delillendirme açısından zayıf bularak eleştirir. 6 Gazzâlî ye el-mahsûl de birçok defa atıf yapan Râzî bazı 6 el-mustasfâ ile ilgili tenkidi için bk. Râzî, Münâzarât s ; Ebü l-hüseyin hakkındaki görüşleri için bk. Râzî, er-riyâzü l-mûnika, s

9 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ yerlerde ona tenkit yöneltir. Ona yönelik tenkitleri, benimsediği görüşlerden ziyade delillendirme noktasındadır. Meselâ Gazzâlî, Şâfiî nin sahâbî kavli hakkındaki kadim görüşünü (yani muhalifi bilinmeyen ve yaygın olarak nakledilen sahâbî kavlinin hüccet olduğu) zayıf bularak tenkit eder; gerekçesi sükûtun kavil olmadığı şeklindedir. Râzî, Gazzâlî yi tenkit ederek, kendisinin de bu tür bir delille haber-i vâhid ve kıyası hüccet gördüğünü ileri sürer. 7 Eş arî ve Şâfiî olan her iki usulcünün usul meselelerine yaklaşımlarında pek çok ortak nokta bulunduğu, Râzî nin Gazzâlî nin birçok görüşünü benimsediği söylenebilirse de, Râzî nin selefinin mirasına yaklaşımında genel bir tenkidî tutumun bulunduğu görülür. Gazzâlî nin mantık ilminin önemi konusundaki görüşünü paylaşmakla birlikte Râzî, usulde onun temel bazı yaklaşımlarını terketmiş görünmektedir. Bunlardan biri, cedel ve münazaranın fıkıh usulüne karıştırılması ve konuların gerek sunumunda gerekse delillendirilmesinde münazaradaki muhatabın dikkate alınması ile ilgilidir. Gazzâlî, son usul eseri el-mustasfâ da fıkıh usulünün cedel ve münazaradan tecrit edilmesi gerektiği görüşünü benimser ve nâzır ile münâzır ı ayırır. Yani fıkıh usulünde fakih, nâzır durumundadır, yaptığı içtihat faaliyetinde kendisinin ikna olması esastır ve yeterlidir, muhatapları ikna veya ilzam etmekle uğraşmamalıdır. Buna karşılık Râzî mektebinde münazara son derece önemli bir yer işgal eder; hatta muhataplara görüşlerini ispatlamayı (münazara ilmi) bilmek mantık ilmini bilmek kadar önemli görülür. Nitekim Şemseddin el-isfahânî, tahkik tâlibinin mutlaka mantık (fennü l-mantık) tahsil etmesi gerektiğini, böylece sahih şekilde mukaddemeler ve burhanlar tertip edip sahihle fâsidi ayırt edebileceğini, ayrıca sahih sualler ileri sürebilmek ve cevapları takrir edebilmek için münazara ilminin de (o bunu fennü l-hilâf olarak adlandırır) gerekli olduğunu söyler ve Bunları tam bir ihkâmla ihkâm etmeyenin nazarına güvenilmez, aksine hatası doğrusundan daha çok olur der. 8 el-mahsûl ün en önemli üslûp özelliklerinden biri de bu münazara anlayışı üzerine kurulu oluşudur, deliller muhatapları da ikna veya ilzam etmek üzere işlenir. Gazzâlî ile Râzî arasında önemli bir görüş ayrılığı da içtihatta isabet konusundadır. Gazzâlî, fıkhî mezhepler konusunda birleştirici 7 Râzî, el-mahsûl, VI, İsfahânî, el-kâşif, I, ; III,

10 FAHREDDİN ER-RÂZÎ ve uzlaştırıcı bir yaklaşıma sahiptir. Gerek el-mustasfâ da içtihatta tasvip (küllün musîb) anlayışını benimsemesinin, gerekse İhyâ da yaşayan beş hak mezhebin imamlarını ( Şâfiî, Ebû Hanîfe, Mâlik, Ahmed, Süfyân es-sevrî) örnek müslümanlar olarak zikretmesinin, mezhep çatışmalarını azaltmaya ve sosyal barışı sağlamaya yönelik önemli îmâları vardır. Öte yandan Râzî tasvip görüşünü benimsemediği gibi, hayatının son dönemini özellikle Şâfiîliği yaymaya çalışmasının getirdiği çatışmalar ve sorunlarla geçirmiştir. Râzî, gerek lafızların delâleti hususunda gerekse usulün çoğu meselesi itibariyle önceki usulcülerin kat îlik arayışını bir kenara bırakır, bu hususlarda kat î bilgiye ulaşmanın zor olduğu, bunun ancak nispeten az sayıdaki hususta olabileceği, dolayısıyla usulün çoğu meselesinde zannîlikle yetinmek gerektiği kanaatini benimser. Kat î hükmün bulunmadığı yerde zannî hükümle amel vâciptir. Zannîlik, sadece fer î hükümlerin çoğu için değil, usuldeki bir kısım delillerin sübûtu açısından da vârittir. Râzî, haber-i vâhid, icmâ ve kıyas gibi ana şer î delillerin delil oluşlarının zannî olduğunu kabul eder ve delil oluşlarının ispatlanmasında daha çok âyetlere istinat eder. Buradaki vurgu Gazzâlî de görülmez. Râzî nin bilgi teorisi, tahkik metodu ve dilin delâletiyle ilgili benimsediği görüşler, bir kısım meselelerin de farklı bir bakış açısıyla ele alınmasına yol açmış, bu sebeple fıkıh usulünde şer î delil oluşu hakkında ihtilâf bulunan deliller, ta lîl, maslahat, bir bütün olarak dil ve yorum, nesh gibi birçok konuda farklı görüşler ortaya konulmuştur. Meselâ Râzî nin bir bütün olarak dilin zannîliği, dolayısıyla şer î nasların delâlet açısından zannî olduğu yolundaki görüşünün uzantısı olarak müçtehitte bir zan hâsıl edebilecek bütün delillerin muteber kabul edildiği ve dolayısıyla delil sayısının arttığı görülür. İncelenen aslî ve fer î delillerin sayısı yirmiyi bulmaktadır. Tabii Râzî mektebi mensupları bunların hepsini kabul etmemektedir; ancak bu, zannî bir red olup bir başka müçtehit nazarında delil olabileceğinin zımnen kabulünü de içerir. Gazzâlî, Debûsî nin görüşlerini de dikkate alarak ta lîl nazariyesini ayrıntılı olarak işlemiştir. Râzî bu hususta yeni bir şey ortaya koymamakla birlikte, Gazzâlî nin reddettiği tard gibi bazı yolları kabul ederek illeti ispat alanını geniş tutar. Bu noktada bilgi teorisi açısından illeti tespit metotlarının çoğunun zannî netice vermesinden yola 250

11 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ çıkarak bu zayıf tespit metotlarını da kabul etmiş görünmektedir. Hem fıkhî meseleler hem de konunun mahiyeti dikkate alındığında bu şekilde bir genellemenin hatalı olduğu, bu noktada Gazzâlî nin daha dakik olduğu söylenebilir. Öte yandan lafzî yorum konusunda tıpkı ta lîl nazariyesinde olduğu gibi ayrıntılı bir çalışma yapma niyeti bulunan Gazzâlî bu niyetini gerçekleştirememiştir. Râzî ise hem nahiv ve belâgat alanında müstakil eserler yazarak hem de lafzî yorum konusunu daha ayrıntılı işleyerek bu hususta bir ileri adım atmıştır. Râzî den sonra bu alanda önemli açılımlar olmuştur. Bunlardan biri Karâfî nin başta umum-husus konusuyla ilgili müstakil incelemesi olmak üzere çeşitli eserlerinde ortaya koyduğu önemli görüşlerdir. Râzî mektebinin açılım kazanmasına katkıda bulunduğu bir başka husus maslahat ve makâsıd teorisidir. Maslahat teorisi, Mu tezilî kelâm ve usul anlayışını kapsamlı bir tenkide tâbi tutan Cüveynî ve Gazzâlî tarafından Eş arî kelâmıyla uyumlu bir şekilde işlenmişti. Râzî ve sonrasındaki usulcülerin faaliyetleri, bütün şer î hükümlerden çıkarılan küllî kaideleri ve bu kaidelerin kendilerine irca edildiği küllî maslahatları içeren çok daha geniş kapsamlı bir makâsıd teorisinin gelişmesine yol açmış ve müstakil eserlere konu olan bir literatür ortaya çıkmıştır. Burada özellikle Memlükler dönemi fakihlerinden İbn Abdüsselâm ile öğrencisi Karâfî nin bu literatürün ortaya çıkışındaki hususi rolüne dikkat çekmek gerekir. Fahreddin er-râzî mektebinin fıkıh usulüne bir yenilik getirip getirmediği sorusu, yeniliğin sadece bir ilim dalında yeni meseleler veya teoriler ortaya atılmasından ziyade bir bütün olarak ilim zihniyetini dönüştüren gelişmelerin ilimler grubunun hepsinde teorik ve istidlâlî yeniliklere yol açması çerçevesinde değerlendirilmelidir. Ayrıca yeni bakış açısı daha önce hiç değinilmeyen veya veciz olarak işlenen bazı konuların ayrıntılı olarak işlenmesini, daha önce görülmeyen bir kısım terimlerin geliştirilip tanımlanmasını da beraberinde getirmiştir. Meselâ mantık ilminde varlıkları tasnifte kullanılan kategorilerin ve lafızların tasnifinin fıkıh usulünde alışılagelmiş lafız tasnifleriyle bağdaştırılması noktasında Karâfî bazı uyumsuzluklar bulunduğunu görmüş ve özellikle âmm lafzın mantıktaki lafız tasniflerinden herhangi biri içinde yer alamayacağını ileri sürmüştür. Karâfî nin bu ilgisi, hayatının sonlarına doğru el-ikdü l-manzûm fi l-husûs ve l-umûm adıyla âmm lafızlar konusunu klasik dönemlerde en ayrıntılı şekilde inceleyen müstakil bir eser yazmasına yol açmıştır. Karâfî nin bu ve 251

12 FAHREDDİN ER-RÂZÎ bundan önceki usul eserlerinde umum, husus, âmm lafızlar ve bunların mantıktaki lafız tasnifiyle ilişkisi konusunda ortaya koyduğu görüşler ve bu görüşlerin sonraki literatürde yol açtığı tartışmalar müstakil bir araştırmayı hak etmektedir. Râzî Mektebine Mensup Âlimlerin İlmî Yönelişleri Râzî mektebi âlimleri, ilmî bakış açılarının gereği olarak, mantık ve dil ilimleri (özellikle nahiv ve belâgat) alanında ihtisaslaşmaya yönelmişler ve bu alanlarda müstakil eserler vermişlerdir. Dil ilimlerindeki bu hassasiyetleri, Mu tezilî âlimlere benzemektedir. Diğer yandan meselâ, daha önceki Eş arîler den Cüveynî ve Gazzâlî nin bu alanlarda eser vermemiş olmaları dikkat çekicidir. Bu alanlarda eser vermemeleri, bu ilimleri önemsemedikleri anlamına gelmemekle birlikte onlar daha çok fıkhın usul ve fürûu ile ilgilenmişlerdir. Buna karşın Râzî mektebi âlimleri, mantık ve dil ilimlerine daha fazla ağırlık vermişlerdir. Onlar esasen başta Fahredin er-râzî olmak üzere ciddi bir fıkıh eğitimi almış ve meslek olarak da kadılık veya medreselerde fıkıh hocalığı icra etmiş olmakla birlikte, bu alanda usuldeki kadar etkili eserler telif ettikleri söylenemez. Meselâ Fahreddin er-râzî, Tâceddin el-urmevî ve Şemseddin el-isfahânî nin fıkıh fürûuyla ilgili kaydadeğer eserleri yoktur. Sirâceddin el-urmevî nin fürû eserleri bulunmakla birlikte bunlar yaygınlık kazanmamıştır. Kādî Beyzâvî nin Gāyetü l-kusvâ adlı muhtasar bir fürû eseri varsa da bu, mezhepte Nevevî nin eseri (el-minhâc) kadar rağbet görmemiştir. Bu genel durumun önemli bir istisnası Şehâbeddin el-karâfî olup onun fıkıh alanında çok sayıda ve mezhep içinde makbul eseri bulunmaktadır. Ancak onun, çevre olarak tamamen Memlük ilim çevrelerinde yetiştiğini, bulunduğu çevre gereği fıkıh usulü ve fürûu ile ilgilendiğini göz önünde bulundurmalıyız. Öte yandan Memlük döneminin muhaddis-fakih âlimleriyle karşılaştırıldıklarında Karâfî ve Beyzâvî de dahil olmak üzere Râzî mektebine mensup âlimlerin naklî ilimler, özellikle de tarih ve hadis alanındaki ilgi eksikliği bârizdir. Bu âlimlerin tefsir alanında temayüz eden eserler verdikleri, hadis ve tarih alanındaki ilgisizliğin genelgeçer olmadığı, meselâ Kādî Beyzâvî nin istisna edilmesi gerektiği ileri sürülebilirse de, bunlar genel yönelişle ilgili tesbiti değiştirmemektedir. Beyzâvî nin medreselerde uzun süre okutulan tefsiri dirayet 252

13 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ yönü itibariyle öne çıkar; hadis şerhinin girişinde hadis usulüyle ilgili verdiği bilgiler de, İbnü s-salâh ın eserinden özetlenmiştir; kısacası o, hadis ilimleri alanında ihtisaslaşmamıştır. Esasen aklî ilimlere yönelmiş bir ilim zihniyetinden kaynaklanan bu ilgisizliğin kısmen ilim coğrafyasıyla da alâkalı olduğu söylenebilir. Çünkü bu mektebe mensup âlimlerin önemli bir kısmı Doğu İslâm âleminde yetişmişlerdir. Memlük coğrafyasıyla kıyaslandığında Doğu İslâm âleminde ve hususi olarak Irâk-ı Acem ve Horasan da tarih ve hadis ilimleri açısından görülen bu izâfî ilgisizliğin tarihi incelenmeyi bekleyen bir konudur. İslâm medeniyetinin teşekkül döneminde bu coğrafyadan önemli muhaddislerin yetiştiği göz önünde bulundurulursa, belirli bir dönemden itibaren ortaya çıktığı görülen bu ilgi eksikliğinin yahut tercihlerdeki farklılaşmanın ilim zihniyeti, eğitim ve siyaset açılarından önemli sebepleri bulunsa gerektir. Fahreddin er-râzî mektebine mensup âlimler, özellikle Gazzâlî nin de etkisiyle tasavvufa yakın bir ilgi duymuşlar, mükâşefeyi akıl yürütme gibi mümkün ve meşrû bir bilgi yolu olarak tanımışlar, dönemin önemli mutasavvıflarıyla yakın ilişki içinde bulunmuşlardır. Usulde Gazzâlî nin el-mustasfâ sına gösterdikleri ilgi kadar ve belki daha fazla İhyâü ulûmi d-dîn e ilgi duydukları, okudukları ve eserlerinde kullandıkları görülür. 9 Ancak mektep mensuplarının İbnü l-arabî nin vahdet-i vücûd düşüncesine yaklaşımları ayrı bir araştırmayı beklemektedir. Sadreddin Konevî nin arkadaşı olması sebebiyle bu metafizik anlayışı öğrenmeye en yakın kişi olan Sirâceddin el-urmevî nin kelâm görüşlerinin bu açıdan değerlendirilmesi gerekmektedir. Mektep mensupları, genel olarak tasavvufa yakın ilgi duymalarına rağmen bu ilgi ciddi/etkili eserler verecek boyutta olmamıştır. Bu mektep mensupları çoğunlukla Eş arî/şâfiî dirler. Ancak söz konusu dönemde bir âlimin Eş arî olması doğrudan Fahreddin er- Râzî mektebinin usul çizgisini kabul etmesi anlamına gelmediği gibi Şâfiî mezhebine mensup olması da aynı çizgide yer almasını gerektirmemektedir. Şâfiî olmalarına rağmen Eyyûbîler-Memlükler 9 Bk. Kaplan, Bahâ Veled, Şems ve Mevlânâ nın Râzî ye Yönelik Eleştirileri, s Karâfî nin hayatı boyunca İhyâ yı elinden düşürmediği söylenir; bk. Vekîlî, el-imâm eş-şihâb el-karâfî, II,

14 FAHREDDİN ER-RÂZÎ döneminde yetişen ve ehl-i hadis eğilimli olan bazı âlimlerin Râzî mektebi içinde yer almamaları tabiidir; öte yandan Mâlikî mezhebine mensup Eş arîler den Karâfî ve öğrencileri gibi bir grup âlim, fıkhî mezhep farklılığına ve birçok usul meselesinde Râzî nin görüşlerine muhalefet etmelerine rağmen Râzî mektebi içinde yer alır. Aklî ilimleri temessül noktasında bu mekteple ortak yönleri olan ve Râzî mektebinin usul yazımından etkilenmiş olan Hanefî, Hanbelî ve İsnâaşerî-Usûlî âlimlerinin bu mektep içinde yer aldıkları söylenemez. Benzer bir durum Âmidî-İbn Hâcib çizgisi için de geçerlidir. Âmidî de ilmî zihniyet ve tahkik metodu nu benimseme bakımından Fahreddin er-râzî ile aynı yönelişe sahipse de Râzî mektebine müntesip olmadığı gibi onun kelâm ve usul anlayışına genel olarak tenkitçi bir yaklaşımı vardır. Mektebe Yön Veren Temel Metinler, Hu su si yetleri, Konu Sistematiği Râzî nin temel usul eseri olan el-mahsûl, bu mektebe yön veren ana eser durumundadır. Mektebe mensup usulcülerin çoğu onun üzerine ihtisar veya şerh türü eserler yazmış, yahut ondaki bazı problemlerle ilgili tartışmalar ortaya koymuşlardır; usul birikimlerinin oluşumunda özellikle bu eser üzerine yaptıkları çalışmaların önemli bir yeri vardır. Bu anlamda gerek konu, mesele ve üslûp, gerekse benimsenen görüşler açısından metinler arası sıkı bir ilişki söz konusudur. 10 Râzî nin diğer usul eseri, el-me âlim adlı beş ilim dalını muhtasar olarak işlemeyi düşündüğü eserinin usulle ilgili bölümüdür. Ömrünün son döneminde yetmiş mesele halinde yazdığı bu eserde, umumiyetle el-mahsûl deki görüşlerini tekrarlar. Râzî ye mi öğrencisi Ziyâeddin Ebü l-hüseyin e mi ait olduğu tartışmalı olan el-müntehâb da onun görüşlerinin bir özetini içerir. Râzî nin fıkıh usulüyle ilgili konulara dair değerlendirmelerini ayrıca Münâzarât, er-riyâzü l-mûnika gibi diğer eserlerinde de görebiliriz. Kelâm eserleri özellikle onun, fıkıh usulünde de izlediği bilgi ve değer teorilerini ve meseleleri işlemede takip ettiği tahkik metodunu görme açısından önem arzeder. Son eserlerinden olan ve belirli bazı sûrelerin tefsirleri öğrencileri tarafından 10 el-mahsûl üzerine yapılan çalışmalar hakkında bk. Başoğlu, Fahreddin Râzî Mektebi, s

15 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ tamamlanmış olan et-tefsîrü l-kebîr de, çoğunlukla el-mahsûl deki usul görüşleri tekrarlanır ve oraya atıfta bulunulur; bu eser, şer î delilleri âyetlerle temellendirmeye büyük önem veren Râzî nin özellikle icmâ, nesih, kıyas gibi konuları tartışması açısından önem taşır. Râzî nin el-mahsûl den önce yazdığı el-kâşif adlı bir cedel eseri bulunmakla birlikte, câmi bir usul eseri yazdığına dair bir bilgi bulunmamaktadır. Kıyas konusunda biri İbtâlü l-kıyâs adıyla erken döneme ait (el-mahsûl ve el-kâşif ten önce yazılmış), diğeri ise geç döneme ait Risâletü l-bahâiyye, en-nihâyetü l-bahâiyye fî mebâhisi l-kıyâsiyye gibi farklı adlarla anılan iki müstakil eser yazdığı anlaşılmaktadır; ancak her ikisinin günümüze ulaşan bir nüshası tespit edilememiştir. 11 Râzî mektebine mensup yukarıda zikredilen yedi usulcüden yalnızca İbnü t-tilimsânî, el-me âlim e şerh yazmıştır. Diğerleri ihtisar ve şerh yoluyla el-mahsûl üzerinde çalışmalarını odaklamışlardır. Bunlar içerisinde muhtasar eserler olarak el-hâsıl ( Tâceddin el-urmevî ye ait), et-tahsîl ( Sirâceddin el-urmevî ye ait), Tenkīhu l-fusûl ( Karâfî ye ait) ve el-minhâc ( Kādî Beyzâvî ye ait) daha fazla şöhret bulmuş ve yeni çalışmalara konu olmuştur. Aidiyeti tartışmalı olan el-müntehâb ile Şemseddin el-isfahânî (el-kavâidü l-külliyye nin usul kısmı) ve Safiyyüddin el-hindî nin (el-fâik) muhtasar eserleri ise yaygınlaşmamış görünmektedir. el-mahsûl ün en önemli (ve günümüze ulaşan) şerhleri ise Karâfî nin Nefâisü l-usûl ü ile Şemseddin el-isfahânî nin el-kâşif ani l-mahsûl üdür. Ayrıca Safiyyüddin el-hindî nin Nihâyetü l-vüsûl ü de el-mahsûl ile sıkı irtibatından dolayı onun mesâilini anlamada başvurulabilecek mebsût bir şerh gibidir. Râzî mektebine ait usul eserlerinde meselelerin yeniden inşası esas olup bunlar, VIII. (XIV.) yüzyılda ortaya çıkan ve fukaha ve mütekkellimîn üslûplarını sentezleyen bir kısım eserlerde olduğu üzere memzûc olmakla nitelenemezler. Bu eserlerin bazılarında, benzer bir metodolojik yaklaşım ve üslûpla kaleme alınmış el-mahsûl ile el-ihkâm ın tertip ve meselelerinin mezcedilmesi söz konusu olabilirse de, bu, fıkıh usulü tarihi yazımında meşhur olan anlamda bir mezc değildir. Konu tertibi açısından el-mahsûl, hem onun üzerine yapılmış şerh ve ihtisar çalışmalarını hem de onunla irtibatlı müstakil çalışmaları 11 Râzî nin eserleri ve bu eserlerin yazım tarihleri için bk. bu eserde Altaş, Fahreddin er-râzî nin Eserlerinin Kronolojisi. 255

16 FAHREDDİN ER-RÂZÎ anlamada önemli bir yere sahiptir. Râzî nin el-mahsûl de meseleleri inşa ederken başvuru eserleri olarak özellikle Ebü l-hüseyin el-basrî nin el-mu temed i, Cüveynî nin el-burhân ı ve Gazzâlî nin el-mustasfâ sına dayandığı söylenebilirse de konu tertibi açısından el-mu temed i izlediği görülmektedir. Ana bölümler itibariyle yapılacak bir karşılaştırma bile aralarındaki benzerliği ortaya koyacaktır. Râzî, Mu tezilî kelâm anlayışına dayalı bazı hususları çıkarıp, dağınık konuları daha düzenli bir hale getirmiştir: 1 el-mu TEMED - (Usûlî fıkhın tarifi ve muhtevası) - (Kelâm (söz) ve taksimi, hakikat, mecaz, edatlar) el-mahsûl el-kelâm fi l-mukaddimât 2 el-kelâm fi l-evâmir el-kelâm fi l-lugāt 3 el-kelâm fi n-nevâhî el-kelâm fi l-evâmir ve n-nevâhî 4 Ebvâbu l-umûm ve l-husûs el-kelâm fi l-umûm ve l-husûs 5 el-mücmel ve l-mübeyyen el-kelâm fi l-mücmel ve l-mübeyyen 6 el-kelâm fi l-ef âl el-kelâm fi l-ef âl 7 el-kelâm fi n-nâsih ve l-mensûh el-kelâm fi n-nâsih ve l-mensûh 8 el-kelâm fi l-icmâ el-kelâm fi l-icmâ 9 el-kelâm fi l-ahbâr el-kelâm fi l-ahbâr 10 el-kelâm fi l-kıyâs ve l-ictihâd el-kelâm fi l-kıyâs 11 el-kelâm fi l-hazr ve l-ibâha el-kelâm fi t-teâdul ve t-tercih 12 el-kelâm fi l-müftî ve l-müsteftî el-kelâm fi l-ictihâd 13 - el-kelâm fi l-müftî ve l-müsteftî 14 - el-kelâm fî-mâ ihtelefe fîhi lmüctehidûn min edilleti ş-şer Her iki müellif de fıkıh usulü konularını tertipte izledikleri yolu gerekçelendirmek üzere birer bölüm açmışlardır ve burada da aralarındaki benzerlik göze çarpar. 12 Râzî nin eseri, alt başlıkların ve meselelerin işlenişi de göz önünde bulundurulduğunda konu tertibi açısından el-mu temed den çok daha düzenli olmakla birlikte, 12 Ebü l-hüseyin el-basrî, el-mu temed, II, 13-14; Râzî, el-mahsûl, I,

17 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ el-mustasfâ nın sahip olduğu sadelik ve muhkemliğe ulaşamamıştır. Bu yönden Âmidî ve İbn Hâcib in eserlerinin el-mustasfâ ya daha yakın olduğu söylenebilir. el-mahsûl üzerine şerh ve ihtisar çalışmaları yapan veya onu esas alarak yeni eserler yazan sonraki usulcüler de konu tertibi açısından ya el-müntehâb, el-hâsıl ( Tâceddin el-urmevî) ve et-tahsîl de ( Sirâceddin el-urmevî) olduğu üzere ana bölümlerde ona sadık kalmışlar, alt bölümler ve meselelerde düzenlemelere gitmişlerdir veya Karâfî ve Safiyyüddin el-hindî nin eserlerinde olduğu üzere ana bölümlere birtakım ilâvelerle birlikte el-mahsûl ü izlemişlerdir veya Kādî Beyzâvî nin eserinde olduğu üzere Âmidî ve İbn Hâcib in eserlerini de dikkate alarak yeni bir konu tertibine ulaşmışlardır. Mektebin Etkileri el-mahsûl yazıldıktan sonra fıkıh usulü çalışmalarını derinden etkilemiştir ve en azından kendisinden sonraki üç asırlık dönem içinde Âmidî nin el-ihkâm ı ile birlikte en etkili eser durumundadır. Râzî nin fıkıh usulü görüşlerini Bağdat ve daha batıda kalan ilim merkezlerine yaymada iki öğrencisinin (Tâceddin el-urmevî ve Şemseddin Tebrîzî Hüsrevşâhî) hususi bir önemi bulunmaktadır. Râzî mektebinin etkileri diğer usul âlimleri üzerinden de ele alınabilir. Bunlardan bir grubu fıkıh usulünün tahkik metoduyla ve metafizik-mantık dili kullanılarak yeniden inşa edilmesi şeklindeki Râzî yaklaşımını benimsemektedirler. Bunlar içerisinde Âmidî başta gelmektedir. O, doğum tarihi itibariyle Râzî ile çağdaş sayılabilirse de onunla görüşmemiştir, ancak ana usul eserini çok daha sonra yazmış ve el-mahsûl ün mesâilini ve üslûbunu dikkate almıştır. el-mahsûl ün gerek doğrudan gerekse Kādî Beyzâvî nin el-minhâc ı yoluyla Sübkî yi ve eserlerini etkilediği göz önünde bulundurulursa sonraki Şâfiîler in usul eserleri üzerinde umumi bir etkide bulunduğu söylenebilir. Benzer şekilde Karâfî nin usul eserlerinin sonraki Mâlikî usul yazımı ve tedrisindeki yeri dikkate alındığında söz konusu mezhep mensupları için de aynı şey söylenebilir. Ancak Râzî nin üslûbunun en belirgin hususlarından biri olan münazara ve tartışma üslûbunun Mısır ve Kuzey Afrikalı âlimlerin eserlerinde giderek ortadan kaybolduğu ve metafizik-mantık dili kullanımının da doğudaki usulcüler kadar yoğun olmadığı görülür. Râzî mektebine mensup âlimlerin eserleri içerisinde Karâfî nin Tenkîh i ile Beyzâvî nin el-minhâc ı özellikle Memlükler döneminde 257

18 FAHREDDİN ER-RÂZÎ birçok çalışmaya konu olmuş, günümüze kadar da bu eserleri esas alan ta lik, nazım, şerh türü çalışmalar devam etmiştir. Özellikle el-minhâc, müstakil bir şerh geleneği oluşturmuş ve günümüze kadar ona şerh yazılmaya devam etmiştir. el-minhâc ayrıca VIII. (XIV.) asır sonlarından itibaren medreselerde okutulagelen Sübkî nin Cem u l-cevâmi inin konu tertibi üzerinde çok etkili olmuş görünmektedir. Bu konu tertibinin genel hatları itibariyle el-mahsûl den ziyade Âmidî nin el-ihkâm ına ve İbn Hâcib in el-muhtasar ına benzediği görülmekle birlikte, Kādî Beyzâvî nin bu hususta hem el-mahsûl ü hem de el-ihkâm ı dikkate aldığı söylenebilir. Râzî mektebinin etkisi sadece Şâfiî ve Mâlikî mezhebine mensup âlimlerle sınırlı kalmamış, o dönemdeki bütün ilim çevrelerini etkilemiştir. Hanefî âlimleri üzerindeki etkisi iki yolla izlenebilir: Birincisi Konya ya yerleşen Sirâceddin el-urmevî nin, öğrencileri yoluyla Osmanlı âlimleri üzerinde etkili olmasıdır. Osmanlı âlimlerinin hoca silsileleri Fahreddin er-râzî ye dayanır ve onun düşüncesinin büyük bir etkisi vardır. Bu etki usul yazımında da görülür; meselâ Molla Fenârî Füsûlü l-bedâyi adlı eserinin girişinde el-mahsûl e atıfta bulunur. İkincisi Sadrüşşerîa Ubeydullah b. Mes ûd, meşhur usul eserini yazarken iki usul tarzını (Hanefî ve mütekellim) mezcetmek üzere Pezdevî nin usulü ile el-mahsûl ü esas almıştır. Bu eser Teftâzânî nin şerhiyle birlikte uzun süre gerek Orta Asya da gerekse Osmanlı medreselerinde okutulmuştur. Râzî mektebinin dönemin Hanbelî ve İsnâaşerî usul yazımında da etkisi büyüktür. Nitekim Hanbelîler den Necmeddin et-tûfî nin el-hâsıl ı özetlediği, Karâfî nin usul görüşlerinden etkilendiği bilinmektedir; yine Hanbelîler den Merdâvî kaynakları arasında el-mahsûl ü zikreder. İsnâaşeriyye den Ca fer b. Hasan el-hillî (Muhakkık el-hillî) ve İbnü l-mutahhar el-hillî nin son derece muhtasar eserleri, mezhebe has bazı görüş farklılıkları dışarıda bırakılırsa el-mahsûl ün özeti mahiyetindedir. Râzî mektebinin usul anlayışı bir başka grup âlimi ise menfi yönde etkilemiş görünmektedir. Bunlar esas itibariyle mantık ve kelâm ilimlerinin tahsilini ve şer î ilimlere bu ilimlerin terim, konu ve metotlarının aktarılmasını reddetmektedirler. Ancak reddedici tavırları, onların farklı usul eserleri yazmalarına yol açmamıştır. Âdeta Râzî mektebi, usul yazımında bir standart oluşturmuş, özellikle VII. (XIII.) yüzyıl sonlarına doğru hemen hiçbir farklı mektep mensubu 258

19 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ bu yaklaşımla fikrî bir kaynaşmaya girmekten kaçınamaz hale gelmiştir. Bu kaynaşmanın dışında kalmak isteyenler, metafizik-mantık üslûbuna karşı çıkıyorlardı. Mantık ilmine muhalefet edenler, kelâm eseri yazmaktan kaçındıkları gibi fıkıh usulü yazmaktan da kaçınmayı veya alternatif olarak eski yazım tarzını sürdürmeyi tercih ettiler. Bu çerçevede bir Şâfiî fakihi olan İbnü s-salâh ın (ö. 643/1245) Cüveynî nin el-varakāt ına şerh yazmayı tercih etmesi mânidardır. Râzî mektebinin usul anlayışına muhalefetin en önemli sözcülerinden biri de Takıyyüddin İbn Teymiyye dir (torun İbn Teymiyye). O, el-mahsûl ü ve el-ihkâm ı okumuş, okutmuş, 13 kelâmda olduğu üzere usulde de Fahreddin er-râzî yi ve Eş arîler i tenkit etmiştir. Nitekim Safedî, İbn Teymiyye yle ilgili ilginç bir rivayet aktarır: İbn Teymiyye den birçok defa şunu duydum: Mu tezile nin fıkıh usulü Eş arîler in fıkıh usulünden daha hayırlıdır; Eş arîler in usûlü d-dîni ise Mu tezile nin usûlü d-dîninden daha hayırlıdır. 14 Gerekçesi açıklanmamış olan bu kanaat, ilk bakışta şaşırtıcı gelebilir. Ancak, İbn Teymiyye nin Nakzü l-mantık adlı bir eser yazdığını göz önünde bulunduracak olursak, henüz mantık ilminin fıkıh usulüne girmediği dönemlerde yazılan Mu tezilî fıkıh usulü eserlerini bilhassa Fahreddin er-râzî ve sonrasındaki Eş arîler in eserlerine tercih etmesinin gerekçesi anlaşılır hale gelecektir. Öte yandan İbn Teymiyye müstakil bir usul eseri yazmamıştır, usul görüşleri fetva ve risâlelerinde dağınık olarak yer alır. 15 Benzer şeyler öğrencisi İbn Kayyim için de söylenebilir. Onun İ lâmü l-muvakkıîn adlı eserinin, usul tarihine dair önemli değerlendirmeler içermesine ve çeşitli usul meselelerini işlemesine rağmen modern dönemde yeniden keşfedilmesine kadar usul eğitiminde ve literatüründe önemli bir yer tuttuğu söylenemez. Memlük dönemi ve sonrası Hanbelî usul geleneği başka bir ulemâ 13 Safedî, İbn Kayyim in; Safiyyüddin el-hindî den usul okuduğunu, yine İbn Teymiyye ye el-mahsûl den ve el-ihkâm dan birer bölümü okuduğunu (karae aleyh) söyler; usulüddîn alanında ise Safiyyüddin el-hindî den Râzî nin el-erbaîn ve el-muhassal adlı eserlerini okuduğunu ve bu iki kitaptan bazı bölümleri İbn Teymiyye ye de okuduğunu ekler; bk. el-vâfî bi l-vefeyât, II, Safedî, el-vâfî bi l-vefeyât, IV, 93 (Ebü l-hüseyin el-basrî maddesinde). 15 Müsevvede, tamamlanmış bir eser olmadığı gibi, torun İbn Teymiyye nin tamamen kendi eseri de değildir. (Bu konuda bir değerlendirme için bk. Başoğlu, Fahreddin Râzî Mektebi, s

20 FAHREDDİN ER-RÂZÎ silsilesi çizgisinde gelişmiştir; zaten İ lâm ın teknik anlamda bir usul eseri olduğunu söylemek de zordur. 16 Ancak eserin dikkat çekici yönü tıpkı İbnü s-salâh ın Edebü l-müftî sinde olduğu üzere pratikte bir müftünün nasıl fetva vermesi gerektiği üzerinde yoğunlaşmış olması ve bunu bir ehl-i hadis duyarlılığı içinde ortaya koymasıdır. Dolayısıyla kendi döneminde mezhepler üstü ve daha nazarî bir niteliğe bürünen fıkıh usulüne nispetle daha amelî olan bir eser ortaya koymaya yönelmiştir. Öte yandan aralarında İbn Teymiyye nin diğer öğrencisi Necmeddin et-tûfî ile Merdâvî ve İbn Neccâr el-fütûhî gibi önemli isimlerin de bulunduğu bir grup Hanbelî usul âlimi ise usul yazımında Râzî mektebinin etkisi altındadır. Bir başka ifadeyle Hanbelî mezhebi içinde standart usul eğitiminde Gazzâlî-Râzî çizgisinin etkisinde hazırlanan eserler kullanılmıştır. 17 Râzî sonrası dönemde dikkat çeken hususlardan biri de, bir kısım meşhur muhaddis-fakihlerin hiçbir fıkıh usulü eseri yazmamış olmalarıdır. Nevevî, Bedreddin İbn Cemâa, İbn Hacer gibi meşhur âlimlerin tanınmış bir fıkıh usulü eserleri yoktur. Kanaatimizce bilhassa Eyyûbîler-Memlükler döneminde bir kısım âlimin kelâm ve mantık ilimlerine karşı tavır almaları, onların fıkıh usulü yazımından uzak durmalarında etkili olmuştur. Çünkü Fahreddin er-râzî den sonra artık fıkıh usulü yazımı kelâm ve mantık ile o kadar iç içe olmuştur ki, bu iki ilimle iştigal etmeksizin bir fıkıh usulü eseri ortaya konulması mümkün görülmüyordu. Önceki dönemde, henüz Gazzâlî nin görüşlerinin yerleşik bir gelenek oluşturamadığı VI. (XII.) yüzyılda bile mantık okumaksızın bir fakih, usul eseri yazabiliyordu. Oysa Fahreddin er-râzî sonrası dönemde böyle bir şey artık mümkün görünmemekteydi. Netice Fahreddin er-râzî, kelâm ilminde olduğu gibi fıkıh usulü açısından da mütekaddimîn ve müteahhirîn dönemleri arasındaki geçiş noktasında durmaktadır. Râzî ve takipçilerinin getirdiği usul yazım tarzı, müteahhirîn dönemine damgasını vurmuştur. Bu yazım tarzının 16 Bu konuda bir değerlendirme için ayrıca bk. Apaydın, İ lâmü l-muvakkıîn, s Bu konuda bir değerlendirme için bk. Başoğlu, Fahreddin Râzî Mektebi, s

21 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ en önemli yönü metafizik-mantık esaslı bir ilim anlayışı ve bu anlayışa dayalı tahkik metodudur. Meselelerin bütün ihtimalleri kuşatmaya çalışan mantıkî bir kapsayıcılık ve küllî-cüzî sıralaması gözetilerek tertibi, tasnifi ve tartışılması, hemen her meselenin mahiyeti, imkânı, vukuu ve cevazı yönüyle işlenmesi, mantıkî ispat türlerinin delillendirmeye temel teşkil etmesi, ele alınan meselelerin mantık terminolojisi kullanılarak ve mantıktaki ispatlama tarzı gözetilerek yeniden inşa edilmesi, fürû meselelerinden örneklendirmeye, farklı görüşleri cemetmeye önem vermeksizin daha nazarî bir çerçevede konuların işlenmesi, onların eserlerinin mümeyyiz vasıflarını oluşturur. Bu tarz bir yaklaşım, usulü, fürûdan ziyade kelâm ilminin küllîliğine yakınlaştırır, usulcünün fakihliğinden ziyade kelâm, mantık ve dil ilimlerindeki bilgisinin derinliğini öne çıkarır. el-mahsûl ün mektebin temel metni olarak ortaya koyduğu usul anlayışı ve tarzı, sadece Tâceddin el-urmevî, Sirâceddin el-urmevî, Karâfî, Kādî Beyzâvî, Şemseddin el-isfahânî ve Safiyyüddin el-hindî gibi çok sayıdaki mektep mensubunu etkilemekle kalmamış, kelâm ilmiyle bağlantılı olarak ortaya koyduğu ilim zihniyeti bakımından benzer bir yaklaşıma sahip olan Âmidî, Sadrüşşerîa, Molla Fenârî gibi usulcüleri de etkilemiş, usul yazımında önemli bir dönüm noktası teşkil etmiştir. el-mahsûl ü veya ondaki bir kısım görüşleri tenkit etmek üzere yola çıkan Emînüddin et-tebrîzî ve Nahcuvânî gibi âlimler de aslında söz konusu usul yazımının gelişimine katkıda bulunmuşlardır. Mektebin usul anlayışına esaslı muhalefet İbnü s-salâh ve İbn Teymiyye gibi mantık ilmine mesafeli duran âlimlerden gelmiş, onların muhalefeti yeni tarzda bir usul yazımından kaçınmalarına ve farklı çareler aramalarına yol açmıştır. Onların bu tavrı, Memlükler döneminin ilim çevrelerine etkide bulunmuş, gerek ilmî yönelişin gerekse eğitim ihtiyaçlarının katkısıyla Râzî etkisinin sürmesine rağmen üslûp açısından bir kırılma ve farklılaşma ortaya çıkmıştır. 261

22 Bibliyografya Apaydın, H. Yunus, İ lâmü l-muvakkıîn, DİA, XXII (2000), 75. el-basrî, Ebü l-hüseyin, el-mu temed, nşr. Muhammed Hamîdullah, Dımaşk: Institut Français de Damas, 1383/1964. Başoğlu, Tuncay, Fıkıh Usûlünde Fahreddin Râzî Mektebi, İstanbul: İSAM Yayınları, el-hindî Safiyyüddin, Muhammed b. Abdürrahîm, el-fâik fî usûli l-fıkh, nşr. Mahmûd Nassâr, Beyrut: Dârü l-kütübi l-ilmiyye, 1426/ , Nihâyetü l-vüsûl fî dirâyeti l-usûl, nşr. Sâlih b. Süleyman el-yûsuf Sa d b. Sâlim es-suveyh, Mekke-Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-bâz, 1419/1999. el-isfahânî, Şemseddin, Muhammed b. Mahmûd, el-kâşif ani l-mahsûl fî ilmi l-usûl, nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz, Beyrut: Dârü l-kütübi l-ilmiyye, 1419/ , el-kavâidü l-külliyye, Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr Kādî Beyzâvî, Minhâcü l-vüsûl ilâ ilmi l-usûl, nşr. Mustafa Şeyh Mustafa, Beyrut: Müessesetü r-risâle, Kaplan, Hayri, Bahâ Veled, Şems ve Mevlânâ nın Râzî ye Yönelik Eleştirileri ve Râzî nin Sûfîlere / Tasavvufa Bakışı, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, VI/14 (2005), s Karâfî, el-ihkâm fî temyîzi l-fetâvâ ani l-ahkâm ve tasarrufâti l-kādî ve limâm, nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Halep: Mektebetü l-matbûâti l-islâmiyye, 1387/ , Nefâisü l-usûl fî şerhi l-mahsûl, nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali M. Muavvaz, Mekke-Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el- Bâz, 1416/ , Şerhu Tenkīhi l-fusûl fî ihtisâri l-mahsûl, Beyrut: Dârü l-fikr, 1424/

23 FIKIH USULÜNDE FAHREDDİN ER-RÂZÎ MEKTEBİ Râzî, Fahreddin, el-mahsûl fî ilmi l-usûl, nşr. Tâhâ Câbir Feyyâz el-alvânî, Beyrut: Müessesetü r-risâle, 1412/ , el-me âlim fî usûli l-fıkh, nşr. Ali M. Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Kahire: Dârü l-ma rife, 1414/ , Münâzarât, nşr. Fethullah Huleyf, A Study on Fakhr al-dîn al- Râzî içinde, Beyrut: Dârü l-meşrik, 1984, s , Nihâyetü l-ukūl, Süleymaniye Ktp., Râgıb Paşa, nr , er-riyâzü l-mûnika fî ârâi ehli l-ilm, nşr. Es ad Cum a, Tunus: Merkezü n-neşri l-câmiî, Safedî, Selâhaddin Halîl b. Aybek, el-fâik fî usûli l-fıkh, nşr. Mahmûd Nassâr, Beyrut: Dârü l-kütübi l-ilmiyye, 1426/ , el-vâfî bi l-vefeyât, nşr. Ahmed el-arnaût - Türkî Mustafa, Beyrut: Dâru ihyâi t-türâsi l-arabî, 1420/2000. Sübkî, Kādılkudât Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali, el-ibhâc fî şerhi l-minhâc, nşr. Şa bân Muhammed İsmâil, Kahire: Mektebetü l-külliyyâti l-ezheriyye, / , el-kavâidü l-külliyye, Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr el-urmevî, Sirâceddin, et-tahsîl mine l-mahsûl, nşr. Abdülhamîd Ali Ebû Züneyd, Beyrut: Müessesetü r-risâle, 1408/1988. el-urmevî, Tâceddin, Muhammed b. Hüseyin, el-hâsıl, nşr. Abdüsselâm M. Ebû Nâcî, Bingazi: Câmiatü Kâryûnus, Vekîlî, Sagīr b. Abdüsselâm, el-imâm eş-şihâb el-karâfî-halkatü vaslin beyne l-meşrık ve l-magrib fî mezhebi Mâlik fi l-karni s-sâbi, Rabat: Vizâretü l-evkāf ve ş-şuûni l-islâmiyye, 1417/