YÜKSEK LİSANS TEZİ T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÖZBEK TÜRKÇESİNDE ENKLİTİKLER

Transkript

1 BAHAR SAĞIR ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ANABİLİM DALI ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ BİLİM DALI T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ÖZBEK TÜRKÇESİNDE ENKLİTİKLER BAHAR SAĞIR AĞUSTOS 2015 ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ANABİLİM DALI ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ BİLİM DALI AĞUSTOS 2015

2

3 ÖZBEK TÜRKÇESİNDE ENKLİTİKLER BAHAR SAĞIR YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ ANABİLİM DALI ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ BİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ AĞUSTOS 2015

4

5

6 iv ÖZBEK TÜRKÇESİNDE ENKLİTİKLER (Yüksek Lisans Tezi) Bahar SAĞIR GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Ağustos 2015 ÖZET Bu çalışmada Özbek Türkçesindeki enklitikler incelenmiştir. Aynı zamanda belirlenen enklitiklerin tarihi Türk lehçelerindeki durumları, zaman içerisinde geçirdikleri fonolojik değişiklikler tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda Özbek Türkçesinden altı eser belirlenerek fişleme yapılmıştır. Tarihi Türk lehçelerinden ise döneme ait metinlerde tespit edilmiş olan örnekler verilmiştir. Giriş kısmında, çalışmanın amacı ve yöntemi hakkında bilgi verildikten sonra enklitiğin tanımından yola çıkılarak önce klitiğin tanımı yapılmış ve sırasıyla enklitik, proklitikle beraber enklisis ve proklisis süreci hakkında kısa bilgi verilmiştir. Enklitik terimi yerine kabul görmüş Türkiye Türkçesindeki edat, Özbek Türkçesindeki yükleme kavramları tanıtılmıştır. Ek hȃlindeki ve kelime hȃlindeki enklitikler olarak ikiye ayrılan çalışmada önce incelen enklitik verilmiş sonrasında yapısı, kullanımı ve işlevleri belirlenmiştir. Kullanım kısmında tespit edildiği kadarıyla ele alınan enklitiğin hangi kelime türleriyle daha sık kullanıldığı belirlenmeye çalışılmıştır. Toplamda incelenen yirmi üç enklitiğin bir kısmının yapısı ve kullanımı hakkında taranan gramer kaynaklarında herhangi bir bilgiye ulaşılmamış olup sadece Özbek Türkçesinde belirlenen işlevlerdeki örnekleri verilmiştir. Sonuç kısmında ise incelenmiş olan tüm enklitikler hakkında kısa bilgi verilmiş ve ekler kısmında da bu enklitikler tablolar hȃlinde gösterilmiştir. Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Enklitik, Klitik, Edat, Yükleme, Eski Türkçe, Türkiye Türkçesi, Sayfa Adedi : 161 Özbek Türkçesi. Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YILDIRIM

7 v ENCLİTİCS İN UZBEK TURKISH (M. Sc. Thesis) Bahar SAĞIR GAZI UNIVERSITY SOCIAL SCIENCES INSTITUTE August 2015 ABSTRACT Enclitics of Uzbek Turkish was examined in this study. History of determined enclitics, their positions within Turkish dialects and their phonological changes evolved in time was attempted to be identified at the same time. In this context, six works of art was selected from Uzbek Turkish and analysis was carried out scanning. As to historical Turkish dialects, samples that was determined from texts belonged to the term were given. In the introduction part, firstly aim and method of study was stated and then definition of clitic was made on the basis of definition of enclitic and respectively a brief information was given about the process of enclisis and proclisis, along with enclitic and proclitic. The concepts of edat that was accepted by Turkey Turkish instead of the term of enclitic and yükleme in Uzbek Turkish were introduced. The study was divided into two parts as enclitics in the form of addition and word. In the study, first of all analyzed enclitic was given and then its structure, its use and its functions were determined. According to gained determinations in use section, enclitic is frequently used with what kind of word types was attempted to be determined. Any information was not reached in grammar sources where structures and uses of some part of totally examined twenty three enclitics were scanned but only samples whose functions were determined in Uzbek Turkish were given. In the conclusion section, a brief information was given about all of the examined enclitics and these enclitics were showed as tablos in the appendix. Science Code : Key Words : Enclitic, Clitic, Postposition, Old Turkic, Turkey Turkish, Uzbek Turkish. Page Count : 161 Supervisor : Asst. Prof. Dr. Hüseyin YILDIRIM

8 vi TEŞEKKÜR Çalışma sürecim boyunca değerli görüş ve yardımlarıyla her zaman yanımda olarak beni en doğru şekilde yönlendiren danışmanım Yrd.Doç.Dr. Hüseyin YILDIRIM a, taradığım eserlerin word ortamına aktarımında bana destek olan hocam Yrd.Doç.Dr. Veli Savaş YELOK a, bilgileriyle her daim önümüzü açan, bizlere ışık olan çok değerli hocalarımız Prof.Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN ve Prof.Dr. Ahmet BURAN a, tezim doğrultusunda çeşitli konularda bilgisinden faydalandığım kıymetli hocalarım Prof.Dr. Naciye YILDIZ a, Prof.Dr. Ercan ALKAYA ya, Yrd.Doç.Dr. Ferhat TAMİR e, çevirmekte zorlandığım Rusça metinlerin bilgi haline getirilmesinde desteğini esirgemeyen hocam Prof.Dr. Mehman MUSAYEV e ve burada adını sayamadığım tüm hocalarıma, yüksek lisans dönemimden itibaren her daim beni destekleyen, çalışmalarımda bana manevi güç veren güzel insan, hocam Arş.Gör. Tuğba BAYRAKDARLAR a, tez sürecim boyunca destekleriyle yanımda olan çok kıymetli arkadaşlarım Özlem CİVANDAĞ, Damla ARSLAN, Zeynep BOZYEL e ve burada olmamı sağlayan, varlıklarıyla beni hayata bağlayan kıymetli aileme sonsuz teşekkürler.

9 vii İÇİNDEKİLER ÖZET... iv ABSTRACT... v TEŞEKKÜR... vi KİRİL ALFABESİ VE ÇEVİRİ YAZISI İŞARETLERİ... x KISALTMALAR... xi GİRİŞ BÖLÜM ENKLİTİĞİN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI 1. ENKLİTİĞİN TANIMI Kavram Sorunu Edatın Tanımı ve Sınıflandırılması Klitikler Çerçevesinde Enklitik Tanımı Özbek Türkçesinde Yüklemeler ve Sınıflandırılması BÖLÜM İNCELEME EK HALİNDEKİ ENKLİTİKLER a/-ya Yapısı Kullanımı İşlevleri chi Yapısı Kullanımı İşlevleri da Yapısı Kullanımı İşlevleri dir Yapısı Kullanımı İşlevleri gina/kina/qina Yapısı Kullanımı İşlevleri... 58

10 viii 6. -ki Yapısı Kullanımı: İşlevleri kim Yapısı Kullanımı İşlevleri ku Yapısı Kullanımı İşlevleri mi Yapısı Kullanımı İşlevleri mikin Yapısı Kullanımı İşlevleri oh Yapısı oq/-yoq Yapısı Kullanımı İşlevleri u/-yu Yapısı Kullanımı İşlevleri: KELİME HALİNDEKİ ENKLİTİKLER Axir Yapısı Kullanımı İşlevleri Faqat Yapısı Kullanımı

11 ix İşlevleri G irt Yapısı Kullanımı İşlevleri Ham Yapısı Kullanımı İşlevleri Hatto/Hattoki Yapısı Kullanımı İşlevleri Na..na Yapısı Kullanımı İşlevleri Nahot/Nahotki Yapısı Kullanımı İşlevleri Naq Yapısı Kullanımı İşlevleri Xolos Yapısı Kullanımı İşlevleri Xuddi Yapısı Kullanımı İşlevleri SONUÇ TARANAN ESERLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ...161

12 x KİRİL ALFABESİ VE ÇEVİRİ YAZISI İŞARETLERİ А-a Ä-ä Б-б B-b В-в V-v Г-г G-g Д-д D-d E-e E-e, ye(kelime başında) Ë-ë Yå-yå Ж-ж C-c З-з Z-z И-и İ-i Й-й Y-y К-к K-k (ince) Л-л L-l М-м M-m Н-н N-n О-о Å-å (yuvarlak a) П-п P-p Р-р R-r С-с S-s Т-т T-t У-у U-u, Ü-ü Ф-ф F-f Ӽ-ӽ Ḫ-ḫ (hırıltılı h) Ц-ц TS-ts Ч-ч Ç-ç Ш-ш Ş-ş Ъ Kalınlaştırma işareti Э-э E-e (kelime başında) Ю-ю Yu, yu Я-я Ya, ya Ў-ў O-o, Ö-ö Қ-қ Q-q (kalın) Ғ-ғ Ġ-ġ (kalın) X-x H-h HГ-нг Ng-ng ь İnceltme İşareti

13 xi KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Taranan Eserlerin Kısaltmaları Açıklamalar A Alpamış Destanı AH AL Atabetü l-hakayık Abuşka Lügȃtı B Batı BD Bȃki Divȃnı BH Balalık Hatıralarım CC Codex Cumanicus D Doğu DK Dede Korkut DLT Divȃnü Lügȃti t-türk FST Ferhengnȃme-i Sadi Tercümesi G Güney GN Garibnȃme GT Gülistan Tercümesi HŞ Hüsrev ü Şirin KB Kutadgu Bilig KE Kısȃsü -l Enbiyȃ K Kuzey K Kültigin Yazıtı KGK Kendi Gök Kubbemizden KK Kecha va Kündüz KN krş Kitȃb fi Nüşşȃb Karşılaştırınız N Nevaiy ND Nedim Divȃnı NF Nehcül Ferȃdis Ozn Oznaçennaya Yazıtı ÖK Ötken Künler

14 xii RGS RŞ SNB T TDG TS YD YKB Royo Yohud Gülistonga Safar Rübȃb-ı Şikeste Süheyl ü Nev Bahar Tonyukuk Yazıtı Türk Dili Grameri Tarama Sözlüğü Yunus Divȃnı Yahya Kemal Beyatlı

15 1 GİRİŞ Kendisinden önceki unsura fonetik açıdan bağlanarak onu pekiştirme, sınırlama, benzetme, tasdik etme, ayırma ve tahminde bulunma gibi çeşitli yönlerden etkileyen ve bağlandığı önermenin anlamını sınırlamayla birlikte bazı durumlarda genişleten yapıya enklitik denir. Bu yapı Türkiye Türkçesinde ek-edat (Üstüner 2003, Nalbant 2004), sona gelen edat (Kocasavaş 2003), sonasığınık sonasığınık (Vardar 1998), pekiştiricikuvvetlendirici (Tulum 1993) gibi farklı terimlerle adlandırılmıştır. Aynı yapı için Özbek Türkçesinde yükleme kavramı kullanılmaktadır. Buradan anlaşılacağı üzere yapı hakkında ortak bir görüş bulunmamaktadır. Çalışmada ilk önce edatlar hakkında kısa bir bilgi verilmiştir. Ancak çalışmanın asıl konusunun enklitikler olması sebebiyle bu kısım kısa tutulmuş ve edatlar konusunda önemli görülen birkaç tasnif verilmiştir. Daha sonrasında enklitik teriminin anlaşılabilmesi için klitik terimine değinilmiştir. Crystal, Trask, Kornflit, Kerslake ve Erdal gibi araştırmacıların görüşleriyle enklitik terimi açıklanmaya çalışılmıştır. Yükleme terimi ise taranan Özbek gramerlerinden yola çıkılarak yapılmıştır. Çeşitli gramerlerdeki yükleme tasnifleri, tasniflerde göz önünde tutulan ölçütler dȃhilinde verilmiştir. Özbek Türkçesi gramerlerinin çoğunda bu yapıların sınıflandırılması sorunu ilk bakışta göze çarparken gramerlerin bir kısmında bu yapılar sona gelen edat olarak alınmış, bir kısmında da sadece edat olarak verilmiş, hatta bazı yapılar yükleme sayılmamıştır. Enklitik sahasında yapılmış çalışmaların çoğunlukla tek bir enklitik üzerine yapılmış olması sebebiyle sadece elde bulunan veriler ışığında Özbek Türkçesindeki enklitiklerin durumu incelenmiştir. Çalışma ek hȃlindeki enklitikler ve kelime hȃlindeki enklitikler olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. Önce incelenen enklitik ve yapısı daha sonrasında kullanımı ve taranılan eserlerdeki işlevleri verilmiştir. Yapısı kısmında açıklanmaya çalışılan enklitiğin Eski Türkçeden itibaren tarihsel seyri verilirken kullanımı kısmında ise bu yapının Özbek Türkçesindeki durumu belirtilmiş ve hangi kelime türleriyle daha sık kullanıldığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Burada enklitiğin geçtiği cümle italik, bunun Türkiye Türkçesi ne aktarması düz yazı şeklinde verilmiş ve enklitik koyu (bold) yazı biçimiyle belirginleştirilmiştir. Kullanım kısmı kelime hȃlindeki enklitiklerde oldukça kısa tutulmuştur. Çünkü kelime enklitikler, ek enklitiklerden farklı olarak sadece bir yapıya bağlanmak zorunda değildir. Anlamı pekiştirme veya sınırlama, ayırma, belirsizlik

16 2 kazandırma ihtiyacının hissedildiği bütün cümlelerde kullanılmaktadırlar. Kelime hȃlinde incelediğimiz bu yapılar farklı lehçelerde modal söz olarak adlandırılmaktadır. Özbek Türkçesi nde de bazı durumlarda modal sözler olarak değerlendirilen bu yapılar aynı zamanda yükleme tasniflerinde kelime hȃlindeki yüklemeler olarak verilmektedir. Dil özelliklerini de yakından takip etmek amacıyla Keça va Kündüz (Çolpan), Nevaiy (Aybek), Balalık Hatıralarım (Aybek), Rüya Yahud Gülistana Sefer (Ahmed Azam), Ötken Künler (Kadiriy), Alpamış (Yoldaşoğlu) şeklinde aralığından altı eser seçilmiştir. Tespit edilme aşamasında enklitiklerin hem cümle başı ve ortasındaki kullanımları hem de cümle sonundaki kullanımları taranmıştır. Taranan enklitiğin de önce bütün eserlerdeki örnekleri alınmış, daha sonrasında işlev farklılığı belirlenerek diğer örnekler elenmiştir. Enklitik başına her eserden ikişer örnek olmak üzere toplamda on örnek sıralanmıştır. Ancak bir kısım enklitiklerin taranan eserlerin bazılarında mevcut olmaması sebebiyle sadece tespit edilmiş olan eserdeki örnekleri verilmiştir. Tezin oluşum aşamasında tarama yöntemi kullanılmıştır. Seçilen eserlerden Balalık Hatıralarım ve Alpamış diğer eserlerden farklı olarak kiril alfabesiyledir. Buna bağlı olarak metnin karışık düzende görülmemesi amacıyla önce enklitiğin tespit edildiği kiril harfli cümle italik yazı biçiminde verilmiş, hemen altında transkripsiyonlu aktarımı düz yazı şeklinde gösterilmiştir. Türkiye Türkçesine aktarılmış kısım da düz yazı şeklinde en altta yer alırken incelenen enklitik hem kirilli metinde hem transkripsiyonlu metinde hem de aktarma metninde bold (koyu) yazı tipinde verilmiştir. Ayrıca aktarılan kısımlar tırnak içerisindedir. Sonuç kısmında ele alınan enklitiklerin tamamı hakkında maddeler hȃlinde kısa bir bilgi verilmiştir. Ayrıca enklitiklerin herhangi bir kelime türüne bağlanması zorunluluğu olmadığına değinilmiştir. Verilen tablolarda da enklitiklerin yapısına ve işlevine göre sınıflandırılması gösterilmiştir.

17 3 1. ENKLİTİĞİN TANIMI 1.1. Kavram Sorunu Diller içerisinde farklı şekillerde ve görevlerde olsa da anlamı doğrudan etkileyen birtakım unsurlar mevcuttur. Bu ögeler kullanıldığı cümle içerisinde görmezden gelinebilir veya tamamen cümleden atılabilir. Çıkarıldıkları zaman da söz diziminde öge bakımından herhangi bir bozukluk meydana getirmezler. Ancak bu unsurlar gerek cümle başında gerekse de cümle sonunda eklendiği sözcüğe pekiştirme, anlamı sağlama, kuvvetlendirme, sınırlama ve alay gibi çeşitli vazifeler yüklemekte hatta bu anlamları pekiştirmektedirler. Bu unsurlar ait oldukları dile özgüdür. Buna bağlı olarak da farklı bir dile aktarılırken ne ile ifade edileceği konusunda sıkıntılar ortaya çıkmaktadır. Enklitik alanında yapılmış çalışmalar da kısıtlı olmakla birlikte her araştırmacı bu unsur için farklı bir terim kullanmıştır. Bir kısım araştırmacılar bu parçaları ünlem edatı başlığı altında verirken bir kısım ise ayrı bir edat örneğin, kuvvetlendirme edatı-pekiştirme edatı olarak değerlendirmektedir. Die hervorhebende Partikel (Gronbech 1936), ek (Arat 1951), tekit (Çağatay 1978), zarf eki (Önler 1996), adverbial suffix (Duman 2002), sona gelen edat (Kocasavas 2003), sonasığınık (Vardar 1998) edat (Kasgarlı 2004), ek-edat (Üstüner 2003, Nalbant 2004) enklitik (Rȁsȁnan 1957, Crystal 1994, Lewis 1967, Ercilasun 2008, İpek 2009, Nalbant 2004, Özönder 2001), pekiştirici/kuvvetlendirici (Tulum 1993), kuvvetlendirme edatı/pekiştirme edatı (Korkmaz 2005) gibi farklı terimlerle ele alınıp incelenmiştir. Bu kavram adlandırma kargaşası bugün de devam etmektedir. Çoğunlukla da sadece bir enklitik üzerine yoğunlaşılarak konu açıklanılmaya çalışılmıştır. Bütün enklitikleri ele alan, kökeni ve yapısı hakkında bilgi veren kaynaklar henüz mevcut değildir. Kavram adlandırma kargaşasından ötürü bu çalışmada tespit edilmeye çalışılan enklitikler için araştırmacıların görüşlerine yer verirken kimi zaman edat kimi zaman enklitik kimi zaman ise yükleme terimleri kullanılmıştır. Bu çalışmanın konusunun enklitik olması sebebiyle edatlar üzerine yapılmış çalışmaların tamamından ziyade birkaç temel çalışma ve tasnif verilmiştir.

18 Edatın Tanımı ve Sınıflandırılması Türkiye Türkçesinde edat konusunda yapılmış temel çalışma Necmettin Hacıeminoğlu nun Türk Dilinde Edatlar isimli eseridir. Hacıeminoğlu, edatı tek başlarına anlamı olmayan ancak cümledeki diğer kelime ve kelime grupları arasında çeşitli bakımdan ilgiler kurmaya yarayan alet sözler olarak tanımlamıştır. Edatların, vazife yönüyle isim çekim eklerine benzediğini ve donmuş, kalıplaşmış sözler olduğunu vurgulamıştır. Yine Hacıeminoğlu, Türk dilinde asıl olarak isim ve fiil olmak üzere iki tür kelime grubunun olduğunu, edatların da bir ismin ya da fiilin uzun süre aynı işlevde kullanılması sonucunda kalıplaşmış veya anlamca aşınmış sözler olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca edatların tek başlarına anlam taşımamaları ve çekime girmemelerini gerekçe göstererek cümle içinde isimler ve fiillerden farklı yapılar olduğu tespitini yapmıştır. Farklılıkların da özellikle kullanım sırasında ortaya çıktığını ve bu farklılıkların göz ardı edildiği zaman aslında bütün edatların aslî şeklinin ya bir isme ya da bir fiile uzandığını ortaya koymuştur (Hacıeminoğlu 1984:5-6). Hacıeminoğlu Eski Türkçeden itibaren edatları yapı, menşe ve içerik açısından beş gruba, anlam ve işlevlerine göre de on gruba ayırmıştır: Yapı, Menşe ve İçerik Açısından: 1. Fiilden Türeyenler 2. İsimden Türeyenler 3. Yapısı ve Menşei Bilinmeyenler 4. Taklidȋ Söz Mahiyetinde Olanlar 5. Yabancı Asıllı Olanlar Anlam ve İşlevleri Açısından: 1. Çekim Edatları 2. Bağlama Edatları 3. Kuvvetlendirme Edatları 4. Karşılaştırma-Denkleştirme Edatları 5. Soru Edatları 6. Çağırma-Hitap Edatları 7. Cevap Edatları

19 5 8. Ünleme Edatları 9. Gösterme Edatları 10. Tekerrür Edatları Hacıeminoğlu, bu tasnif sonrasında her bir edatı da kendi içerisinde gruplara ayırmıştır (Hacıeminoğlu 1984: 2-3) Korkmaz, Şekil Bilgisinin Özellikleri ve Kelime Yapımı, Anlamlı Kelimeler, Görevli Kelimeler, Anlamlı ve Görevli Kelimeler çerçevesi altında dört temel gruptan oluşturduğu Türkiye Türkçesi Şekil Bilgisi Grameri adlı eserinde edatları, görevli kelimeler başlığı altında ele alarak kapsamlıca açıklamıştır. Korkmaz a göre edat, tek başlarına anlamları olmayan, isim ve isim soylu kelime veya kelime gruplarından sonra gelerek anlam bakımından onlara bağlı bulunan, gramer açısından da onlara hükmeden ve aynı zamanda eklendikleri kelimelerle cümledeki diğer kelimeler arasında anlam ilişkileri kuran görevli sözlerdir. Edatların cümle içinde oluşturdukları anlam ilişkileri çoğunlukla geçici olmakla birlikte benzerlik, başkalık, miktar, sebep, vasıta, mekȃn, yön gösterme, beraberlik ve zaman gibi ilişkilerdir (Korkmaz 2003:1052). Korkmaz bu eserinde yaptığı tasnifte edatları taşıdıkları temel özelliklere göre üç gruba ayırır: 1. Yapı ve Kökenleri Açısından Edatlar 2. Kullanılış Biçimleri Açısından Edatlar 3. Görevleri Açısından Edatlar Bu üç temel grup da kendi içerisinde alt gruplara ayrılmaktadır: 1. Yapı ve Kökenleri Açısından Edatlar: 1.1.Türkçe Kökenli Edatlar İsim kökenli edatlar Fiil kökenli edatlar 1.2.Yabancı Kökenli Edatlar 2. Kullanılış Biçimleri Açısından Edatlar: 2.1.Yalın Durum İsteyen Edatlar 2.2.İlgi Durumu İsteyen Edatlar 2.3.Yönelme Durumu İsteyen Edatlar 2.4.Çıkma Durumu İsteyen Edatlar

20 6 3. Görevleri AçısındanEdatlar: 3.1. Aitlik ve İlgili Olma İlişkisi Kuranlar 3.2. Benzerlik, Tıpkılık, Denklik İlişkisi Kuranlar 3.3.Belirtme Yoluyla Başkalık İlişkisi Kuranlar 3.4. Beraberlik ve Vasıta İlişkisi Kuranlar 3.5. Miktar ve Derece İlişkisi Kuranlar 3.6. Uygunluk, Denklik ve Nisbet İlişkisi Kuranlar 3.7. Sebep, Maksat, Gaye, Hedef İlişkisi Kuranlar 3.8. Karşıtlık, Karşılaştırma, Zıtlık İlişkisi Kuranlar 3.9.Yön Gösterme İlişkisi Kuranlar Şüphe, Tatmin, Aşırılık, Pekiştirme Bildiren ki Edatı (Korkmaz 2003: ). Korkmaz ve Hacıeminoğlu dışında, Ergin (2009), Deny (1941), Gülensoy (2000), Ediskun (1985), Güneş (1996), Toparlı (1999), Bilgegil (1984), Banguoğlu (1995), Topaloğlu (1989), Hengirmen (1995), Adalı (2004), Li, Yong-Song (2004), Gencan (1979) ın da edatla ilgili açıklamaları ve tasnifleri bulunmaktadır Klitikler Çerçevesinde Enklitik Tanımı Enklitik kelimesi İngilizce kökenlidir (Red House 1990:313), Türk dillleri konusunda ilk ve temel çalışma Marcel Erdal a aittir. Marcel Erdal Clitics in Turkish isimli çalışmasında, klitikleri bağımsız bir kelimeyle morfolojik değil ama fonolojik bir birim oluşturan anlam taşıyıcı bir varlık olarak tanımlar; klitiklerin fonolojik seviyede ek, morfolojik seviyede ise kelime olarak sayılabileceğini belirtir. Erdal için enklitiklerin bağlı bulunduğu kelime veya kelime grubu önemlidir. Burada da host terimi ortaya çıkmaktadır. Ercilasun bu terimi Türkiye Türkçesine ağırlayıcı olarak çevirmenin mümkün olabileceğini söyler (Ercilasun 2008: 41). Yine Erdal a göre klitikler, işte bu ağırlayıcı yani host olan kelimelere ahenk yönünden bağlıdır; fakat ağırlayıcı kelimeler, bu klitikler olmaksızın da sağlam biçimde oluşturulmuş unsurlardır. Klitiklerin konumları, sentaktik düzenlemenin algılanmasıyla ilgili olsa da klitikler öncelikle fonolojik olarak fark edilebilirler. Ağırlayıcı kelime ise, klitiklerin fonolojik alanını oluştururken çok defa sentaktik alanları onlardan daha geniştir (Erdal 2000: 41).

21 7 Erdal klitiklerle eklerin farklarını şöyle belirler: 1. Ekler, birleşim noktasında yüksek bir seçiciliğe sahiptir ki bu sebepten belli kelime türlerine eklenirler ve çoğunlukla da bu türlerin belirlenmesinde rol oynayarak gramer kümelerini oluştururlar; veya kelimelerin cümle içerisindeki sentaktik yerlerini bulmasında yardımcı görev üstlenirler. Klitikler ise eklerin aksine farklı türlere ait kelimelere bağlanmakla beraber aynı zamanda bu kelimelerin gramatikal yönlerine veya cümledeki vazifelerine farklı şekillerde katkıda bulunabilirler. 2. Ekler ve taban arasında kelime boşluğu bulunmaz, ancak klitiklerle ağırlayıcısı arasına kelimeler girebilir. 3. Klitikler, ağırlayıcılarıyla birleşme noktasında onların formunu değiştirmezler fakat ekler, tabanlarıyla birleşirken onları değiştirecek biçimde birleşmezler; ekler ise tabanlarıyla birleşirken onu değiştirebilir ve buna bağlı olarak tabanlar düzensizlik gösterir. 4. Ekler normal kelime vurgusunu taşıyabilirken klitikler asla vurgulu olmazlar. 5. Klitikler, içinde klitik bulunan başka bir unsurla birleşebilirken eklerin birleşme özelliği yoktur. 6. Klitikler, araştırmacılarca kelime türlerinden biri olarak kabul edilebilir fakat ekler için bu ileri sürülemez. Klitiklerle kelimelerin de birtakım ayrılıkları bulunmaktadır. Erdal bunu da şu şekilde ifade etmiştir: a. Klitikler, gerek gramer kuralları sebebiyle, gerekse de dikkat çekme amacıyla, kesinlikle vurgu taşımazlar. Ancak kelimeler, bazı kullanımlarında vurgulu bir heceye sahip olabilmekte ve yine dikkat çekme amacıyla ek bir fonetik vurgulama işlevi de üstlenebilmektedirler. Kelimelerin bir kısmı fonolojik kelime gruplarına katılıp vurgusunu kaybedebilmekteyken klitiklerde bu durum söz konusu değildir. b. Klitikler hem ağırlayıcılarıyla hem de kendi aralarında tam manasıyla bir düzene sahiptirler; kelimelerin diziliş sırası ise konuşucunun tutumuna bağlıdır. c. Sentaktik bir oluşum ek taşıyan kelimeleri etkileyebilir, bunun yanı sıra klitiklerin kendilerini de etkileyebilir, ancak; klitik gruplarını etkileyemez. (Erdal 2000: 41-42). Marcel Erdal, bu ölçütler kapsamında incelediği Türkiye Türkçesindeki enklitikleri altı madde altında toplamıştır:

22 8 1. Zaman bildiren: (y)ken. 2. Son ek alan : (y)a ve Dır. 3. İki epistemik tanımlık/parçacık: (y)miş, Dır. 4. Dikkat çekici unsurlar: mi (soru), DA, Dır, (y)sa. 5. Zamir özneler: (y)im, sin, (y)iz, siniz 6. Bildirme şekli : (y)di+, (y)sa+ (Erdal 2000: ). Ahmet B. Ercilasun, La Enklitiği ve Türkçede Bir Pekiştirme Enklitiği Teorisi adlı makalesinde Erdal ın bu sınıflandırmasını verir ve bu maddelerden dördüncü sırada olan highlighting elements yani dikkat çekici unsurlar kısmının pekiştirme ilgili olduğunu ifade eder. Aynı zamanda onlar için pekiştirici unsurlar yahut pekiştirme enklitikleri denilmesinin de uygun olabileceğini ileri sürmüştür. Makalesinde, genelde enklitikle ilgili yapılmış çalışmaları sıralamış, özelde la enklitiğini ele alarak konunun sınırlarını çizmiştir. Tarihȋ ve yaşayan Türk lehçelerinde kullanılan -A(y), -AgU (>av), -An, -Aañ, -çu (-çi, -si, -si, -ji), -Da, -du, (dū, dō, duo), -gil, -gu, -ha, -I, -i, -kan, -ka:(y), -kü, -la, -Il / lu, -ma, -mu, -ne (>-na), ok (>ok, -ak,-k), -sa, -si, -sin, -se, -su, -U, -(I)y pekiştirme edatlarını tespit etmiş ve bu doğrultuda pekiştirme enklitiği teorisini ortaya koymuştur (Ercilasun 2008: 35-56). Ercilasun un teorisi Trask, Erdal ve Lewis gibi bilim adamlarının görüşleriyle de uyuşmaktadır: 1.Pekiştirme enklitikleri, kelime türü ayırt etmez; her türdeki kelimeden sonra gelebilir (krş. Erdal, a maddesi). 2. Pekiştirme enklitiklerinin işlevi tek kelimeyle sınırlı değildir; kelime gruplarını ve cümleyi de kapsayabilir (krş. Glossary, 1. madde). 3. Pekiştirme enklitikleri ek sırası gözetmez; eklerden önce de sonra da gelebilir (krş. Erdal, b maddesi). 4. Pekiştirme enklitikleri üst üste gelebilir (krş. Erdal, e maddesi). 5. Pekiştirme enklitikleri +CA, +ti eşitlik ekleriyle ve l, n, ŋ, m pekiştiricileriyle sıkça bir araya gelebilir. 6. Pekiştirme enklitikleri birbirlerinin yerine kullanılabilirler. 7. Pekiştirme enklitikleri dilin ses özelliklerine uymak zorunda değildir.

23 9 8. Pekiştirme enklitikleri gramerleşmede rol oynar; ekleşip kalıplaşabilirler ve yeni kelimeler yapabilirler. 9. Pekiştirme enklitikleri, pekiştirme yanında rica, istek, yalvarma, acıma, hayret, hitap, soru, bağlama, benzerlik, zaman gibi anlam çalarları (nüansları) kazanabilirler. 10. Pekiştirme enklitikleri vurgusuzdurlar (krş. Lewis, Trask, Erdal). 11. Pekiştirme enklitikleri kullanılmadıkları zaman, anlamdaki küçük farklılık dışında, ağırlayıcı dan çoğunlukla, bir şey eksilmez. (Ercilasun 2008: 43). Erdal, A Grammar Of Old Turkic adlı eserinde klitikleri particles(parçacıklar) başlığı altında değerlendirmiş ve dört gruba ayırmıştır: 1. Emphatic particles (Pekiştirme parçacıkları) : Ok, čak, kan, mazkan, mat, soka, či, ӓň, nӓň. 2. Connective or adversative particles (Birleştirici ve ayırıcı parçacıklar) : ymӓ, ma. 3. Epistemical particles (Epistemik parçacıklar) : Mu, Gu, la. 4. Volitive particles (İstek parçacıkları) : çu, şu (Erdal 2004: ). Celia Kerslake ve Aslı Göksel Turkish: A Comprehensive Grammar de klitikleri detaylı şekilde ele alarak şu sınıflandırmayı yapmışlardır: 1. Tanımlık/parçacık: mi (en genel işlevi evet/hayır sorularında ortaya çıkmaktadır.) 2. Konuşma bağlayıcıları: da, -(y)sa/ise, ya, ki 3. İlave bağlayıcısı: bile 4. Bildirme belirteçleri : -(y)di, (y)miş, (y)sa, zarf belirteci (y)ken, genelleştirici kiplik belirteci Dır 5. Kişi belirteçleri de bu gruba girmektedir. 6. Vasıta/birliktelik ve bağlaç belirteci: (y)la/ile ( 2005: ) Jaklin Kornflit de Turkish Descriptive Grammar adlı eserinde klitikleri ayrı bir başlık altında inceler ve sırasıyla Türkçede bulunan klitik birimlerinin çeşitleri, bu klitiklerle ilgili konumlar, klitiklerin görece sırası, klitiklerin olası kombinasyonlarında sınırlamalar olmak üzere dört ana başlıkta konuyu kapsamlıca değerlendirir. Kornflit, Türkiye Türkçesindeki enklitikleri şöyle gruplandırmaktadır:

24 10 1. Yardımcı fiiller: -(y)dı, -(y)mış. 2. Cümle parçacıkları(soru, modal, olumsuzluk): -(y)sa, -Dır, -mi, -ma- 3. Cümle bağlayıcıları: -Da, -ki 4. Anaforik tanımlıklar/parçacıklar:-ki 5. Diğerleri: -(y)la, -(y)ken, -CA, -CAsInA, -leyin (Kornfilt 1997: ) David Crystal, A Dictionary of Linguistic and Phonetics isimli eserinin klitik maddesinde kelimeye benzeyen ancak tek başına kendi söylemine sahip olmayan, fonolojik olarak cümle içerisinde yakınındaki kelimeye bağlı olan unsur şeklinde onu tanımlamış ve klitiğin birleştiği kelimeyi host olarak adlandırmıştır. Enklitik için kendinden önceki kelimeye bağımlı, proklitik için ise kendinden sonraki kelimeye bağımlı tanımlık/parça açıklamasını yapmıştır. Ayrıca bunlara ek olarak enclisis (sona kaynaşık) ve proclisis (öne kaynaşık) hakkında da bilgi vermiştir (Crystal 1994: 80-81). Enklitik üzerine çalışma yapan bir diğer isim Geoffrey Lewis tir. Turkish Grammar adlı eserinde enklitikleri Orthography and Phonology (İmla ve Fonetik) başlığı altında vurgu konusu içerisinde incelemiş, enclitic suffixes (enklitik ekler) ve enclitic words (enklitik kelimeler) şeklinde ikiye ayırmıştır. Lewis in bu sınıflandırmayı ortaya koyarken göz önünde bulundurduğu tek kıstas, enklitiklerin vurguyu barındırmaması ve bu sebepten vurguyu kendinden bir önceki heceye atmış olmasıdır. Tasnifi şu şekildedir: a. Enclitic suffixes :-le, -leyin, -ce, -cesine, -ken, -me, -yor, şahıs ekleri, Farsça izafet ünlüsü. b. Enclitic words: idi, ise, mi, gibi, için, ki, de (Lewis 1967:23-24) Larry Trask, enklitiği A Dictionary of Gramatical Terms in Linguistic te kelime ile ek arasında davranış gösteren bir parça olarak tanımlar. Onun değerlendirmesine göre genel anlamda klitik, çeşitli kelimelerin fonetik bir formudur, ancak vurgusuzdur. Bunlar özellikle, cümle içerisinde özel bir konumda var olmaya mecburdur ve fonetik açıdan yanındaki kelimeye bitişik olmak zorundadır. Klitikler temelde kendinden sonraki kelimeye bitişik olan proklitikler ve kendinden önceki kelimeye bitişik olan enklitikler şeklinde ikiye ayrılırlar (Trask 1993: 46-47). Trask, enklitik ve proklitik maddelerinde bu görüşünü tekrarlamış ve kendinden önceki unsura fonetik bakımdan bağlanan klitik, enklitiktik; kendinden sonraki unsura fonetik açıdan bağlanan klitik, proklitiktir şeklinde tanımlama yapmıştır. İngilizce couldn t sözündeki -n t, Fransızca je, tu, Türkçedeki de ve Bask dilindeki be(dahi) örneklerini vererek bunlardan Türkçe, İngilizce ve Bask dilindeki

25 11 örneklerin kendilerinden önceki unsura bağlı bulunduğunu tespit edip bu sebepten enklitik olduklarını vurgulamıştır (Trask 1993: 91, 219). American Psychological Association (APA) da enklitik; telaffuzla kendinden önceki kelimeye bağlı, bağımsız aksan ve fonolojik statüye sahip olmayan parçacık şeklinde tanımlanmıştır 1. Genel ağın çok yaygın olarak kullanılan ansiklopedisi Glossary of Linguistic Terms te klitik; sentaktik özelliğe sahip bir morfem, ancak; fonetik açıdan başka bir kelimeye bağlı olma eğilimi gösterir şeklinde tanımlanmıştır. Enklitik ise bir klitiktir, cümlenin sonuna eklenir ve tek başına kullanılır, cümleye fonetik olarak bağlanır şeklinde tanımlanmıştır. 2 Aynı sözlükte enklitiğin zıttı proklitik olarak verilmiştir. Proklitik; bir klitiktir ve fonetiksel olarak eklendiği kelimeden önce gelen parçacık, vurgusuz sözcük olarak tanımlanmıştır. Dolayısıyla enklitik morfemin sonunda kullanılırken proklitik morfemin önünde kullanılır 3. Bu tanımlamadan sonra enklitiklerin yapısı ve kullanım özellikleriyle ilgili bilgiler de verilmiştir 4. Özellikleri şu şekildedir: a. Fonetik açıdan bağlı ancak sentaktik açıdan bağımsızdır. b. Fonksiyonu, kelime veya cümle düzeyindedir. c. Farklı formlarına bağlı olmaksızın standart bir söylemle ilişkilendirilemez. d. Sıklıkla, leksikal anlamdan öte gramatikal anlam ifade eder. e. Zamirler, ön takılar, yardımcı fiiller ve bağlaçlar gibi kapalı kümelere aittir. f. Genellikle yapım ve çekim ekleri dışında kelimelerin sonuna eklenir. g. Fonetik açıdan vurguya sahip değildir. Aynı sözlükte klitiklerle ekler tablolar hȃlinde verilmiş ve bunların karşılaştırılması yapılmıştır: 1 ( ) 2 ( tarihinde alınmıştır ). 3 ( ). 4 ( ).

26 12 a. Klitiklerin işlevleri sentaktik açıdan kelime seviyesinin üzerinde, fonetik açıdan kelime seviyesiyle eşittir. Eklerin işlevleri ise, gerek sentaktik gerek fonetik bakımdan kelime seviyesidedir. b. Klitikler çeşitli sentaktik kümelere ait kelimelere eklenilebiliyorken ekler sadece tek bir sentaktik kümeye ait kelimeye eklenebilirler. c. Enklitikler kelime veya bütün kelime grubuna eklenebilir ancak ekler tek kelimelere eklenirler. d. Enklitikler kelimenin ucunda ortaya çıkarken ekler kelimeyle beraber içerisinde yer alabildiği gibi aynı zamanda kelimenin sonunda da ortaya çıkabilirler (Crystal 1980: 64, Hartmann and Stork 1972: 38, Anderson, S. 1985:158, Klavanz 1982:74-76, 83, 93-95, , Zwicky 1977:5) 5 Ersoy (2011), Başkurt Türkçesinde Kiplik İşaretleyicileri çalışmasında enklitik için parçacık terimini kullanmış ve parçacıklar diğer gramatikal kümelerin hiçbiriyle tam olarak karşılanamayan, kelimelerden de bağımsız unsurlardır şeklinde açıklama yapmıştır (Ersoy 2011: 44). Vardar (1998), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü nde, enklitiği; vurgusu olmayan ve kendinden önceki sözcükle birleşince vurguyu oluşturan öge olarak tanımlamış ve enklitik terimi için sonasığınık ifadesini kullanmıştır (Vardar 1998:186). Sarı (2010), Vardar ın bu teriminin dilciler tarafından, olumsuz anlam taşıdığı ve küçümseyici çağrışım uyandırdığı, ayrıca eksik bir tanım olduğu gerekçeleriyle pek kabul görmediğini ileri sürmüştür. Ek olarak enklitiğin ve bağlı bulunduğu kelimenin arasındaki ilişkinin sadece vurgu ile sınırlandırılamayacağını vurgulamıştır (Sarı 2010:595). Sarı, ayrıca klitiklerden bazılarının zaman içerisinde kullanımına bağlı olarak ekleşebileceğini, bu durumda da kelimeden klitikleşmeye; klitikten ekleşmeye geçen bir süreçten söz edilmesinin mümkün olacağını ileri sürmüştür 6. Nalbant, Türkçe Enklitik Edat la isimli yazısında enklitiği, kendinden önce gelen kelimeyle birleşerek bir kelime gibi okunan morfem olarak tanımlamış ve enklitik terimiyle birlikte ek-edat teriminin de kullanılabileceğini belirtmiştir. (Nalbant 2004:2157). 5 ( 6 Ayrıntılı bilgi için bkz: SARI, Mustafa(2010), Karışık Dilli Eserlerde Kelime>Enklitik>Ek Sürecinde Bir Biçim Birimi:-dAvUK/-dAyUK, Turkish Studies, Vol:5/1

27 13 Ahat Üstüner, Türkçede Pekiştirme adlı makalesinde seslerle, eklerle, kelimelerle ve söz dizimiyle olmak üzere dört çeşit pekiştirmenin olduğunu belirtir. Burada kelimelerle pekiştirmeyi de edatlarla, zamirlerle, tekrarlarla ve ek-edatlarla olmak üzere yine dörde ayırır (Üstüner, 2003). Enklitikle ilgili çalışma yapan araştırmacılardan İpek, Divȃnü Lügȃti t-türk te Geçen Enklitik Edatlar isimli çalışmasında enklitiği, kendisinden sonra geldikleri unsurun anlamını kuvvetlendiren, pekiştiren edatlardır şeklinde tanımlamış ve bu edatlardan bir kısmının ekleştiğini bir kısmının da ekleşme temȃyülü gösterdiğini vurgulamıştır. Enklitikler kullanıldığı kelimeye göre pekiştirmeden başka istek, rica, yalvarma, olasılık, şüphe, soru şaşırma ve benzetme gibi anlamlar da kazanabilir (İpek 2009: ) Özbek Türkçesinde Yüklemeler ve Sınıflandırılması Türkiye Türkçesinde bir kısım araştırmacılarca ek-edat bir kısımca da enklitik olarak kabul gören bu yapı Özbek Türkçesi gramerlerinde yükleme olarak adlandırılmaktadır. Mirzayev-Boltayev in Özbek Tili (2005) eserinde yüklemeler, yardımcı kelime grupları başlığı altında verilmiştir. Yardımcı sözler, konuşma sırasında kelimeler arasındaki gramatik ilişkileri ifade etmek için kullanılır ve bu gruba bağlaçlar, edatlar, yüklemeler girmektedir. Yüklemeler ise bir söze ya da onun ayrı eklerine çeşitli ek anlam vermek için kullanılır ve yapıca ikiye ayrılmaktadır (Mirzayev-Boltayev 2005: 220). Yüklemeler yapılarına göre ikiye anlamlarına göre ise dört gruba ayrılmaktadır: Yapılarına göre: 1. Ek hȃlindeki yüklemeler: -mi, -chi, -a, -ya, -ku, -gina,(-kina, -qina). 2. Kelime hȃlindeki yüklemeler: hatto, faqat, axir, xuddi, naq, ham, nahotki. Anlamlarına göre: 1. Kuvvetlendirme yüklemeleri: hatto, hattoki, axir, nahotki, ham, -ku, -u, -yu, -da, - oq, -yoq. 2. Sınırlandırma yüklemeleri: faqat, faqatgina, -gina(-kina, -qina). 3. Soru yüklemeleri : -mi, -chi, -a, -ya. 4. Benzetme yüklemeleri: xuddi, naq (Mirzayev-Boltayev: ).

28 14 Hamrayev Ana Tili isimli çalışmasında da yüklemelerin tanımını aynı şekilde yapmış ancak sınıflandırmayı daha geniş tutmuştur: 1. Soru ve şaşkınlık yüklemeleri; bağlandığı söze soru veya şaşkınlık anlamları katan yüklemelerdir (-mi, -chi, -a, -ya). 2. Kuvvetlendirme ve pekiştirme yüklemeleri; bağlandığı sözün anlamını veya kendi kattığı anlamı pekiştiren, sağlayan ifadelerdir (nahotki, axir, g irt, hatto (ki), -oq (-yoq), -ki (-kim), -ku, -da, -u (-yu) ). 3. Ayırma ve sınırlama yüklemeleri; bağlandığı sözün anlamını ayıran veya anlamı sınırlamaya yarayan yüklemelerdir (faqat, -gina (-kina, -qina) ). 4. İnkar yüklemesi; kendisinden sonra gelen sözün anlamını inkara çıkaran aynı zamanda tekrarlı şekilde kullanılan yüklemedir (na..na). 5. Benzetme ve kıyaslama yüklemesi; eklendiği sözcüğe benzetme ve kıyas manalarını getiren yüklemelerdir (xuddi, go yo). 6. Şüphe yüklemesi; bağlandığı sözcüğe belirsizlik ve şüphe anlamları katan yüklemelerdir (-dir). Kesinlik bildiren -dir ile aynı görünüşte olsa da kattığı anlam farklıdır (Hamrayev 2008: 83-84). Rasulov-Mirazizov Özbek Tili (2005) adlı eserde yükleme yapısını Mirzayev-Boltayev gibi yardımcı sözler içerisine dȃhil etmiş ve bağlaçlardan sonra vermişlerdir. Yükleme; parçacık, fonksiyon sözler, öneri veya çeşitli anlamlar içeren birim olarak tanımlanmıştır (Rasulov-Mirazizov 2005:170). Yüklemeler kullanılışına göre iki çeşittir. Ek hȃlindeki yüklemeler için yükleme koşimça, kelime hȃlindeki yüklemeler için ise yükleme söz terimleri kullanılmaktadır (2005:171). Söz yüklemeler bağlandığı kelimelerden kısa çizgi ile ayrılmazken koşimça yüklemeler bağlandıkları kelime ile aralarına kısa çizgi alırlar (Hamrayev 2008: 83). Anlamına göre sınıflandırma ise soru ve şaşkınlık, kuvvetlendirme ve pekiştirme, ayırma ve sınırlandırma, benzetme yüklemesi şeklindedir. Bu sınıflandırma Mirzayev-Boltayev in sınıflandırmasıyla aynı şekildedir (Rasulov-Mirazizov 2005: ). Aziz Merhan Özbek Dilinin Grameri adlı eserinde yüklemeyi, edatlar (kömekçiler) başlığı altında kapsamlı bir şeklinde değerlendirmiştir. Merhan, edatları sözcük biçiminde olan edatlar ve yükleme biçiminde olan edatlar şeklinde iki gruba ayırır. Yükleme edatları, Özbek gramerciliğinde farklı bir kategoride ele alınmaktadır. Kelime ve morfem şeklinde olan bu edatlar yalnızca isimlere değil aynı zaman da fiillere de gelebilmekte ve anlamı pekiştirmektedir. Kendilerinden sonra ek almazlar, ancak yeni bir yükleme daha alabilirler,

29 15 ve eklendikleri sözcükten bazıları (mi/mikin) hariç kısa çizgiyle ayrılarak yazılırlar 7. Cümleye pekiştirmenin yanında şaşkınlık, sınırlama, kuşku ve yadsıma, kesinlik gibi anlamlar da katmaktadırlar (Merhan, 2011:52). Sınıflandırma şu şekildedir: 1. Soru ve şaşkınlık yüklemeleri; mi, çi, a ve ya yüklemeleri cümleye soru, şaşkınlık ve şaşırma anlamları katan yüklemelerdir. 2. Pekiştirme, güçlendirme, yoğunlaştırma yüklemeleri; ku, ham, (y)u, da, (y)oq, oq gibi bazı yüklemelerin esas işlevi anlamı kuvvetlendirme ve pekiştirmedir. Ek olarak axir, hatto, hattoki, nahotki, guyo, guyoki de bu gruba dȃhildir. 3. Ayırma ve sınırlandırma yüklemeleri; gina (kina, qina), faqat. 4. Tahmin yüklemesi; dir. 5. Yadsıma yüklemesi; na...na. 6. Kesinlik yüklemesi; xuddi, naq (Merhan, 2011: 52-58). Merhan bazı yüklemeler ve işlevleri hakkında kısaca bilgi de vermiştir. Çalışmamızda bu açıklamalar dȃhilinde Özbek Türkçesinde enklitikler; ek hȃlinde ve kelime hȃlinde enklitikler olmak üzere ikiye ayrılarak incelenmiştir. Özellikle ek hȃlindeki enklitikler uyuma girmeyerek kullanılırlar. İmlȃda bu uyum gösterilmese bile telaffuz sırasında bu uyumun sağlandığı görülür. Kelime hȃlindeki enklitiklerin çoğu modal söz olarak da kullanılmaktadır. Ancak bunun yanı sıra Özbek gramerciliğinde bu yapılar yükleme tasniflerinde kelime hȃlindeki yüklemeler grubu altında da değerlendirilmektedir. 7 Bu kısım Özbek Dilinde Yüklemeler adıyla II. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi nde Nisan 2010 da bildiri olarak sunulmuştur.

30 16 EK HÂLİNDEKİ ENKLİTİKLER

31 a/-ya 1.1. Yapısı Ünlü ile biten kelimelerden sonra ya, ünsüz ile biten kelimelerden sonra ise a şeklinde kullanılmaktadır. Bu yapı, taranan eserlerin hepsinde bu görünümdedir. Zaman içerisinde kullanımına bağlı olarak bir değişiklik göstermemiştir. Cümle sonundaki kullanımı cümle başındaki kullanımından oldukça fazladır. Eklendiği kelime ile arasına kısa çizgi konularak yazılır. Bu yapı soru anlamı bildirdiği durumlarda Türkiye Türkçesi ne mi şeklinde aktarılabilir. Onay, uyarı (sakın ha!) veya güvenme bildirdiği zaman ha, duygu ifade ederken kızgınlık, üzüntü ve şaşkınlık işlevleriyle ya, -mış gibi, sanki şekillerinde aktarılabilir (Merhan 2011: 54). Pekiştirme ifade ettiği durumlarda ise elbette, tabii, peki, ya, işte, mutlaka, öyle anlamlarında aktarılması mümkündür. Necmettin Hacıeminoğlu Türk Dilinde Edatlar adlı temel eserinde a yı edat olarak kabul eder ve kısa bir bilgi verir. Hacıeminoğlu na göre a, aslında bir hitap edatıdır. Ancak bu edat özellikle çekimli fiillerden sonra kullanıldığında hitap işlevinden ayrı olarak içerisinde soru ve emir anlamı taşıyan bir tekit(pekiştirme) vazifesi de kazanmaktadır (Hacıeminoğlu 1984:218). Jean Deny, modern Türk dil bilgisi çalışmalarının ilk örneği olan Türk Dil Bilgisi isimli eserinde, bu yapıyı edatlar başlığı altında ünlemler kısmında ele almaktadır. Ünlem edatları altında çağrılı ünlem edatları grubunda yer alır. Çağrılı ünlemlerin beğenme, eylemde devamlılık ve serbestlik gibi pek çok işlevleri bulunmaktadır. Bunlardan birisi de pekiştirmedir. Pekiştirme edatı, söylenileni daha çok sağlamlaştırmak daha canlı ve kuvvetli yapmak ve bunlarla birlikte soruları pekiştirmek için kullanılır. Deny bu pekiştirme edatlarından a, ya gibi bazılarının uymaca (ekleme) olabileceğini, o zaman da bunların cümlelerin sonuna gelerek kullanıldığı vurgular (Deny 2009:631). Pekiştirme edat olarak a, bilhassa belirginliği açıklamak için sözü daha yalın hale getirmek içindir; eğer kendisinden önce gelen kelime ünlüyle bitmişse de ya ünlemi kullanılır.(deny 2009:632) Üstüner, Türkçede Pekiştirme adlı çalışmasında ek-edat(enklitik) ve pekiştirme edatı olmak üzere iki tür a yapısından söz eder. Türkçede pekiştirme eki işleviyle önceden beri kullanılan bir +A ek-edatının olduğunu, gerek tarihî Türk yazı dillerinde ve gerekse de bazı

32 18 çağdaş Türk lehçelerinde kelime içerisinde yalnız başına veya birtakım eklerle birleşerek kullanılan +A pekiştirme ek-edatının, bugün Türkiye Türkçesi ağızlarında yine aynı işlevle varlığını koruduğunu tespit etmiştir. Üstüner, bu açıklamasından sonra bazı ağızlarda kullanılan bu edatın örneklerini sıralamıştır. Bu pekiştirme ekine ses ve kullanım yönünden çok benzeyen A edatı da Türkçenin tarihȋ dönemlerinde olduğu gibi bugün de hȃlȃ kullanılmakta olup özellikle cümle başında çağrı edatı olarak işletilmektedir. Ek-edat olan A ise çoğunlukla cümle sonunda hayret ve şaşkınlık, dikkat çekme, kuvvetlendirme ifade etmek için kullanılmaktadır (Üstüner 2003:189) 8. Abdurrahman Fevzi Efendi Mikyasü l-lisȃn Kıstasü l-beyan isimli eserinde edat olarak kullanılan a için soru cümlelerinde anlamı sağlama, kuvvetlendirme; istek cümlelerinde sakındırma, azarlama, kovma; sorulara şaşkınlık anlamları katmak için işletilen pekiştirme edatı açıklamasını yapmıştır (1998: 18). Edatın şaşkınlık, takdir ve hayret ifadesi için de kullanıldığı görülmektedir (Clauson 1972:1). Divȃnü Lügȃti't-Türk'te a edatından "şaşalamayı anlatan bir edat" diye bahsedilir (1972:5). Ahmet Cevdet Paşa a, e, ya, ye için, kelimenin sonuna eklendiklerinde söylenileni kuvvetlendirme anlamı ifade ettiklerini kaydetmiştir (Özkan 2000: 59). Ayrıca S. G. Clauson, A edatının XI. yüzyıl Karahanlı metinlerinde hayret bildiren bir ünlem olarak "Ol meni a kıldı " (= beni şaşırdı.) şeklindeki ifadelerde kullanıldığını da belirtir. (Clauson 1972:1) 9 Tonyukuk Kitabesindeki Anda sakındıma T.22(O zaman düşündüm.) ifadesindeki a için araştırmacılar cümlelerin anlamını kuvvetlendiren bir ek olduğu görüşündedir (Ergin, 2009: 71; Tekin, 1994:11; Alyılmaz, 1994:257). kunçuyum, kadaşım adrıltım buŋ a acıg a (prenseslerimden ve akrabalarımdan ayrıldım. Ne dert! Ne acı!) (Ozn. I 1; Tekin 2000: 165) örneğinde ekin buradaki kullanımıyla cümle sonunda kullanılan a edatı arasında bir benzerlik olduğunu ancak araştırmacıların çoğunun bunu bir ek sayarak çekimli fiille birlikte okuduklarını vurgulayan Üstüner, bu dönemin, a edatının ekleşme sürecinin başlangıç veya ara dönemi olarak kabul edilebileceğini ileri sürmektedir (Üstüner 2003: ). Eraslan, Eski Uygur Türkçesi Grameri nde a edatını Deny gibi, ünlem edatları başlığı altında vermiştir. Ünlem edatları ifade gücü oldukça kapsamlı olan edatlardır. Red, 8 Daha fazla bilgi için bk: Üstüner, Ahat (2003), Türkçede Pekiştirme, Elazığ, Fırat Üniversitesi Basımevi. 9 Bk: Clauson, S.Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.

33 19 kabul, beğenme, onaylama gibi pek çok duyguyu ve düşünceyi ifade edebilirler. İşte ünlem edatları da bu ifade kabiliyetlerini hem ses yapılarından hem de beraber kullanıldıkları kelimelerden alırlar. Uygurcada da bu seslenme görevini üstlenen birim a, e ekidir. Seslenme fonksiyonuyla bağlantılı olarak kelimeye getirilen ek aynı zamanda yaygın bir kullanılışa da sahiptir (Eraslan, 2012:275). ögke ḳangḳa [artuḳraḳ] sevitmiş erting ḳadaş-a! Ana ve baba tarafından pek çok sevilmiş idin, ey kardeş! Tözün t(e)ngri ḳızı-y-a! Ey asil tanrı kızı! (Eraslan ). Eckman, Harezm Türkçesi Grameri nde zaman eklerini verdikten bazı bağlama edatlarını sıralamış, ünlem edatları altında da -a ve -ya nın varlığından bahsetmiştir. Ayrıca bunların kelimeye bağlı olarak yazıldığının notunu düşmüştür (Akalın 1998:207). kelsen e!; kelsengiz e!; söylesen e!(karamanlıoğlu 1994:115). Kononov, Türk Dili Grameri adlı eserinde a yı bir enklitik olarak kabul eder ve edatlardan ayrı değerlendirir. Çoğunlukla soru cümlelerinde kullanılır. Ayrıca konuşmanın estetik değerini vurgularken aynı zamanda onun anlamını da kuvvetlendirir (Kononov1956:346). Kamil Tiken Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf-Fiiller adlı çalışmasında a yı bir ünlem olarak kabul eder. Bu ünlem, özellikle tek başına kullanıldığında şaşma, ayıplama, övme, yadırgama gibi duyguları ifade ederken bir isim unsurunun önünde yer almak suretiyle ünlem grubu oluşturduğunda ise hitap işlevinin yanında öfke, sitem, gücenme, şikȃyet, sabırsızlanma, azarlama gibi duyguları ifade görevi üstlenmektedir. Çekimli bir fiilin sonunda - bilhassa dilek-şart ile - kullanıldığında ise yine hitapla birlikte teşvik, uyarı, şaşma, emir, soru gibi işlevler de kazanmaktadır. Tiken in verdiği örnekler de genellikle dilek-şart kipinde çekimlenmiş olmakla beraber hitap ve sorma da ifade etmektedir: Ol semȃ da yügrişürler görsene (GN) Bakuban görsene sen bu ibreti(gn) Ya ni uçmak ni metidür baksana (GN) (Tiken 2004:113).

34 20 Türkiye Türkçesi nde bugün, a ünlemi, dilek-şart çekiminde bazı şahıslardan sonra diğer kiplerin de bütün şahıslarından sonra ya formatında olup ayrı yazıldığı gibi (gitse ya.!, gitseler ya.!, giderim ya.!, gidecekler ya.!, gitmeli ya.!, vb.), a şekliyle farklı ifadeler taşısa bile eskiden olduğu bugün de ayrı yazılmaktadır: (a beyim!, a!.. kar yağmış, a!.. buna diyecek yok, a!.. bu kadarı da fazla vb.) (Tiken 2004:113). anladın a!; gülseniz a!; satar a! Kendi malıdır. Vur dedilerse öldür demediler a! (Ergin 2009:680). Coşkun, Özbek Türkçesi Grameri nde a yüklemesini sona gelen edatlar içerisinde değerlendirmiştir. Türkiye Türkçesi ne ha, ki, ya ve a olarak aktarılabilir ve pekiştirme görevi üstlenir. İlaveten, cümleye kızgınlık, üzüntü, hayret ifadeleri de katmaktadır (Coşkun 2014:190). Merhan, Özbek Dilinin Grameri nde (y)a yı soru ve şaşkınlık bildiren yüklemeler içerisinde açıklamıştır. Türkiye Türkçesi ne, soru anlamı ifade ettiğinde mi şeklinde aktarılırken onay, ikaz ve güvenme bildirdiğinde ha şeklinde, üzüntü, kızgınlık gibi duyguları ifade ederken de ya, mış gibi, sanki biçiminde aktarılabilmektedir (Merhan 2011: 54) Kullanımı a/ya enklitiği, diğer edatlara nazaran metin içerisinde en sık karşımıza çıkan enklitiklerden biri olmuştur. Türkiye Türkçesi ndeki kullanımını a/e/ya (gelsene-e!) biçiminde görebiliriz. Eski Türkçe döneminden itibaren kullanılan bu yapı, cümlede genellikle en sonda bulunmakta ve çoğunlukla da pekiştirme vazifesi görmektedir. Bu yapının taranılan altı eserde de kullanımı mevcuttur. Ancak Nevaiy ve Alpamış romanlarında sadece birer örnek tespit edilmiş olup ya şekline Alpamış romanında rastlanmamıştır İsimlerden sonra gelebilir: 34) Сенинг қизинг тарзин кўрдим ойим-а Senin kızın yüzünü gördüm ya annem (A Gramafon-a! Endi bildingizmi? Gramafon işte, şimdi anladınız mı? (KK 149)

35 Fiil cümlelerinde geçmiş zaman, geniş zaman ve istek kipleriyle ve bu zamanlarla çekimlenmiş şahıs ekleriyle kullanılır: Hamma itlikni shu yerga ko mish kerak-a! Bütün kötülükleri buraya gömmek gerek tabii! (KK 114) Yurakdan urgan ekan-a!.. dedi. Kalpten vurmuşmuş işte, dedi. (KK 32) Қайфим учиб кетди-я. Keyfim kaçtı şimdi! (BH 71) 73) Nomahram bor hovliga qaraysan-a! Namahremin olduğu avluya bakıyorsun ya! (KK Қоражонни куёв килиб олсан-а! Karacan ı damat alıversene! (A 36) Shuncha erkak o tirsa-ya! Bunca erkek otursa olur mu! (KK 251) Fiil cümlelerinin yanı sıra isim cümlelerinin de sonuna gelmektedir: Vanna bor-a? Küvet var mı? (KK 115) Havo yaxshi-a? dedi. Hava güzel değil mi, dedi. (KK 170) Bağlaçlardan sonra da kullanılmaktadır: Besh-olti kunga ham-a? Beş altı gün için de mi? (ÖK 154) Shunda ham-a? Buna rağmen de mi? (KK 127) Zarflar ve zarf-fiillerden sonra gelebilir: Uch kun o tmay turib-a! Üç gün geçmeden ya! (KK 111) Shunday-a, Zunnun, azizim? Öyle mi, Zunnun, dostum? (KK 148) Zamirlerden sonra gelerek özneyi daha da kuvvetlendirmektedir: Siz-a? dedi. Siz mi dedi (ÖK 145) Mendan-a! Benden mi! (ÖK 177) a yüklemesi taranılan eserlerde hem cümle içerisinde hem de cümle sonunda tespit edilirken ya yüklemesine Nevaiy romanında rastlanmamıştır. Ek hȃlindeki enklitikler içerisinde kullanımı en fazla olanlardandır. Tarihȋ Türk lehçelerinde de kullanımı mevcuttur.

36 İşlevleri Çoğunlukla pekiştirme görevindedir: Майли, беринг, неча пул нархи?сўрайди Турғун. Қадоғи бир танга, сув текин-а, чироқларим, жуда арзон.(bh 211) Mäyli, bering, neçä pul närhi? soräydi Turġun. Ḳadåġi bir tängä, suv tekin-ä, çiråḳlärim, cüdä ärzån. Tamam, verin, fiyatı ne kadar? sordu Turgun. Gramı bir kuruş, su kadar ucuz işte, küçüğüm, çok ucuz. U bir yarim ming so m ishlaganda, sen ikki mingga yetkizmoqchisan. Insof ham kerak! Insof kerak-ku-ya. Lekin, bunaqa fursatlar ham kam uchraydi. (KK 117) O bin beş yüz kazandığında sen iki bine ulaşacaksın. İnsaf da gerek! İnsaf gerek tabii ya. Ama böyle fırsatlar da az rastlıyor. Bo htonlama! Yaxshilikcha xayrlash-da, yolingga ket. O ch olmoq unday oson narsa emas. Gap tamom. Qilichingni sug ur, bek. Maydon ko rgan odamsen-a!(n 476) İftira atma! Güzellikle vedalaş, öyle yoluna git. Öç almak öyle kolay şey değil. Söz bitti. Sıyır kılıcını, bey. Meydan görmüş adamsın ya! Kundoshimning qiziga: "Siz chaqirsangizmikan, men chaqirsammikan?" deb maslahat solibman-a!(kk 39) Kumamın kızına : Siz mi çağırsanız yoksa ben mi çağırsam acaba? diye danıştım yahu! Men bu adabsizga tag in o zim o lturgan uyimni bo shatib beribman-a, - der edi.(ök 188) Ben bu edebsize kendi oturduğum evimi boşaltıp verdim hatta derdi.