BÜYÜK BUNALIM DENEYİMİ IŞIĞINDA KÜRESEL KRİZ

Transkript

1 TÜSİAD-KOÇ ÜNİVERSİTESİ EKONOMİK K ARAŞTIRMA FORUMU BÜYÜK BUNALIM DENEYİMİ IŞIĞINDA KÜRESEL KRİZ Dr. Sumru Öz Koç Üniversitesi ve TÜSİAD - Koç Üniversitesi Ekonomik Araştırma Forumu İstanbul, 12 Haziran

2 Büyük Bunalım Deneyimi Işığında Küresel Kriz Küresel ekonomi Eylül l 2008 den itibaren Büyük B k Bunalımdan bu yana görülmemiş bir hızla h daralmaya başlad ladı. Dünya kişi i başı şına gelirinde azalma olarak tanımlanan küresel k kriz son elli yılda üç kez görüldg ldü: : 1975, 1982, 1991 (IMF Dünya D nya Ekonomik Görünümü). G Uluslararası ticaretinin 2009 da %12 ile son elli yılda y ilk kez azalması bekleniyor. Bu olumsuz gelişmeler, 1929 Bunalımı ile bugünk nkü kriz arasında paralellik kurulmasını ve korumacılığı ığın n artacağı ğına, Büyük B k Bunalım m gibi bu krizin de derinleşerek erek uzun yıllar y süreces receğine dair endişeleri eleri beraberinde getirdi. Küresel krizin boyutları 1929 Büyük B k Bunalımı Büyük k Bunalımın n nedenleri üzerine açıklamalara Büyük k Bunalım m deneyimi ışığında küresel k kriz 2

3 Küresel Krizin Boyutları: GSYİH 2008 yılının y n son çeyreğinde, BRIC ülkeleri dışıd ışında kalan tüm t m büyük b ekonomilerin ve TürkiyeT rkiye nin GSYİH si azaldı. Şekil Yılı Son Çeyrek Büyüme Oranı (2007 Son Çeyrek GSYİH ye Kıyasla) -6.2% -0.7% -0.7% -0.8% -1.1% -1.6% -1.7% -2.0% -2.9% -3.4% -4.3% 1.3% 1.2% 5.3% 6.8% Çin Hindistan Brezilya Rusya İspanya Kanada ABD Fransa Meksika Almanya İngiltere İtalya Kore Japonya Türkiye -8% -6% -4% -2% 0% 2% 4% 6% 8% Kaynak: 3

4 Küresel Krizin Boyutları: GSYİH Ardı ardına açıklanan a 2009 birinci çeyrek büyüme b oranları küresel krizin derinleşmekte olduğunu unu gösteriyor. g Şekil Yılı İlk Çeyrek Büyüme Oranı (2008 Birinci Çeyrek GSYİH ye Kıyasla) -2.1% -2.6% -3.0% -3.2% -4.1% -4.3% -5.9% -6.2% -6.9% -8.2% -9.5% -9.7% 1.3% 6.1% 5.8% Çin Hindistan Brezilya (1) Kanada ABD İspanya Fransa İngiltere Kore İtalya Türkiye (1) Almanya Meksika Rusya Japonya -12% -10% -8% -6% -4% -2% 0% 2% 4% 6% 8% Kaynak: (1) Çeyrek 4

5 Küresel Krizin Boyutları: İşsizlik Üretimin bu kadar hızlh zlı bir biçimde imde düşmesi d sonucunda işsizlik i de hızla h artmaya başlad ladı. Şekil 3. Son Açıklanan ve Önceki Yılın İşsizlik Oranları (%) ,4 16,1 11,6 9,5 10,0 9,4 6,5 5,5 İspanya(2) Türkiye(1) Rusya(2) ABD(4) Brezilya(3) 8,9 8,5 8,2 7,9 8,0 7,8 7,5 7,8 6,9 6,8 6,0 6,3 Almanya(4) Kanada(3) Fransa(5) İtalya(5) Hindistan* Meksika(3) 5,3 5,0 4,0 3,6 Japonya(3) İngiltere(3) 4,7 4,2 4,0 2,5 Çin(6) Kore(3) 3,7 3,2 Son açıklanan işsizlik oranı (%) Bir yıl önceki işsizlik oranı (%) Kaynak: Thomson One Economic Data (*) (1) Şubat 2009 (2) Mart 2009 (3) Nisan 2009 (4) Mayıs 2009 (5) Çeyrek (6)

6 Küresel Krizin Boyutları: İhracat 2008 in son çeyreğinde Brezilya ve Çin dışıd ışında bütün b n büyük b k ekonomilerin ihracatı bir önceki yılın y n aynı dönemine kıyasla k azaldı. Şekil Son Çeyrek İhracatında 2007 Son Çeyreğe Göre Değişim -20% -20% -10% -10% -12% -12% -13% -13% -14% -14% -16% -16% -4% 5% 7% Brezilya Çin ABD Kore Rusya Japonya Hindistan Türkiye Kanada Almanya Meksika Fransa İtalya İngiltere İspanya -25% -20% -15% -10% -5% 0% 5% 10% Kaynak: OECD 6

7 Küresel Krizin Boyutları: İthalat Küresel ticaretin bir parças ası olan hemen her ülkenin ihracatında görülen g düşüş, d 2008 in son çeyreğinde dünya d toplam ithalatının n bir önceki çeyreğe e göre g %20 azalmasına yol açtı. a Şekil Döneminde Dünya İthalatı (milyar dolar) Döneminde Çeyrekler İtibarıyla Dünya İthalatı Kaynak: WTO Secretariat 7

8 Büyük Bunalım Deneyimi Büyük Bunalımın n 1929 AğustosA ustos undan undan Mart 1933 e e kadar süren s daralma bölümü,, ABD nin temel ekonomik göstergelerinde g en büyük b k bozulmanın yaşand andığı dönem olmuştur: reel milli gelir ve fiyatlar üçte bir oranında nda düşmüş, d sanayi üretimi yarıdan fazla azalmış ış, işsizlik ekonominin dibe vurduğu u 1933 te %25 e e ulaşmış ıştır Şekil Döneminde ABD Nominal GSYİH'si (milyar dolar) Kaynak: Irwin (2007)

9 Büyük Bunalım Deneyimi ABD 19. yüzyy zyıl l boyunca yaklaşı şık k 20 yılda y bir kriz yaşamaktayd amaktaydı. I. Dünya D Savaşı şı,, ABD de 1914 te beklenen krizi öteledi, ancak savaş sonrasında nda krizin boyutunu büyütecek b bir uluslararası ortam yarattı: Versailles Antlaşmas ması ile Fransa nın n Almanya dan savaş tazminatı alma ısrarı, ABD nin savaş sırasında verdiği i borçlar ları geri çağırması, ABD nin yeni dışd borç vermeyi kesmesi, döviz kurlarının n savaşı şın n ardından bir dengeye oturamamış olması, Avrupa nın n savaş dönemindeki kadar tarım ürünleri ithalatı yapmaması, ABD de sanayi sektörünün n hızla h büyümesi b ve Dow-Jones sanayi endeksinin spekülatif alımlarla ani yükseliy kselişi. i. 24 Ekim 1929 da Dow-Jones sanayi endeksi yarıya yakın n azaldı: Kara Perşembe embe 9

10 Büyük Bunalımın Nedenleri Büyük Bunalım Tetikleyen Unsurlar Yaygınlaştıran Unsurlar ABD Kaynaklı Uluslararası ABD Kaynaklı Uluslararası Reel Sektör Mali Sektör Koordinasyon Eksikliği Ekonomik ve Politik Koşullar Smoot Hawley Para Arzı Altın Standardı Korumacılık 10

11 Büyük Bunalımı Tetikleyen ABD Kaynaklı Unsurlar 1929 Bunalımından ndan da bankacılar ların n tehlikeli finansal faaliyetleri sorumlu tutulmuştu. tu Bunalımı da bugün n yaşad adığımız z kriz gibi ABD de başlad ladı.. Büyük B Bunalımı tetikleyen ABD kaynaklı nedenler: reel sektör r dengesizlikleri: yatırım m harcamalarındaki dalgalanma ve 1929 da borsadaki çöküşün n servet düşürücüd etkisi nedeniyle tüketim t harcamalarındaki ani düşüş. d Eylül l 2008 den itibaren küresel k bir nitelik kazanan bu krizde New York borsasında bu kadar kısa k sürede s rede bu boyutta bir düşüşd yaşanmad anmadı. mali sektör r dengesizlikleri: ABD borsasında yıllary llarında yaşanan anan aşırı yükselişten kaynaklanan kaygılar nedeniyle sıkıs para politikaları uygulanması => tüketim t ve yatırım m harcamalarını azalttı. Bugün n ABD ekonomisine baktığı ığımızda ne yatırımlarda ne de para politikalarında kriz çıkaracak boyutta bir dalgalanma görüyoruz. g 11

12 Büyük Bunalımı Tetikleyen Uluslararası Unsurlar 1929 Bunalımını uluslararası ekonomik ve politik koşullar ile yapısal değişiklikler iklikler de tetikledi. Birinci Dünya D Savaşı öncesinde yürüyen y yen küresel ekonomik sistemin savaştan sonra tam olarak yeniden kurulamaması (Kindleberger, 1986). Son altmış yılda Kuzey Amerika nın n dünya d ticaretindeki payı %15 azalırken Asya ülkelerinin payında yaklaşı şık k aynı oranda artış oldu. Birinci Dünya D Savaşı şı nın n ardından ekonomik boyutta süren s ve krize karşı küresel işbirlii birliğini ini imkânsız z hale getiren ülkeler arası çatışmalar. G20 liderleri, para ve maliye politikalarını işbirliği i içinde i inde ve diğer ülkelere etkilerini göz g z ardı etmeden yürütmeye y karar verdi. Büyük k Bunalımı kapitalizme özgü yapısal değişikliklere ikliklere uyum süreci s olarak gören g yaklaşı şım m (Frieden, 2006). Uluslar üstü olmaya başlayan ekonomik oyunculara uluslar üstü bir düzen d kurmak gerekebilir. 12

13 Büyük Bunalımı Yaygınlaştıran Unsurlar 1929 krizini yaygınla nlaştırarak Bunalıma dönüştüren d ABD kaynaklı unsurlardan para arzının n %33 azalmasına yol açan a an banka iflasları içinde inde bulunduğumuz umuz krizin küresel k bir nitelik kazanmasında nda oynadığı rolün ortaya çıkmasının n ardından engelleniyor. Smoot-Hawley gümrg mrük k vergisi yasası benzeri önlemler Amerikan Malı Kullan söylemi ile küresel k krizin başı şında gündeme gelmekle beraber büyük b ölçüde susturuldu Bunalımını yaygınla nlaştıran uluslararası unsurlardan altın n standardına na dayalı sabit kur sistemi günümüzde yerini büyük b ölçüde dalgalı kur sistemine bıraktb raktı. Smoot-Hawley yasasına misilleme olarak diğer ülkelerce alınan korumacılık önlemleri 2 Nisan daki G20 zirvesinde güçg üçlü bir şekilde dışd ışlandı. 13

14 Büyük Bunalımı Yaygınlaştıran Unsurlar Büyük k Bunalım m ve artan korumacılığı ığın n sonucu olarak dünya d ticareti 1929 başı şından daralmanın n en dip noktasına na ulaştığı Mart 1933 e e kadar %66 azaldı. Şekil 7. Ocak 1929-Mart 1933 Arası Dünya Ticaretinde Daralma Ocak Mart 1933 Arasında 75 Ülkenin Aylık Toplam İthalatı (milyon dolar) Kas.32 Eyl.32 Tem.32 May.32 Mar.32 Kaynak: WTO Secretariat Oca.29 Oca.33 Mar.33 Oca.32 Kas.31 Eyl.31 Tem.31 May.31 Mar Mar.29 May.29 Tem.29 Eyl.29 Kas.29 Oca.30 Mar.30 May.30 Tem.30 Eyl.30 Kas.30 Oca.31 14

15 Büyük Bunalım Deneyimi Işığında Küresel Kriz 1929 krizini yaygınla nlaştırarak bunalıma dönüştüren d unsurların n ve 1929 krizini tetikleyen çatışmacı politik ortam gibi olumsuz uluslararası koşullar ulların bugün n büyük b ölçüde geçersiz ersiz olması yanında nda Küresel mali sistemdeki koordinasyon eksikliği i gibi bugün n de bir ölçüde geçerli erli unsurlara karşı G20 ülkelerinin, mali sektör r denetleme-düzenleme pratiklerini yeniden tanımlama ve kamu harcamalarını işbirliği i içinde i inde artırma rma kararı, küresel krizin bunalıma dönüşmeden d meden sona ereceğine dair umut veriyor. Ancak; eğer er kapitalizm 1920 lerdeki gibi bir yapısal dönüşüm d m içindeyse, i indeyse, buna yöneliky çözüm üretilmediği i sürece s küresel k büyüme b başlamayabilir (L-tipi) krizini tetikleyen ABD reel sektöründeki dengesizliklerin yerini bugün merkezi bütçe b e ve dışd ticaretindeki çifte açığıa ığın n aldığı düşünüldüğünde, genişlemeci önlemlerle daha da artacak ABD merkezi bütçe b e açığıa orta vadede küresel ekonomik büyümeyi b olumsuz etkileyebilir (W-tipi). 15

16 TÜSİAD-KOÇ ÜNİVERSİTESİ EKONOMİK K ARAŞTIRMA FORUMU Teşekk ekkürler Koç Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Binası Rumelifeneri Yolu Sarıyer / İstanbul Tel Faks