XIX. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE KADAR IRAK IN KUZEYİNDEKİ SİYASAL DÖNÜŞÜM VE TOPLUMSAL YAPILANMA

Transkript

1 XIX. Yüzyıldan Günümüze Kadar Irak ın Kuzeyindeki Siyasal DönüĢüm ve Toplumsal Yapılanma, Dünyanın Kaynayan Kazanı Ortadoğu, Yayına Hazırlayan: Doç. Dr. Ulvi Keser, Ankara, 2012, ss XIX. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE KADAR IRAK IN KUZEYİNDEKİ SİYASAL DÖNÜŞÜM VE TOPLUMSAL YAPILANMA Soyalp TAMÇELİK * Gürkan PAMUKÇU ** Özet Irak ın kuzeyi, Kıbrıs ve Filistin gibi, Os manlı Ġmparatorluğu nun geniģ coğrafî mirası üzerinde, kökleri XIX. yüzyıla dayanan ve XX. yüzyılın bütününü meģgul ederek XXI. yüzyıla kadar taģınan kronikleģmiģ sorun alanlarından birisi olarak tarihe geçmiģtir. Bölge, XIX. yüzyıldan itibaren yerel otoriteler ile Os manlı hükümeti arasındaki egemenlik sorununa sahne olmuģtur. I. Dünya SavaĢı nın ardından ise Irak ın mandateri olan Ġngiltere ile Türkiye arasında ortaya çıkan Musul sorunu, Ġngiliz çıkarlarına göre çözümlenmiģ olmasından dolayı bu defa bölge otoritesiyle merkezî Bağdat hükümeti arasında egemenlik sorunu haline gelmiģtir. Ancak ABD iģgalinin hemen ardından 2005 yılında kabul edilen Irak Anayasası na kadar geçen süreçte ise yerel Kürt otoriteleri ile merkezî Bağdat hükümeti arasında Ģiddetli çatıģmalar yaģanmıģ ve soykırım niteliğinde birçok olaylar vuku bulmuģtur. Bu yüzden mesele, bölgesel ve küresel güçlerin dahil olduğu uluslararası bir sorun haline gelmiģtir. Gelinen son noktada ise Irak Kürtleri, yerel aģiret gücünden federal yapılı bir anayasal otorite haline gelmiģ ve bölgedeki bu otorite, egemenliğini uluslararası alanda da kabul ettirmeyi baģarmıģlardır. Anahtar Kelimeler: Ortadoğu, Irak, Bağdat, Kürt(ler), Talabani, Barzani, KDP, KYP. Giriş * Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Uluslararası ĠliĢkiler Bölümü /ANKARA, soyalp@hotmail.com ** Dr. Öğrencisi, Gazi Üniversitesi, Uluslararası ĠliĢkiler Bölümü /ANKARA, gurkanpamukcu@gmail.com 1

2 XVIII. yüzyıldan itibaren baģlayan ulus-devlet süreci, beraberinde kendi kaderini tayin etme kavramını da geliģtirmiģ ve siyasal bilimler literatürüne etkin bir Ģekilde girmesine neden olmuģtur. Bunun üzerinedir ki halkların, ulus bilincine varmalarıyla birlikte kendi kaderini tayin kavramına dayanarak ulus kimlikleri altında devletleģme çabaları, günümüz dünyasında 193 bağımsız devlete dönüģmüģ, hatta bundan daha fazla sayıda bağımsızlık isteyen halklar arasında karģılığını bulmuģtur. Her ne kadar uluslararası politikada ve uluslararası hukukta, kendi kaderini tayin hakkı bulunan en küçük birimin ne olduğu konusunda ciddi görüģ ayrılıkları var olsa da yine de bu iki alanda gerçek öznenin devlet olduğu bilinmektedir. Bu nedenle devletin toprak bütünlüğü, kendi kaderini tayin etme hakkına göre tercih edilen bir Ģey olduğu da unutulmamalıdır. Özellikle XXI. yüzyılda bu görüģle ilgili tercihlerde, birtakım dönüģümlerin yaģandığı görülmüģtür. Özellikle son dönemde BM üyesi olan ve diğer devletler tarafından tanınan devletlerin bizzat toprakları üstünde yeni birtakım devletlerin kurulduğuna Ģahit olunmuģtur. Dolayısıyla dünyada hiçbir ülkenin toprak bütünlüğünün aslında garanti altında olmadığı ve yeterli irade ve uluslararası politik Ģartlar oluģtuğunda devletsiz ulusların da kendi kaderini tayin hakkına dayanarak devlet kurabilecekleri gerçeği ile karģılaģılmıģtır. Hâl böyle olunca ulus-devlet ve kendi kaderini tayin gibi kavramlar, I. Dünya SavaĢı nın öncesinde Osmanlı Ġmparatorluğu nun batı topraklarında, sonrasında ise doğu topraklarında varlığını hissetmiģtir. Ancak Avrupa da yaģanan ulus-devlet sürecinin aksine, imparatorluğun doğusunda bulunan halklar için gündeme gelen kendi kaderini tayin taleplerinin gerçek sahipleri halklar değil, bu halkların geleneksel liderleri ya da bu bölgeleri iģgal etmiģ olan Avrupa devletleri olduğu görülmüģtür. Dolayısıyla gerçekte ulus bilincinin oluģması, kendi kaderini tayin etme isteğine neden olacakken, kendi kaderini tayin isteği ulus bilincinin oluģmasına yardımcı olmuģtur. Buna rağmen imparatorluğun doğusundaki kimi toplumlar bir devlete sahip olamazken, devlete sahip olan diğer toplumlar da yaklaģık yüz yıllık bir süredir, kendi kaderlerini tayin etme fırsatını bulamamıģlardır. Bu gerçek göz önünde bulundurulduğu zaman bu çalıģma, ulus-devlet çağı yaģandığı bir sırada, baģka ulusların devletleri içinde yabancı, vatansız, azınlık, asi veya daha farklı sıfatlarla tanımlanmıģ Kürtlerin, Irak ın kuzeyinde kazandıkları 2

3 özerklik/egemenlik hakkını ve bunun sonucunda oluģturdukları yeni siyasal yapıyı resmetmek üzere hazırlanmıģtır. Aslında literatürde Irak ın kuzeyindeki siyasal oluģumlara ve Iraklı Kürtlerin merkezî otoriteyle mücadelesine iliģkin pek çok eser bulunmaktadır. Konunun halen güncel bir sorun olması ve bölgenin diğer devletlerinin dikkatinden kaçmaması nedeniyle ortaya konulan eserlerin büyük bölümünün objektif bakıģ açısından uzak olmasına neden olmaktadır. Diğer taraftan Irak ın kuzeyindeki siyasal dönüģümün, özellikle de erken dönemlerine iliģkin dikkat çekici eserlerin varlığını inkâr etmemek gerekmektedir. Ancak söz konusu eserlerde incelemeler ayrıntılı ve derinlemesine yapılırken, tarihî sürecin kısa tutulduğu gözlemlenmiģtir. Buna karģın XIX. yüzyıldan baģlayarak özerkliğin anayasal güvence altına alındığı, Amerikan iģgaline kadar olan süreci resmeden bir çalıģmaya az rastlanılmaktadır. Dolayısıyla bu çalıģmada, Irak ın kuzeyinde 2003 yılı sonrası oluģan siyasal yapı da ele alınmaya çalıģılmıģtır. Ancak söz konusu dönemin gerçeğe en yakın profilini ortaya çıkarmak için konunun siyasî tarihin alanına gireceği güne kadar bekleme mecburiyeti hatırda tutulmalıdır. Üç bölümden oluģan çalıģmanın, ilk bölümünde bölgenin coğrafî ve bölge nüfusunun millî ve dinî profili hakkında özet bilgiler aktarıldıktan sonra, yaklaģık bir buçuk asırlık dönemi içeren ikinci bölüm altı ayrı baģlıkta incelenmiģtir. Osmanlı Ġmparatorluğu, krallık dönemi, cumhuriyet dönemi ve Baas dönemi ilk dört baģlığı oluģtururken, son iki baģlıkta yılları arası özerkliğin fiilen uygulandığı ve 2003 sonrası özerkliğin resmen uygulandığı dönemler olarak ele alınmıģtır. Son olarak üçüncü bölümde ise ABD iģgali sonrası ortaya çıkan tabloda, Irak ın kuzeyi, öncelikle Musul ve Kerkük vilayetlerindeki, daha sonra ise Kürt federe bölgesindeki siyasal yapılar bakımından analiz edilmeye çalıģılmıģtır. 1. Irak ın Kuzeyi ndeki Etnik ve Dinî Yapı: Irak ın kuzeyi çok farklı referansları dikkate alarak tanımlamak gereken bir bölgedir. En basit yöntemle Irak, kuzey orta ve güney bölgeler itibariyle bölümlendirilirse, Irak ın kuzeyini 35. Paralel in kuzeyindeki bölge olarak kabul etmek gerekecektir. 3

4 Fizikî coğrafya bir yöntem olarak kullanılacaksa, Irak ın kuzeyini, fizikî haritada kuzeyde ve kuzeydoğuda kahverengi olarak gösterilen dağ silsilesinin bulunduğu alanlar olarak tanımlamak gerekecektir. Ġdarî yapı göz önüne alınacaksa ya günümüzde Kürt federe bölgesini oluģturan Erbil, Duhok ve Süleymaniye vilayetlerimi ya da bunlara ek olarak Musul ve Kerkük vilayetleri Irak ın kuzeyi olarak ifade edilebilir ki, bu da 35. Paralel tanımlamasıyla aģağı yukarı örtüģmektedir. Tarihî olarak Irak ın kuzeyinin çok uzun yıllar Musul Vilayeti idaresinde olduğu göz önüne alınırsa, bu vilayetin Osmanlı Ġmparatorluğu dönemindeki güney sınırını, bölgeyi Irak tan ayıran hat olarak kabul etmek yerinde olacaktır ki söz konusu hat 35. Paralel in yalnızca bir miktar kuzeyinden geçmektedir. Ne var ki nüfusun etnik dağılımı bakımından Irak ın kuzeyini tanımlamak, bir hayli zor olacaktır. Zira Kürtlerin ve Türkmenlerin yerleģim bölgelerinin tamamına yakını Irak ın kuzeyinde yer aldığı bilinmektedir. Buna karģın Arapların, Irak ın genelinde ve kuzeyinde dağılımı nüfus bakımından bir sınır çizmeyi zorlaģtırmaktadır. Tüm bu verilerin ıģığında Irak ın kuzeyiyle ilgili olarak gerek zihinlerde beliren Ģekilde, gerekse de siyasal ortama uygun bir biçimde tanımlanması, idarî taksimatın referans kabul edilmesini en gerçekçi yöntem olarak değerlendirilmektedir. Zira bu Ģekilde yapılacak tanımlama, tarihî ve fizikî tanımlamaya da aykırı olmayacaktır. Sonuç olarak Irak ın kuzeyini Duhok, Erbil, Süleymaniye, Kerkük ve Musul vilayetlerinden oluģan; Kürtlerin, Arapların ve Türkmenlerin yaģadığı; doğusunun dağlarla, ortasının vadiyle ve en batısının çölle kaplı olduğu, Dicle Nehri yle ikiye bölünen ve aģağı yukarı 35. Paralel in kuzeyine tekabül eden bölge olarak tanımlamak gerekecektir. Irak ın kuzeyi gerek etnik, gerekse dinî bakımdan çeģitlilik arz etmektedir. Özellikle bölge nüfusunun çoğunluğunu etnik olarak Kürtler oluģturmaktadır. Kürtler, özellikle Duhok, Erbil ve Süleymaniye vilayetleri ve bu vilayetlerin dıģında kalan Kifri, Akra ve Sincar ilçeleri ve 2003 teki iģgalden sonra Kerkük kentinde yoğunlaģmaktadırlar. Türkmenler Kerkük kenti ile birlikte Tuzhurmatu, Mendeli, Karatepe, Telafer ilçelerinde ve bir miktar Musul kent merkezinde meskûndurlar. Arap yerleģimlerinin yoğun olduğu bölgeler ise Musul vilayeti ve kent merkezi, Kerkük ün güney bölümü ve Havice ilçesidir. Kürtlerin ve Arapların tamamına yakını Sünnî mezheplere bağlıyken, Türkmenlerin çoğunluğu Sünnî, bir kısmı da ġiî mezheplere bağlıdır. Bu Müslüman nüfusun yanı sıra Irak ın kuzeyinde toplam ülke 4

5 nüfusunun %3-5 ine tekabül eden Hıristiyan azınlıklar da mevcuttur. Keldanîler, Süryanîler, Asurîler ve Ermeniler olarak sınıflandırılabileceğimiz bu azınlıklar, kuzeyde bölgesinde, özellikle de Musul vilayetinde yaģamaktadır. Yine çok küçük azınlık sayılabilecek Yezidîler ve Sabiyenler de Irak ın kuzeyinde dinî profilin unsurlarıdır. 1 Ülkenin kuzeyinde etnik ve dinî profil böyle iken, bu tablonun sayısal değerlerle kesin olarak ifade edilmesi mümkün görünmemektedir. Zira Irak ta 1957 yılında yapılan nüfus sayımından bugüne kadar sağlıklı bir sayım yapılamamıģtır yılından itibaren yapılan seçimlerin bir fikir vermesi beklense de bu seçimlerin güvenilirliğine Ģüpheyle bakmak gerekmektedir. Ancak yadsınamayacak gerçek Ģudur ki, Irak ta faal olan siyasal yapıların oluģumundaki temel referans noktası ideoloji değil, etnik, din ya da mezheptir. Varlığını etnik, din veya mezhebe göre konumlandıran bu siyasal yapı, bağlı bulunduğu grubun nüfusunu fazla, diğerinkini az olarak göstermeyi temel amaç haline getirmiģtir. Dolayısıyla söz konusu unsurların ülke nüfusundaki payını sağlıklı olarak öğrenmek mümkün olmamıģtır. 2. Irak ın Kuzeyinde Kürtlerin Özerklik ve Egemenlik Mücadelesi: 2.1. XIX. Yüzyılda Irak ın Kuzeyi ve Kürtler: Osmanlı hâkimiyetine girdiği Çaldıran SavaĢı ndan, Sultan II. Mahmud un merkezîleģtirme politikasını hayata geçirmeye baģladığı XIX. yüzyıla kadar Irak ın kuzeyinde yerleģik halklar, feodal ve geleneksel bir yapı içinde, aģiretler halinde ve Ġstanbul un hoģ gördüğü göreli bir otonomiyle yaģamlarını sürdürmüģlerdir. Söz konusu aģiretlerin hüküm sürdüğü coğrafya, Soran (merkezi Revanduz), Baban (merkezi Süleymaniye), Bahdinan (merkezi Akra) ve Botan (merkezi Cizre) olmak üzere dört bölgeden oluģmaktadır. Bu bölgelerden Botan, Van vilayeti, diğerleri ise Musul vilayeti sınırları içinde yer almaktadır. Osmanlı-Safevî çekiģmesinin bir sonucu olarak her iki devlet sınırlarında istikrarlı bir politika takip etmesine neden olmuģtur. Bundan hareketle bölgede meskûn Kürt aģiretlerinin konumları güçlenmiģ ve buna bağlı olarak güçlü aģiret reisleri ortaya çıkmaya baģlamıģtır. Bu yüzden de merkezî hükümetler, bu bölgeye kısmî özerklik 1 Phebe Marr, The Modern History of Iraq, Westview Press, Oxford / Colarado, 1985, s

6 tanıyarak, karģılığında merkezî otoriteye itaat etmelerini istemiģlerdir. 2 YaklaĢık üç yüz yıl süren bu saadet dönemi, Osmanlı Ġmparatorluğu nun karģı karģıya kaldığı dıģ tehditler nedeniyle son bulmuģtur. Özellikle Yunanistan ın 1828 de kaybedilmesi, Balkanlar daki karıģıklıklar ve Rusya nın Doğu Anadolu ya yayılma tehlikesi karģısında Ġstanbul, Doğu sınırları üzerindeki denetimini artırmaya çalıģmaktan baģka bir Ģey yapamamıģtır. 3 Bununla ilgili olarak XIX. yüzyılda Sultan II. Mahmud un güçlü reform programının en önemli araçlarından birisi de merkezî otoriteyi zayıflatan bu feodal yapıları ortadan kaldırılmak istemiģtir. 4 Ancak söz konusu bu eylem, Kürt aģiretler arasında hiç hoģ karģılanmamıģ ve ilk bağımsızlık hareketlerinin bu bölgelerde baģlamasına neden olmuģtur. 5 Ancak Kürtlerin ilk ayrılıkçı giriģimleri, etnik veya milliyet merkezli olmaktan ziyade daha çok aģiret ya da feodal merkezlidir. 6 Bu noktada aģiretler, tek baģlarına mücadele etmek yerine, çevresindeki diğer aģiretlerle ittifak yaparak hareket etmeye çalıģmıģlardır. 7 Böylece güç birliğine önem vermiģlerdir. Cebrî olarak ortaya çıkan bu hareket, siyasal olarak Kürt yapılanmasına rehberlik etmiģ ve bunun bir sonuncu olarak Bedirhan Bey in önderlik ettiği ve merkezi Cizre olan Botan ya da Bedirhan Mirliği nin ortaya çıktığı görülmüģtür. Bedirhan Bey, Osmanlı-Rus SavaĢı da asker göndermeyi reddetmiģ, kendi adına para bastırmıģ, vergi toplamıģ, mühimmat atölyesi kurdurmuģ, Ġstanbul a karģı Mısır Valisi Mehmet Ali PaĢa yı desteklemiģ ve Botan bölgesinin Musul Vilayeti ne bağlanması kararına isyan etmiģtir. Bunun dıģında gerçekleģtirilen Nesturî katliamı sonrasında ise Osmanlı hükümeti batılı devletlerden baskı görmüģ ve Botan üzerine yürüyerek, 1849 da Bedirhan Mirliği ni tasfiye etmiģ, Bedirhan Beyi ise sürgüne göndermiģtir. 8 Bedirhan Bey in sayıları bilinmeyen çocuklarının ve torunlarının bazıları ise XX. yüzyılda gerek 2 David McDowall, Kürt Sorunu: Tarihsel Bir BakıĢ, Çev. Yavuz Alogan, Kürtler (Güncel Bir AraĢtırma), ed. Philip G.Kreyenbroek, Stefan Sperl, Cep Kitapları, Ġstanbul, 1994, s McDowall, a.g.m, s Wadie Jwaideh, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi, Kökenleri ve GeliĢimi, Çev. Ġs mail Çekem-Alper Duman, 6. Baskı, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2009, s Ersal Yavi, Kürdistan Ütopyası: 1.Dosya, Yazıcı Yayınevi, Ġzmir, 2006, s XIX. yüzyılda ayrılıkçı Kürt hareketleri için bkz... Jwaideh a.g.e., s ; David McDowall, Modern Kürt Tarihi, Çev. NeĢenur Domaniç, Doruk Yayımcılık, Ankara, 2004, s ; Bilal N. ġimģir, Kürtçülük, , Bilgi Yayınevi, Ankara, 2007, s ; Martin van Bruinessen, Ağa, ġeyh, Devlet, Çev. Banu Yalkut, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2010, s XIX. yüzyılda bölgedeki aģiret yapıları için bkz... Jwaideh, a.g.e., s. 63 vd. 8 Bedirhan Mirliği için bkz... Bruinessen, a.g.e., s. 271 vd. 6

7 Türkiye deki, gerekse Irak taki Kürtçülük hareketlerinin aktif figürleri haline gelmiģlerdir. 9 Bedirhan ın tasfiyesiyle, bölgede uzun yıllardır hüküm süren yarı-otonom Kürt mirliklerinin tamamı sindirilmiģtir. Böylece bölge, yıllık bir süre içinde otorite boģluğuna, kanunsuzluk, düzensizlik ve eģkıyalığın hüküm sürdüğü bir tür fetret devrine sahne olduğu görülmüģtür. Söz konusu otorite boģluğunun Osmanlı hükümeti tarafından doldurulamamıģ olması, bölge insanlarının Ģeyhleri yerel otorite olarak görmesine, bir umutla bu Ģeyhler etrafında kümelenmesine neden olmuģtur. 10 Böylece Kürt bölgelerinde Ģeyhler, bir yandan güçlenirken diğer yandan siyasal otorite haline gelmeye baģlamıģtır. Bu Ģeyhler arasında en fazla güçlenen ġemdinanlı ya da Nehrili ġeyh Ubeydullah tır. Ubeydullah, Kürt halkı beş yüz binden fazla aileyle ayrı bir halktır; dilleri ve mezhepleri hem İranlılardan hem Türklerden farklıdır; yasaları ve gelenekleri ayrıdır 11 diyerek, Kürt milliyetçiliği fikrinin oluģmasında ilk katkıyı yapanlardan birisi olmuģtur. Ubeydullah bununla kalmamıģ, bölgedeki baģıbozukluğun giderilmesinin tek yolunun Kürtlerin bu bölgede kendi kendilerini yönetebilmeleri olduğunu söylemiģtir. Bu fikrin doğması ve geliģmesinde Türklerin ve Ġran ın kötü idaresinin, bölgedeki otorite boģluğunun ve henüz imzalanan Berlin AntlaĢması nın 61. maddesinin 12 büyük etkisi olmuģtur. 13 Öte yandan Ubeydullah ın bu düģünceleri bölgede faaliyette bulunan Amerikan, Ġngiliz ve Rus devlet görevlileri ile misyonerlere yazdığı mektuplardan ya da bu kiģilerin ülkelerine yazdıkları raporlardan öğrenilmektedir ki, Ubeydullah ın yakın irtibatta olduğu bu kimselerin etkinde kalarak Kürt milliyetçiliği fikrini geliģtirdiğini tahmin edilmektedir. 14 Buna karģın Ubeydullah ın, 1879 da Osmanlı ya karģı giriģtiği küçük çaplı isyan ise baģarılı olmamıģtır. Daha sonra Ubeydullah, Ġran a saldırmıģtır ki, Rusya nın Ġran a 9 Bunlardan Mikdad Mithat Bedirhan, Kahire de ilk Kürt gazetesi olan Kürdistan ı çıkarmıģtır. Emin Ali Bedirhan, Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti nin kurucularındandır. Süreyya Bedirhan, Kamuran Ali Bedirhan, Celadet Bedirhan, Hasan Nuri Bedirhan aile mensuplarından ön plâna çıkan diğer isimlerdir. 10 Jwaideh, a.g.e., s Jwaideh, a.g.e., s Berlin AntlaĢması 61. maddesi Ģöyle demektedir: Osmanlı Hükümeti, halkı Ermeni olan vilayetlerde mahalli ihtiyaçların gerektirdiği ıslahatı yapmayı ve Ermenilerin Çerkez ve Kürtlere karşı huzur ve güvenliklerini garanti etmeyi taahhüt eder ve bu konuda alınacak tedbirleri devletlere bildireceğinden, bu devletler söz konusu tedbirlerin uygulanmasını gözeteceklerdir. 13 Ubeydullah ın Kürt kimliğini ön plana çıkaran düģünceleri için bkz... Jwaideh, a.g.e., s Bölgede faaliyette bulunan yabancı görevliler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz... ġimģir, a.g.e., s

8 destek olmaya yönelmesiyle birlikte Kürtler, ilk kez uluslararası alanda bir aktör olarak ortaya çıkmaya baģlamıģtır. Ne var ki Ubeydullah ın askerî birliği, Ġran karģısında hezimete uğramıģ ve geri çekilmek zorunda kalmıģtır. Kısa bir süre sonra Ubeydullah, 1883 yılında sürgünde bulunduğu bir sırada Mekke de ölmüģtür. Sultan II. Abdülhamid in muhaliflere boyun eğerek 1876 tarihinde Kanun-i Esasi yi tekrar yürürlüğe koyması ve Meclis-i Mebusan ın açılmasıyla II. MeĢrutiyet dönemi baģlamıģ ve ülkede Türklerin, Kürtlerin, Ermenilerin ve Arnavutların eski kırgınlıklarını unutarak, ülkenin iyiliği ve refahı için çalıģacaklarına dair bir umut doğmuģtur. 15 Ancak Bulgaristan ın bağımsızlığını ilan etmesi ve Bosna Hersek in Avusturya-Macaristan tarafından ilhak edilmesi, bu olumlu havayı çabucak dağıtmıģ, II. Abdülhamid yanlılarının Ġttihad ve Terakki yanlısı hükümeti devirme giriģimi, Nisan 1909 da Selanik ten gelen Hareket Ordusu tarafından bastırılmıģ, ancak Ġttihatçılar bu olaydan sonra Sultan II. Abdulhamid i tahttan indirmiģler ve Sultan V. Mehmed ReĢat ı padiģah olarak tayin etmiģlerdir. MeĢrutiyet in ilk dönemlerinde kısa sürede irili ufaklı pek çok dernek, sivil toplum örgütü ve parti ortaya çıkmıģtır. Ancak kurulan örgütler arasında en kayda değer olanı, ġeyh Ubeydullah Nehri nin oğlu Seyyid Abdülkadir, Bedirhan Bey in oğlu Emin Ali Bedirhan ve Baban aģiretinden Babanzade Ahmed Naim tarafından kurulan Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti dir. 16 Nizamnamesinde belirtildiğine göre cemiyetin amaçları, yeni anayasayı Kürtlere anlatmak, mevcut anayasal rejimi sürdürmek, Osmanlılık kimliğini muhafaza etmek, Kürtlerin hilafet ve saltanata bağlılıklarını artırmak, Kürtlerin diğer Osmanlı tebaasıyla iyi geçinmelerini sağlamak, aģiretler arası anlaģmazlıkları gidermek olarak sınıflandırılabilir. 17 Bunların yanı sıra yine 1908 de Kürt NeĢr-i Maarif Cemiyeti kurulmuģ ve Ġstanbul da yaģayan Kürtlerin çocuklarını eğitmek üzere bir ilkokul açılmıģtır yılında da Ġstanbul daki Kürt öğrenciler tarafından Kürt Hevi (Umut) Talebe Cemiyeti kurulmuģtur. Faaliyetlerine I. Dünya SavaĢı nda ara verse de savaģın ardından devam 15 Jwaideh, a.g.e., s Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti nin kurucuları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz... ġimģir, a.g.e., ; 17 ġimģ ir, a.g.e., s Jwaideh, a.g.e., s

9 etmiģ ve Ġstanbul da Ġngiliz iģgalinin son bulmasıyla cemiyetin faaliyetlerine son verilmiģtir. 19 Ülkedeki milliyetçi hareketlerin Arapların yanı sıra Müslüman Arnavutlar arasında da önem kazanması, beraberinde Osmanlıcılık ve İslâmcılık düģüncesine darbe vurmuģtur. 20 Özellikle bu dönemde birçok cemiyetin ve yayın organının hayata geçmesi, Kürtler arasında milliyetçilik akımının yaygınlaģmasına neden olmuģtur. 21 Nitekim Osmanlı Devleti, 1909 yılında bununla ilgili olarak dernekler yasası çıkartılmıģ ve etnik gruplara dayanan veya bu isimleri taģıyan derneklerin kurulmasını yasaklamıģtır. 22 Aslında iktidar sahibi ve laik düģünceye yakın olan Ġttihatçıların aksine Kürtler, XIX. yüzyılın son dönemlerinden itibaren siyasal olarak güçlenen ve milliyetçi düģünceleri, ortalama bir Ġslâm din adamının çok ötesinde olan Kürt Ģeyhleri etrafında toplanmıģlarıdır. 23 Böylece tekkelerin, Kürt milliyetçiliğinin geliģiminde oynadığı rol önemli bir argüman olarak ortaya çıkmıģtır. Zira tekkeler, siyaseten dokunulmazlık alanı içinde olduğu için siyasî ve milliyetçi düģünceler ve fikirler, iktidar baskısına muhatap olmamıģlardır. 24 Özellikle birçok Ģeyh, Kürt milliyetçiliğine destek verirken, Ġslâm Halifesi ve Kürtlerin babası olarak kabul ettiği Sultan II. Abdülhamid in Ġttihatçılar tarafından tahttan indirilmesini içine sindirememiģtir. 25 Bunun dıģında Kürt milliyetçiliğini savunanlar, Ġttihat ve Terakki nin milliyetçi ve laik tutumuna sıcak bakmadıklarından, I. Balkan SavaĢı nın getirdiği aģırı karamsar havadan ve Arnavutluk un bağımsızlığını ilan etmesinden dolayı imparatorluğun doğusundaki yerel otoritelerin kendilerini Ġstanbul a bağlı hissetmeleri için bir sebep 19 Jwaideh, a.g.e., s Feroz Ahmad, Ġttihat ve Terakki: , 3. Baskı, Çev. Nuran Yavuz, Kaynak Yayınları, Ġstanbul, ty., s Ahmad, a.g.e., s McDowall, a.g.e., s Bahdinan bölgesindeki Ģeyhlerin Bâb-ı Âli ve Meclis e gönderdikleri bir dilekçe Kürt milliyetçi fikirlerinin Ģeyhler üzerindeki etkisini oldukça iyi yansıtmaktadır. Dilekçe, Barzanlı ġeyh Abdüsselam ve Duhoklu ġeyh Nur Muhammed tarafından kaleme alınmıģ ve Ģu hususları içermiģtir: -Beş Kürt kazasında resmi dil olarak Kürtçenin kabul edilmesi Kürt bölgelerinde eğitim dilinin Kürtçe olarak kabul edilmesi, Kürtçe konuşan kaymakam, nahiye müdürü ve memurların atanması, İslâm devlet dini olduğundan, adaletin şer i hükümlere uygun yürütülmesi, kadı ve müftülerin Şafi mezhebine mensup kişilerden seçilmesi, vergilerin Şeriat a uygun olarak konulması, çalışma hizmetinden kurtulmak için beş Kürt kazasından alınan vergil erin, bu kazalardaki yolların tamiri ve düzeltilmesi için kullanılması şartıyla yürürlükte kalması Bunun için bkz... Jwaideh, a.g.e., s Jwaideh, a.g.e., s Jwaideh, a.g.e., s

10 kalmadığını düģünmeye baģlamıģlardır. Aslında bu düģünceler, I. Dünya SavaĢı nın baģlamasına kadar ortaya çıkan bir dizi Kürt isyanının zeminini de hazırlamıģtır. Tafsilâtına burada girilmeyecek olan isyanların en önemlileri, daha sonra Irak ta Ġngilizlerin baģını çok ağrıtacak olan ġeyh Mahmud Berzenci nin babası ġeyh Said Berzenci nin isyanı, Molla Mustafa Barzani nin babası ġeyh Abdüsselam ve ağabeyi ġeyh Muhammed in isyanı ve lideri konusunda yazarların hemfikir olmadığı Bitlis isyanıdır. 26 Esasında bu isyanlarda Rusya nın etkisi olduğu yönünde emareler bulunması bir yana, Kürt hareketinin artık ayrılıkçı bir hale bürünmeye baģlamasına neden olduğu gibi, bazı Kürtler grupları arasında Ermenilerle ittifak kurulmasına yönelik birtakım düģüncelerin doğmasına da neden olmuģtur. 27 Ancak bazı Kürt aģiretlerinin, Ermenilerle kurduğu ittifakın I. Dünya SavaĢı nın sonunda imzalanan Sevr AntlaĢması na kadar gerçekleģmiģse de savaģ boyunca iki halk arasında yaģanan olaylar bu birlikteliği temelden sarmıģtır. SavaĢtan önce gerek Ġstanbul da, gerekse doğuda yoğunlaģan Kürtçülük hareketleri, Kasım 1914 de Sultan ReĢat ın çıkardığı Cihâd-ı Ekber Hatt-ı Hümayunu sonrasında belirgin biçimde zayıflamıģtır. Kürtler, genel olarak savaģta Osmanlı saflarında savaģmıģlar, yalnızca Irak ın kuzeyinde ġeyh Mahmud savaģtan önce babasının baģlattığı mücadeleyi sürdürmüģ ve savaģ bitmeden önce tüm Süleymaniye bölgesini hâkimiyeti altına almıģtır. 28 SavaĢın sonları yaklaģırken ve Süleymaniye, ġeyh Mahmud un kontrolündeyken, Irak ın büyük bir bölümü Ġngilizlerin ele geçirmiģtir. Fakat Ġstanbul Hükümeti nin 30 Ekim 1918 tarihinde Ġtilaf devletleri ile Mondros Limanı nda imzaladığı ateģkes antlaģmasının yürürlüğe girdiği 31 Ekim 1918 tarihli ve saat itibariyle Musul Vilayeti nin büyük bölümü Ali Ġhsan PaĢa komutasındaki 6. Ordu nun hakimiyetinden henüz çıkmamıģtır. 29 AteĢkes hükümlerince bölgede bulunan tüm askerî birliklerin yerlerinde kalmaları gerekirken, Ġngiliz birlikleri kuzeye doğru ilerlemiģler ve 1 Kasım günü Ġngiltere SavaĢ Bakanlığı, bölgedeki Ġngiliz komutanı General Marshall a ateģkes 26 Jwaideh, a.g.e., s , 221, ; McDowall, a.g.e., s McDowall, a.g.e., s Yavi, a.g.e., s ġimģ ir, a.g.e., s

11 anlaģmasıyla birlikte Musul un iģgal emrini yollamıģtır Kasımda ise Ġngiliz birlikleri herhangi bir çatıģma olmaksızın Musul a girmiģler; ancak Osmanlı kuvvetleri de Ģehri terk etmedikleri için kentte hem Ġngiliz hem Osmanlı birliklerinin bulundukları garip bir durum ortaya çıkmıģtır. 31 ĠĢgal emrini tam olarak yerine getiremeyen Marshall, 7 Kasım da Musul a gelerek Ali Ġhsan PaĢa yla görüģmüģ ve Musul u iģgal edeceğini, 15 Kasım a kadar kent boģlatılmazsa dökülecek kanının hesabını Ali Ġhsan PaĢa nın ödeyeceğini söylemiģtir. 8 Kasım günü Ģehir boģaltılmaya baģlanmıģ ve 15 Kasım 1918 itibariyle Musul tümüyle Ġngilizlerin denetimine girmiģtir Irak ta İngiliz Mandası ve Krallık Dönemi: SavaĢ sonrasında Ġngiliz mandası altında ve kuzey sınırı belirlenmemiģ Irak Krallığı ve Irak sınır belirlenmemiģ Türkiye Cumhuriyeti kurulmuģ, Musul sorununun Ġngiliz tezlerine göre çözümlenmesi sonucu Türkiye-Irak sınırı belirlenmiģ ve 5 Haziran 1926 tarihli Ankara AntlaĢması ile hükme bağlanmıģtır li yılların ilk yarısından itibaren Musul vilayetinde vukuu bulan ayaklanmaları Ġngiliz destekli Irak silahlı güçleri bastırmaya çalıģmıģtır. Bu dönemde Irak ta Kürt ayaklanmalarının baģrolünü ġeyh Mahmud Berzenci üstlenmiģtir. ġeyh Mahmud, 1922 yılına kadar Ġngilizlerle çarpıģmıģ ve sonrasında Hindistan a sürgüne gönderilmiģtir. Türkiye ile Ġngiltere arasında cereyan eden Musul meselesinin çözümü için çalıģmalar sürerken Mustafa Kemal PaĢa nın bölgedeki aģiretleri örgütlemesi için görevlendirdiği Özdemir Bey in faaliyetleri sonucunda Ġngilizler, ġeyh Mahmud u Kürt aģiretlerini kendi yanına çekmesi için Irak a geri getirmek zorunda kalmıģlardır. 33 Ancak ġeyh, aģiretleri yanına çekmekle kalmamıģ, yedi bakanlı Güney Kürdistan Hükümeti ni (Hikumetû Cenubî Kurdistan) kurduğunu ve kardeģi Kadir Berzenci nin baģbakan, kendisinin de Kürdistan Kralı olduğunu ilan etmiģtir yıllında Süleymaniye nin dört defa Ġngiliz hava saldırısına uğraması sonucunda Ġran sınırındaki 30 Ġhsan ġerif Kaymaz; Musul Sorunu: Petrol ve Kürt Sorunları ile Bağlantılı Tarihsel ve Siyasal Bir Ġnceleme, Otopsi Yayınevi, Ġstanbul, 2003, s Kaymaz, a.g.e., s ġimģ ir, a.g.e., s Kaymaz, a.g.e., s Özdemir Bey in Musul daki faaliyetleri hakkında geniģ bilgi için bkz... Murat Güztoklusu, Musul Özdemir Harekatı, Pozitif Yayınları, Ġstanbul, t.y. 34 Hakkı Öznur, CahĢların SavaĢı: Kuzey Irak Kürt Hareketi ve Musul-Kerkük Meselesi, Altınküre Yayınları, Ankara, 2003, s

12 dağlarda saklanmıģ, 1927 de çıkarılan af sonucunda hükümete biat etmiģtir da baģlayan bir baģka isyan sonrasında Ġngilizlerle anlaģarak teslim olmuģ ve ölümüne kadar Bağdat ta sürgünde kalmıģtır. 35 Musul sorununun yaģandığı dönemde Milletler Cemiyeti tarafından görevlendirilen komisyon raporunda (16 Temmuz 1925) diğer Ģartlarla birlikte Kürtlere kültürel ve idarî özerklikler verilmesi kaydı ile Musul un Irak a bırakılması önerilmiģtir yılında ise bu Ģartların yerine getirilmesini ve gereğinin yapılmasını içeren yazıya, Bağdat taki yüksek komiser vekili ile Irak BaĢbakanı nın imzalarını taģıyan ve Kürtlere tanınmıģ olan hakların kapsamını gösteren bir memorandum eklenmiģtir. 37 Ancak bunlara iliģkin herhangi bir idarî düzenleme yapılmamıģtır yılında Bağdat, Irak ta Ġngiliz manda idaresinin son bulması ve Irak ın Milletler Cemiyeti ne tam bağımsız bir ülke olarak üye olması münasebetiyle yayımladığı deklarasyonla bazı kültürel haklar tanıdığını açıklamıģtır. 38 Ancak deklarasyonda belirtilen önlemler de kâğıt üzerinde kalmıģtır. ġeyh Mahmud un sürgüne gönderilmesinin ardından Irak ta Kürt hareketi Molla Mustafa Barzani nin liderliğinde sürmüģtür lerin sonlarında Türkiye de yaģanan Ağrı isyanına destek veren Barzaniler, 1932 de Irak ta isyan baģlatmıģlardır. Ancak Ġngiltere tarafından desteklenen Bağdat yönetimine karģı çok uzun süre direnememiģlerdir. Ġsyanın sonucunda ġeyh Ahmed Barzani ile Molla Mustafa Barzani Türkiye ye sığınmıģlarsa da 1933 yılında Irak a teslim olmuģlardır. 39 Sürgünler, gözetimler ve tutuklamalarla geçen on yılın ardından Molla Mustafa Barzani kaçarak tekrar Barzan bölgesine gelmiģ ve hükümete karģı silahlı faaliyetlere 35 Öznur, a.g.e., s Bülent DemirbaĢ, Musul-Kerkük Olayı ve Osmanlı Ġmparatorluğu nda Kuveyt Meselesi, 2. Baskı, Arba Yayınları, Ġstanbul, 1995, s Memorandumun tam metni için bkz... Kaymaz, a.g.e., s Krallık Deklarasyonu 9/1 md: Irak, Musul, Erbil, Kerkük ve Süleymaniye livalarındaki nüfusun büyük çoğunluğunu Kürt ırkının teşkil ettiği kazalarda resmi dilin Arapça ile birlikte Kürtçe olmasını garanti eder. Bununla birlikte nüfusun çoğunluğunun Türkmen ırkından olduğu Kerkük livasına bağlı Kifri ve Kerkük kazalarında resmi dil, Arapça ile birlikte Kürtçe ve Türkçe olacaktır. 9/2 md: Irak, mezkûr kazalarda, makul bir miktar istisnalar hariç olmak üzere, devlet memurlarının her ihtimale karşılık yeterince Kürtçe ve Türkçe bileceklerini garanti eder. Bunun için bkz Suphi Saatçi, Tarihî GeliĢim Ġçinde Irak ta Türk Varlığı, Ġstanbul AraĢtırma Merkezi, Ġstanbul, 1996, s Yavi, a.g.e., s , Öznur, a.g.e., s

13 baģlamıģtır te Bağdat tarafından görevlendirilen Irak ın Kürt bakanı Macid Mustafa, Barzani ve diğer Kürt liderlerle bir araya gelmiģtir. Bu görüģmede Kürt liderler, Macid Mustafa ya hükümete iletilmesi için sınırları belirli bir özerklik talebi sunmuģlardır. Buna göre Kerkük, Süleymaniye ve Erbil in yanı sıra Duhok, Akra, ġeyhan, Sincar, Amediye, Mendeli ve Hanekin kazalarını kapsayan Kürdistan Eyaleti nin kurulması istenmiģtir. 41 Kürt taleplerine olumlu bakan Nuri Said den baģbakanlık koltuğunu devralan Hamdi Paçacı, aģiretlere karģı sert bir tutum takınmıģtır. Irak silahlı kuvvetleri, Ġngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri nin (RAF) desteğiyle, kuzeydeki aģiretlere yönelik büyük bir harekât baģlatmıģlardır. Bu harekâttan sonra yerel kaynaklara göre , muhtelif yazarlara göre ise kadar aģiret mensubu, 1945 yılı sonunda Ġran a göç etmiģlerdir. 42 Ġran da ise 1942 den beri Müttefikler kuvvetler ve Sovyet birlikleri arasında kalan bölgede ortaya çıkan otonom Kürt bölgesinde, 22 Ocak 1946 tarihinde ilk Kürt Devleti olan Kürt Mahabad Cumhuriyeti kurulmuģtur. 43 Mustafa Barzani, bu devletin general unvanını alarak göreve baģlamıģtır. Yalnızca bir yıl ayakta kalabilen bu ilk Kürt devleti, Sovyetlerin bölgeden çekilmesi üzerine Ġran saldırısı sonucu Aralık ayında ortadan kaldırılmıģtır. Ġran güçlerinden baskı gören Barzaniler ise Irak a geri dönmek zorunda kalmıģlardır Ağustos 1946 tarihinde Rızgari, SoreĢ ve bazı Kürt örgütlerinin birleģmesiyle, Ġran Kürdistan Demokrat Partisi ne benzer özellikler taģıyan Irak Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) kurulmuģtur. 45 O dönemde Ġran da bulunan Mustafa Barzani, ilk kongrede partinin baģına getirilmiģtir. 46 Ancak Barzanilerin Irak a dönüģünden sonra Mustafa Barzani, Bağdat a biat etmeyi reddederek, yanına aldığı yaklaģık 500 kiģiyle birlikte SSCB ye sığınmıģtır. Rusya nın farklı Ģehirlerinde 10 yıl kadar kalan Barzani, 40 Dana Adams Schmidt, Barzani yle KonuĢmalar, Çev. Ahmet Dere, Yöntem Yayınları, Ġstanbul, 1977, s Öznur a.g.e., s. 38; Yavi, a.g.e., s Schmidt, a.g.e., s. 19; Öznur, a.g.e., s Mahabad Devleti hakkında geniģ bilgi için bkz... Jwaideh, a.g.e., s Lütfi Akdoğan, Molla Mustafa Barzani Anlatıyor, Arkaplan Basın-Yayın, Ġstanbul, 2007, s KDP nin kuruluģu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz... Schmidt, a.g.e., s ; Öznur, a.g.e., s Schmidt, a.g.e., s

14 Kruçev le yakın dostluk kurmuģ ve belli bir süre sonra Sovyet Ordusu ndan da general unvanını almıģtır Temmuz 1958 Darbesi ve Cumhuriyet Dönemi: 1958 yılının 14 Temmuz günü General Abdülkerim Kasım ve Yarbay Abdüsselam Arif liderliğinde, Irak ta HaĢimi MonarĢisi ne son veren askerî darbe ile Cumhuriyet ilan edilmiģtir. Halkın özgürlük ve adalet getirmesini beklediği yeni dönem, kısa bir süre içinde komünistlerle Arap milliyetçilerinin mücadelesine sahne olmuģtur. Bu yüzden Nasır taraftarı olan Yarbay Arif ve diğer milliyetçi gruplar tasfiye olmuģlardır. Böylece Kasım iktidarda rakipsiz kalmıģ ve ülke, kısa bir süre içinde Sovyetlerin yörüngesine girmeye baģlamıģtır. Siyasî suçluları affeden Kasım, Mustafa Barzani yi özel bir telgrafla Irak a davet etmiģtir. 48 Bunun üzerine Barzani, Ekim 1958 de Bağdat a gelmiģtir. Barzani, özellikle Süleymaniye ye yaptığı 2 günlük ziyaretin ardından, silahlı ve kalabalık bir toplulukla Kerkük e gitmiģtir. Bundan dolayı Kerkük te, Türkmenlerle Kürtler arasında ilk sürtüģmeler bu günlerde itibaren baģlamıģtır ay süren ve bölgeyi diken üstünde tutan gerginlik yüzünden hükümete yakın Irak Komünist Partisi (IKP) ve KDP taraftarlarının karıģtığı ve 50 nin üzerinde tanınmıģ Türkmen Ģahsiyetin öldürüldüğü Kerkük Katliamı yaģanmıģtır. 50 Bu katliam, Irak ta Kürtler ve Türkmenler arasına ilk kez kan girmiģ ve sonraki yıllarda Kerkük üzerindeki ihtilafın önemli referanslarından biri haline gelmiģtir. Kasım ise Kerkük te yaģanan olaylardan, Kürtlerden çok IKP yi sorumlu tutmasına karģın, hem IKP lilerle hem de KDP lilerle arasına mesafe koymuģtur. 51 Kasım, Barzani nin Kuzey Irak ta tartıģmasız hale gelen etkisinden de memnun olmamıģtır. Bu nedenle Barzanileri dengelemek için onlara düģman olan aģiretler ile iliģkilerini geliģtirmiģtir. 52 Barzani, 1960 yılında Ekim Devrimi törenleri için Moskova ya gittiğinde, Sovyet yetkililerden Kasım a baskı yapmalarını isterken, Kasım 47 Akdoğan, a.g.e., s Öznur, a.g.e., s Saatçi, a.g.e., s Henry D. Astarjian, The Struggle for Kirkuk: The Rise of Hussein, Oil and the Death of Tolerance in Iraq, Praeger Security International, Westport-Connecticut & London, 2007, s McDowall, a.g.e., s McDowall, a.g.e., s

15 da Zibari ve Bradost aģiretlerini silahlandırarak bunların Barzanilerle çatıģmasına göz yummuģtur. 53 Barzani, Irak a dönüģünün ardından KDP aracılığıyla Bağdat tan Kürtçe nin serbestçe kullanılması, Kürt okullarının açılması, Kerkük petrollerinden hisse verilmesi yolunda taleplerde bulunmuģtur. Bu istekler, Bağdat tarafından reddedilmiģtir. Sonrasında 1963 yılına kadar sürecek olan toprak reformundan rahatsız olan toprak ağalarını, Kasım tarafından kapatılması emredilen KDP mensup ve sempatizanlarını, makineleģme ve hızla artan nüfus sonucunda iģ bulma gayreti ile kent merkezlerine akın eden, ancak burada da umduklarını bulamayan yığınları da içine alan büyük bir isyan dalgasının yayılmasına neden olmuģtur. 54 Ġsyan ve çatıģmalarla oldukça yıpranan Kasım ın petroldeki yabancı denetimini kısma giriģimleri ile Kuveyt e yönelik tehditleri, gerek Batı nın gerekse Arap dünyasının tepkisine yol açmıģtır. Bu sırada Baas Partisi nin Irak kolu ile iģbirliği yapan ordu mensubu bir grup, ġubat 1963 te bir darbe gerçekleģtirerek yönetimi devralmıģtır darbesinin diğer lideri olan Abdüsselam Arif, Baas Partisi desteği ile devlet baģkanlığına getirilmiģtir. Darbe öncesinde Baasçılar, Kürtlere darbe sonrası isyanın ve çatıģmanın durdurulması karģılığında, kabinede dört üye vaat etmiģlerdi. 56 Ancak Kürtlerin darbeden sonraki talepleri oldukça artmıģtır. Kürtler; Kerkük, Erbil ve Süleymaniye yi içine alan özerk bir yönetim oluģturulmasını, petrol gelirlerinin üçte birinin Kürtlere verilmesini, 57 meclis üyelerinin üçte birinin Kürtlerden teģkil edilmesini ve Devlet BaĢkan yardımcılarından birinin Kürt olmasını talep etmiģlerdir. 58 Ne var ki bu talepler, hükümetin kabul edebileceklerinin çok ötesindedir. GörüĢmeler çıkmaza girince, Barzani tekrar isyan tehdidinde bulunmuģtur. Bunun üzerine 5 Haziran da Irak birlikleri Süleymaniye yi kuģatarak üç gün sokağa çıkma yasağı ilan etmiģlerdir. Üç günün 53 Yavi, a.g.e., s isyanı için bkz... McDowall, a.g.e., s ; Yavi, a.g.e., s Bu isyana iliģkin en önemli ayrıntılardan biri, bugünkü Irak CumhurbaĢkanı Celal Talabani nin hızla yükseliģidir. Bunun için bkz... Yavi, a.g.e., s Saatçi, a.g.e., s Yavi, a.g.e., s McDowall a göre bu oran 2/3 tür. McDowall, a.g.e., s Yavi, a.g.e., s

16 sonunda ise Süleymaniye de çok sayıda kiģinin öldürüldüğü ve kaybolduğu anlaģılmıģtır. 59 Bunun akabinde Arif, 18 Kasım 1963 tarihinde darbe ile Baas üstünlüğüne son vermiģ ve bir yıl süreyle bütün yetkileri kendi elinde topladığını açıklamıģtır. Hemen ardından Arif, Kürtlerle tekrar görüģmeye hazır olduğunu ilan etmiģtir. 3 Mayıs 1964 de ise geçici Anayasa ilan edilmiģ ve Irak ın bütünlüğü içinde Kürtlere millî haklar verebileceği belirtilmiģtir. Fakat geçici Anayasa, Kürtlerin özerklik ve Kerkük e iliģkin taleplerini karģılamaktan uzaktır. Ne var ki Barzani, savaģ yapmaktan çok müzakere ile bir anlaģmanın sağlanabileceğine inanmaktadır. 60 Barzani nin bu tutumu, özellikle Ġbrahim Ahmed ve Celal Talabani tarafından eleģtirilmiģtir. Barzani de Talabani nin Kürt hareketi içinde giderek artan prestijinden rahatsız olmuģtur. Bu dönem, Talabani ve Barzani arasında önce ihtilafa ve daha sonra ayrılığa neden olmuģtur. Birkaç yıl sonra Barzani, KDP ye karģı Irak hükümeti saflarında yer alacak olan Talabani yi, Araplar tarafından satın alınmış bir komünist ve faşist askerî diktatörlüğün emrine girmiş bir cahş olarak tanımlayacaktır. 61 Kısa bir süre sonra geçici Anayasa da öngörülen vaatler de yerine getirilmemiģtir. 6 aylık oyalamanın sonunda Kürtler, özerk yönetim için harekete geçmiģlerdir. 43 kiģiden oluģan bir yasama organı ile 11 kiģiden oluģan bir Komutanlık Konseyi kurmuģlardır. Sonraki birkaç hafta içinde Kürt bölgelerinin büyük bölümünde askerî, malî ve adlî yapıya sahip bir özerklik oluģturmuģlardır. 62 Ancak bu özerk yapı çok uzun süreli olmamıģtır. Nitekim Irak kuvvetleri, Nisan 1965 ten itibaren Süleymaniye den baģlayarak Kürtler üzerine saldırıya geçmiģlerdir. Yoğun saldırılar sonucunda Kürtler, köy ve kasabalarını terk ederek dağlara çekilmiģlerdir. 63 Ancak Devlet BaĢkanı Arif, 13 Nisan 1966 tarihinde bir helikopter kazasında ölmüģtür. Yerine Genelkurmay BaĢkanı olan ağabeyi Abdurrahman Arif geçmiģtir. Bu dönemde hükümet tarafından Kürtlerle barıģ sağlanması için bir deklarasyon yayınlanmıģsa da söz konusu deklarasyonda, Kürt bölgelerini belirleyen herhangi bir 59 McDowall, a.g.e., s Yavi, a.g.e., s. 398; McDowall, a.g.e., s Öznur, a.g.e., s. 151, Yavi, a.g.e., s Yavi, a.g.e., s

17 hüküm yoktur. 64 Nitekim bu deklarasyon da diğerleri gibi uzun ömürlü olmadığı ortadadır nin ortalarından itibaren ise hükümet ve ordu, Barzani için tehdit olmaktan çıkmıģtır. Bunun nedeniyse kısmen Altı Gün Savaşları nın Irak ta uyandırdığı ĢaĢkınlık ve kısmen de olsa yeni faktörlerin devreye girmiģ olmasıdır. Bu faktörler baģında Ġran ve Ġsrail in durumları gelmektedir. 66 Aslında ünlü Bedirhan ailesine mensup Kamuran Ali Bedirhan ın 1950 lerin sonunda ve Barzani nin 1960 ların baģında Ġsrail in desteğini kazanmak için yaptığı çalıģmalar, kısmen meyvesini vermiģ ve Ġsrail den yardım gelmeye baģlamıģtır. 67 Ġsrail, gönderdiği yardımları Mossad vasıtasıyla, 68 Ġran üzerinden Kürtlere ulaģtırmaktadır. Özellikle Irak taki Kürt isyanı, kısa vadede Ġran ve Ġsrail in çıkarlarına hizmet edecek niteliktedir. Zira bu durum, bir taraftan Irak ın Ġsrail e karģı Suriye ve Ürdün e takviye güç göndermesine engel oluyordu, diğer taraftan Irak ı ġat-ûl Arab kıyılarından güçlerini çekmeye zorluyordu Baas Rejimi Dönemi ve Irak-İran Savaşı: Bu dönemde Irak, Ġsrail yardımlarının ve Ġran ın fiilî desteğinin önüne geçemediği için Kürtlerle baģa çıkamamaktadır. Nihayetinde 1968 de Baas Partisi nin ordu içindeki yandaģlarının yaptığı darbeyle Abdurrahman Arif Hükümeti devrilmiģtir. Baas Partisi, idareyi ikinci kez eline alırken, Ahmed Hasan El-Bekr de Devlet BaĢkanı olmuģtur. Darbe döneminde Barzani güçleriyle devam eden savaģ, Irak güçlerinin Haziran 1969 da harekâta son vermeleriyle durmuģtur. Böylece Bağdat, Kürtlerle masaya oturmaya karar vermiģtir. Bununla ilgili olarak Bağdat yönetimini temsilen Saddam Hüseyin in, Kürtler aģiretlerini temsilen Mahmud Osman ın bulunduğu müzakereler baģlamıģ ve sonunda 64 Deklarasyonun tam metni için bkz... Yavi, a.g.e., s Marr, a.g.e., s. 200; McDowall, a.g.e., s McDowall, a.g.e., s Ġsrail in 1960 lı ve 1970 li yıllarda Kürtlere verdiği destek ile ilgili geniģ bilgi için bkz... ġalom Nakdimon, Irak ve Ortadoğu da Mossad, Çev. Ahmet Ekinci, Elips Kitap, Ankara, Ġsrail yardımlarının ilki 18 Temmuz 1963 tarihinde bölgeye ulaģmıģtır. Ancak Kürtlerin Ġsrail yardımlarını etkili ve verimli kullanabilmeleri için birkaç yıl geçmesi gerekmiģtir. Bunun için bkz Nakdimon, a.g.e., s Nakdimon, a.g.e., s

18 11 Mart 1970 tarihinde Kürtlerin Kültürel Özerkliğini ve Millî Eşitliğini Sağlayan Anlaşma imzalanmıģtır. 70 AnlaĢma uyarınca Kürtlerin özerkliği kabul edilirken Kerkük vilayeti ve diğer bazı yerleģimlerin özerk bölgeye dahil olup olmayacağı, yapılacak bir nüfus sayımı ve halkoylamasıyla belirlenmesi kararlaģtırılmıģtır. Fakat Bağdat, sayımı tek taraflı olarak belirsiz bir tarihe ertelemiģtir. Bu arada Barzani, merkezi hükümeti Kerkük, Sincar ve Hanekin gibi ihtilaflı bölgelere Arapları yerleģtirmekle suçlanmıģ ve sayım sonucunda bu bölgelerde Arap çoğunluğu ortaya çıkarsa bunu kabul etmeyeceğini açıklamıģtır. Özerklik anlaģmasıyla ilgili olarak Türkmenlere, yalnızca Kürt ya da Baas yönetimlerinden birini seçme hakkı tanınırken, Kerkük te özerk bir Türkmen bölgesi istenip istenmediği sorulmamıģtır. Aslında bu durum, hakların lütufla değil, mücadeleyle kazanıldığını görmesi açısından Türkmenlerin yaģadığı önemli bir deneyim olarak kayda geçmiģtir. Sonuçta Baas ve Kürtler arasında kalan Türkmenler, sayımın ertelenmesiyle birlikte Arap ya da Kürt bölgelerinden birini seçmekten kurtulmuģlardır. 71 Ancak arası, uzlaģmanın sağlanamadığı ve iliģkilerin zaman zaman gerildiği yıllar olarak bilinmektedir. Bu süreçte Barzani, özerklik için on yıl savaştık, gerekirse Kerkük için bir beş yıl daha savaşırız derken, Bağdat, Irak Petrol ġirketi ni millîleģtirerek ülkenin 1973 yılında 1 milyar dolar olan yıllık petrol gelirini, yalnızca 2 yıl içinde, 8 milyar dolara çıkarmıģtır. 72 Dolayısıyla Barzani nin petrol konusundaki söylemleri, Ġran ve Ġsrail in dahil olduğu denklemin içinde ABD nin de var olduğunu göstermektedir. 73 Taraflar arasında bir sonuca varılamayınca Bağdat, Mart 1974 de Özerklik Yasası nı yayımlamıģ ve Barzani ye bunu kabul etmesi için on beģ gün süre vermiģtir. 74 ABD nin, Ġran ın ve Ġsrail in Kürtleri Irak a karģı ne pahasına olursa olsun destekleyeceğine inanan Barzani, 1974 Özerklik Yasası nı reddetmiģ ve Kürt 70 McDowall, a.g.e., s Bilal N. ġimģir, Türk-Irak ĠliĢkilerinde Türkmenler, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2004, s William R. Polk, Irak ı Anlamak, Çev. Nurettin Elhüseyni, 2. Baskı, NTV Yayınları, Ġstanbul, 2007, s Barzani Haziran 1973 te The Washington Post a verdiği mülakatta Eğer ABD bizi kurtlardan korursa, ABD politikaları doğrultusunda hareket etmeye hazırız. Yeterli destek verildiği takdirde Kerkük petrol yataklarının denetimini ele geçirebilir ve kullanım haklarını bir Amerikan şirketi ile görüşebiliriz ifadelerini kullanmıģtır. Bunun için bkz... McDowall, a.g.e., s McDowall, a.g.e., s

19 hareketinin önemli bazı figürleriyle yol ayrımına girmiģtir. Ancak Barzani için en önemli kayıp büyük oğlu Ubeydullah olmuģtur. Zira Ubeydullah, Irak Hükümeti nin Kerkük ü bir tarafa, Bağdat ı bile Kürtlere verse, babasının özerkliğin bu Ģekilde uygulanmasını istemediğini, özerklik yasasının, elindeki bütün gücü almasından korktuğunu, hâlbuki onun kayıtsız ve Ģartsız tüm otoriteyi elinde bulundurmak istediğini, dolayısıyla yasadaki toprak reformundan çekindiğini belirtmiģ ve babasını, ABD, Ġsrail ve Ġran dan destek aldığı için emperyalizme hizmet ettiğini belirterek suçlamıģtır. 75 Bunun üzerine isyan, 1974 Nisanında yeniden alevlenmiģtir. Barzani, aldığı dıģ destek ve eğitimli PeĢmergeleriyle eskisinden daha güçlü olmasına karģın, petrolü millîleģtirdikten sonra önemli bir gelir elde eden Bağdat a karģı eski üstünlüğünü kuramamıģtır. Diğer taraftan Ġran, bu isyanın Irak ta bir rejim değiģikliğine yol açacağını ummakta ve bu nedenle Ġran kuvvetleriyle yer yer çatıģmaya girerek PeĢmergelere destek vermektedir. 76 Ancak Ġran, Kürtlere yardımın kesilmesi halinde, Irak ın ġat-ûl Arab konusundaki tutumundan vazgeçeceğine iliģkin önerisini kabul etme zorunda kalmıģtır. Bunun üzerine 6 Mart 1975 tarihinde Cezayir de düzenlenen OPEC Konferansı nda Saddam Hüseyin ile ġah Muhammed Rıza Pehlevi anlaģmaya varmıģlardır. 77 AnlaĢmadan birkaç saat sonra Ġran kuvvetleri geri çekilmiģ ve Kürtlere Ġran üzerinden verilen tüm destek bir anda kesilmiģtir. Bunun üzerine Bağdat yönetimi, Barzani ye Nisan ayına kadar kuvvetlerini Ġran a çekmesini ya da teslim olmasını teklif etmiģtir. Hâl böyle olunca Barzani ve KDP, savaģmaktan vazgeçmeye karar vermiģlerdir. 78 Sonuç olarak Barzani, 28 Mart 1975 tarihinde Ġran a giderek orada yaģamaya baģlamıģtır. 79 Böylece Mustafa Barzani önderliğindeki Kürt isyanları, son bulmuģ oldu. Ama yine de Kürtler, Barzani sayesinde Irak ta önemli yol kat etmiģler ve büyük kazanımlar elde etmiģlerdir. Ancak isyan süresince ve sonunda yaģadıkları büyük yıkımlarda da en büyük pay kuģkusuz Barzani nin olduğu da unutulmamalıdır. Zira Kürtlerin Irak taki kazanımlarını, Kerkük ün elde edilmesi için riske atması, tartıģılması 75 Öznur, a.g.e., s. 193; McDowall, a.g.e., s McDowall, a.g.e., s Cezayir AntlaĢması için bkz... Marr, a.g.e., s McDowall, a.g.e., s Mustafa Barzani, burada kaldığı süre içinde isyan için herhangi bir teģebbüste bulunma mıģtır. Ġki kez sağlık nedeniyle ABD ye git miģtir. Ancak burada üst düzey yetkililerle görüģme fırsatı bulamamıģtır. Bunun için bkz... Nakdimon, a.g.e., s Mustafa Barzani, 1 Mart 1979 tarihinde Washington da ölmüģtür. 19

20 gereken bir konudur. Bu tutumda Barzani nin Ġsrail ve Ġran a gözü kapalı güvenmesi kadar, Kerkük petrolleriyle daha müreffeh bir Kürdistan yaratılacağı düģüncesinin de önemli payı vardır. Bununla birlikte feodal ve ataerkil aģiret geleneğinden gelen Barzani nin, oğlu Ubeydullah ın da belirttiği gibi, mutlak hâkimiyetini ve gücünü yitirmekten çekinmesi, en önemli zaafı olmuģtur. Sonuçta talepler gelip Kerkük e kadar dayanmıģ ve aģiret geleneğine sımsıkı bağlı Kürt liderliğine toprak reformu dayatılınca, üç kral ve üç devlet baģkanı eskiten Mustafa Barzani, siyaset yerine savaģı tercih etmiģ ve Kürtlerin de büyük hayal kırıklığı yaģamasına neden olmuģtur. Kürtlerin yaģadığı bu hayal kırıklığı, Talabani için eģsiz bir fırsat olmuģtur. Barzanilerin Ġran a çekildiği bu dönemde, bir süredir ġam da faaliyette bulunan Komala, Kürdistan Sosyalist Hareketi ve diğer bazı Marksist-Leninist Kürt örgütleri bir araya gelerek, Celal Talabani liderliğinde Kürdistan Yurtseverler Birliği ni (KYB) kurmuģlardır. 80 Ancak Irak ta giderek güçlenen ve güçlendikçe sertleģen merkezî otorite karģısında KYB, Barzanilerin akıbeti sonrasında benzer giriģimlerde bulunmaktan uzak durmamıģtır. Bu sırada Ahmed Hasan El-Bekr in 16 Temmuz 1979 tarihinde görevden çekilmesiyle birlikte, zaten 1968 den beri pek çok yetkiyi elinde bulunduran gölge başkan Saddam Hüseyin in Irak Devlet BaĢkanı olduğu bilinmektedir. Saddam Hüseyin in iktidara geldiği dönemde Irak, Kürt isyanını bastırmıģ, ekonomik ve askerî açıdan önemli bir güç haline gelmiģtir. Özellikle 1979 un ilk aylarında Ġran da yaģanan Ġslâm Devrimi sonrasında Irak, 22 Eylül 1980 tarihinde Ġran a savaģ açmak durumunda kalmıģtır yıl süren ve bir milyonun üzerinde insanın ölümüne yol açan bu savaģ, 1988 yılında her iki tarafın sınırları değiģmeden ve bir tarafın mutlak üstünlüğü sağlanmadan sona ermiģtir. Aslında denebilir ki, Saddam iktidarının ilk dönemi, Kürtleri için Mustafa Barzani nin ölümüne ve Kürt hareketinde derin ayrılıkların yaģanmasına denk gelmesi ilginç bir durumdur. Bu nedenle Kürtlerin, Kerkük ü Kürt bölgesine dahil etmek istemesi Ģöyle dursun, 1974 Özerklik Yasası nın uygulanmasını istemeler bile söz 80 Öznur, a.g.e., s Irak, 1975 Cezayir AntlaĢması nı zor Ģartlar altında yapmak zorunda kaldığı için bu anlaģmadan baģından beri hoģnut değildir. Öte yandan Ġran Ġslâm Devrimi nin rejim ihraç etmek maksadıyla baģta Irak olmak üzere diğer Arap ülkelerinde yaģayan ġiîleri kıģkırtarak ayaklanmaya yönlendirme giriģimleri savaģın temel sebepleri arasında sayılabilir. Bunun için bkz... Öznur, a.g.e., s

21 konusu olmamıģtır. Yine de Kürt gruplar, savaģın ortaya çıkardığı durumdan yararlanmayı bilmiģlerdir. Özellikle Irak ordusu, Ġran savaģıyla birlikte eģ zamanlı olarak Kürtlerin yaptığı gerilla savaģı neticesinde belli baģlı Kürt bölgelerinde denetimi tamamen kaybetmiģtir. 82 Irak a karģı yapılan mücadeleyi büyük ölçüde Mesud Barzani önderliğinde KDP yürütmüģ ve bunun için de Ġran dan destek almıģtır. Celal Talabani liderliğindeki KYB ise Irak tarafında yer almıģtır. 83 Bu ayrılık KYB nin, KDP ile uzlaģarak, bu iki parti ve diğer Kürt örgütlerinin 1987 de Kürdistan Cephesi ni oluģturmasına dek devam etmiģtir. Ancak 1988 yılında savaģın diğer cephelerinin kapanıp, Kürt bölgesine odaklandığı dönemde Kürtlere karģı büyük katliamlar gerçekleģtirilmiģtir. Enfal 84 adı verilen ve sekiz dalga halinde gerçekleģtirilen operasyonlar, kara kuvvetlerinin Kürt bölgelerini iģgalinden önce PeĢmerge denetimindeki alanlara kimyasal gaz ve ağır hava bombardımanıyla saldırdıkları bilinmektedir Mart 1988 tarihinde gerçekleģen Halepçe Katliamı, ilk dalga operasyonlar içinde yer almaktadır. Aslında Saddam Hüseyin iktidarının ilk on yıllık döneminde Kürtler büyük katliamlara maruz kalırken, Türkmenler de siyasal talepleri olmamasına, silahlı mücadeleye giriģmemesine ve Ġran savaģıyla ilgileri bulunmamasına karģın baskıcı rejimden payına düģeni almıģlardır. Türkmen toplumunun fikir önderleri olarak nitelendirilebilecek pek çok Ģahsiyet, 1979 yılında gözaltına alınmıģlardır. Bunlar arasıda Emekli Albay Abdullah Abdurrahman, Doç. Dr. Necdet Koçak ile Adil ġerif 16 Ocak 1980 tarihinde idam edilmesi sayılabilir. 86 Böylece Baas rejimine biat etmeyenler, mevcut yönetimin hedefi haline gelmiģ ve yargısız infazlar uzun yıllar sürmüģtür Körfez Savaşı, Fiilî Federalizm ve Aşiret Savaşları: 82 A. ġerzad, Irak ta Kürt Hareketi: , Çev. Yavuz Alogan, Kürtler (Güncel Bir AraĢtırma), ed. Philip G.Kreyenbroek ve Stefan Sperl, Cep Kitapları, Ġstanbul, 1994, s Kürt grupların Irak-Ġran savaģındaki tutumlarına iliģkin ayrıntılı bilgi için bkz... Öznur, a.g.e., s Enfal, Kur an-ı Kerim in 8. suresinin ismi olup, savaģ ganimetleri anlamına gelmektedir. Surenin 57. ayeti Ģu Ģekildedir: Eğer onları savaşta yakalarsan, bunlara vereceğin ceza ile arkalarındakileri de dağıt ki, ibret alsınlar. 85 McDowall, a.g.e., s Saatçi, a.g.e., s