Özel Eğitim. Ed tör: Yrd. Doç. Dr. Veysel AKSOY. 2. Baskı

Transkript

1 Özel Eğitim Ed tör: Yrd. Doç. Dr. Veysel AKSOY 2. Baskı

2 Editör: Yrd. Doç. Dr. Veysel AKSOY ÖZEL EĞİTİM ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Eylül 2016, Ankara 2. Baskı: Şubat 2018, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Tuğba Kuşcuoğlu Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Özyurt Matbaacılık Büyük Sanayi Zübeyde Hanım Mah. Süzgün Cad. No: 9 İskitler/Altındağ/ANKARA Tel: (0312) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet:

3 ÖN SÖZ Ülkemizde özel eğitim alanı gün geçtikçe gelişen yapısıyla sahip olduğu bilgi ve deneyimi alanda çalışan meslek elemanları, aileler ve toplumla paylaşan eğitim alanının en dinamik dallarından birini oluşturmaktadır. Özel eğitim alanında öğretmen yetiştirmeye ilişkin gerçekleştirilen son değişikler alanda köklü değişimleri de beraberinde getirecektir. Daha önceki yıllarda lisans eğitiminde var olan ayrımların giderilmesiyle lisans programlarımızdan mezun olan öğretmenlerimiz artık Özel Eğitim Öğretmeni unvanıyla meslek hayatına atılacaklardır. Bu kitap Yüksek Öğretim Kurumunun özel eğitim alanında yaptığı son değişikler doğrultusunda belirlenen Özel Eğitim ders içeriğine uygun olarak hazırlanmıştır. Hedefi yeni programda okutulacak olan Özel Eğitim dersine kaynak teşkil etmektir. Var olan özel eğitim kitaplarında yer alan birçok yetersizlik türüne bu kitapta yer verilmemiştir. Bunun nedeni YÖK ün yeni içerik tanımında ayrıca bir ders olarak okutulan yetersizlik türlerinin özel eğitime giriş dersi içeriğinde yer almamasıdır. Bunların yerine daha önceki programda ayrı bir ders olan ve yeni programda yer almayan engellilere yönelik tutumlar gibi konular bu kitapta bir ünite olarak yer almaktadır. Diğer içerikler de aynı içerik tanımına göre oluşturulmuştur. Bu kitap çalışmasında ülkemizde özel eğitim alanında var olan akademik birikimi olabildiğince kapsamlı bir biçimde yansıtmak amacıyla dokuz farklı üniversitede görev yapan özel eğitim alan akademisyeninin yazdıkları üniteler yer almaktadır. İlk ünitede özel eğitimde temel kavram ve tartışmalara yer verilmiştir. İkinci ünitede dil ve konuşma bozukluğu olan öğrenciler, üçüncü ünitede fiziksel yetersizliği ve süreğen hastalıkları olan öğrenciler, dördüncü ünitede duygu ve davranış bozuklukları olan öğrenciler ve beşinci ünitede çoklu yetersizliği olan öğrencilere ilişkin bilgiler sunulmuştur. Kitabımızın altıncı ünitesi artık özel eğitimin tartışmasız önemli konularından kabul edilen ekip çalışmasına ayrılmıştır. Yedinci ünitede bugüne değin özel eğitim alan kitaplarında kendisine çok fazla yer bulmamış olmasına rağmen uluslararası alanda özel eğitimin önemli tartışma konusu olan bilimsel dayanaklı uygulamalara ilişkin etkili ve değerli bir derleme sunulmuştur. Kitabımızın sekizinci ünitesi özel eğitimde merkezi bir rolü olan özel gereksinimli çocuk ailelerini konu almaktadır. Dokuzuncu ünitede yukarıda da anıldığı gibi eski programda müstakil bir ders olarak okutulan engellilere yönelik tutumlar konusu olabildiğince geniş bir üniteyle özetlenmeye çalışılmıştır. Kitabımızın son ünitesi olan onuncu ünitede ise özel gereksinimli bireylere sunulan hizmetler ve yasal haklar konusu işlenmiştir.

4 iv Özel Eği m Bu çalışmanın ortaya çıkmasında özverili çalışmaları ile eseri var eden tüm yazarlara buradan teşekkür ederim. Bilimsel nitelikli bu çalışmanın bir yayına dönüşmesinde katkı sağlayan yayınevi yetkililerine ve çalışanlarına da teşekkür ederim. Bu çalışmaları koordine eden birikimi, özverisi, katkıları ve yeni nesil akademisyenlerin gelişimleri için ön açıcı tutumuyla örnek olan hocam ve danışmanım Prof. Dr. İbrahim H. DİKEN e de ayrıca teşekkür ederim. Bilimsel çalışmalara, öğretmen adaylarına, akademisyenlere, ailelere ve topluma küçük de olsa bir katkı sağlamış olmak, yaşamlarında bir şeyleri kolaylaştırmış olmak dileklerimle Eskişehir-Ağustos 2016 Yard. Doç. Dr. Veysel AKSOY Editör

5 BÖLÜMLER VE YAZARLARI EDİTÖR: Yard. Doç. Dr. Veysel AKSOY 1. Özel Eğitimde Temel Kavramlar Doç. Dr. Orhan ÇAKIROĞLU/Karadeniz Teknik Üniversitesi 2. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Öğrenciler Arş. Gör. Ceyhun SERVİ/İnönü Üniversitesi 3. Fiziksel Yetersizlikleri ve Süreğen Hastalıkları Olan Öğrenciler Yard. Doç. Dr. Ceyda TURHAN/Uludağ Üniversitesi 4. Duygu ve Davranış Bozukluğu Olan Öğrenciler Öğr. Gör. Dr. Onur ÖZDEMİR/Marmara Üniversitesi 5. Çoklu Yetersizliği Olan Öğrenciler Yard. Doç. Dr. Müzeyyen Eldeniz ÇETİN/Abant İzzet Baysal Üniversitesi 6. Özel Eğitimde Ekip Çalışması ve Özel Eğitim Ortamları Doç. Dr. Macid Ayhan MELEKOĞLU/Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 7. Özel Eğitimde Bilimsel Dayanaklı Uygulamalar Doç. Dr. Salih RAKAP/Ondokuz Mayıs Üniversitesi 8. Özel Gereksinimli Çocuk Aileleri ve Özellikleri Yard. Doç. Dr. Avşar ARDIÇ/Ege Üniversitesi 9. Özel Gereksinimli Bireylere Yönelik Tutumlar Yard. Doç. Dr. Avşar ARDIÇ/Ege Üniversitesi 10. Özel Gereksinimli Bireylere Sunulan Hizmetler ve Yasal Haklar Yard. Doç. Dr. Funda AKSOY/Anadolu Üniversitesi

6

7 İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ... iii BÖLÜMLER VE YAZARLARI...v ŞEKİL LİSTESİ...xiii TABLO LİSTESİ... xiv BÖLÜM 1 ÖZEL EĞİTİMDE TEMEL KAVRAMLAR...1 GİRİŞ... 2 ÖZEL EĞİTİMDE KULLANILAN TEMEL KAVRAMLAR... 2 ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN BİREYLER... 4 ÖZEL EĞİTİMDE ETİKETLEME... 4 ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÖĞRENCİLERİN YAYGINLIĞI... 7 ÖZEL EĞİTİM... 8 ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLERİ SINIFLANDIRMA... 9 TÜRKİYE DE ÖZEL EĞİTİM İLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER TÜRKİYE DE ÖZEL EĞİTİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ ÖZEL EĞİTİMDE PERSONEL YETİŞTİRME ÖNEMLİ NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 2 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER...21 GİRİŞ İLETİŞİM DİL VE KONUŞMA KAVRAMLARININ TANIMLANMASI DİL GELİŞİMİ DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARI Konuşma Bozuklukları Dil Bozuklukları DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞUNUN YAYGINLIĞI DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞUNUN NEDENLERİ DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Dil Örneği Analizi... 35

8 viii Özel Eği m DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLERİN DESTEKLENMESİ Erken Müdahale Doğal Müdahale Yöntemleri Erken Dönemde Dil Gelişimini Doğal Bağlamda Destekleme Stratejileri Destekleyici ve Alternatif İletişim Yöntemleri ÖNEMLİ NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 3 FİZİKSEL YETERSİZLİKLERİ VE SÜREĞEN HASTALIKLARI OLAN ÖĞRENCİLER...51 GİRİŞ TANIM NEDENLER YAYGINLIK TANILAMA / DEĞERLENDİRME SINIFLANDIRMA Sinir Sistemi ile İlgili Fiziksel Yetersizlikler Kas İskelet Sistemi ile İlgili Fiziksel Yetersizlikler Sağlıkla İlgili Yetersizlikler ÖĞRETİMSEL UYARLAMALAR ÖNEMLİ NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 4 DUYGU VE DAVRANIŞ BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER...77 GİRİŞ TANIM ve ÖZELLİKLER Tanım Özellikler NEDENLER Biyolojik Faktörler Genetik Faktörler Çevresel Faktörler DEĞERLENDİRME VE TANILAMA... 97

9 İçindekiler ix DUYGU VE DAVRANIŞ BOZUKLUKLARINDA MÜDAHALE Okul Temelli Olumlu Davranışsal Destek Müdahaleleri Problem Davranışların Sistem Yaklaşımı ile Ele Alınması ÖNEMLİ NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 5 ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER GİRİŞ TANIM ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN ÖZELLİKLERİ Motor Özellikleri Bilişsel Özellikler Dil Özellikleri Sosyal ve Duygusal Özellikler Davranışsal Özellikleri Sağlığa İlişkin Özellikleri ÇOKLU YETERSİZLİĞİN YAYGINLIĞI ÇOKLU YETERSİZLİĞİN NEDENLERİ SENDROMLAR ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİ DEĞERLENDİRME ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLER İÇİN EĞİTİM ORTAMLARI ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERİN EĞİTİMİ Çoklu Yetersizliği Olan Bireylerin Eğitiminde Kullanılabilecek Yöntemler Etkili Öğretim İçin Stratejiler ÖNEMLİ NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR

10 x Özel Eği m BÖLÜM 6 ÖZEL EĞİTİMDE EKİP ÇALIŞMASI VE ÖZEL EĞİTİM ORTAMLARI GİRİŞ KAYNAŞTIRMA VE İŞBİRLİĞİ Genel Eğitim Sınıflarında Yaşanabilecek Zorluklar ÖZEL EĞİTİMDE DANIŞMA VE İŞBİRLİĞİ İşbirliğinin Usulleri İşbirliği İçin Gerekli Olan Kaynaklar İşbirliğinde Yaşanabilecek Sorunlar Öğretmen Desteği ve Okul Temelli Ekipler Eş Öğretmenlik AİLELERLE VE PARAPROFESYONELLERLE İŞBİRLİĞİ Ailelerle İşbirliği Paraprofesyonellerle İşbirliği İLETİŞİM BECERİLERİ İletişimin İlkeleri ÖZEL EĞİTİM ORTAMLARI ÖNEMLİ NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 7 ÖZEL EĞİTİMDE BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR GİRİŞ BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR HAREKETİNİN TARİHÇESİ BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR İLE İLİŞKİLİ TERİMLER Bilimsel Dayanaklı Araştırma Uygulama Bilimsel Dayanaklı Uygulama Araştırma-Temelli Uygulama En İyi ya da Tavsiye Edilen Uygulama BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALARIN BELİRLENMESİ ÖĞRETMENLERİN BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALARI SEÇERKEN GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURMASI GEREKEN KONULAR BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR İLE İLGİLİ BİLGİ KAYNAKLARI BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALAR İLE İLGİLİ DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR

11 İçindekiler xi BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMALARIN ETKİLİ KULLANIMI VE ÖĞRETMEN EĞİTİMİ ÖZEL EĞİTİMDE BİLİMSEL DAYANAKLI UYGULAMA ÖRNEKLERİ Erken Çocuklukta Gömülü Öğretim Temel Tepki Öğretimi ÖNEMLİ NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR EK 1 Tam ve Yarı-Deneysel Grup Desenli Çalışmaları Rapor Eden Makale ve Raporlar için Kalite Göstergeleri EK 2 Tek Denekli Deneysel Çalışmaları Rapor Eden Makale ve Raporlar için Kalite Göstergeleri BÖLÜM 8 ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÇOCUK AİLELERİ VE ÖZELLİKLERİ GİRİŞ AİLE KAVRAMININ TANIMI AİLENİN EVRENSEL İŞLEVLERİ AİLEDE İLK FARKINA VARIŞ AİLENİN YETERSİZLİĞE UYUM SÜRECİ Aşama Modeli Bütünleyici Yaklaşım (Sosyal Çevre Modeli) Travma Sonrası Gelişim Modeli (Posttraumatic Growth Model) YETERSİZLİĞİ OLAN ÇOCUK, AİLESİ VE AİLENİN YAŞAM KALİTESİ ÖNEMLI NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 9 ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLERE YÖNELİK TUTUMLAR GİRİŞ TUTUM NEDİR? Tutumun Tanımı Tutumun Öğeleri Tutum ve Tutumun Öğeleri Arasındaki İlişki Tutumun İşlevleri TUTUM VE DAVRANIŞ TUTUMLARIN OLUŞUMU

12 xii Özel Eği m Bireyin Gereksinimleri Tutum Objesi ile Doğrudan Deneyim Ebeveynler, Akrabalar, Arkadaşlar ve Sosyal Çevre İletişim Araçları KALIPLAŞMIŞ YARGILAR TUTUMLARIN DEĞİŞTİRİLMESİNE KURAMSAL YAKLAŞIMLAR YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE YÖNELİK TUTUMLAR Ebeveynlerin Yetersizliği Olan Çocuklarına Yönelik Tutumları Normal Gelişim Gösteren Kardeşlerin Yetersizliği Olan Kardeşlerine Yönelik Tutumları Eğitim Kurumlarında Çalışanların ve Akranların Yetersizliği Olan Bireylere Yönelik Tutumları Normal Gelişim Gösteren Diğer Bireylerin Yetersizliği Olan Bireylere Yönelik Tutumları YETERSİZLİĞİ OLAN BİREYLERE YÖNELİK TUTUMLARIN DEĞİŞTİRİLMESİ ÖNEMLİ NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR BÖLÜM 10 ÖZEL GEREKSİNİMLİ BİREYLERE SUNULAN HİZMETLER GİRİŞ ÖZEL EĞİTİMDE TANILAMA VE DEĞERLENDİRME SÜRECİ Tanılama ve Değerlendirme Türleri Eğitsel Değerlendirme ve Tanılama ÖZEL EĞİTİMDE YASAL DÜZENLEMELER ÖZEL EĞİTİMDE EĞİTİM KADEMELERİ VE EĞİTİM ORTAMLARI Eğitim Kademelerinde Özel Eğitim Hizmetleri Eğitim Ortamları ÖNEMLİ NOKTALAR ÖZET YARARLANILAN KAYNAKLAR YAZARLARIN ÖZGEÇMİŞİ

13 ŞEKİL LİSTESİ 2. BÖLÜM Şekil 2.1. İki kişi arasındaki iletişim süreci Şekil 2.2. Dilin Bileşenleri BÖLÜM Şekil 6.1. Ünite Planlama Formu Şekil 6.2. Özel Eğitim Hizmetlerinde Basamaklandırılmış Model BÖLÜM Şekil 8.1. Bronfenbrenner in Sosyal Çevre Modeli BÖLÜM Şekil 9.1. Tutum Objesi, Tutum ve Tutumun Öğeleri Arasındaki İlişki BÖLÜM Şekil Tanılama Türleri Şekil Türkiye de Yürürlükte Olan Özel Eğitim ile İlgili Yasal Düzenlemeler Şekil Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2012) nde Yer Alan Eğitim Kademeleri Şekil Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2012) ne Göre İlköğretim ve Ortaöğretim Kademelerinde Yer Alan Eğitim Biçimleri Şekil Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2012) ne Göre Yüksek Öğretimde Eğitim

14 TABLO LİSTESİ 2. BÖLÜM Tablo 2.1. Dil Gelişiminin Aşamaları Tablo 2.2. Dil Örneğinden Elde Edilen Bazı Değerler BÖLÜM Tablo 4.1. Tablo 4.2. Tablo BÖLÜM Tablo 7.1. Genelde Dışsallaştırıcı Davranışlar ile Beraber Gözüken Bozukluklar Genelde İçselleştirici Davranışlar ile Beraber Gözüken Bozukluklar Öğretmenlerin Duygu ve Davranış Bozukluklarını Değerlendirmede Kullanabileceği Bazı Araçlar Bilimsel Dayanaklı Uygulamalar ile İlgili Bilgi Sağlayan Güvenilir İnternet Siteleri

15 1. BÖLÜM ÖZEL EĞİTİMDE TEMEL KAVRAMLAR ANAHTAR KAVRAMLAR Özel eğitimin tanımı Temel kavramlar Zedelenme Yetersizlik Engel Risk altında olma Özel eğitimin kısa tarihçesi Yaygınlık AMAÇLAR Bu bölümün sonunda; Özel eğitimde kullanılan temel kavramların anlamlarını açıklayabilecek, Özel eğitim ve özel gereksinimi olan çocukları tanımlayabilecek, Özel eğitim ile ilgili ülkemizdeki temel yasal düzenlemelere ve özel eğitimin tarihsel gelişimine yönelik bilgi sahibi olabileceksiniz.

16 2 Özel Eği m İÇİNDEKİLER Giriş Özel Eğitimde Kullanılan Temel Kavramlar Özel Eğitime Gereksinim Duyan Bireyler Özel Eğitimde Etiketleme Özel Gereksinimli Öğrencilerin Yaygınlığı Özel Eğitim Özel Gereksinimli Bireyleri Sınıflandırma Türkiye de Özel Eğitim İle İlgili Yasal Düzenlemeler Türkiye de Özel Eğitimin Tarihsel Gelişimi Özel Eğitimde Personel Yetiştirme Özet Yararlanılan Kaynaklar GİRİŞ Özel eğitim ve özel gereksinimli çocukları tanımanın birinci adımını bu konuyla ilgili temel kavramların ne olduğu ve bu kavramların ortaya çıkış sürecini de içeren tarihsel gelişimin değerlendirilmesi oluşturmaktadır. Bu bölümde öncelikle özel eğitim ve özel gereksinimli çocuklara yönelik temel kavramlar paylaşılacaktır. Sonrasında, ülkemizde özel eğitimin tarihsel gelişimi ve bu tarihsel süreç içerisinde sağlanan desteklerin ve hizmetlerin niteliği üzerinde durulacaktır. Okuyacağınız bu bölüm kitaptaki diğer bölümlere temel oluşturacak olup, sunulan bilgilerin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. ÖZEL EĞİTİMDE KULLANILAN TEMEL KAVRAMLAR Özel eğitimle ilgili temel kavramlar gerek yerli gerekse yabancı kaynaklarda incelendiğinde birtakım benzer terim ve kavramların sıklıkla kullanıldığı görülmektedir. Bu terim ve kavramlar birbirine benzer gibi görülse de aralarında birtakım farklar bulunmaktadır. Bu terimler zedelenme, yetersizlik, engel, risk taşıma gibi tanımlardır. Zedelenme: Bireyin herhangi bir organ veya organlarının kısmen veya tamamen yerine getirememesi şeklinde tanımlanabilmektedir. Ataman (2009) zedelenmeyi bireyin doğum öncesi, doğum anı veya doğum sonrası süreçte meydana gele-

17 Özel Eği mde Temel Kavramlar 3 bilecek çeşitli olumsuzluklara bağlı olarak organların işlevlerini yerine getirmede etkili olan zorlanma olarak tanımlamıştır. Bu olumsuz durum geçici veya kalıcı türden olabilmektedir. Örneğin, doğum sonrası süreçte, bireyin gözünde çeşitli nedenlerden dolayı zedelenme olabilir. Bu zedelenmeye bağlı olarak geçici veya kalıcı olarak birey görme problemleri yaşayabilir. Bu problemler günlük hayatta bireyin karşısına birtakım engeller çıkarabilir. Elbette ki bu durum her zaman söz konusu olmayabilmektedir. Diğer bir deyişle, her zedelenme bir yetersizlik veya engel oluşumuna neden olmayabilmektedir. Yetersizlik: Yetersizlik terimi anlam bakımından değerlendirildiğinde kısaca yetersiz olma durumu şeklinde açıklanabilir (TDK, 2016). Bu terimi özel eğitim boyutunda değerlendirdiğimizde daha ayrıntılı bir açıklama yapmamız gerekmektedir. Ataman a (1997) göre yetersizlik, zihinsel, fiziksel, davranışsal ya da duyu organlarımızda meydana gelen çeşitli zedelenmeler sonucunda meydana gelen kısmen veya tamamen organların işlevlerini yerine getirmedeki kayıplar olarak tanımlamıştır. Özyürek (2006) yetersizliği zedelenmenin bir sonucu olarak organın işlevini yerine getirememesi durumu olarak tanımlamıştır. Her iki tanım incelendiğinde, ortaya çıkan yetersizliğin organlardaki zedelenmeye bağlı olduğu ve bunun sonucunda da yetersizlik durumunun ortaya çıktığı görülmektedir. Örneğin, yukarıdaki örnekte olduğu gibi bireyin gözünde meydana gelen bir zedelenmeye bağlı olarak işlevini tam olarak veya kısmen yerine getirememesi ve görme alanının sınırlanması o bireyin görmede yaşadığı yetersizliğe örnek olabilmektedir. Ancak, görmede yaşanan bu yetersizlikler her zaman engel olarak kabul edilmemektedir. Engel: Engel terimi özel eğitim alanında sıklıkla karşımıza çıkan terimlerin başında gelmektedir. Toplumda da sıkça kullanılan engel terimi kısaca yetersizliği olan bireyin çevreyle etkileşimde karşılaştığı problemler olarak kısaca tanımlanabilir (Ataman, 2009). Daha geniş tanımıyla engel; bireyin yetersizlik nedeniyle yaş, cinsiyet, sosyal ve kültürel çeşitli faktörlere bağlı olarak toplumda kendisine verilen rolleri gerektiği ölçüde oynayamamasıdır şeklinde tanımlanabilir (Cavkaytar ve Diken, 2005). Bireyin sahip olduğu zedelenmeye bağlı yetersizlikler her zaman bir engele dönüşmeyebilmektedir. Örneğin, bireyin ellerinde meydana gelen bir zedelenmeye bağlı olarak yetersizlik yaşaması sonucunda kalem tutamaması bir engel olarak düşünülebilir. Bu durum birey çevreyle etkileşimde bulunduğunda ortaya çıkmaktadır. Ancak engel durumu ortadan kalkabilmektedir. Örneğin, Bireyin kalem tutmasını gerektiren bir uygulama yerine günümüzde sıklıkla olduğu gibi klavye kullanarak veya sesli notlar alarak bu notları yazıya dönüştürmesi sayesinde ellerini kullanamamasıyla ortaya çıkan engel durumu ortadan kalkmış olur. Yukarıdaki örnekte de görüleceği gibi engel bireyin çevreyle etkileşiminde ortaya

18 4 Özel Eği m çıkmaktadır. Ayrıca, engeller, her zaman olmasa da çoğu zaman gerekli önlemlerin alınmasıyla tamamen olmasa da ortadan kalkabilmektedir. Risk Altında Olma: Risk altında olma tanımı ise herhangi bir engeli bulunmayan ancak ileride bir yetersizlik gösterme olasılığının diğer bireylerle karşılaştırıldığında daha yüksek olması şeklinde tanımlanabilir. Risk altında terimi özellikle okulöncesi dönemde sıklıkla kullanılmaktadır. Uluslararası alanyazında, özellikle de Amerika Birleşik Devletlerinde, risk altında terimi çeşitli nedenlerle akademik olarak başarısızlık yaşama ve okuldan ayrılma olasılığı diğer bireylerle karşılaştırıldığında daha yüksek olan öğrencileri tanımlamak için kullanılmaktadır. DİKKAT Engel, yetersizlik, zedelenme gibi terimler aynı anlama gelmeyip birbirinden farklı anlamlarda kullanılmaktadır. ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN BİREYLER Özel eğitime gereksinim duyan bireyler diğer terimler gibi farklı şekillerde tanımlanmıştır yılında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayınlanan Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğine göre özel eğitime gereksinim duyan birey çeşitli nedenlerle bireysel ve gelişim özellikleri ile eğitim yeterlilikleri açısından akranlarından beklenilen düzeyden anlamlı farklılık gösteren birey şeklinde tanımlanmıştır. Bu terim aynı zamanda bir şemsiye terim olup birbirinden farklı özelliklere sahip bireyleri içermektedir. Yetersizlik durumları farklı nedenlerle ve farklı zamanlarda ortaya çıkmış, eğitim ihtiyaçları birbirinden farklı türde bireyleri kapsayan bir terimdir. Esasında her çocuk ihtiyaçları göz önüne alındığında özel birtakım gereksinimlere ihtiyaç duymakta ve eğitim ihtiyaçları farklılaşmaktadır. Özel eğitim boyutunda düşündüğümüzde ise özel gereksinimli çocuklar ise duyusal, duygusal veya öğrenme problemleri nedeniyle ek desteğe ihtiyaç duyan bireyleri tanımlamaktadır. ÖZEL EĞİTİMDE ETİKETLEME Özel eğitimde etiketleme geçmişten günümüze üzerinde sıklıkla tartışılagelen konulardan birisidir. Gerek ülkemizde gerekse diğer pek çok ülkede özel eğitime gereksinim duyan bireylerin ihtiyaç duydukları eğitimi alabilmeleri için önceden belirlenen ölçütlere ve değerlendirme süreçlerine bağlı kalarak resmi bir

19 Özel Eği mde Temel Kavramlar 5 özel eğitim tanısı almaları gerekmektedir. Bireylerin tanı almaları, bir anlamda etiketlenmelerinin, bazı avantajları ve dezavantajlarının olduğu tartışılmaya devam etmektedir. Özel eğitimde etiketlemenin avantajları özellikle geçmiş yıllarda üzerinde sıklıkla durulan bir konuydu. Bu avantajlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir: 1. Özel gereksinimli bireylere yönelik ayrılacak devlet bütçesinin belirlenebilmesi ve çeşitli yetersizlik alanlarına uygun bir şekilde her özel eğitim kategorisindeki öğrenci sayıları göz önüne alınarak doğru oranda dağıtımın yapılabilmesi için her engel türünde tanı almış öğrenci sayıların belirlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, kaynakların doğru bir şekilde aktarımı mümkün olamayabilecektir. 2. Etiketleme uzmanların birbirleriyle olan iletişimlerini doğru bir şekilde kurmalarına olanak sağlar. Kitabın ilerleyen bölümlerinde de görüleceği üzere çocukların sahip olduğu engel türü ve bu engel türüne ait eğitim ihtiyaçları birbirinden farklıdır. Bu nedenle, uzmanların öğrencilerin ihtiyaçları doğrultusunda birbirleriyle doğru iletişimi sağlamaları açısından etiketlemenin kritik öneme sahip olduğuna inanılmaktadır. 3. Etiketlemenin aynı zamanda birtakım farklı davranışları olan bireylerin kabul edilebilirliğini kolaylaştırdığına inanılmaktadır. Örneğin, ağır derecede zihinsel yetersizliğe sahip bir bireyin davranışları almış olduğu tanının kabul edilebilirliği bakımından bireyin sergilemiş olduğu davranışlar da daha anlaşılır olarak kabul edilmektedir. 4. Etiketlemeye bağlı olarak farklı engel türlerindeki bireyler için uygun eğitim fırsatlarının ve yöntemlerinin geliştirilmesinin sağlandığına inanılmaktadır. Örneğin, öğrenme güçlüğü olan bir öğrenciyle otizmli bir çocuğun ihtiyaçları birbirinden farklı özellikler göstermekle birlikte her ikisi de özel eğitim şemsiyesinin altında özel eğitime gereksinim duymaktadır. Bu ve benzer şekilde farklı engel türlerindeki çocukların eğitim ve öğretim ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için etiketlemenin gerekli olduğuna inanılmaktadır. Etiketlemenin avantajlı yönleri olduğu gibi bazı dezavantajları da bulunmaktadır. Bu dezavantajlar şu şekilde sıralanabilir: 1. Etiketleme öğretmen davranışları ve öğretmenlerin ilgili öğrenciye yönelik beklentileri üzerinde önemli etkiye sahiptir. 2. Etiketlemeyle ilgili olumsuz eleştirilerden bir diğeri ise etiketlemenin vermiş olduğu mesaja göre öğrencinin öğrenme sürecini başarıyla ta-