T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT TEORİSİ BİLİM DALI KADIN İŞGÜCÜ VE KADININ İŞGÜCÜNE KATILIMI: KRİZ DÖNEMLERİNDE KADIN İSTİHDAMI

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ İKTİSAT ANABİLİM DALI İKTİSAT TEORİSİ BİLİM DALI KADIN İŞGÜCÜ VE KADININ İŞGÜCÜNE KATILIMI: KRİZ DÖNEMLERİNDE KADIN İSTİHDAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Merve Tuğçe AYTAÇ GÜNER Tez Danışmanı Doç. Dr. Affan Hakan ÇERMİKLİ ANKARA-2010

2 ONAY Merve Tuğçe AYTAÇ GÜNER tarafından hazırlanan Kadın İşgücü Ve Kadının İşgücüne Katılımı: Kriz Dönemlerinde Kadın İstihdamı başlıklı bu çalışma, tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından İktisat Anabilim dalında ve İktisat Teorisi Bilim dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir.. Doç. Dr. Alev SÖYLEMEZ (Başkan).. Yrd. Doç. Dr. Türker TOPALHAN (Üye).. Doç. Dr. A. Hakan ÇERMİKLİ (Danışman)

3 i ÖNSÖZ Türkiye ekonomisi Kasım 2000 ve Şubat 2001 de ikiz kriz olarak nitelendirilen iki önemli kriz yaşamıştır. Tüm sektörler bu krizlerden olumsuz yönde etkilenmiştir. Birçok kişi işsiz kalmış, işgücü piyasası da krizlerden yoğun bir şekilde etkilenmiştir. İşgücü piyasasında zaten sıkıntılı durumda olan kadınlarda krizden en çok etkilenen bireyler arasındadır. Bu nedenle çalışmada, özellikle kadın işgücünün krizlerden ne şekilde etkilediği incelenmiştir. Bu çalışmada; engin hoşgörü ve sabrıyla beni yönlendiren tez danışmanım sayın Doç. Dr. Affan Hakan ÇERMİKLİ ye, bütün okul hayatım boyunca maddi ve manevi her türlü desteği benden esirgemeyen annem R.Şehnaz AYTAÇ ve babam A.Kemal AYTAÇ a, her zaman, her konuda, her türlü yardımlarıyla bu tezin oluşmasında büyük emek harcayan canım kardeşlerim Ş.Ece Yıldız ve H.Murat YILDIZ a, her zaman beni destekleyen ve yanımda olan sevgili eşim Mümtaz GÜNER e ve benimle birlikte çalışmak zorunda kalan bebeğime en içten teşekkürlerimi sunarım. Bu çalışma, hayatıma anlam katan Bora, Sıla, Kağan, Göktürk ve Zeynep e ithaf edilmiştir. Merve Tuğçe AYTAÇ GÜNER 2010

4 ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER...ii KISALTMALAR...v TABLOLAR....vi GRAFİKLER...viii GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM İŞGÜCÜ PİYASASI VE KADIN İŞGÜCÜ 1.1. İŞGÜCÜ PİYASASI KAVRAMI İşgücü Piyasası Tanımı ve Türleri Kurumsal Açıdan İşgücü Piyasası İşlevsel Açıdan İşgücü Piyasası İŞSİZLİK VE İŞGÜCÜNE KATILIM ORANI KADIN İŞGÜCÜ: KATILIM ORANI VE KADIN İSTİHDAMI Kadın İşgücüne Katılım Oranı İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE İŞGÜCÜ PİYASASI, KADIN İŞGÜCÜ VE EKONOMİK KRİZ 2.1. TÜRKİYE DE İŞGÜCÜ PİYASASI Türkiye de İşgücü Piyasasının Mevcut Durumu Türkiye de İşgücü Piyasasının Özellikleri TÜRKİYE DE İŞSİZLİK VE İŞGÜCÜNE KATILIM ORANI TÜRKİYE DE KADIN İŞGÜCÜ VE DÜNYA DAKİ KONUMU Kadın ve Erkek İşgücüne katılım oranları Kadın İstihdamı. 25

5 iii Kadın İşgücünü Etkileyen Unsurlar Kadın İşgücü ve Eğitim Kadın İşgücü ve Medeni Durum Kadın İşgücü ve Yaş EKONOMİK KRİZ TANIMI VE GELİŞİMİ Ekonomik Kriz Türleri Ekonomik Kriz ve İşgücü Piyasası Ekonomik Kriz ve Kadın İşgücü TÜRKİYE DE YAŞANAN KASIM 2000 VE ŞUBAT 2001 EKONOMİK KRİZLERİ Kasım 2000 Krizi Şubat 2001 Krizi...46 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KRİZİN TÜRKİYE DE İŞGÜCÜ KATILIMINA VE KADIN İŞSİZLİĞİNE ETKİSİ 3.1. EKONOMETRİK MODEL, AMPİRİK TANIMLAMALAR VE SONUÇLAR Ekonometrik Model: Ekonomik Kriz ve Kadının İşgücüne Katılımı Kriz ve Sonrası Türkiye de Kadın İşgücü Katılımının Eğitime Göre Eğilimi Kriz ve Sonrası Türkiye de Kadın İşgücü Katılımının Yaşa Göre Eğilimi Kriz ve Sonrası Türkiye de Kadın İşgücü Katılımının Medeni Duruma Göre Eğilimi Ekonometrik Sonuçlar Ekonometrik Model: Ekonomik Kriz ve Kadının İşsizliği.61

6 iv Kriz ve Sonrası Türkiye de Kadın İşsizliğinin Eğitime Göre Eğilimi Kriz ve Sonrası Türkiye de Kadın İşsizliğinin Yaşa Göre Eğilimi Kriz ve Sonrası Türkiye de Kadın İşgücü Katılımının Medeni Duruma Göre Eğilimi Ekonometrik Sonuçlar...68 SONUÇ...72 KAYNAKÇA...74 ÖZET...79 ABSTRACT

7 v KISALTMALAR GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla GSYH : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu DPT : Devlet Planlama Teşkilatı TEPAV : Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı p. : page s. : sayfa ÖİK : Özel İhtisas Komisyonu vb : ve benzeri OECD : Organisation for Economic Co-operation and Development ILO : International Labour Organization Betam : Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi TÜSİAD : Türk Sanayiciler ve İşadamları Derneği ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi ERC : Economic Research Center IMF : International Monetary Fund MGK : Milli Güvenlik Kurulu

8 vi TABLOLAR Tablo1 : İşgücü Durumu (Yıllık)...18 Tablo2 : Ekonomik Krizler...37 Tablo3 : Kadınların İşgücüne Katılımı Doğrusal Regresyon Modelinde Kullanılan Değişkelerin Tanımları..51 Tablo4 : Değişkenlerin Ortalaması ve Standart Sapması, Türkiye, Tablo5 : Değişkenlerin Ortalaması ve Standart Sapması, Türkiye, Yılları Arası Tablo 6 : Eğitim Düzeyine Göre İşgücüne Katılım, Türkiye, Tablo 7 : Eğitim Düzeyine Göre İşgücüne Katılım, Türkiye, Yılları Arası...54 Tablo 8 : Yaşa Göre İşgücüne Katılım, Türkiye, Tablo 9 : Yaşa Göre İşgücüne Katılım, Türkiye, Yılları Arası Tablo 10 : Medeni Duruma Göre İşgücüne Katılım, Türkiye, Tablo 11 : Medeni Duruma Göre İşgücüne Katılım, Türkiye, Tablo 12 : Kadınların İşgücüne Katılım Kararlarının Doğrusal Regresyon Yöntemiyle Kestirim Sonuçları...59 Tablo 13 : Kadınların İşsiz Olmaları Doğrusal Regresyon Modelinde Kullanılan Değişkelerin Tanımları.. 62 Tablo 14 : Eğitim Düzeyine Göre İşsizlik, Türkiye, Tablo 15 : Eğitim Düzeyine Göre İşsizlik, Türkiye, Yılları Arası Tablo 16 : Yaşa Göre İşsizlik, Türkiye,

9 vii Tablo 17 Tablo 18 Tablo 19 Tablo 20 : Yaşa Göre İşsizlik, Türkiye, Yılları Arası : Medeni Duruma Göre İşsizlik, Türkiye, : Medeni Duruma Göre İşsizlik, Türkiye, : Kadınların İşsizlik Doğrusal Regresyon Yöntemiyle Kestirim Sonuçları...69

10 viii GRAFİKLER Grafik 1 : İşgücüne Katılım Oranları (yüzde, yaş aralığı, 2008)...14 Grafik 2 : İşgücüne Katılım Oranı (Yüzde)...20 Grafik 3 : İşsizlik Oranı (Yüzde)...21 Grafik 4 : Türkiye de İşgücüne Katılım Oranları (yüzde, yaş aralığı, )..23 Grafik 5 : İşgücüne Katılma Oranları (Kent-Kır yüzde, yaş aralığı, ) Grafik 6 : Tarım Dışı İşgücüne Katılım Oranları (yüzde, yaş aralığı, 2008) Grafik 7 : İşsizlik (yüzde, ).26 Grafik 8 : Kadınlarda İstihdamın Sektörel Dağılımı (yüzde, çalışabilir nüfus, 2008)..27 Grafik 9 : Kadın Ve Erkeklerde Tarım Dışı İşsizlik Oranları (yüzde, yaş aralığı, 2008) Grafik 10 : Kadın İşgücü Katılım Oranları ve Eğitim Seviyeleri (yüzde, ) Grafik 11 : Kadın İşsizlik oranları ve Eğitim Seviyeleri (yüzde, )...31 Grafik 12 : Kadın İşgücü Katılım Oranları ve Medeni Durum (yüzde, ) Grafik 13 : Kadın İşsizlik Oranları ve Medeni Durum (yüzde, ) Grafik 14 : Kadın İşgücü Katılım ve İşsizlik Oranları ve Yaş (yüzde, ).34 Grafik 15 : Ekonomik Krizler, GSYH ve Büyüme

11 1 GİRİŞ Son yıllarda kadınların işgücüne katılımları dünyada önemsenen bir problem haline gelmiştir. Gelişmiş ülkeler uyguladıkları politikalarla kadınların işgücüne katılımlarını arttırmaktadırlar. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde ise kadınların işgücüne katılımı azalma eğilimindedir. Türkiye İstatistik Kurumu verileri incelendiğinde Türkiye de kadınların işgücüne katılım oranları 1990 da %34 lerdeyken 2009 a gelindiğinde %26 lara kadar gerilemiştir. Kriz dönemlerinde; kadınlar çok daha zor durumlarla karşı karşıya kalmaktadırlar. Kriz ile birlikte artan işsizlik rakamları, tarım kesiminde istihdamın azalmasıyla kadınların işgücü dışında bırakılıyor olması, kadınların işgücüne katılımının gerilemesine ve kadın işsizliğinin artmasına neden olmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye de yaşanan Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizlerinin kadınların işgücüne katılımının ve işsizliğinin hangi yönde etkilediğinin incelenmesidir. Öncelikle işgücü piyasasının yapısı ve yaşanan ekonomik krizlerin temel nedenleri açıklanarak, kadın işgücü arzının ve istihdamının bu krizden nasıl etkilendiği araştırılacaktır. Bu amaç doğrultusunda da üç bölümden oluşan bir çalışma hazırlanacaktır. Birinci bölümde işgücü piyasası ve kadın işgücü başlığı altında; işgücü piyasası kavramı, işgücüne katılım oranı ve işsizlik açıklanacaktır. Daha sonra kadın işgücü, kadın istihdamı, kadın katılım oranları ve kadın işgücünü etkileyen unsurlar tek tek ele alınacaktır. İkinci bölümde ve Türkiye de işgücü piyasası, kadın işgücü üzerinde durulacak kriz tanımı ve gelişimi açıklanarak krizin işgücü piyasasına ve kadın işgücüne etkileri incelenecektir. Ayrıca Türkiye de yaşanan Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizleri araştırılacaktır.

12 2 Son bölümde ise modellerimizi kurarak Türkiye İstatistik Kurumu ndan elde ettiğimiz veriler ile Türkiye de Kasım 2000 ve Şubat 2001 ekonomik krizlerinin kentsel alanlardaki kadınların işgücüne katılma kararlarına ve kadın işsizliğine etkilerinin ekonometrik incelemesi yapılacaktır.

13 3 BİRİNCİ BÖLÜM İŞGÜCÜ PİYASASI VE KADIN İŞGÜCÜ 1.1. İŞGÜCÜ PİYASASI KAVRAMI Ekonomide üretim faaliyetlerini oluşturan dört ana unsur vardır. Bunlar; işgücü (emek), sermaye, girişimcilik ve doğal kaynaklar olarak sıralanabilir. İşgücü (emek) ekonomik faaliyetlerin insan unsuru olup, kişiler ekonomik üretime katılmak amacıyla işgücünü arz eder. Ekonomik girdileri bir araya getirip üretim faaliyetlerini yürütecek olan girişimciler ise bu arz edilen emeğe diğer üretim unsurlarıyla birlikte işgücü talebinde bulunur. Bu bağlamda işgücü piyasasını genel çerçevede bir ülkedeki işgücü arz ve talebinin buluştuğu yer olarak tanımlamak mümkündür. İşgücü arzı bir ülkenin demografik yapısı (ülkenin nüfusu, nüfus yapısıyla) yani insan unsurlarıyla ilgiliyken, işgücü talebi ise ülkenin ekonomik yapısı ve koşulları (yatırımlar, yeni iş sahalarının açılması gibi koşullar) ile ilişkilidir. Genel olarak piyasa (mal piyasasi, sermaye piyasası, işgücü piyasası vb.) arz ve talep kanunlarının geçerli olduğu yer olarak tanımlanır. Bu tanım işgücü piyasasına da uygun gibi görünse de, işgücü piyasaları diğer piyasalardan önemli ölçüde ayrılmaktadır. Lordoğlu, Özkaplan, Törüner, (1999), bu farklılıkları dört ana başlık altında özetlemiştir. İlk olarak, işgücü piyasasının nesnesi olan işgücü, diğer piyasaların nesnelerinden (mal ve hizmetler gibi) ayrılmaktadır. Nesnelerin doğasındaki bu ayrılık önemlidir çünkü işgücünün bir mal veya hizmet gibi alınıp satılması mümkün olmadığı gibi ekonomik durumun ve piyasa koşullarının işgücü

14 4 ücretlerini belirlemesindeki payı mal ve hizmet piyasalarındakine oranla çok azdır. Yine diğer piyasaların aksine toplumsal ve kültürel etkiler işgücü piyasasında önemli rol oynar. İkinci ve üçüncü farklılaşma, bu piyasalardaki nesnelerin nitelikleri ve standartları konusunda ortaya çıkmaktadır. Mal ve hizmet piyasalarında kalite, fiyat ve diğer nitelikler açısından belirgin ulusal ve uluslararası normlar bulunurken, işgücünde yeterince berrak bir standartlaşma ve sınıflama mümkün değildir. Bu yüzden mal, sermaye ve hizmetlerin tersine işgücünün ikame olanağı son derece sınırlı olup işgücü yerine diğer üretim girdileri (örneğin sermaye) üretim sürecinde ancak belirli bir düzeyde ikame edilebilmektedir. Son olarak diğer piyasalarda nesneler yüksek düzeyde akışkanken, işgücü piyasalarında akışkanlık düzeyi bireylerin öznel koşullarına, bulunduğu toplumun niteliklerine ve sermayenin (ve girişimcinin) ihtiyaçlarına bağlı olarak sınırlılık göstermektedir. Yukarıdaki farklılaşmalar gözönünde bulundurularak işgücü piyasasını işgücü arzı ve talebinin karşılaştığı ve denge ücretlerinin belirlendiği yer ve sosyal bir organizasyon olarak tanımlamak daha uygun olacaktır. Genel anlamda her ülkenin ekonomik ve sosyal hedefi işgücü arz ve taleplerini dengeye getirerek tam istihdam durumuna ulaşmaktır. Bu hedef ülkelerin gelişmişlik düzeyinden bağımsız bir hedef olsa da işgücü piyasaları ülkelerin ekonomik gelişmişlik düzeyine bağlı olarak da önemli farklılıklar göstermektedir. Gelişmekte olan ülkelerde işgücünün büyük bir kısmı kırsal kesimde (tarım sektöründe) istihdam edilmektedir. Bu nedenle, gelişmiş ülkelerden farklı olarak, gelişmekte olan ülkelerde işgücü piyasaları incelenirken kent ve kır ayrımı yapılmaktadır.

15 İşgücü Piyasası Tanımı ve Türleri En geniş anlamıyla işgücü piyasası, emeğini arz edenlerle bu emeği talep edenleri bir araya getirerek emeğin fiyatının ve bu fiyat üzerinden ne kadar emek arz edildiğinin belirlendiği yerdir (Ataman, 1999, 7). Başka bir tanım, bir ülkedeki toplam emek arzını ifade eden işgücünün emek talebi ile karşılaştığı yerdir (Zaim, 1997, 11). İşgücü piyasasının temel görevi; arz ve talebin uygun ortamda karşılaştırılarak dengenin sağlanmasıdır. İşgücü arz ve talebi arasında dengenin sağlanması, varılmak istenen temel amaçtır. Bu amaca ulaşmak için farklı yaklaşımlar ortaya çıkmış ve bu yaklaşımlara göre de işgücü piyasaları sınıflandırılmıştır. Yaklaşımlar, ortaya çıktığı toplumsal yapı ve tarihsel sürece bağlı kalarak soruna bakmışlardır. Söz konusu yaklaşımlar; 1. Kuramsal açıdan işgücü piyasası, 2. İşlevsel açıdan işgücü piyasaları. şeklinde sınıflandırmamız mümkündür Kuramsal Açıdan İşgücü Piyasası İşgücü piyasasında dengenin sağlanması için, piyasaların ne özellikte olması gerektiğini kurumsal düzeyde incelemektedir. Kuramsal işgücü piyasaları altı türde incelenmektedir; İdeal işgücü piyasası; iktisat literatüründe tam rekabet piyasası olarak adlandırılan bu piyasaya gerçek hayatta rastlamak pek mümkün değildir. Bu piyasada üretilen mal ve hizmetler homojendir, piyasaya giriş çıkış serbesttir, emek arz ve talebinde bulunanlar piyasa hakkında tam bilgiye sahiptir, mal ve hizmetler için fiyatlar veridir, üretilen her mal ve arz edilen her emek için

16 6 yeterli talep mevcuttur, devletin müdahalesi en alt düzeydedir (Ansal ve diğerleri, 2000, 3). Doğal işgücü piyasası; sosyal siyaset düzenlemelerinin gelişmediği, liberal ekonomi uygulamasının hakim olduğu, devletin görevinin sadece güvenlik ve adaletten ibaret olduğu, kapitalist düzende görülen işgücü piyasasıdır (Zaim, 1997, 17). Bu piyasada emek arz ve talebi piyasada var olan ve gelişen koşullara göre belirlenir, emek arz ve talebi arasında denge yoktur, işgücü hareketliliğini engelleyen nedenler mevcuttur, bu nedenle eşit işe eşit ücret prensibinin uygulanması engellenmekte olup, sendikal hareketler ya yoktur ya da piyasayı etkileyecek güçte değildir. Kurumsal işgücü piyasası; yasal kurumsal düzenlemelerin devlet tarafından yapıldığı, emek arz ve talep edenlerin haklarını savunmak amacıyla örgütlendikleri ve örgütlerin yasal düzenlemelere uygun olarak hareket ettiği piyasa türüdür. Bu piyasalarda sosyal devlet anlayışı hakimdir. Emek arz ve talebi arasında denge mevcut değildir ve devlet bu dengeyi sağlamak amacıyla yasal ve kurumsal düzenlemeler yapar, emek arz ve talep edenler piyasa hakkında tam bilgiye sahip değildir ama saklanan bir bilgide yoktur, mal ve emek standart değildir, devletin piyasaya müdahalesinin temel amacı tam istihdamı sağlamak olup, işgücünün hareketliliğini engelleyen kısıtlamalar bulunmamaktadır. Güdümlü işgücü piyasası; işgücü piyasasına yönelik her türlü düzenlemenin devlet tarafından yapıldığı, piyasanın tek hakiminin devlet olduğu piyasa türüdür. Bu piyasa için, ideal işgücü piyasasının zıttı denebilir. Piyasada tek işveren emektir, emek arzının devlet tarafından belirlenen tek bir fiyatı vardır. Korumacı işgücü piyasası; ekonomik gelişimini tamamlayamamış veya ekonomik nedenlerle sorun yaşayan ülkelerde, devletin piyasaya doğrudan veya dolaylı olarak çalışan kesimi korumaya yönelik düzenlemelerde bulunduğu piyasa tipidir (Törüner,

17 7 Lordoğlu, 1992, 34 35). Piyasanın tarafları piyasa hakkında tam bilgi sahibi değillerdir, işgücünün dağılımı ve özellikleri eşit değildir, sözleşme serbestisi olmakla birlikte taraflar arasındaki güç dengesizliği nedeniyle devletin yasal düzenlemelerle piyasaya müdahalesini zorunlu kılmaktadır. Türkiye de bu piyasa türüne rastlanmaktadır. Esnek işgücü piyasası; koruyucu yönüyle güdümlü ve müdahaleci işgücü piyasalarının özelliklerini taşıyan işgücü piyasası türüdür İşlevsel Açıdan İşgücü Piyasası İşgücü piyasasının üstlenmiş olduğu görevler ve piyasanın unsurlarının nitelikleri gözönüne alınarak yapılan ayrımdır. Bu açıdan işgücü piyasası üç piyasa türüne ayrılmaktadır; Coğrafi açıdan işgücü piyasası; işgücü piyasalarının uluslararası, ulusal ve bölgesel olarak farklı açılardan incelenebildiği işgücü piyasası ayrımıdır. Bu ayrım sayesinde emek faktörünün mekansal açıdan dağılımı ve ortaya çıkardığı sorunlar incelenerek çözüme yönelik politikalar belirlenebilmektedir. Mesleki işgücü piyasası; belirli bir meslek ve iş kolunda işgücü arz ve talebinin karşılaştığı, farklı meslek ve işkollarının taleplerinin ve arzlarının birbirlerinden fazla etkilenmediği piyasadır. Sektörel işgücü piyasası; işgücünün faaliyet alanlarına göre ayrımının yapıldığı piyasa türüdür. Bu bağlamda üç işgücü piyasası ortaya çıkar; tarım sektörü, sanayi sektörü ve hizmet sektörü işgücü piyasaları.

18 8 1.2 İŞSİZLİK VE İŞGÜCÜNE KATILIM ORANI International Labour Organization (ILO) nun onadığı ve önerdiği işsizlik tanımına göre; Belirli bir gün ya da hafta zarfında, belirli bir yaş grubunun üzerinde bulunan aşağıdaki kategorilere giren kişiler işsiz kabul edilirler; İş akdi sona erdiğinden, ya da iş yeri geçici olarak tatil edildiğinden dolayı istihdama elverişli konuma giren, herhangi bir işe sahip olmayan ve ücretli bir iş arayanlar, Daha önce hiçbir zaman istihdam edilmemiş olan ya da önceki statü durumu itibariyle bağımlı olmayan veya emekli edilmiş ancak belirli bir dönem için çalışmaya elverişli olan kişiler, Belirli bir döneme nazaran gelecek bir tarihte yeni bir işe başlama konusunda anlaşma yapmış olup da, halen bir işe sahip olamayan ve çalışmaya elverişli olan kişiler, Geçici ve belirsiz bir süreyle ve kendilerine herhangi bir ödeme yapılmadan düzenlemelere tabi olan kişilerdir. Türkiye İstatistik Kurumu işsiz nüfusu; referans dönemi içinde istihdam halinde olmayan (kâr karşılığı, yevmiyeli, ücretli ya da ücretsiz olarak hiç bir işte çalışmamış ve böyle bir iş ile bağlantısı da olmayan) kişilerden, iş aramak için son üç ay içinde iş arama kanallarından en az birini kullanmış ve 2 hafta içinde işbaşı yapabilecek durumda olan tüm kişiler olarak tanımlamaktadır. İşsizlik kavramı özellikleri itibariyle çeşitli sınıflandırmalara tabi tutulmuştur;

19 9 İradi (Gönüllü) işsizlik; çalışma gücüne sahip kişilerin kendi arzularıyla çalışmayı reddetmeleri ve işsiz kalmalarını ifade etmektedir. Cari ücret seviyesine ve iş şartlarına razı oldukları takdirde iş bulması mümkün olanların, çalışmayı reddettikleri için işsiz olmaları durumudur (Üstünel; 1983). İrade dışı (Gönülsüz) işsizlik; iktisadi açıdan asıl önem taşıyan işsizlik türüdür. Mevcut cari ücret düzeyinde ve iş şartlarında çalışmaya istekli olan ancak iş bulamayan işsizler olarak tanımlanabilir (Oktay; 1992). Bu gruptaki işsizler; isteyerek işsiz duruma düşmüş değillerdir ve bu durumdan kurtulmaları da yine kendi çabalarına bağlı değildir. Mevsimlik işsizlik; bazı ekonomik faaliyetlerin belirli mevsimlerde yapılabilmeleri sebebiyle ortaya çıkan işsizliktir. Çalışanlar yılın bir kısmını faal olarak geçirmekte, kalan kısımda ise faal kısımda kazandıklarıyla geçinmektedirler. Konjonktürel (Devri) işsizlik; konjonktür, bir ülkenin ekonomik durumunu belirli bir anda açıklayan unsurların bütünüdür (Lordoğlu, Özkaplan, Törüner; 1999). Konjonktür dalgalanmaları neticesinde ortaya çıkan işsizlik halini ifade etmektedir. Konjontürel işsizlik, ekonomik gerileme veya duraklama dönemlerinde ortaya çıkmaktadır. Yapısal işsizlik; bir ülkenin ekonomik yapısında meydana gelen değişmeler sonucu ortaya çıkan işsizliktir. Gelişmekte olan ülkelerde olduğu kadar gelişmiş ülkelerde de rastlanmaktadır. Karşılaşılan sorunlar çoğu kez toplumların sosyal, kültürel, ekonomik yapılarındaki değişmelere bağlı olduğundan işsizlik modeli ülkelere göre değişiklik gösterse de temel belirleyicileri aynı kalmaktadır. Gizli işsizlik; bir ekonomide üretime hiçbir şekilde katkıları olmamasına rağmen istihdam edilen, çalışıyor gibi gözüken bireylerin oluşturduğu gruptur. Bu kişilerin marjinal verimliliği sıfır

20 10 veya sıfırın altındadır. Bu kişiler iş alanından çekildiklerinde üretimde hiçbir azalma gözlemlenmez. Çalışma çağındaki nüfusun tamamı işgücü arzını ifade etmez. Çünkü bazı nedenlerle çalışma çağındaki bireyler iş hayatına katılmaz veya katılamazlar. Örneğin; öğrenciler, askerler, ev kadınları gibi. Bu durumdan hareketle, işgücüne katılma oranının, aktif nüfus içinde işgücünün göreli ağırlığını gösterdiğini söylemek mümkündür. Fiziksel ve zihinsel açıdan çalışmaya uygun olan herkes potansiyel işgücü arzına dahil edilir. Çocuklar ve yaşlılar, bazı ekonomik faaliyetleri gerçekleştirdikleri için bu tanıma dahil edilirler. Ancak, pek çok ülkede çalışma çağındaki nüfus tanımına yaş sınırlaması konmuştur. Bu sınırlamalar, ILO ya üye pek çok ülke tarafından onaylanmıştır ve bu sınırlamalar çeşitli işgücü sözleşmeleri ile uyum içerisindedir (Lordoğlu, 2000, 30). Türkiye İstatistik Kurumunun yapmış olduğu tanıma göre işgücüne katılma oranı işgücünün, kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus içindeki oranıdır. Kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus; okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastane, hapishane, kışla ya da orduevinde ikamet edenler ile yabancı uyruklular dışında kalan 15 ve daha yukarı yaştaki nüfus olarak tanımlanmıştır. Kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfusa; aktif nüfus ta denilmektedir. İşgücü İstihdam Edilenler+İşsizler Buradan hareketle; İşgücüne katılım oranı= İşgücü / Aktif Nüfus olarak tanımlanır.

21 11 Bu basit eşitlikten hareketle bir ülkede belirli bir anda, genel nüfusun işgücüne katılan kısmına ya da işgücü miktarının genel nüfus miktarına oranına İşgücüne Katılma Oranı denir (Zaim1997:124). 1.3 KADIN İŞGÜCÜ: KATILIM ORANI VE KADIN İSTİHDAMI Birçok çalışmanın baz aldığı Becker (1965), kadınların sadece boş zaman ve çalışmak arasında değil, boş zaman, çalışmak ve hane içinde yapılan mal ve hizmet üretimi arasında da tercih yaptıklarını kabul eder. Kadınların işgücüne katılımı konusunda iktisadi çözümlemeler, Mincer (1962) ve Cain in (1966) öncülüğünü yaptığı çalışmalardan bu yana önemli ölçüde ilgi çekmiş bulunuyor. Kadın işgücü, halihazırda istihdam edilen ve işsiz fakat iş arayan kadınları ifade etmektedir. Kadın işgücünün, kadın nüfusuna oranı; kadınların işgücüne katılım oranını göstermektedir. Gerek ülkemizde ve gerekse benzer ekonomik kriterleri taşıyan ülkelerde, kadın istihdamı üzerinde en önemli etki olarak kentleşme göze çarpmaktadır. Ekonomi literatüründe kadın işgücü arzının kalkınma süreci boyunca U şeklinde bir davranış gösterdiği kabul edilir. Kadınların işgücüne katılım oranlarının toplamda U-biçimli davranışlarda bulunması uzun zaman gerektirmektedir (Mincer, 1985). Kısaca, tarımın yoğun olduğu toplumlarda kadının işgücüne katılımının yüksek olacağı, sanayileşme ve kent nüfusun artışı ile birlikte ilk olarak kadın işgücü arzının azalacağı, sanayileşmenin ve kentleşmenin olgunlaşmasıyla birlikte ise kadın işgücü katılımının artışa geçeceği öngörülmektedir. U-biçimli ilişkiyi açıklamak için bazı temel varsayımlar mevcuttur. Tarımın baskın iktisadi etkinlik olduğu dönemlerde, kadınlar ailenin toprağında ücretsiz aile işçisi olarak istihdama büyük ölçülerde katılmaktadırlar. İktisadi kalkınma ile birlikte, eve dönük üretimden pazara dönük üretime geçilir. Pazarların genişlemesi ya da yeni teknolojilerin

22 12 ortaya çıkması ile birlikte gelir artışı olabilir ama bu durum kadınların işgücüne katılım oranlarını düşürür. Tarımdaki makineleşme erkek ve özellikle kadınlar için istihdam olanaklarını azaltır. Kadınların eğitim düzeylerinin düşük olması, gelenekler, ev içi sorumluluklar ve ümidi kırılmış işçi etkisi de söz konusu olunca geri durmak zorunda kalabilirler. Bu bağlamda, Tansel (2002) de açıkça belirtildiği gibi, gayrisafi yurtiçi hasılasının büyük bir bölümünü tarımdan elde eden ve işgücünün büyük bölümü tarımda istihdam eden ülkeler U-biçimli eğrinin sol kısmında yer alır. Ama kadınların eğitim düzeyleri arttıkça ve aldıkları ücret, ürün fiyatlarının artışından daha hızlı oldukça, işgücüne katılım oranları da U-biçimli eğrinin tırmanan kısmına paralel olarak artar. Böylece, tarımın gayrisafi yurtiçi hasılası içinde payının az olduğu ve tarımda istihdamında az olduğu, diğer taraftan sanayi etkinliklerinin ağırlıkta olduğu ülkeler ise U-biçimli eğrinin sağ kısmında yer alırlar. Ülke ekonomisi ve sosyal yapının sağlıklı bir devamı için, üretime katılma yaşındaki kadınların büyük bir kısmının işgücü dışında kalması hayati öneme sahiptir. Tunalı (2004) bu durumun sürdürülebilir bir durum olmadığını belirterek bu çerçevede birçok önemli sebebe değinmiştir. Kadınların eğitim seviyelerinin artmasıyla birlikte işgücüne katılım oranlarının da arttığını ispatlayan önemli kanıtlar mevcuttur ve bu durum kadınların eğitime daha fazla katılımlarını sağlamıştır. Dolayısıyla, daha genç kuşaklar içinde giderek artan oranda kadının işgücü piyasasına gireceği ve evlendikten sonra da çalışmaya devam edeceği söylenebilir. Doğurganlıktaki azalma ve emekten tasarruf sağlayan ev içi araçların yaygınlaşması, bu yönelimi daha da pekiştirmiştir. Ve yine emeklilik için asgari yaş sınırının yükseltilmesinin de çalışma yaşamında kalış süresini (hem erkekler hem de kadınlar için) uzatacağı söylenebilir.

23 Kadın İşgücüne Katılım Oranı Kadınların eğitim düzeyi yükseldikçe işgücüne katılım oranlarında artış gözlemlenmektedir. İstihdamda cinsiyet farklılıklarını ortadan kaldırmak için kadınların eğitim olanaklarından yararlanması şarttır. Artan eğitim düzeyine rağmen kadınlar hale işgücü piyasasında kendilerine yer bulamıyorlarsa bunun nedenleri; işlerde kadın işi, erkek işi ayrımın yapılması, işyerlerinde kadınlara yönetici konumunun daha az verilmesi ve ücret farklılığı yaparak kadınlara erkeklere oranla daha az ücret verilmesi şeklinde sıralanabilir. Kadınların üretime katılabilecek yaşta olup, işgücünden ayrılarak evde oturmayı tercih etmelerinin nedenleri arasında en başta ortaya çıkanlar; işgücüne katılmanın kültürel değerlerine aykırı olması, eğitim durumunun yetersiz olmasından dolayı iş bulma ümidinin kırılması, meslek sayılacak bir beceriye sahip olmaması, kadının anne olması ve aile içi görevleri, cinsel taciz gibi elverişsiz işyeri koşulları, yüksek işsizlik koşullarında kişilerin iş bulma ümidinin kırılması, ücretlerin yetersiz olması ve kadınların evde kalarak çocuk bakımı ve ev işleriyle ilgilenmesinin bütçeye daha fazla katkıda bulunacağı düşüncesi şeklinde sıralanabilir. Bu sayılan nedenler aynı zamanda kadınları enformel sektörde çalışmaya yönlendirmektedir. Türkiye de kadın işgücü piyasasını incelemenin bir yolu, Türkiye yi coğrafi ya da sosyoekonomik anlamda kendisine yakın, aynı zamanda farklı yapısal özelliklere sahip gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerle karşılaştırmaktan geçmektedir. Bu karşılaştırmalar sonucu ortaya çıkan benzerlikler ve farklılıklar irdelenerek kadınlar için Türkiye de istihdam ve işsizliğin güncel yapısına ilişkin daha zengin bilgiler elde edilebilmektedir. Karşılaştırma için dört ana gruba ait ülkeler kullanılmıştır. İlk olarak Türkiye gibi Akdeniz kültürüne sahip ve aynı zamanda Avrupa Birliği üyesi olan İspanya, İtalya, Portekiz ve Yunanistan kullanılmıştır. Bunun yanında Müslüman nüfusun çok yoğun olduğu Mısır, Fas ve Suriye gibi ülkeler, veriler mevcut olduğu durumlarda, incelemeye eklenmiştir. Üçüncü grupta ise

24 14 Türkiye ye kalkınmışlık düzeyi olarak çok yakın olan Latin Amerika ülkeleri yer almaktadır (Brezilya, Arjantin, Şili, Meksika). Son olarak Malezya ve Güney Kore karşılaştırmaya eklenmiştir. Bu Asya ülkeleri hızlı kalkınma örnekleri olup, Malezya çoğunlukla Müslüman bir nüfusa sahipken, Güney Kore kültürel olarak tipik bir Uzak Doğu ülkesidir. Verilerin çoğunluğu International Labor Office den (ILO) alınmış olup tutarlı bir karşılaştırma için sadece hanehalkı işgücünden türetilmiş seriler kullanılmıştır. Her ülke için 2008 yılına kadar verilerden mevcut olan en son veri kullanılarak hesaplanmıştır. Grafik 1: İşgücüne Katılım Oranları (Yüzde, Yaş Aralığı, 2008) Portekiz Brezilya İspanya Arjantin Güney Kore Italya Şili kadın Malezya erkek Meksika Fas Turkiye Mısır Suriye Kaynak: International Labour Organization Gelinen nokta seçilmiş ülkelerin kadın ve erkek işgücüne katılım oranları ile kıyaslandığında, Grafik 1 den de açıkça görüleceği gibi, ILO 2008 işgücü verilerine göre, erkek işgücüne katılım oranı bütün ülkelerde yüzde

25 15 70 in üzerindeyken kadın işgücüne katılım oranlarında ülkeler arasında büyük farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Türkiye kadın işgücüne katılım oranında 26,9 ile Ortadoğu ülkeleriyle aynı grupta yer alırken Güney Avrupa ile Latin Amerika ülkelerinin, hatta Malezya nın oldukça gerisindedir.

26 16 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE İŞGÜCÜ PİYASASI, KADIN İŞGÜCÜ VE EKONOMİK KRİZ 2.1. TÜRKİYE DE İŞGÜCÜ PİYASASI Bu bölümde, Türkiye deki işgücü piyasasının temel demografik ve ekonomik özellikleri incelenerek, halihazırdaki durum gösterilmeye çalışılmıştır. Türkiye de de işgücünün büyük bir kısmı tarım alanında istihdam edilmektedir. Kırsal ve kentsel işgücü piyasalarının birbirinden farklı özelliklere sahip olduğu gözlenmektedir. Kırsal kesimde, çoğunlukla vasıfsız işgücü istihdam edilmekte ve çalışanlar genellikle kendi hesabına çalışan, ücretsiz aile işçileri olarak adlandırılmaktadır. Öte yandan, kentsel işgücü piyasalarında ise, gerek kırdan göç etmiş ve gerekse eğitim (genel veya mesleki eğitim) olanaklarından yoksun veya isteğiyle bu olanaklardan yararlanmamış vasıfsız işgücüyle, yüksek eğitim ve meslek eğitimi almış vasıflı işgücü istihdam edilmektedir Türkiye de İşgücü Piyasasının Mevcut Durumu Türkiye de işgücü piyasası, 1950 li yıllarda tarımda makineleşmeyle birlikte hızlı bir değişim içerisine girmiştir. Tarımda ortaya çıkan fazla nüfus öncelikle İstanbul, Ankara, Çukurova, İzmir gibi gelişmiş bölgelere yönelmiştir. Bu göçleri önce bireysel planda başlayan daha sonra 1960 lı yıllarda devlet tarafından da; işgücü fazlası ve döviz sıkıntısı nedeniyle teşvik edilen Batı Avrupa ülkelerine yönelen göç izlemiştir (DPT, 2001). Hızla ve sürekli artan nüfusun söz konusu olduğu Türkiye de, tarım kesiminden gelen işgücü fazlası ve son dönemlerde Doğu Bloğu ülkelerden

27 17 ülkeye giren kaçak işçiler, işgücü piyasasının hareketliliğine sebep olmaktadır. Ayrıca, kırdan kente göç ile birlikte niteliksiz işgücü kentlerde iş bulamadığından kayıt dışı ekonominin büyümesine neden olmaktadır. Gelişmiş ülkelerin geçmiş olduğu aşamalardan farklı olarak, tarım-sanayihizmetler sıralamasında sanayi aşamasını atlayıp tarımdan hizmetler aşamasına geçilmiştir. Türkiye de nüfus oranı çok hızlı bir şekilde artarken istihdam oranında istihdam ve kayıt-dışı istihdam sorunlarını ortaya çıkarmaktadır. Türkiye de son zamanlarda işgücüne katılım oranında düşüş olduğu gözlemlenmektedir. Bunun nedenlerinden biri; genç nüfusun öğrenim süresinin uzamasıdır, bu durum genç nüfusun işgücüne girişini geciktirmektedir. Bu durumun ortaya çıkmasının bir diğer nedeni, işgücünün yapısında görülen tarımsal etkinliklerden tarım-dışı etkinliklere kayışıdır (Tansel, 2002: 5). Tarım sektöründe istihdam alanı daralmaktadır. Kırsal alanda işgücüne katılım hem erkekler hem de kadınlar için, kentsel alana oranla daha yüksektir. Kırsal alandan, kentsel alana göçle birlikte; kırsal alanda kendi hesabına çalışan erkekler kentlerde vasıfsız işsiz olarak çok rahat iş bulamamakta ve ücretsiz aile işçileri olarak adlandırılan kadınlar ise kentlerde daha sonraki bölümlerde değineceğimiz birçok nedenden dolayı işgücünden ayrılmayı ve evde oturmayı tercih etmektedirler. Türkiye de işgücüne katılımın az olmasının iki temel nedeni kurgulanabilir. İlki nüfusun eğitim düzeyinin düşük olmasıdır. Eğitim düzeyinde artış oldukça işgücüne katılım oranı da yükselmektedir. Özellikle tarım dışı sektörler için eğitim daha büyük önem taşımaktadır. İkinci neden ise kadınların işgücüne katılımının çok düşük olmasıdır. Kadınların işgücüne katılım oranının düşük olması, toplam işgücüne katılım oranını da aşağıya çekmektedir.

28 Türkiye de İşgücü Piyasasının Özellikleri Türkiye de işgücü piyasasının kendine ait özelliklerini aşağıdaki gibi toplayabiliriz. (Lordoğlu, Özkaplan, Törüner; 1999). Tarım sektörünün göreli ağırlığı söz konusudur. TÜİK nun yaptığı Hanehalkı İşgücü Araştırması 2009 Yıllık Sonuçları na göre 2009 yılında istihdam edilenlerin % 24,7'si tarım, % 19,4 ü sanayi, % 5,9'u inşaat, % 50'si ise hizmetler sektöründedir. Tablo 1: İşgücü Durumu (Yıllık) TÜRKİYE KENT KIR Kurumsal olmayan nüfus (000) ve daha yukarı yaştaki nüfus (000) İşgücü (000) İstihdam (000) İşsiz (000) İşgücüne katılma oranı (%) 46,9 47, ,8 51,4 52,7 İstihdam oranı (%) 41,7 41,2 39,2 38,2 47,7 48 İşsizlik oranı (%) ,8 16,6 7,2 8,9 Tarım dışı işsizlik oranı (%) 13,6 17,4 13, ,4 19,1 Genç nüfusta işsizlik oranı (1) (%) 20,5 25,3 22,6 28,2 15,5 18,9 İşgücüne dahil olmayanlar (000) (1) yaş grubundaki nüfus Not: Rakamlar yuvarlamadan dolayı toplamı vermeyebilir. Kaynak: TÜİK İşgücü piyasasını doğrudan ilgilendiren çalışabilir yaştaki nüfus 2008 yılında milyon kişi iken 2009 yılında milyon kişiye yükselmiştir yılında Türkiye genelinde işsiz sayısı bir önceki yıla göre 860 bin kişi artarak 3 milyon 471 bin kişiye yükselmiştir. İşsizlik oranı ise 3 puanlık artış

29 19 ile % 14 seviyesinde gerçekleşmiştir. Kentsel yerlerde işsizlik oranı 3,8 puanlık artışla % 16,6, kırsal yerlerde ise 1,7 puanlık artışla % 8,9 olmuştur yılında Türkiye genelinde işgücüne katılma oranı; erkeklerde %70,5 iken kadınlarda % 26 olarak gerçekleşmiştir. Sanayi işgücü verimliliği ile tarımsal işgücünün verimliliği arasında çok büyük farklılıklar vardır; tarım sektöründe verimlilik sanayi verimliliğinin ¼ ü kadardır (Bulutay; 1996). Kentlerde enformel sektör toplam istihdamın büyük bir bölümünü oluşturmaktadır. Tarım dışı istihdamda kamu sektörünün ve sendikaların ağırlığı ile iç göç olgusu ihmal edilmemelidir TÜRKİYE DE İŞSİZLİK VE İŞGÜCÜNE KATILIM ORANI Türkiye de işgücüne katılımın, dolayısıyla da istihdamın mevcut potansiyele göre oldukça düşük olduğu görülmektedir yılı sonrası dönemde, ülkemizde işgücüne katılım oranı zaman içinde azalmıştır. Bunun temel sebebi tarım sektöründe ortaya çıkan istihdam daralmasıdır yılında işgücüne katılım oranı yüzde 49,9, tarım sektörünün toplam istihdamdan aldığı pay ise yüzde 36 dır yılına gelindiğinde işgücüne katılım oranı yüzde 46,9 a gerilerken, tarım sektörünün toplam istihdamdan aldığı pay yüzde 24 e düşmüştür yılı itibarıyla Türkiye de erkeklerde işgücüne katılım oranı yüzde 70,7 ile yüzde 65,6 olan Avrupa Birliği verilerinin üzerinde seyrederken, kadınlarda bu oran yüzde 25,0 ile yüzde 50,3 olan Avrupa Birliği verilerinin oldukça altında kalmıştır. Bu oranlar, Lizbon Stratejisi dahilinde Avrupa Birliği ülkelerinde istihdam oranının yüzde 70, kadın istihdam oranının yüzde 60 olması hedefleri göz önünde bulundurulduğunda, Avrupa Birliği üyeliğini hedefleyen bir ülke için olağanüstü düşüktür.

30 20 Grafik 2: Düşük katılım oranlarının altında yatan ana sebep, olağanüstü düşüklükteki kadının işgücü piyasasına katılım oranı olduğu anlaşılmaktadır. Kentlerde her on kadından sadece ikisinin işgücü piyasasında bulunduğu, oysa bu oranın Güney Avrupa ülkelerinde ikiye bir olduğu görülmektedir. Kadınların işgücüne katılımı açısından Türkiye sadece gelişmiş Batı ülkelerinin gerisinde değil, aynı zamanda hızla sanayileşen Asya Kaplanları ile Latin Amerika ülkelerinin de gerisinde bulunmakta, daha çok Kuzey Afrika ve Ortadoğu ülkelerine yakın durmaktadır. İşgücü piyasasında dezavantajlı olarak nitelendirilen kadınlar, gençler, uzun süreli işsizler, iş bulma ümidi olmayanlar ve engelliler, yasa önünde diğer gruplarla eşit olmalarına rağmen, işgücü piyasasında kötü işler olarak adlandırılan kayıt dışı ve düşük ücretli işlerde istihdam edilmektedir. Dezavantajlı gruplara mensup kişilerin bir kısmı işgücü piyasasındaki yüksek

31 21 işsizlik oranları, sosyal güvenceden yoksun çalışma, uzun çalışma saatleri ve ağır iş şartları gibi olumsuz koşullar nedeniyle işgücü piyasasına katıl(a)mamaktadır. İşgücü piyasasına katıl(a)mamak ya da olumsuz koşullarda istihdam edilmek, bu gruplara mensup kişilerin yoksulluk riskini artırmakta, ekonomik ve toplumsal hayatın sınırında ya da dışında yaşamalarına neden olmaktadır. Bir sonraki bölümde tezin ana odak noktası ile tutarlı olarak, kadınların Türkiye işgücü piyasasındaki konumu gerek işgücüne katılım oranı ve gerekse işsizlik çerçevesinden incelenmektedir. Bu yapılırken kısmen de olsa Türkiye işgücü piyasasının kendine özgü dinamikleri kadınlar perspektifinden tartışılmaktadır. Grafik 3: Türkiye`de 2000 yılı ve sonrasına bakıldığında, işsizlik oranının 2000 ve 2001 yıllarında yaşanan finansal kriz dönemlerinde belirgin bir artış gösterdiği, döneminde bu oranının dar bir aralıkta dalgalandığı görülmektedir yılında %6,5 lerde olan işsizlik oranı Türkiye de yaşanan

32 krizleri sonrası 2001 yılında %8,5 e, 2002 yılında ise %10 ların üzerine çıkmıştır yılı sonundan itibaren ise yaşanan küresel finansal krizin etkisiyle işsizlik oranı tekrar hızlı bir yükseliş eğilimine girmiştir yılında %11 lerde olan işsizlik oranı küresel finansal kriz ile birlikte %14 lere yükselmiştir TÜRKİYE DE KADIN İŞGÜCÜ VE DÜNYA DAKİ KONUMU Bu bölümde öncelikle Türkiye de kadın işgücü piyasasına yönelik işsizlik ve işgücüne katılım oranları eğitim, yaş ve medeni durum dikkate alınarak değerlendirilerek genel bir görüntü verilmiştir. TÜİK hanehalkı verileri kullanılmış olup 2000 yılı ve sonrası için bir perspektif sunulmaya çalışılmıştır Kadın ve Erkek İşgücünün İşgücüne Katılımı Türkiye de Kadın, Erkek ve Toplam olmak üzere İşgücüne katılım oranları 1990 sonrası için hesaplanmış ve Grafik 4 de gösterilmiştir. Grafik 4 den görüldüğü gibi, kentleşmenin artışına paralel olarak gerek erkek ve gerekse kadın için işgücüne katılım oranları önemli ölçüde bir azalma göstermiş ve yüzde 26,9 ile en düşük seviyesine ulaşmıştır. Bu tez çalışmasının özüne dönük olarak işgücü katılım oranlarına bakıldığında ekonomik krizi sonrasında erkek katılım oranlarında düşüş yaşanmasına karşın kadın işgücü katılım oranında az da olsa bir yükseliş göze çarpmaktadır. Bu konu ekonometrik analizlerin yapıldığı bölümde detaylıca incelenecektir.

33 23 Grafik 4: Türkiye de İşgücüne Katılım Oranları (Yüzde, Yaş Aralığı, ) Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketleri Sonuçları Türkiye de kent-kır kadın işgücü katılım verileri Grafik 5 de gösterilmiştir. Kırdaki kadın ve erkek işgücü katılım oranlarının düşüş hızı (makineleşme ve diğer sebepler etkilidir) kentteki kısmi artış oranların üzerinde kalması sebebiyle daha önce bahsettiğimiz gibi her iki grupta ve toplamda işgücü katılım oranları zamanla düşüş göstermiştir.

34 24 Grafik 5: İşgücüne Katılma Oranları (Kent-Kır Yüzde, Yaş Aralığı, ) Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları Ülkelerin karşılaştırılmasında, kentsel işgücü verilerine yoğunlaşmak amacıyla, Grafik 6 da tarım dışı işgücü oranları verilmiştir. Tarım dışı işgücüne katılım oranını tam olarak tahmin etmek mümkün olmasa da aşağıdaki yakınsama yöntemi ile bir karşılaştırma yapmak mümkündür: Tarım dışı işgücüne katılım oranı = Tarım dışı işgücü / (Çalışabilir durumdaki nüfus Tarım işgücü) Tarım sektöründe işgücüne katılan kadın nüfusun Arjantin, İspanya, İtalya, Şili, Meksika da çok düşük seviyelerde seyretmektedir. Türkiye de ise 2008 yılı itibariyle istihdam edilen kadınların yüzde 46 sının tarım sektöründe çalışmasına rağmen kadın işgücüne katılım oranları çok düşüktür. Bu nedenle tarım sektörü dışarıda bırakılarak yapılacak bir karşılaştırmanın İspanya, Güney Kore gibi tarım sektöründe çalışan nüfusun az olduğu ülkelerle Türkiye arasındaki farkı daha da derinleştireceği aşikârdır.

35 25 Grafik 6: Tarım Dışı İşgücüne Katılım Oranları (yüzde, yaş aralığı, 2008) 100% 80% 66% 60% 40% 41% 20% 17% 0% İspanya Portekiz Güney Kore Arjantin Meksika Şili Yunanistan İtalya Kadın Erkek Toplam Türkiye Mısır Fas Kaynak: International Labor Office ve Betam Grafik 6 da görüldüğü gibi tarım sektörü dışarıda bırakıldığında Türkiye için kadınlarda işgücüne katılım oranı yüzde 17 ye kadar düşmekte ve İspanya, Portekiz, Güney Kore gibi ülkelerin hemen hemen üçte biri düzeyine inmektedir. Buna karşılık Türkiye, Mısır, Fas ve Suriye ye kıyasla göreli olarak ileri konumunu korumaktadır Kadın İstihdamı Türkiye nin diğer ülkelere göre kadın istihdamındaki yeri işgücüne katılım oranlarıyla paralellik göstermektedir. Grafik 7 de 1990 sonrası işsizliğin izlediği eğilim gözler önüne serilmiş olup bu tez çalışmasının özünü teşkil eden kadın işgücünün ekonomik kriz sonrası durumu hakkında da bizlere fikir vermektedir. Grafik 7 den görüldüğü üzere, kadın ve erkek işsizlik

36 26 oranları kriz sonrası keskin bir yükselişe geçmiş ve uzun bir süre etkisi hissedilmiştir krizi sonrası daha öncede incelediğimiz gibi işsizlik oranı hızlı bir yükselişe geçmiştir yılında %6 larda olan kadın işsizlik oranı kriz sonrası 2000 yılında %10 lara kadar yükselmiştir. Bu konu ekonometrik analizlerin yapıldığı bölümde detaylıca incelenecektir. Grafik 7: İşsizlik (Yüzde, ) Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları Grafik 8 de kadın istihdamının sektörel dağılımı verilmiştir. Türkiye gibi işgücüne katılım oranının çok düşük olduğu ülkelerde kadınların en yoğun istihdam edildiği sektör tarımdır. Katılım oranı ülkeler dahilinde arttıkça kadın istihdamı istihdamın sektörel dağılımına paralel olarak tarımdan hizmet sektörüne kaymaktadır. Sanayi sektöründe istihdam edilen kadınların toplam kadın istihdamına oranı neredeyse hiç bir ülkede yüzde 20 nin üstünde değildir.

37 27 Türkiye de kadınların sektörel dağılımı incelendiğinde, en yoğun olarak %40 ın üzerinde bir oranda tarımda, daha sonra %40 a yakın bir oranda hizmetlerde ve en düşük yaklaşık %15 oranında da sanayide istihdam edildiği gözlemlenmektedir. Grafik 8: Kadınlarda İstihdamın Sektörel Dağılımı (Yüzde, Çalışabilir Nüfus, 2008) 100% 80% 60% 40% 20% 0% İspanya Italya Meksika Şili Güney Kore Malezya Portekiz Brezilya Mısır Turkiye Suriye Fas Sanayi Hizmetler Tarım Kaynak: International Labor Office Yukarıda da bahsedildiği gibi, Türkiye de kadınlarda tarım işsizliğinin hemen hemen sıfır olması nedeniyle işsizlik oranlarını tutarlı bir biçimde karşılaştırabilmek için tarım dışı işsizliği incelemek uygun olacaktır. Dünyada genel olarak tarım dışı kadın işsizlik oranları erkek işsizlik oranlarının üzerindedir. Türkiye de de durum farklı değildir. Grafik 9 da cinsiyet ayrımında tarım dışı işsizlik oranları ülkeler bazında verilmiştir. Türkiye de tarım dışı işgücüne katılım kadınlarda oldukça düşük olmasına karşın tarım

38 28 dışı kadın işsizliğinde yüzde 17,6 ile oldukça yüksektir. Türkiye den daha yüksek kadın işsizlik oranına sahip iki ülke Fas ve Mısır dır. Türkiye de yarı zamanlı çalışmanın kurumsal altyapısı yetersiz kaldığından, kadınların evde ve işte geçen zamanı etkin biçimde belirleyebildikleri yarı zamanlı işler bulmaları zorlaşmaktadır. Bu durum da kadın istihdamını düşürerek kadın işsiz sayısını artırmaktadır. Grafik 9: Kadın Ve Erkeklerde Tarım Dışı İşsizlik Oranları (Yüzde, Yaş Aralığı, 2008) 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Güney Kore Meksika İtalya Şili Portekiz Kadın Arjantin İspanya Erkek Yunanistan Türkiye Fas Mısır Kaynak: International Labor Office

39 Kadın İşgücünü Etkileyen Unsurlar Bu tez çalışmasının odak noktası ekonomik krizinin Türkiye de kadınların işgücüne katılım oranları ve kadın işsizliği üzerine etkilerini araştırmaktır. Bir sonraki bölümde Ekonomik kriz üzerine bilgiler verilecektir ama bu bölüme geçmeden önce belirtmek gerekir ki; bu tez çalışmasında Türkiye de kadınların işgücüne katılım oranları ve kadın işsizliği üzerine yapılan çalışmalarla tutarlı olarak üç etkili unsur belirlenmiştir ve ekonometrik modellerimizde bu unsurlar açıklayıcı değişkenler olarak kullanılmıştır: Eğitim, Medeni Durum ve Yaş. Aşağıda bu unsurlarla kadınların işgücüne katılım oranları ve kadın işsizliği arasındaki ilişkiler incelenmiştir Kadın İşgücü ve Eğitim Türkiye de eğitim düzeyine göre kadın işgücü katılım oranları Grafik 8 de incelenmiş olup sekiz farklı eğitim seviyesi baz alınmıştır: okuma yazma bilmeyen, okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, ilkokul, ilköğretim, ortaokul veya dengi meslek okul, genel lise, lise dengi meslek okul, yüksek okul veya fakülte. Grafik 10 da açıkça görüldüğü gibi, kadınların eğitim seviyelerinde yükselme oldukça, işgücüne katılım olanları da artmaktadır. Katılım oranlarında yıllar üzerinden analiz yapıldığında ise ilk üç eğitim grubunda keskin bir azalma olurken diğer eğitim gruplarında ise artış gözlenmektedir. Kadın işgünün toplamda azalma gösterdiği göz önüne alınırsa, burada dikkate değer nokta ilk üç eğitim grubunun oynadığı sayıca baskın roldür.

40 30 Grafik 10: Kadın İşgücü Katılım Oranları Ve Eğitim Seviyeleri (Yüzde, ) Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları İşgücüne katılımı en yüksek olan eğitim seviyesi bütün yıllar incelendiğinde %70 lerde olan katılma payıyla yüksek okul veya fakülte mezunlarıdır. Bu grubu lise dengi meslek okulları izlemektedir. En düşük katılım ise 2008 yılı incelendiğinde okuma yazma bilmeyen grup olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu inceleme kadınların eğitim seviyeleriyle, işgücüne katılım arasındaki ilişkinin ispatı niteliğindedir. Aynı eğitim seviyeleri baz alınarak Türkiye de eğitim düzeyine göre kadın işsizlik oranları Grafik 11 de incelenmiştir. Burada ortaya çıkan en önemli husus en düşük eğitim düzeylerinde (ilk üç eğitim grubu) işsizlik oranları en düşük düzeydedir. Eğitimsiz kadınlarda işsizlik oranının düşüklüğü tarımda istihdam edilen kadın nüfusun düşük eğitim seviyelerine

41 31 sahip olması ve hemen hemen hepsinin ücretsiz aile işçisi olarak çalışmasıdır. Tekrar ifade etmek gerekirse, Türkiye de tarım işsizliği yapısal nedenlerle çok düşük seviyelerde seyretmektedir, bunun sonucu olarak da bu sektörde yoğun olarak istihdam edilen eğitimsiz kadınların işsizlik oranı da çok düşüktür. Fakat zaman içerisinde kadınların tarım sektöründen koparak diğer sektörlerde iş aramaya yöneleceği ve genel eğitim seviyesinin artacağı öngörüsü ışığında, kadın işsizlik oranının gelecekte daha da kötü bir hal alması kaçınılmazdır. Grafik 11: Kadın İşsizlik Oranları Ve Eğitim Seviyeleri (Yüzde, ) Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları En yüksek işsizlik oranı ise ortaokul ve lise mezunu kadınlarda ortaya çıkmaktadır. Kadınlarda yüksek işsizliğin ardında vasıf yetersizliğine ek olarak nispeten yüksek eğitim düzeyi nedeniyle yükselen rezervasyon ücretlerini görmek mümkündür.

42 32 Yüksekokul ve üniversite mezunu kadınlarda da işsizlik nispeten yüksek olsa da durum ortaokul ve lise mezunu kadınlardaki kadar dramatik değildir. Bu eğitim seviyesindeki kadınlarda işgücüne katılım oranının çok yüksek seviyelerde olduğu düşünülürse Türkiye de zaten yüksek olan iş bulamama ihtimalinin bu kesimi de doğduran etkilemesi kaçınılmazdır. Diğer taraftan, aynı kategorideki erkek işsizlik oranının çok daha düşük bir seviyede olması bu durum için tek açıklayıcı etkinin genel yüksek işsizlik oranı olmadığına işaret etmektedir Kadın İşgücü ve Medeni Durum Türkiye de medeni durumuna göre kadın işgücü katılım oranları Grafik 12 de incelenmiş olup dört medeni durum baz alınmıştır: hiç evlenmedi, evli, boşandı ve eşi öldü. Grafik 12: Kadın İşgücü Katılım Oranları Ve Medeni Durum (Yüzde, ) Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları

43 33 Grafik 12 de açıkça görüleceği gibi, evli kadınların evli olmayan kadınlara oranla daha az işgücüne katıldıklarını göstermektedir. Bunun iki önemli destekleyici nedeninden söz edilebilinir; kocanın çalışıp para kazanıyor olmasından dolayı kadının işgücü piyasasından uzaklaşması, çocuk sahibi olan evli kadınların önceliği çocuklarına vermesi. Dikkat çekici bir husus boşanmış kadınların işgücüne katılımının diğer gruplara göre daha yüksek olmasıdır. Evli kadınların işgücüne katılımı hiç evlenmemiş veya boşanmış kadınların oranından daha düşüktür. Eşi ölen kadınların yaş ortalamalarının yüksekliği hesaba katılırsa düşük katılım oranları sürpriz değildir. Aynı medeni durum grupları dikkate alınarak Türkiye de medeni durumuna göre kadın işsizlik oranları Grafik 13 de incelenmiştir. Grafik 13: Kadın İşsizlik Oranları Ve Medeni Durum (Yüzde, ) Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları

44 34 Grafik 13 den görüleceği gibi, işsizlik oranı evli kadınlarda evli olmayan kadınlara oranla daha az gerçekleşmektedir. Bu veri işgücü katılım yüksek işsizlik oranı boşanmış kadınlarda gözlenirken yüksek işgücü katılımı buna sebep olmaktadır Kadın İşgücü ve Yaş Türkiye de yaşlarına göre kadın işgücü katılım ve işsizlik oranları Grafik 12 de incelenmiş olup on yaş grubu baz alınmıştır: 15 19, 20 24, 25 29, 30 34, 35 39, 40 44, 45 49, 50 54, 55 59, 60 44, 65+. Grafik 14: Kadın İşgücü Katılım Ve İşsizlik Oranları Ve Yaş (Yüzde, ) Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Anketi Sonuçları Grafik 14 bizlere kadının işgücüne katılım oranının en yüksek yaşları arasında olduğunu göstermektedir. 39 yaş üzeri kadınlarda işgücüne katılım yaşla birlikte azalmaktadır. İşsizlik oranı ise en yüksek yaş

45 35 grubunda ortaya çıkar ve yaşla birlikte katılım oranlarına paralel olarak işsizlik düzeylerinde bir azalma gözlenmektedir. Evlilik, doğum ve çocuk bakımı gibi faktörler yaş kadınlarda işgücü katılım ve işsizlik oranlarını negatif etkilemektedir EKONOMİK KRİZ TANIMI VE GELİŞİMİ Kibritçioğlu (2001) ekonomik krizleri; herhangi bir mal, hizmet, ürün, üretim faktörü veya döviz piyasasındaki fiyat veya miktarlarda, olağan sayılabilecek bir değişimden farklı olarak şiddetli dalgalanmalar olarak tanımlamıştır. Reel krizlerin, mal-hizmet ve işgücü piyasalarında, üretim ve istihdamda ciddi daralmalara neden olacağını savunmuştur. Kriz genel anlamda, birdenbire meydana gelen kötüye gidiş, büyük sıkıntı, bunalım, buhran kelimeleriyle eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Krizlerin yaşanacağına dair göstergeler olmasına karşın hangi tarihte olacağına dair bir tahminde bulunmak imkansızdır. Bu tarihler ülkeler tarafından bilinse zaten tedbirlerini alarak krizi önleyebilirler. Krizler, çoğu zaman aniden ortaya çıksalar da bunların kökenleri kriz öncesinde uygulanan ekonomi politikalarıyla ve alınmayan veya alınmakta gecikilen önlemlerle ilişkilidir. Globalleşme, uluslararası ve bölgesel uyumun önem kazanması, dış ticarette serbestleşme ve yeni oluşan büyük pazarlar gibi ekonomik nedenler hem tehlike hem de fırsat anlamında krizlere davetiye çıkarmaktadır (Aktan, Can, 2002). Bir ülkede başlayan kriz, ilk önce ülkenin yakın ekonomik ilişkilerde olduğu ülkeleri ve daha sonra diğer ülkeleri de etkisi altına alır. Krizden etkilenmeye başlayan ülkeler önlemler almaya başlar ve bu krizin başladığı ülkede ihracat daralmasına, uluslar arası finans piyasalarında artan

46 36 tedirginliğe neden olur. Mevcut olumsuzluklar daha da etkili olmaya başlar. Krizin etkileri daha sonra işgücü piyasalarında, sağlık, eğitim ve sosyal yardım kısıtlamaları yoluyla bütçe harcamalarının miktar ve bileşiminde kendini gösterir. Bundan sonrada yoksulluk ve gelir dağılımına ilişkin verilerde krizin etkileri gözlemlenmektedir (Koyuncu, Şenses, 2004). Krizler öncesi, gelişmekte olan ülkelerde gözlemlenmiştir ki, özel yabancı fon girişinde hızlı artışlar olmaktadır ve bu artışların çoğu borçlanma şeklindedir (Uygur, 2001). Krizin etkilerini uzun vadede gözlemlemek amacıyla OECD verileri kullanılarak ABD doları cinsinden Cari fiyatlarla Kişi Başına GSYH ve Büyüme oranları Grafik 15 de gösterilmiştir. Görüldüğü üzere, Kişi Başına GSYH da en keskin düşüşler kriz dönemlerine denk gelmektedir. Grafik 15: Ekonomik Krizler, GSYH ve Büyüme Kaynak: OECD

47 Ekonomik Kriz Türleri Yaşanan ekonomik krizleri reel sektör krizleri ve finansal krizler olarak iki ana başlık altında incelemek mümkündür. Kibritçioğlu nun (2001) yaptığı çalışmada; ekonomik kriz türleri aşağıdaki tablodaki gibi sınıflandırılmıştır. Tablo 2: Ekonomik Krizler Kaynak: Kibritçioğlu, Reel sektör krizleri; mal-hizmet ve işgücü piyasalarında istihdamda veya üretimde ciddi daralma biçiminde ortaya çıkar. Sonuçta ekonomide durgunluk ya da işsizlik krizi yaşanır. Eğer mal ve hizmet piyasalarında fiyatlar genel düzeyi sürekli ve normal sınırın üstünde artarsa bu durum enflasyon krizi olarak adlandırılır. Enflasyon krizi, mal ve hizmet piyasalarındaki genel fiyat düzeyindeki sürekli artışların belirli bir sınırın üzerinde olmasıdır. Durgunluk krizi ise, fiyatlar genel seviyesindeki artışların, ekonomide mal ve hizmet üretiminde yatırımları teşvik edecek düzeyin altında gerçekleşmesidir. Bir başka deyişle durgunluk krizi, ekonomide yeterince yatırımın yapılmaması dolayısıyla GSMH artış hızının düşük düzeyde kalmasıdır (Özkan, 2000). Bir başka reel