Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum)

Transkript

1 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum) ﺓ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﺪﺍرﺱ ﺍﻟ ﺪﻳﻨﻴﺔ ﺓ ﻗﻠﻴﺪ ﻱ ﺍﻟﺖ ﺍإﻟﺴﺎﻟﻤﻲ ﺍﻟﻤﺆﺗﻤﺮ ﺍﻟﺪوﻟﻲ ﻟﻠﻌﻠﻮﻡ ﺓ ﺍﻟﻤﻌﺎﺻﺮﺓ ﺍﺕ ﺍﻟ ﺪﻳﻨ ﻲ وﺍﻟﻜﻠ ﻲ Islamic Sciences at the Crossroad of Madrasah and Theology (International Symposium) 29 Haziran - 1 Temmuz June 1 July Cilt Editör Yrd. Doç. Dr. İsmail NARİN Bingöl Üniversitesi Yayınları 2013

2 Bosna Hersek teki Medreseler İsmail HODZİÇ 1 - Muhammet OKUDAN 2 Özet Bosna Hersek, geçmişten buyana jeopolitik ve stratejik konumundan dolayı, Batı için doğunun başlama noktası, Doğu için ise Batının başlama noktası olmuştur. Bu öneminden dolayı tarih boyu farklı milletler Bosna Hersek e yerleşmeye, güçlü devletler ise onu işgal etmeye ve fethetmeye çalışmışlardır. Osmanlı tarafından Bosna Hersek in 1463 te fethedilmesi Bosna halkı açısından bir işgal olmamakla birlikte sıradan bir fetih de değildir. Çünkü bu dönemde Avrupa da olduğu gibi Bosna Hersek te de din savaşlarından dolayı tam anlamıyla bir kaos ortamı hakimdi. Bilindiği gibi, ortaçağa damgasını vuran haçlı seferlerinden Bosna Hersek de nasibini almıştır. Dolaysıyla böylesi bir ortamda Osmanlının Bosna yı fethetmesi, sıradan bir fetih hareketi değildir. Bu fetih adil düzen, karanlıktan aydınlığa geçiş, başka bir ifade ile Bosna halkına Rönesans ve daha önemlisi bir medeniyet getirmiştir. Bu medeniyetin yapı taşlardan birisi de imar, şehirleşme ve imaretlerdir. Nitekim Osmanlı hâkimiyeti altında kalan her ülkede olduğu gibi, Bosna Hersek te de Osmanlı döneminde çok sayıda kale, köprü, kervansaray, han, hamam, hanikâh, türbe, tekke, misafirhane, saat kulesi, mektep, camii ve medrese yapılmıştır. Bu yapılardan biri günümüze kadar ulaşan İsa Bey medresesi, Karagöz Bey medresesi, Elçi İbrahim Paşa Medresesi, Behram Bey Medresesi ve en köklüsü/eskisi olan Gazi Hüsrev Bey Medresesidir. Osmanlı döneminde kurulan bu medreselerin yanı sıra XX y.y. sonuna doğru ihtiyaçlardan dolayı Osman ef. Redzoviç ve Dzemaluddinef. Çauşeviç Medresesi kurulmuştur. Tebliğimizde kısaca Bosna Hersek teki Medreselerin tarihi, halk açısından değeri ve önemi, kuruluş amacı ve mahiyeti, komünizm dönemi ve günümüzdeki durumu, medreselerde okutulan dersleri ve son olarak da eğitim ve öğretim alanında yapılan modernleşmeyi ele almaya çalışacağız. 1 OMÜ-Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Dinler Tarihi Bilim Dalında doktora öğrencisi,sreb renica- BOSNA HERSEK 2 OMÜ-Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi Bilim Dalı, Doktor Programı

3 168 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Giriş Bilindiği gibi Balkan Ülkeleri II. Dünya savaşından sonra komünist yönetim biçimi benimsenmiştir. Yugoslavya da bu Balkan Devletlerinden bir tanesidir. 90 lı yıllarda doğu bloğunun çökmesiyle Yugoslavya da da bağımsızlık hareketleri başlamış ve Yugoslavya bölünerek altı tane devlet ortaya çıkmıştır. Bunlardan bir tanesi de Bosna Hersek tir. Bu bölünmeyle birlikte Diyanet İşleri Başkanlığı ve ona bağlı dini kurumların ve dini eğitimin, yeni ortaya çıkan yönetim biçimine göre şekillenmesi gereği ortaya çıkmıştır. Bilindiği gibi Balkan ülkeler elli yıla yakın bir süre komünizm sistemi altında kalmıştır. Ancak bütün Balkan ülkelerinde komünizm sistemi olmasına rağmen, dini eğitim yani medrese eğitimi ülkelere göre farklılık göstermiştir. Örneğin Arnavutluk ta ve Bulgaristan da din eğitimi hemen hemen hiç yokken eski Yugoslavya da komünizmin gücü azaldıkça din/medrese eğitimi güçleniyordu. Özellikle bu durum 1980 den sonra daha da belirgin olmuştur. Ancak Yugoslavya daki komünist sistemin 1980 lerden sonra gücü azalmaya başlamasına paralel olarak yönetimin dini kurumlar ve dindar adamlar üzerindeki baskısıda artırmıştır. Bunun sonucunda komünist yönetimi, Sarajevski Proces olarak bilinen sistemi koruma adı altında birçok Müslüman aydın ve âlimi suçlanmak suretiyle tutuklanarak hapse atılmıştır. Müslüman aydın ve âlimlerin dik duruşundan dolayı komünist yönetimi daha da kızmış ve tıpkı suçlamaların uyduruk, asılsız ve hukuki dayanağı olmadığı gibi aynı şekilde uyduruk, asılsız ve hukuki dayanağı olmayan ağır cezalarla bu kişileri cezalanmışlardır. Cezalandırılanların arasında en ağır ceza, grubun lideri olarak iddia edilen, komünizm çökmesinden sonra Bosna Hersek in ilk cumhurbaşkanı olan ve uluslararası arenada Bilge Kral, Bosna nın Mandelası gibi sıfatları alan rahmetli Aliya İzetbegoviç olmuştur. Komünist yönetimi en ağır cezayı vermekle yetinmeyerek aynı zamanda Aliya yı o dönemde Bosna nın Guantanamosu olarak adlandırabilecek olan Foça hapishanesine göndermiştir. Bununla birlikte komünist yönetimi hapishanelere atamadıkları aydın ve âlimleri türlü yöntemlere korkutarak görevlerinden almış ve etkisiz hale getirmiştir. Hatta Dr.Ahmed Smayloviç gibi hem Bosna da hemde dünyada meşhur olan bazı ilim adamları da şüpheli ölümleriyle hayatlarını kaybetmişlerdir. Yugoslavya daki medreseler devlet tarafından tanınmadığı için bu medreselere devlet tarafından destek verilmemiştir. Dolayısıyla medreseler devlet eğitim sistemine dâhil edilmediğinden mezun olan öğrenciler sadece diyanete çalışabilmekteydiler. Lisans eğitimi yapmak isteyenler Sarayevo daki/saraybosna daki İlahiyat Fakültesinde veya yurt dışındaki fakültelerde eğitimlerine devam edebilmekteydiler. Ancak Sarayevo daki İlahiyat Fakültesi yüksek eğitim veren bir kurum olmasına rağmen Yugoslavya Devleti diplomasını tanımamaktaydı. Dolayısıyla fakülteden mezun olanlar tıpkı medreseden mezun olanlar gibi sadece diyanet içerisinde çalışabilmekteydiler.

4 İsmail HODZİÇ - Muhammet OKUDAN 169 Komünist Yugoslavya diğer komünist ülkelerde olduğu gibi, sadece dinleri ve dini okulları yani medreseleri tanımamakta kalmadı, aynı zamanda, Osmanlının/ Türklerin 500 sene içerisinde yapmış olduğu hayratların taşınmazlarına da el koydu. Bu hayratlarının bir kısmını Müslümanlardan alıp Sırp ve Hırvatlara vermişlerdir. Bu yağmacı durumdan Müslümanlar açısından can damarları olan medreseler de nasibini almıştır. Nitekim Osmanlı döneminde sadece Bosna Hersek te onlarca medrese kurulmasına rağmen birçoğunun II. Dünya Savaşından sonra eğitim izinleri iptal edilmiştir. POSTKOMÜNİZM DÖNEMİ a. Postkomünizmde Medreselerin bağlı olduğu Diyanet in yapılanması Balkanlarda komünizmin çökmesinden sonra paralel olarak Yugoslavya daki komünizm sistemi de sadece çökmekle kalmayıp aynı zamanda 1991 den itibaren devlet olarak da çöktü ve Yugoslavya yı oluşturan altı federal eyalete, altı devlete bölündü. Böylece Slovenya, Hırvatistan, Bosna Hersek, Makedonya, Sırbistan ve daha sonra Karadağ ve Kosova olmak üzere yedi küçük devlet ortaya çıktı. Yugoslavya nın bölünmesine paralel olarak Yugoslavya nın nezdinden bulunan Bosna Hersek teki Sarajevo/Saraybosna merkezli tek Diyanet İşleri Başkanlığı da bölündü ve yeniden yapılanma yoluna gidildi. Bu yeni yapılanmaya göre devlet olarak bağımsız olsalar da din konusunda Slovenya, Hırvatistan ve Sırbistan ın Sancak bölgesi (Müslümanların çoğunlukta olduğu bölge), Meşihat olarak adlandıran müftülükler Bosna Hersek Diyanet İşlerine Başkanlığına bağlandı. Bunların dışında kalan diğer ülkelerden olan Makedonya, Karadağ, Sırbistan ın iç bölgesi ve daha sonra bağımsızlığını kazan Kosova kendilerine bağımsız Diyanet İşleri Başkanlığını kurmuşlardır. b. Postkomünizmde Bosna Hersek te Medreseler Bosna Hersek te 1992 de savaşın başlamasıyla birlikte ülke sınırları içerisinde veya dışarısında kalan ancak Bosna Hersek Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı müftülüklerce birkaç yeni medreseler kurulmuştur. Yeni kurulan medreselerin Diyanet tarafından planlı bir şekilde kurulduğu söylenemez. Çünkü bir kısmı daha çok Bosna da yeni ortaya çıkan durumdan yani savaştan dolayı kurulduğu söylenebilir. Bir kısmı ise daha önce var olan yani Osmanlı döneminde kurulan ancak 1945 te komünistler tarafından kapatılan medreselerin tekrar açılması isteği ki açılan bu medreselerinde zaruretten dolayı açıldığı söylenebilir. Nitekim savaşın başlamasıyla birlikte Sarayevo da var olan Gazi Hüsrev Bey Medresesi dışında 1992 de ilk kurulan Hırvatistan daki Zagreb Kültür Merkezi nde Dr. Ahmed Smayloviç adlı medresedir. Gazi Hüsrev Bey Medresesi savaştan dolayı düzenli eğitim verememesi ve Hırvatistan da Boşnak mültecilerin yoğun olmasından dolayı açılmıştır. Bu medrese ihtiyacı kalmadığından dolayı birkaç yıl önce İslamska Gimnaziya-İslam Lisesi adlı liseye evirilmiştir. Ancak bu lisede Hırvatistan devlet okullarında oku-

5 170 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER tulan derslerin dışında İslam dersleri okutulmaktadır. Buradan mezun öğrenciler istedikleri takdirde Hırvatistan daki devlet üniversitelerinde veya Bosna daki İlahiyat Fakültesinde veya devletin herhangi bir fakültesinde eğitim hayatına devam edebilirler. Bosna Hersek te yılları arasında süren savaş boyunca Sarayevo abluka altında alınmıştır. Sarayevo abluka altında olması hasebiyle şehre giriş-çıkış olmadığı gibi, Sarayevo daki Gazi Hüsrev Bey Medresesi nde de savaştan dolayı düzenli eğitim verilmemiştir. Savaşta şehit düşen imamların sayısının artmasıyla Bosna nın diğer şehirlerde yeni medreseler veya komünist döneminde kapatılan medreseler tekrar açılması yoluna gidildi. Nitekim 1992 de Sarayevo ya 30 km kadar uzakta ve aynı zamanda Sarayevo nun abluka altında olduğu dönemde merkezi askeri karargâhın bulunduğu Visoko şehrinde Osman ef. Redžović-Osman Efendi Recoviç adlı medrese kuruldu. Osmanlı döneminde kurulmuş olan ancak komünist dönemde kapatılan Tuzla şehrindeki Behram Bey Medresesi ve krayina olarak adlandıran bölgenin Cazin şehrinde Džemaluddinef. Čaušević-Cemaluddin Efendi Çauşeviç adlı medreseler 1993 te açılmıştır. Yine Osmanlı medreselerden olan Travnik şehrinde Elçi İbrahim Bey Medresesi 1994 te ve Mostar daki Karagöz Bey Medresesi 1995 te açıldı. Böylece savaşta Bosna Hersek te var olan tek medresesi olan Gazi Hüsrev Bey Medresesi nin yanında beş medrese daha kuruldu. Ayrıca daha önce ifade ettiğimiz gibi Bosna sınırları dışında kalan ancak Bosna daki Diyanet İşleri Başkanlığı na bağlı Sancak taki Gazi İsa Bey Medresesi ve Hırvatistan daki Dr. Ahmed Smayloviç Medresesiyle birlikte sayıları toplam sekiz medreseye ulaşmıştır. GAZİ HÜSREV BEY MEDRESESİ Gazi Hüsrev Bey Medresesi Bosna Hersek in en eski medresesidir, aynı zaman-

6 İsmail HODZİÇ - Muhammet OKUDAN 171 da dünyada 470 seneden fazla eğitim veren nadir okullardan birisidir. Geçmişten günümüze kadar yüklendiği misyondan dolayı Gazi Hüsrev Bey Medresesi, Bosna daki eğitim hayatında önemli bir yer işgal etmiştir. Resmi adı Gazi Hüsrev Bey Medresesi olmasıyla birlikte tarih içerisinde çeşitli adlarla anılmıştır; Kuršumlija - Kurşunlu Medresesi, Seldžukija Selçuklu Medresesi ve Gazijina - Gazi Medresesi, ancak halk arasında, günümüzde olduğu gibi, kullanılan ismi Gazijina Gazi Medresesi dir yani resmi adıyla Gazi Hüsrev Bey Medresesi olarak anılmaktadır.ancak farklı adlarla adlandırılmış olsa da kuruluşun amacı ve mahiyeti kuruluş tarihinden itibaren değişmediği gibi -birkaç yıl hariç- bu medrese günümüze kadar varlığını kesintisiz olarak sürdürebilen nadir medreselerden bir tanesidir. Tarih boyunca uluslararası karakterini kaybetmemiştir. Gazi Hüsrev Bey Medresesi kurucusu, mimarisi, programı, müderrisler/hocaları ve talebeleri bakımından Avrupa nın en ünlü okulları arasında yer almaktadır. Hüsrev Bey, kahramanlığı ve cömertliği ile nam salmış Boşnakların en önemli kahramanlarından bir tanesidir. Adından da anlaşılacağı gibi medresenin vâkıfı/ kurucusu -Boşnak asilzade olup Ferhat Bey ve Osmanlı kızı Selçuk Sultan ın oğlu- Gazi Hüsrev Beydir. Hüsrev Beyin tahsili ve hayatın ilk döneminde ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ancak, sarayda eğitim aldığı tahmin edilmektedir. Hüsrev Bey, Arnavutluk, Sırbistan ve Bosna da sancak beyliği yapmıştır. Karadağ da, Macaristan da ve Hırvatistan da mücadele ederek gazi unvanını almış, vakıf olarak da Slavonya da, Dalmaçya da, Yunanistan da ve Bosna da halk için camiler, tekeler, imaretler, misafirhaneler, köprüler, hanlar, hamamlar, çeşmeler, şadırvanlar, okullar ve kütüphaneler yaptırmıştır. Dolayısıyla bu bölgenin İslamlaşmasında Hüsrev Bey in önemli katkısı olmuştur. Gazi Hüsrev Bey Medresesi yapım aşamasında oldukça iyi planlamıştır. Merkezi yer dershane için ayırmış olup yanları (sağında ve solunda) ise müderris ve talebe odaları olarak tasarlanmıştır. Medrese klasik Osmanlı yapılarında olduğu

7 172 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER gibi şehrin merkezinde inşa edilmiştir. Mimarı ise o dönemde Osmanlının en iyi mimari olan Pers kökenli Acem Esir Ali dir. Onun çizimleri doğrultusunda Bosna taşı ve kurşunda Dubrovnik li ustalar ve Boşnak mimarlar medresenin inşasını 1537 yılında tamamlamışlardır. Gazi Hüsrev Bey Medresesi halen Sarayevo nun/saraybosna nın sembolü olma özelliğini sürdürmektedir. Gazi Hüsrev Bey Medresesi yapıldığından beri 1537 den günümüze kadar ders programı bakımından diğer medreseler ve benzeri okullar için model olmuştur. Bu program hem geleneksel hemde rasyonel bilimi kapsaması nedeni ile öğrencilere teoloji, felsefe, hukuk, filoloji ve diğer bilim daları öğrenmeye olanak sağlıyordu. Vakfiyede ders programının zaman, şartlar ve ortamın ihtiyaçlarına göre yenilenmesini şart koşmuştur. Gazi Hüsrev Bey Medresesi nin müderrisleri/hocaları vakfiyedeki şartlara göre seçiliyordu. Bu şartlar bilgili ve kültürlü olma, pedagojik tecrübe ve ahlaki değerlere bağlılık idi. Medresenin zamanın şartlarına göre son derece prestijli olması ve müderrislere verilen yüksek maaşlardan dolayı medrese o günün meşhur hocaları tarafından tercih ediliyordu. Bunlar arasında en iyileri seçiliyordu. Bu müderrisler arasında Arap, Türk, Arnavut ve en çok Boşnak vardı. Bu medrese Osmanlı ilmi, siyasi ve kültür alanına birçok imam, müftü, reisü-l-ülemar, hoca, kadı, kadı asker, Şeyhü-l-İslam, akademisyen, devlet adamı diplomat v.s kazandırmıştır. İSA BEY MEDRESESİ NOVİ PAZAR (YENİ PAZAR) İsa Bey Medresesi Sancak olarak adlandıran bölgenin bir nevi başkenti olan Novi Pazar/Yeni Pazar şehrinde yer almaktadır. Sancağın bir kısmı Sırbistan bir kısmı ise Karadağ sınırları içerisinde yer almaktadır. Sırbistan sınırları içerisinde kalan Sancak Bölge Müftülüğü dini işleri konusunda Bosna Hersek Diyanet İşleri Başkanlığına bağlıdır.

8 İsmail HODZİÇ - Muhammet OKUDAN 173 Türk seyyahı olan Evliya Çelebi nin seyahatnamesinde 1661 de Sancak Bölgesinde 5 i Novi Pazar da olmak üzere toplam11 medrese var olduğunu nakletmektedir. Ancak Çelebi nin seyahatnamesinde XV. y.y. da yapılmasına rağmen Sinan Bey daha sonra İsa Bey adını alacak- Medresesinden bahsetmemektedir. Oysa İsa Bey birçok vakıf kurmuştur aynı zamanda Novi Pazar ve Sarayevo nun/saraybosna nın da kurucusudur. Bu büyük vâkıfın Üsküp te, Novi Pazar da ve Sarayevo da yaptığı birçok vakfın yanı sıra aynı zamanda adı birçok şehrin kurucusu olarak zikredilmektedir. Günümüzde İsa Bey Medresesi nin olduğu yerde tarihi İsa Bey Medresenin binası bulunuyordu. Bu medrese 1946 yılında komünist yönetim tarafından diğer medreseler gibi hiçbir sebep göstermeksizin kapatılmıştır - diğer benzer kurumların karşılaştığı sorunlara rağmen faaliyetlerine devam etmiş, birçok öğrenciyi bilim, kültür ve siyaset hayatına kazandırmıştır. İsa Bey Medresesi öğrencilerine sınıfın sonunda icazetname-karne veriliyordu. Okulu bitirdikten sonra ise öğrenciler mezuniyet sınavında başarılı olurlarsa şahadetname-diploma alıyorlardı. Hiçbir totaliter rejiminin sonsuz olmadığı gibi Yugoslavya daki komünist rejimi de 90 lı yıllarda çökmüştür. 21 Haziran 1990 da Sancak ta bulunan imamlar bir toplantı yapmış, bu toplantıda Yeni Pazar da bulunan İsa Bey Medresesi nin tekrar açılması fikri ortaya çıkmış, çok geçmeden Allah ın bir lütfü olarak kırk dört sene aradan sonra 17 Eylül 1990 da İsa Bey Medresesi nin ders başlama zili çalmıştır.

9 174 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Yoğun bir çalışma temposuyla kısa bir zaman içinde biri erkek ikisi bayanlara ait olmak üzere üç yeni bina yapıldı. Bu binalar Müslümanların coğrafyada kalma garantisi olan büyük bir projenin başlangıcıdır. Günümüzde İsa Bey Medresesi yatılı bir okul olarak modern araç gereçlerle donatılmış, yeni bir ruhla ve yeni binalarda eğitim öğretim faaliyetlerine devam etmektedir. İsa Bey Medresesi Sırbistan sınırları içerisinde kalmasından dolayı Sırbistan Eğitim Bakanlığı na bağlıdır; daha doğrusu Eğitim Bakanlığı onun diğer liselerle eşdeğer olma hakkını tanımıştır. Ancak eğitim için ayrılan bütçeden faydalanmamaktadır. İsa Bey Medresesi nin diploması diğer Bosna Hersek teki medrese diplomalarına eşittir ve bütün Müslüman ülkelerinde geçerlidir. Böylece dört sene süren eğitiminden sonra medrese öğrencileri sorunsuz olarak lisans eğitimini istedikleri üniversitelerde -Sırbistan da, Bosna Hersek te, Türkiye de, Libya da, Mısırda, Suriye de, Suudi Arabistan da v.b- alabiliyorlar. Medresede okuyan geliri düşük aile çocuklarına hayırseverler vasıtasıyla burs temin etmeye çalışılmaktadır. Medresenin ana gelir kaynakları yardım, zekât ve fitredir. Bosna Hersek Diyanet İşleri Başkanlığının başka geliri olmayan ve giderlerini yani öğrenci masraflarını karşılamak üzere medreseler için zekât ve fitre verilebilir fetvası vermesi bu medreseyi de kapsamaktadır. Sırbistan da yani Sancak taki medrese, tek İslam Okulu olması hasebiyle Allahın bir emaneti olarak korunmalıdır. En son İsa Bey Medresesi nde Sancak ın her şehrinden öğrencisinin var olduğunu ifade etmeliyiz.

10 İsmail HODZİÇ - Muhammet OKUDAN 175 KARAGÖZ (KARAĐOZ) BEY MEDRESESİ Osmanlı Döneminde Mostar da yüksek eğitimi veren toplam 11 medrese vardı. Bunların arasında şüphesiz en eski ve en ünlü olanı Boşnakların diliyle Karađoz(- Karacoz) Begova Medresa,Türkçesi ise Karagöz Bey Medresesidir (kısaltılmış olarak KBM). Bu medresenin kurucu/vakıfı Mostar şehrine bağlı Biyelo Polje kasabanın Potoci mahallesin Sedat ın oğlu Mehmed(Muhammed) Zaim Bey dir ki bu vakıf Mostar da Karagöz Bey olarak da bilinmektedir. Takma adından da anlaşılacağı üzere siyah iri gözlerden dolayı bu adı almıştır. Karagöz Camii nin 965(1557/8) tarihli vakfiyesinden anlaşıldığına göre Karagöz Bey, Rüstem Paşa ve Sinan Paşa nın kardeşidir. Karagöz Medresesi nin yapılışı ve eğitime başlamasıyla ilgili birden çok rivayeti vardır: Profesör Hivzija Hasandediç Karagöz Medresesi 1570 te önce yapıldığını bahsederken, Muhamed Hadžijahić, Mahmut Traljić ve Nijaz Šukrić İslam i Muslimani u BiH (Sarajevo 1991 sayfa 70) adlı kitabında Karagöz Medresesi 1557 den önce yapıldığını ileri sürmektedir. Yapılış tarihlerinin tartışmasını bir kenara bırakacak olursak kesin olan şu ki Karagöz Medresesi aynı adı taşıyan camii

11 176 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER avlusunda/külliyesinin içerisinde bulunmaktadır. Karagöz Medresesi kütüphane, dershane ve talebelerin kaldığı yatakhaneden oluşmaktadır. Medresenin önünde genişçe bir avlu vardır. Medrese giderleri karşılamak için karagöz Bey dirhem vakıf etmiştir ki bu para senelik %12 faiz karşılığına tüccarlara kiralanacak ve geliri ile müderris maaşları ve öğrenci giderleri karşılanacaktır. Yine vakfiyeden anlaşıldığına göre müderrise günlük 20 dirhem, talebelere 3 dirhem, temizlikçiye ise 1 dirhem verilmesi Karagöz tarafından şart koşulmuştur. Buda o dönemde ilme ne kadar önem verildiğinin açık göstergesidir. Bu medreseden İslami bilimler edebiyat, felsefe ve birçok alanda mezun olan ünlü âlimler vardır. Karagöz Medresesine yetiştiği en ünlü âlimlerin arasında Mustafa Ejuboviçtir. Halk arasında şeyh Jujo (Yuyo) olarak bilinmektedir. Ayrıca hacı Abdullah Riđanović (Ricanoviç) Efendi, Hacı Šaćir Džabić (Şaçir Cabiç) Efendi ve Hacı Sidki Karabeg Efendi bu medreseden mezun olan âlimlerden sayılabilir, Bu üç isim aynı zamanda Mostar Müftülüğüde yapmıştır. Karagöz Medresesi kesintisiz olarak 1918'e kadar faliyetlerini sürdürmüştür. Bu tarihten sonra yetmiş yedi yıl eğitim hayatına ara vermiştir. Mostar 1992'de Sırp ve Karadağlı askerlerin (çetnikler) işgalineden kurtulduktan sonra Bosna Hersek Diyanet İşleri Başkanlığı, Mostar Müftülüğü ve şehrin önde gelenlerin işbirliği ile Karagöz Medresesini tekrar açılmaya çalışılmıştır. Ancak Hırvatların 9 Mayıs 1993tarihinde Mostar'a saldırısıyla yani Mostar Müslümanlarının iki cephede hem Sırplara hemde Hırvatlara karşı savşmak zorunda kalmasından dolayı, bu çaba sonuçsuz kalmıştır yılında yapılan Dayton Antlaşması ile Hırvat saldırıları durmuş ve medrese yetmiş yedi sene aradan sonra 1995'de eğitim hayatına kaldığı yerden devam etmeye başlamıştır. İlk dersleri Koski Mehmed Paşa Camii'sinin karşısında bulunan Mostar Müftülüğü binasının salonunda yapılmıştır. Bu durum 25 Aralık 1995'e kadar devam

12 İsmail HODZİÇ - Muhammet OKUDAN 177 etmiştir. Sonrasında medrese eğitim hayatına Sjeverni Logor (Kuzey Logor-Esirler Kampı) adlı bölgede şeyh Dr.Mehmed Tantavi tarafından yaptırılan Bosanski Mudžahidi( Bosna Mücahitleri adlı camiye taşınarak devam etti. Daha sonra Komünist döneminde Hersek Müzesi (Muzej Hercegovine) olarak kullanılan Çeyvan Çehayi Medresesi (Ćejvan Ćehajina Medresa) restorasyon edilerek Karagöz Medresesi bu binaya taşındı. Yeni Medrese binasının resmi açılışı 29 Ağustos 1997 tarihinde yapıldı. Eğitim- öğretim ise 1 Eylül'de başladı. Modern araç gereçlerle donatılmış olan Karagöz Medresesi'nin yeni binası şehir merkezinde, Mostar köprüsünün Nertve Nehrinin sol kıyısında Tara olarak adlandıran kelenin bitişinde bulunmaktadır. Daha sonra Mostar dışından gelen öğrenciler için Sjeverni Logor (Kuzey Esir Kampı) adlı kampta (daha sonra bu esir kampı Džemal Bijedić-Cemal Biyediç üniverisitesinin spor komleksi Midhat Hajdar Hujka-Midhat Haydar Huyka adını almıştır) öğrenci yurdu yapılmıştır. Mostar'ınkorunmasında olduğu gibi, Karagöz Medresesi'nin tekrar eğitim öğretime açılması konusunda Mostar Müftüsü Seid Smajkić (Smaykiç) ve medresenin ilk müdürü Salih Čolaković (Çolakoviç)'in çabalarına borçludur. Medrese eğitime tekrar açılmasından sonra bu sene 17. mezunlarını vermiştir. Bu kısa zaman içerisinde medrese Mostar'ınönde gelen eğitim kurumlardan biri olmuştur. Bunun en bariz örneği medrese öğrencilerinin katılmış oldukları yarışmalarda almış oldukları ödüler ve medrese öğrencilerinin yurt içinde ve yurt dışındaki üniveristelerde göstermiş oldukları başarılardır.

13 178 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER BEHRAM BEY MEDRESESİ Tuzla daki Behram-Bey Medresesi Behram Begova Medresa Bosna Hersek in kuzeydoğusundaki en eski medresesi olup aynı zamanda Bosna Hersek in genelindeki en eski medreselerden biridir. Yapılış tarihi kesin olmamakla birlikte tarih kaynaklarda ilk defa 1626 yılından bahsedilmekte, ancak tarihçilere göre daha medresenin daha önce kurulduğu tahmin edilmektedir. Bu medrese Osmanlı döneminde XIV. asırda arap-maur stilinde yapılmış olup, tarih içerisinde birkaç defa restore edilmiş ve binaya bazı ekler yapılmıştır. Salih Efendi Sivçeviç in 1922 yılında Medresenin müdürü olmasıyla birlikte bu durum medrese için dönüm noktası olmuştur. Salih Efendi, o dönemde çağın ve şartların gerektirdiği gibi medrese eğitiminde modernleşme için reformlar yapmıştır. Salih Efendinin yapmış olduğu önemli reformlar şunlardır: - Sınıf sistemine geçmesi, önce 1923 te birinci ve ikinci sınıf olarak, sonrasında ise üç, dört ve beşinci sınıf olarak sınıflama yapması eğitim öğretim yılında medrese binasının restorasyonu yapıp bina içinde kendi talebeler için yurt oluşturması - Talebeler için yemekhane oluşturması, yatakhanelere yataklar sınıflara ise sıralar koyması - Mesleki dersler yanında sayısal ve sözel dersler eklemesi - Talebe yurdunda uyulması gereken kurallar oluşturması ten beri Kur an dan Medreseye giriş sınavı eklemesi, bunun yanında ortaokulu bitirmiş olma şartını koyması

14 İsmail HODZİÇ - Muhammet OKUDAN te modern kütüphane oluşturması Bu eğitim sistemi 15 Ocak 1949 da medresenin eğitiminin durdurulmasına kadar devam etmiştir. Behram Bey Medresesi nde ders plan ve programı şartların gerektirdiği şekilde sürekli yeniliyordu. II. Dünya Savaşının öncesinde medresenin yirmi büyük odası olup, bunlarda 120 öğrenci barındırılıyordu. Medresede 25 derste 100 ün üzerinde ders kitabı okutuluyordu. Medrese zor şartlar altında da olsa II. Dünya Savaşında da eğitim faaliyetlerine devam etmiştir eğitim-öğretim yılında kış tatilinden sonra medresedeki eğitim faaliyetleri durdurulmuştur. Medrese binasını 1974 te yönetim tarafından yıkılmış, bütün binadan sadece giriş kapısı geriye kalmış olup ilk defa 1975 te daha sonra 1990 ve 1997 de restorasyonu yapılmıştır. Ünlü Boşnak âlimi Mehmed Handziç Efendi Tuzla daki Behram Bey Medresesi hakkında eğitimin kaliteli olduğundan ve mezun olan öğrencilerin Arapçaya son derece hâkim olduklarından bahseder. Bosna nın kuzeydoğusunun en eskisi olan bu medrese tarihleri arasındaki 323 sene içerisinde medresede birçok âlim yetiştirdi. Aynı zamanda medresede bu bölgenin en ünlü âlimleri hocalık yapmıştır. - h. Muhammed Hakki Čokić Efendi( Tuzla müftüsü) - h. Hfz. Šahbaz Husić Efendi - Hfz. Salih Sivčević Efendi (Müdür-Baş Müderis) - Hfz. Hasan Smajlović Efendi (Müdür-Baş Müderis)

15 180 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER - Ševket Şabić Efendi (Baş müderris yardımcısı ve müderris) - İbrahim Čokić Efendi - Hfz. Muhammed Husić Efendi - Kura-hafız Ahmed Redžebašić Efendi - Adem Ažderić Efendi - Dr. İsmet Smajlović Efendi - Mehmed Meša Selimović Efendi - İbrahim İmširović Efendi (kadı) - Husejin Dubravić Efendi - Omer Džudža Efendi

16 İsmail HODZİÇ - Muhammet OKUDAN 181 Behram Bey Medresesi 44 sene eğitim öğretime ara verdikten sonra 1993 te savaş zamanında tekrar faaliyete geçmiş, medrese ilk giriş sınavı 28 Ağustos ta yapmıştır. Eğitim-öğretim ise aynı yıl 6 Ekim de 77 si erkek ve 44 ü kız öğrenci olmak üzere toplamda 111 kişi ile kiralanan bir binada başlamıştır. Medresenin 1994 yılında eğitim ve öğretime uygun restorasyonu yapılmış medrese yeni binasına taşımıştır. Günümüzde Behram Bey Medresesi nin kompleksi-külliyesi okul, öğrenci yurdu, vakıf binaları ve yeni yapılmış camiden oluşmaktadır. Behram Bey Medresesi nin yöneticileri 1993 ten beri eğitim kalitesini en üst seviyede olması ve öğrencileri en iyi şekilde yetiştirebilmesi için durmadan çalışmaktadırlar. ELÇİ İBRAHİM PAŞA MEDRESESİ TRAVNİK Elçi İbrahim Paşa Medresesi, Bosna Hersek in Osmanlı hâkimiyeti altında olduğu 1705 yılında Travnik şehrinde kurulmuştur ki Travnik o dönemde Bosna vilayetinin başkenti olup, vezirlerin/valilerin oturduğu ve Bosna vilayetinin yönetildiği bir şehirdir. Adından da anlaşılacağı gibi medresenin kurucusu/vakıfı Elçi İbrahim Paşadır. Bu medrese Travnik te var olan ve günümüze ulaşabilen tek medresedir. İbrahim Paşa Türk kökenli olup iyi bir diplomat olmasından dolayı Elçi unvanını almıştır. Ama her şeyden önce iyi bir mü min ve vâkıftır, çünkü o dönemde medresenin dışında birçok dini ve ticari karakterli yapıları medrese için vakfetmiştir. Ancak ne yazık ki bu medresenin dışında hiçbiri günümüze ulaşmamıştır.

17 182 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER 1705 te inşa edilmiş Medrese binası tren yolu yapılabilmesi için Auturya-Macaristan Krallığı döneminde 1892 de yıkılmıştır. Ancak Avusturya-Macaristan Krallığı yılları arasında yıkılan medresenin karşılığında günümüze kadar ulaşan yeni ve daha büyük medreseyi yapmıştır. Bu tarihten itibaren medrese eğitimi I. Dünya Savaşına kadar bu binada sürdürülmüş, ancak 1941 de II. Dünya Savaşının başlamasından dolayı medrese 1943 e kadar başka yere taşınmıştır. Medrese binası II. Dünya Savaşından itibaren medrese olarak tekrar faaliyete başlayana kadar birçok amaca yönelik olarak kullanıldı: yaşlılar ve kimsesizler evi, psikiyatri hastanesi, bu bölgenin tinercilerin topladığı yer ve en sonunda çürümeye ve yıkılmaya terk edildi. Hatta bir dönemde tamamen yıkılması teklif edildi te devlet/belediye yöneticileri medrese binasını Şipad adlı firmaya kullanmak üzere verdi. Bu firma medrese binasını restore etmek suretiyle mobilya salonuna uygun hale getirdi. Medrese binası bu şekilde mobilya salonu olarak 1994 te kadar kullanılmaya devam etti. Bu tarihte itibaren medresenin ilk yapılışına uygun olarak restorasyonu ve tamiri başladı. Aslında 1990 lı yılarda komünizm sisteminin çökmesiyle birlikte medreseyi tekrar açma fikri ortaya çıkmış ise de, bu fikri gerçekleştirmek için 1994 te kadar beklemek zorunda kalındı. Bu zaman içerisinde hazırlıklar yapılıyordu. Kısa bir zaman içinde günümüzde gerekti şartlara uygun olarak bina restorasyonu yapıldı, gerek medrese için gerekse yurt için gereken araç gereç temin edildi. Bu şekilde elli üç sene aradan sonra 8 Ekim1994 tarihinden itibaren üç sınıf, toplam 96 öğrenciyle medrese kurulmuş ve amacına uygun olarak eğitim öğretime başlamış oldu. Medresenin yatılı okul olması hasebiyle bütün öğrenciler medrese içindeki yurda yerleştirildi. Böylece medresede eğitim görüyorlar, barınıyorlar ve

18 İsmail HODZİÇ - Muhammet OKUDAN 183 üç öğün yemeklerini modern olarak donatılmış restoranda yiyorlardı. Elçi İbrahim Paşa Medresesi ne tarih içerisinde ilk defa eğitim öğretim yılında bir sınıf kız öğrenci kabul edildi ve her sene bir kız ve bir erkek sınıf açılmasına karar verildi. Ancak kız sınıfının açılmasıyla birlikte medresenin kapasitesi aşılmıştır, bundan dolayı yönetim yeni arayışlar içerisindedir. CEMALUDDİN ÇAUŞEVİÇ EFENDİ MEDRESESİ (DŽEMALUDDİN EF.ČA- UŠEVIĆ)- CAZİN Cemaluddin Çauşeviç Efendi Medresesi Bosna Hersekte halk arasında krayina-krajina resmi olarak ise Unsko-Sanski Vilayeti olarak adlandıran bölgedeki Cazin şehrinde bulunmaktadır ve Bihaç Müftülüğü sınırları içerisindedir. Cazin şehri ise Bosna Hersek'in kuzeyinin en üç noktasındadır ve başkenti olan Saraye-

19 184 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER vo'dan/saraybosna'dan 350 kilometre uzaklıkta kalır. Cazin Belediyesi'nin nüfusü olup, %99'u Boşnak-Müslümandır. Cazin'de medreselerin fetih ile birlikte 1567'den beri varolduğu düşüncesine varılsada, yazılı kaynaklarda medrese Berlin kongresinden 1878'den önce daha doğrusu 1867' senesinden ağaçtan yapılmıştır. Bu medrese bu bölgenin aynı zamanda ilk lise ve yüksek okuludur. Ancak bildiğiniz gibi Berlin Kongersi'nde Bosna Hersek Osmanlı'dan alınıp Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'na bağlanmasıyla hiçbirşeyin eskisi olmadı gibi medrese de bu yeni durumdan nasibini almıştır. Krayina olarak adlandıran bölge halkı Avusturya-Macaristan işgaline karşı çıkmasından dolayı işgalci güç medreseyi yakmıştır. Medrese on iki seneden sonra 1890 yılında tekrar yapılmıştır. Ancak bu sefer ağaçtan değil taştan yapılmıştır ve I. Dünya Savaşına kadar eğitim öğretimine ara verilmiştir. Gerek I. Dünya Savaşının başlaması gerek se maddi sıkıntılardan dolayı medrese 1945'e kadar kapalı kalmıştır. Krayina olan bölge Bosna Hersek yılları arasında süren savaş esnasında abluka altındaydi ve Bosna'nın diğer bölgelerle üzün süre bağlantısı olmadığı bir dönemde medrese tekrar açıldı. Boylesine zor şartlar altında da olsa medrese 8 Eylül 1993'te Cazin şehirnde açıldı. Yeni açılan medreseye İstanbul'daki Osmanlı medreslerinin en tanınmış Salih Efendi Tokatlı, Hasan Hüsni Efendi Manastırlı, Halis Efendi ve NevşehirliEfendialimlerde ders almış ve aynı zamnda Krallık Yugoslavyanın Diyanet İşleri Başkanlığının kuruluştan itibaren üçüncü Diyanet İşleri Başkanlığını yapmış olan Džemaluddin Ef. Čaušević (Cemaluddin Çauşeviç Efendi) adı verilmiştir. Medrese eğitim öğretime faaliyetlerine 1993 tarihinde kiralık ve oldukça eski binalarda başlamıştır. Savaşın bitmesiyle ve şartların normaleşmesiyle birlikte medrese yönetimi 1996'da yeni bir bina yapmaya karar verdi. Bunun üzerine Cazin Belediyesi 1996'da medrese için şehir merkezinde metre kare arsayı ücretsiz olarak tahsis etmiş, resmi işleri ve gereken hazırlıklar yaptıktan sonra medresenin temeli 1998'de rahmetli Cumhurbaşkanı Aliya İzetbegoviç ve Diyanet İşleri Başkanı Prof. Dr. Mustafa Ceriç tarafından atılmıştır. 1998'de yapımına başlanan yeni medrese binası tamamlamıştır böylece öğrenciler yeni, daha büyük, daha konforlu ve modern araç gereçlerle donatılmış bir medresede eğitim görmektedirler. Bu yeni medrese binası 1000 kişilik kapasiteli cami ile birlikte 4000 metre kullanım alanına sahiptir.

20 İsmail HODZİÇ - Muhammet OKUDAN 185 Cemaluddin Çauşeviç Efendi Medresesi Bihaç Müftülüğü'ne bağlı ve Unsko-Sanski Vilayetinin sınırları içerisinde tek medrese olup ve yaklaşık olarak nüfüslü olan bu bölgenin ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Eğitimi diğer medreslerde olduğu gibi dört sene sürmektedir. Medrese Bosna Hersek Diyanet İşleri Başkanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından tanınmıştır. Bayan ve erkekler sınıfı ayrı ayrı olup ve her eğitim öğretim yılında 100 erkek ve 100 bayan öğrenci kabül etmektedir. Diğer medreselerde olduğu gibi yatılı bir okul olmasından dolayı öğrencilere üç öğün yemek verilmektedir. Mecburi dersler dışında öğrenciler için değişik kurslar ve aktiviteler düzenlenmektedir. Öğrenciler medreseden mezun olduktan sonra imam, hatip ve mullim ünvani almaktadır ve gerek Bosna içinde ve gerekse yurt dışında istedikleri üniversitede lisans eğitimine devam edebilmektedirler. SONUÇ Bosna Hersek in Osmanlılar Tarafından fethedilmesi ve Boşnakların Müslüman olmaları ile birlikte, bu bölgedeki insanların ihtiyaçlarını karşılamak üzere çeşitli vakıflar kurulmuştur. Bunların arasında en önemlileri eğitim ve öğretim faaliyetleriyle ilgili olan vakıflardır. Yukarıda değindiğimiz medreseler bu vakıflar eliyle oluşturulmuş tarih boyunca ve günümüzde Boşnak eğitim sistemine yön vermişlerdir. Bu medreseler II. Dünya Savaşına kadar eğitim faaliyetlerine devam etmiş, savaştan sonra yeni komünist hükümet bütün medreseleri kapatmıştır. II. Dünya Savaşı başlamadan önce Bosna Hersek genelinde 33 medrese olmasına rağmen sadece Sarayevo daki Gazi Hüsrev Bey Medresesi nin eğitim öğretim faaliyetlerini sürdürmesine izin verilmiştir. Berlin Kongresi nden sonra 1878 den itibaren Bosna Hersek

21 186 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Avusturya-Macaristan Krallığı na bağlanıp ve Osmanlı nın çekilmesiyle birlikte, daha sonra Krallık Yugoslavya ve özellikle II. Dünya Savaşından sonra Komünist rejimimin kurulmasıyla birlikte sistematik bir şekilde Müslüman varlığı ve ruhu yok edilmeye çalışılmıştır. Doksanlı yılların başında komünizm in yıkılmasıyla bu medreseler tekrar faaliyete başlamış, Ancak çıkan savaşta kısmı aksamalar olmuştur yılından yapılan Dayton Barış antlaşmasından sonra tam anlamı ile faaliyete geçmişlerdir. BİBLİYOGRAFYA: MACHACHEK, Šrepan, İslamsko Obrazovanje na Postkomunističkom Balkanu u Periodu od 1990 do (I), MUALLIM, Udruženje İlmije İslamske Zajednice u BiH, God. IX, Br. 33, Sarajevo, Say İZZETBEGOVİÇ, Aliya, Kendi Kaleminden Alliya İzzetbegoviç - II. Endülüs soykırımına geçit vermeyen bilge adam, Vakit, İstanbul, ss OKİÇ, M. Tayyip, Gazi Hüsrev Bey, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 13. Say EYİCE, Semavi, Gazi Hüsrev Bey Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 13. Say GODİNA GAZİ HUSREV-BEGOVE MEDRESE U SARAJEVU, Gazi Husrev-begoveMedresa, knjiga 1, Sarajevo GAZİ HUSREV-BEGOVA MEDRESA U SARAJEVU 450 GENERACİJA, Gazi Husrev-begove Medresa, Sarajevo 2000.