Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl Bağlamında Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî nin Hadis Şerhçiliği ve Sünnet Anlayışı

Transkript

1

2 Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl Bağlamında Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî nin Hadis Şerhçiliği ve Sünnet Anlayışı İbrahim Kutluay * Özet Mutasavvıfların hadise fazla ehemmiyet vermedikleri şeklinde isabetli olmayan bir genelleme yapılmaktadır. Mutasavvıf ve muhaddis kimliği ile Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî bu ön yargıyı kırmıştır. Öyle ki Hâtimü l-muhaddisîn unvanına layık görülen Gümüşhanevî, hadis alanında eserler tasnif ve telif etmekle kalmamış, hadisleri ve hadis tedrisini tekkesinin eğitim vasıtası olarak değerlendirmiş ve tekkesini âdeta bir dârülhadîs hâline getirmiştir. Halifeleri kanalıyla özellikle Râmuzu l-ehâdis ve şerhi Levâmiu l- ukûl ün İslâm dünyasında geniş bir coğrafyada dünden bugüne bir gelenek olarak okunuyor olması ve bu eserlerin icazetinin verilmesi, kanaatimizce son derece dikkat çekici olup bunlar bizi Gümüşhanevî nin şerh ve sünnet anlayışını incelemeye sevk etmiştir. Dolayısıyla bu tebliğde, pek çok eseri bulunan müellifin Râmuz u ve ondan sonra en meşhur ve hacimli eseri olan Levâmiu l- ukûl ü esas alınarak hadis şerhçiliğinin ve sünnet anlayışının tespit ve tahlil edilmesi amaçlanmıştır. Giriş Hakîm et-tirmizî (ö.320/932), Gülâbâdî (380/990), 1 Konevî (ö. 788/1386) 2 ve Münâvî (ö.1031/1622) gibi muhaddis ve mutasavvıflar, hem hadis ve hem de tasavvuf ilimlerine dair kıymetli eserler veren âlimlerdendir. XIX. yüzyılda yaşamış âlimlerden biri olan Gümüşhanevî (ö.1311/1893) de bu iki alanda değerli eserler telif etmiş, hadis tedrisatını tasavvufla birlikte yürütmüştür. O, Kur ân ve sünnet bütünlüğü anlayışı içinde dinin ikinci kaynağı olan sünnetin dindeki bu önemli yerine binaen hadislerin öğrenilmesine, anlaşılmasına ve nakledilmesine büyük önem atfetmiştir. Hemen belirtelim ki Gümüşhanevî, medrese-tekke sürtüşmesinin yanı sıra Batılılaşma sürecinin de hızla devam ettiği bir ortamda yaşamıştır. Bu sebeple o, sadece ders vermekle yetinmemiş, bir yandan da tekkesinde yaptığı vaaz ve sohbetleriyle halkı irşat etmeye gayret etmiştir. Hatta kaynaklar onun sohbet halkasına sultanların katıldığından bahsetmektedir. 3 Gümüşhanevî nin hadis tahsili hakkında yeterince bilgi veren kaynaklardan mahrum olsak da ismi zikredilmeyen velî bir zatın murâkebesinde, İstanbul da, hikmet, ahbâr, tasavvuf ve fen gibi aklî ve naklî ilimleri öğrendiğinden bahsedilmektedir. 4 Girişte de kaydettiğimiz gibi muhaddis ve mutasavvıf kimliği ile Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî, hadis öğretimine büyük önem verip bu alanda kıymetli eserler telif etmiş, bu suretle tasavvuf tarihindeki köklü bir geleneği devam ettirmiştir. Gümüşhanevî nin icazet verdiği hadis kitapları arasında belli başlı * Doç. Dr., İzmir Katip Çelebi Üniversitesi 1 Tam adı Ebû Bekir, Muhammed b. İbrahim b. Ya kûb b. Yusuf b. Kesîr b. Hâtim b. Abdurrahman el-gülâbâdî el-buhârî el-hanefî es-sûfî dir. 2 Tam adı Ebû Abdullah Muhammed b. Yusuf b. İlyas el-konevî ed-dımaşkî olup Hanefî fakîhi, muhaddis ve mutasavvıftır. 3 Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz ve Sultan II. Abdülhamid in zaman zaman onun sohbetlerine katıldığı, Abdülhamid Han ın Gümüşhanevî yi sarayına davet ederek onunla görüştüğü bilinmektedir. (bk. Mustafa Fevzî, Menâkıb-ı haseniyye, s. 51; Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s. 49). 4 Gündüz, Gümüşhanevî, s

3 Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl Bağlamında Ahmed Ziyaüddin... hadis kitaplarının bulunmuş olması, kendisinin bunların icazetini almış olduğu şeklinde değerlendirilebilir. Aydınlı nın da kaydettiği üzere, icazet verdiği kitaplar arasında Kütüb-i Sitte nin yanı sıra İmam Şâfiî (ö. 204/820), Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), Ebû Ya lâ (ö. 555/1160) ve Ebû Dâvûd un (ö. 275/889) Müsned leri, Taberânî nin (ö. 360/971) Mu cem leri, Dârimî (ö. 255/868) ve Dârekutnî nin (ö. 385/995) Sünen leri, Hâkim in (ö. 405/1014) Müstedrek i, muahhar eserlerden İbn Hacer in (ö. 852/1449) Fethü l-bârî si, Aynî nin (ö. 855/1451) Umdetü l-kârî si, Kastallânî nin (ö. 923/1517) İrşâdü s-sârî si, Suyûtî inin (ö. 911/1505) el-câmiu l-kebîr ve el-câmiu s-sağîr i, İbnü l-esîr in (ö. 606/1210) en-nihâye si, İbnü s-salâh ın (ö. 643/1245) Ulûmü l-hadîs i bulunmaktadır. 5 Bilindiği üzere Gümüşhanevî nin telif ettiği eserler içinde en çok rağbet göreni Râmûzü l-ehâdîs ve onun şerhi olan Levâmiü l- ukûl dür. Onun eserleri üzerine -yeterli sayıda olmasa da- yüksek lisans ve doktora çalışmaları yapılmış, eserleri makalelere konu edilmiştir. 6 Nitekim bu sempozyumda sunulacak tebliğler arasında, söz konusu iki eseri değişik yönlerden tahlil eden tebliğlerin yanında, doğrudan bu iki eseri konu edinen tebliğler de bulunmaktadır. 7 Bizim tebliğimizin asıl konusu Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî nin hadis şerhçiliği ve sünnet anlayışı dır. Tedâhül olmaması için bilhassa başlık olarak belirlenen hususa odaklanılacaktır. Ancak tebliğimizde onun hadis şerhçiliği ve sünnet anlayışı Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl bağlamında ele alınacağından söz konusu iki eserin özellikleri, kaynakları, hadislerinin sıhhati problemi üzerinde, bütünlük olması bakımından kısa da olsa durulması zarureti vardır. 8 Bunu müteakiben asıl konumuz olan Gümüşhanevî nin şerhçiliği ve sünnet anlayışı, söz konusu iki eseri çerçevesinde tahlil edilecektir. A. Râmûzü l-ehâdis in Özellikleri, Metodu ve Kaynakları 1. Râmûzü l-ehâdis in Özellikleri ve Metodu: Râmûz, son dönemde halk arasında en çok rağbet gören ve tekke ders kitabı olarak nitelendirilebilecek hadis kitaplarından biridir. Gümüşhanevî bu eserini insanların istifade etmesi için kendisinden talep edilmesi üzerine telif ettiği ni belirtmiştir. 9 Aslına bakılırsa Râmûz, günün ihtiyaçlarına cevap veren, dinin temel esaslarını içeren ve az sözle çok mâna ifade eden -bazı rivayetler müstesna- muteber hadislerin bir bölümü bir araya getirilerek oluşturulmuş cem türü bir hadis kitabıdır. Râmûz, Suyûtî nin (ö. 911/1505) el-câmiu l-kebîr i esas olmak üzere, 125 ten fazla eserden derlenen hadislerden oluşmaktadır. 10 Nitekim Gümüşhanevî, 5 Aydınlı, Bir Hadisçi Olarak Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî, s Yararlandığımız çalışmalardan en önemlisi ve en erken tarihli olanı İrfan Gündüz e ait Gümüşhanevî Ahmed Ziyaüddin (ks) Hayatı-Eserleri-Tarikat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarikatı (Seha Neşriyat, İstanbul 1984) adlı doktora çalışmasıdır. Macit Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği adlı doktora çalışmasında, çok yönlü olarak onun hadisçiliğini ve eserlerini ele almıştır (bk. Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, Aybil Yayınları, Konya 2011). (Burada mezkûr çalışmasını görüp incelemek üzere lutfeden, ayrıca kendisiyle konuyu müzakere imkânı bulduğum, tebliğ metnini tashih eden değerli dostum Macit Demirer e özellikle teşekkür etmek istiyorum.) Abdullah Aydınlı Bir Hadisçi Olarak Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî adlı tebliğinde Gümüşhanevî nin hadisçiliği, Râmûz ve şerhi hakkında önemli tespitlerde bulunmuştur (bk. Ahmed Ziyâüddin Gümüşhanevî Sempozyum Bildirileri (Haz. Necdet Yılmaz), İstanbul 1992, s. 64). İbrahim Hatipoğlu nun Râmûzü l-ehâdîs adlı ansiklopedi maddesi önemlidir (bk. Râmûzü l-ehâdîs, DİA, İstanbul, 2007, XXXIV, ). Rukiye Aydoğdu ise 19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Hadis İlişkisi adlı yüksek lisans çalışmasında (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2008) tasavvuf-hadis ilişkisini incelemiştir. Diğer çalışmaları kaynakça kısmında zikrettik. 7 Hasan Yenibaş, Ahmed Ziyâüddin Gümüşhanevî ve Râmûzü l-ehâdis adlı eseri ; Macit Demirer, Ahmed Ziyâüddin Gümüşhanevî ve Levâmiu l- ukûl adlı eseri gibi. 8 Bu konuda -kaynakçada zikredildiği üzere- kıymetli çalışmalar yapılmıştır, bunların yakın tarihli olanlarından biri Macit Demirer e ait olup Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği (Aybil Yayınları, Konya 2011) adını taşımaktadır. Konunun tafsilatı için oraya bakılabilir. Tebliğimizin tali konusunu teşkil eden bu kısımda, Demirer in bu kıymetli çalışmasından yer yer istifade edeceğiz. 9 Gümüşhanevî, Râmûz, Mukaddime I, Gümüşhanevî nin, eserini oluştururken Suyûtî ye ait eserler içinde el-câmiu l-kebîr i esas aldığı tespit edilmiştir. İkinci sırada, Ali el-müttakî nin Kenzü l- ummâl adlı eseri gelmekte, çok az yararlandığı Münâvî nin Feyzu l-kadîr i bunları takip 486

4 İbrahim Kutluay Râmûz daki hadisleri muteber hadis kaynaklarından seçtiğini 11 -ki bu husus, kaynaklarının sıhhati kısmında tartışılacaktır- ve kaynaklarını belirtmede titiz davrandığını, münekkit âlimlerin uydurma veya ona yakın olduğu hükmünü verdikleri hadislerden kaçındığını, hadis uydurduğu bilinen veya böyle olduğu söylenen râvilerin tek başlarına rivayet ettikleri hadisleri eserine almadığını ifade etmiştir. 12 Bu eserde özellikle ahlâkî ve tasavvufî hadisler derlenmeye gayret edilmiş ve ilk kelimesi esas alınmak suretiyle bunlar alfabetik olarak sıralanmıştır. Gümüşhanevî, kitabına aldığı hadislerin sonunda rumuzlarla 13 bunların hangi kaynakta geçtiğini ve sıhhatini sahîh, hasen, kavî, zayıf, lâhin ve mevzû şeklinde kaydettiğini ifade etmiştir. Bununla beraber müellifin zayıf kaydını koyduklarının dışında, bu eserde son derece zayıf olarak değerlendirilen hadisler de bulunmaktadır. 14 Gümüşhanevî, Râmûz un mukaddimesinde 15 belirttiğine göre, hadisleri iki kısma ayırmıştır hadisin yer aldığı Râmûz da, musannifin Resûlullah ın sözlerinin doğrudan metni diye nitelediği ilk bölüm, kavlî ve fiilî olmak üzere 6403 merfû hadisten; Resûlullah ın şemâili ile ilgili ikinci bölüm ise 704 hadisten oluşmaktadır. 16 O, giriş kısmında zikrettiği kaynakların dışında, başka eserlerden de rivayetler almıştır. Ayrıca Râmûz da sahih hadislerin yanında diğer hadis nevileri de bulunmaktadır. Öyle ki bu eserde, Demirer in tespitine göre, 277 mürsel, 696 zayıf, münker, 96 metrûk, 64 lâhin, 10 vâhin ve 33 mevzû 18 rivayet bulunmaktadır. 19 Râmûz un muhtevâsına gelince eserde hadisin tanımını, konusunu, gayesini, hadis çeşitlerini ve hadis tahammül yollarını ihtiva eden bir risâleyi; şeyh, talebe ve kâtibin âdabı ile ilgili diğer bir risâle takip etmiştir. Bu iki risâlenin bitiminde, Râmûzü l-ehâdîs in ve hadisin önemini anlatan Osmanlıca bir metin bulunmaktadır. Müellifin önsözünden sonra hadis metinlerine geçilmiştir. 20 Münâvî nin (ö.1031/1622) eserlerinden hadis aldığı yirmi üç müellif hakkında Gümüşhanevî, yine Münâvî nin Feyzü l-kadîr inden istifade ederek bilgi vermiştir. 21 Râmûz da ahlâka ilişkin hadisler daha yoğundur; bununla birlikte bir konu sınırlandırılmasına gidilmemiştir. Fiten, ilim ve âlimler, kıyamet alâmetleri, Kur ân ve tefsiri, namaz ve zikir-dua ile ilgili hadis sayısı nispeten daha çoktur. 22 Eserin sonunda birtakım takrizler yer almaktadır. etmektedir. Bunların dışındaki kaynaklardan da yararlanmıştır. Geniş bilgi için bk. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s. 273, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Aydınlı, Bir Hadisçi Olarak Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî, s Suyutî nin Câmiu l-usûl de kullandığı rumuzlara büyük ölçüde benzemektedir (bk. Gümüşhanevî, Râmûz Mukaddime I, 2). İleride, Râmûzü l-ehâdîs in Kaynakları ve Bu Kaynakların Değeri başlığı altında bu rumuzlara değinilecektir. 14 Meselâ Kadınları yüksek yerlere oturtmayın, onlara yazıyı da öğretmeyin; onlara dikişi ve Nûr sûresini öğretin rivayeti gibi. bk. Gümüşhanevî, Râmûz I, 480. Erkeklere Mâide sûresini, kadınlarınıza Nûr sûresini öğretiniz şeklinde rivayetler vardır (bk. Muttakî, Kenz, XVI, 155 h. no: 44949). Kimi rivayetlerde ise Tevbe sûresini öğreniniz, kadınlarınıza Nûr sûresini öğretiniz diye geçmektedir (bk. Said b. Mansûr, Sünen, V, 209; Muttakî, Kenzü l-ummâl, II, 136, h. no: 4096). 15 Gümüşhanevî, Râmûz, Mukaddime, I, Hatipoğlu, Râmûzü l-ehâdîs, DİA, XXXIV, 454; Gündüz, Gümüşhanevî, s Örnek olarak bk. Gümüşhanevî, Râmûz, s. 404, h. no: 10; s. 500, h. no: Bizzat müellifi tarafından mevzû kaydı konulan hadislerle ilgili olarak bk. Gümüşhanevî, Râmûz, s. 3. h. no: 2; s. 12. h. no: 2; s. 60, h. no: 1; s. 379, h. no: 12; s. 428; h. no: 14; s. 447, h. no: 14; s. 518, h. no: 2. Mevzû olduğu belirtilen rivayetlerden sadece birinin mealini örnek olarak zikretmek istiyoruz: Bir kimse aksırdığında veya genirdiğinde Elhamdülillah alâ küllî hâl duasını okursa ondan yetmiş dert uzaklaştırılır, bunların en hafifi cüzzam hastalığıdır (Gümüşhanevî, Râmûz, s. 430, h. no: 15). 19 Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s. 231; Krş. Gündüz, Gümüşhanevî, s Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Bunlar: Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn Mâce, Ahmed b. Hanbel, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Abdurrezzak, Saîd b. Mansûr, İbn Ebî Şeybe, Ebû Ya lâ, Taberânî (el-mu cemü l-kebîr ve el-mu cemü l-evsat isimli eserleri), Dârakutnî, Ebû Nuaym, Beyhakî (Sünen ve Şuabü l-îmân isimli eserleri), Ukaylî, İbn Adî, Hatîb el-bağdadî, İbn Asâkir, İbn Hibbân ve Hâkim en-neysâbûrî dir. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Konuların ayrıntılı bir dökümü için bk. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s

5 Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl Bağlamında Ahmed Ziyaüddin... Bu özet bilgiden sonra Râmûzü l-ehâdis in hangi kaynaklardan derlendiği ve bu kaynakların ilmî değeri üzerinde durmak gerekir. 2. Râmûzü l-ehâdis in Kaynakları ve Bu Kaynakların Değeri: Gümüşhanevî nin Râmûz daki hadisleri benzer şekilde tasnif edilmiş geç dönem kaynaklardan seçtiği, ancak bunlardan bir kısmının sözü edilen kaynaklarda olup olmadığını tahkik ettiği anlaşılmaktadır. Onun bu konuda en çok yararlandığı kaynaklar, Suyûtî nin el-câmiu l-kebîr, Câmiu s-sağîr ve ez-ziyâdât isimli eserleridir. el-câmiu l-kebîr bunlar arasında en çok istifade ettiği eserdir. Kısaca Gümüşhanevî esas olarak Suyûtî nin eserlerinden hadisleri derlemiş, zaman zaman Münâvî nin Feyzu l-kadîr i ile Ali el-müttakî nin (ö. 975/1567) Kenzü l- ummâl ini de kullanmıştır. 23 Gümüşhanevî, Râmuz da hadisin kaynaklarını rumuzlarla göstermiştir. 24 Kullanılan rumuzların aynı olması, bu rumuzları kendinden önceki kaynaklardan aldığını göstermektedir. Nitekim Gümüşhanevî nin kitaptan istifadeyi kolaylaştırmak için kullandığı rumuzlar, 25 Suyûtî nin el-câmiu l-kebîr inde kullandığı kaynakları gösterirken belirlediği rumuzlarla büyük benzerlik arz etmektedir. 26 Bununla birlikte Suyûtî nin eserlerinde kullanılmayan rumuzlar da vardır. 27 Râmûz un kaynaklarının değerine gelince, onda birinci el muteber kaynakların 28 yanında ikinci ve üçüncü derecede yer alan kaynaklar, hatta içinde adlarından da anlaşıldığı üzere özellikle zayıf ve mevzû hadisleri toplayan Ukaylî nin (ö. 322/934) ed-duafâ sı, İbn Adiyy in (ö. 365/976) el-kâmil fi d-duafâ sı, Ebü ş-şeyh in (ö. 369/979) Kitâbü l-azame si, İbnü l-cevzî nin (ö. 597/1201) Mevzuât ı gibi eserlerle doğrudan hadis kitabı sayılmayan İbn Asâkir in (ö. 571/1176) Târihu Dımeşk i gibi kaynaklar da kullanılmıştır. Haliyle bu durum Râmûz a birtakım tenkitlerin yöneltilmesine sebep olmuştur. 29 Aslında Gümüşhanevî, rivayetlerin hemen akabinde, ilgili hadis zayıfsa bazı hadis münekkitlerince mürsel, lâhin/zayıf gibi 30 hadis çeşitlerinden olduğuna ya da mevzû olarak değerlendirildiğine dikkat çekmiştir. 31 Muteber kaynaklarda geçmediği hâlde Râmuz a alınan ve hiçbir değerlendirmenin yapılmadığı hadisler de çoktur. Hâlbuki Gümüşhanevî, eserinin daha başında hadis usûlü ile ilgili bilgiler verdiği kısımda uydurma hadis nakletmenin haram olduğu nu belirtmiş, bu sebeple eserinde uydurma rivayetlerden kaçındığını ifade etmiştir. Ne var 23 Geniş bilgi için bk. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s. 273, Gümüşhanevî bununla ilgili olarak eserinin başında bilgi vermiştir. bk. Levâmiu l- ukûl, I, Tayâlisî (ö.204/819 ) ط, Abdurrezzak (ö.211/826 ) عب, Saîd b. Mansûr (ö.227/841) ص, İbn Ebî Şeybe (ö.235/849), İbn Mâce م (ö.261/874) Müslim,خ (ö.256/869), Buhârî در (ö.255/868), Dârimî حم (ö.241/855) Ahmed b. Hanbel,ش (ö.273/886) ه, Ebû Dâvûd (ö.275/888) د, Tirmizî (ö.279/892) ت, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel (ö.290/902 ) عم, Nesâî (ö.303/915) ن, Ebû Ya lâ (ö.307/919 ),ع İbn Huzeyme (ö.311/923) خز, Tahâvî (ö.321/933) طح, Ukaylî (ö.323/935), Hâkim قط (385/995) Dârakutnî, عد ) (365/975 Adî, İbn طب\طس (360/970) Taberânî, حب (ö.354/965) İbn Hıbbân,عق,ق\هب (ö.458/1065), Beyhakî صف ) (ö.457/1064, Isfehânî حل (ö.430/1038), Ebû Nuaym ك (405/1014) en-neysâbûrî,غ 1122) (ö.516/, Beğavî خط (ö.463/1070), Hatîb el-bağdâdî بر (ö.463/1070), İbn Abdilberr قش (ö.460/1067) Kuşeyrî İbn Asâkir (ö.561/1165) كر, Ziyâ el-makdisî (ö.643/1245 ) ض. Rumuz kullanmadan doğrudan ismi belirtilen kaynaklar da vardır. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Gündüz, Gümüşhanevî, s. 96; Çakan, Hadis Edebiyatı, s ; Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Suyûtî nin eserlerinde kullanılmayan صف قش طح بر در خز ve غ gibi rumuzları ise muhtemelen Birgivî nin (ö. 981/1573) et-tarîkatu l-muhammediyye fî beyâni s-sîreti n-nebeviyye sinden almıştır. (bk. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s. 119). Suyûtî nin el-câmiu s-sağîr ve Ziyâdetü l-câmi adlı eserlerinde kullanıldığı hâlde Gümüşhanevî nin kullanmadığı rumuzlar da vardır. (bk. A.g.mlf., age. s. 117). Ayrıca Gümüşhanevî, aldığı hadislerin hepsini olmasa da birçoğunu -gerçekten anılan eserlerde olup olmama açısından- tetkik etmiştir (bk. A.g.mlf., age. s. 112). 28 Buhârî ve Müslim in Sahîh lerinden 284, Buhârî nin Sahîh i ve Tirmizî nin Sünen inden 17; Buhârî nin Sahîh i ve Nesâî nin Sünen inden 9 hadis alınmıştır. Geniş bir değerlendirme için bk. Aydoğdu, Rukiye, 19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Hadis İlişkisi, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2008, s Geniş bilgi için bk. Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Zayıf olarak değerlendirdiği hadise Yangın gördüğünüzde tekbir getiriniz; zira tekbir ateşi söndürür rivayeti örnek olarak verilebilir (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 310). 488

6 İbrahim Kutluay ki Gümüşhanevî nin eserinde, bu sözünü tam olarak yerine getiremediği göze çarpmaktadır. Her ne kadar o, mevzû kaydını koyduğu rivayetin sonunda âlimlerin İbnü l-cevzî nin hadise uydurma hükmü vermesine itibar olunmaz sözünü hatırlatarak 32 İbnü l-cevzî ye katılmadığını belirtmek istemişse de sadece buna dayanmanın bu tür rivayetleri mevzû olmaktan çıkarmayacağı ortadadır. Gümüşhanevî Râmuz u, Levâmiu l- ukûl adıyla beş cilt hâlinde yine kendisi şerh etmiştir. Bu sebeple Levâmiu l- ukûl ün özellikleri, kaynakları ve metodu üzerinde kısaca durmak istiyoruz. B. Levâmiu l- ukûl ün Özellikleri ve Metodu ve Kaynakları 1. Levâmiu l- ukûl ün Özellikleri ve Metodu: Levâmiu l- ukûl, Gümüşhanevî nin en hacimli ve Râmuz dan sonra en meşhur eseridir. 33 Yazımına 1281/1864 yılında başlanmış, 1294/1877 yılında tamamlanmış ve telifi 13 sene sürmüştür. Yayımlanması ise yılları arasında gerçekleşmiştir. 34 Gümüşhanevî ye göre hakikatlerin sırlarını toplayan Levâmiu l- ukûl, Râmuz daki cevherleri yaymakta, onun gizliliklerini açığa çıkarmaktadır. 35 Diğer şerhlerden farklı olarak onda fazla tafsilata girilmemiştir. Levâmiu l- ukûl, Arapça gramer kurallarına, dinî ve dünyevî ilimlere, doğru akideye ve ahlâka yer veren ve her araştırmacının ihtiyaç duyacağı bir şerhtir. Beş cilt olarak tertip edilen eserin mukaddimesinde, hadis ehlinin fazileti, hadislerin tedvîni, hadis terimlerinin açıklanması... şeklinde üç fasıl hâlinde hadis usulü ile ilgili klasik bilgiler yer almaktadır. 36 Bu kısımda ayrıca hadis tarihi ile ilgili klasik bilgiler nakledilmiş, Emevî haliflerinden Ömer b. Abdülazîz in (ö.101/720) bu husustaki rolüne dikkat çekilmiştir. Bunu müteakiben hadis ilmi üzerine yapılan çalışmalar ve hadis usûlüne dair eserler hakkında özet bilgi verilmiş; mütevatirden başlayarak meşhûr, sâlih/hasen, zayıf, müsned, mevkûf, mevsûl/muttasıl...gibi hadis ıstılahlarının tanımları yapılmıştır. 37 Gümüşhanevî nin okuyucuyu konuya hazırlamak ve onlara ön bilgi vermek amacıyla bu bilgileri zikrettiği anlaşılmaktadır. Eserin sonunda ise yukarıda da kaydettiğimiz gibi bazı takrizler yer almaktadır. Levâmiu l- ukûl ün metoduna gelince, şerhte asıl metni oluşturan hadisler parantez içine alınarak bunların şerhi yapılmış, hadisle ilgili şerhin sonunda ilgili hadisin kaynakları ve hükmü zikredilmiştir. Dolayısıyla kitapta şerh ve metin birbiriyle iç içe verilmiştir. Müellif kendi tasnifi olan Râmûz u yine kendisi şerh ettiği için metni anlama ve şerh etmede bunun katkısı olduğu söylenebilir. Levâmiu l- ukûl da hadisler, bunların Râmuz daki tertibi esas alınarak sırasıyla tek tek şerh edilmiştir. Şârih, duruma göre bazen kelime kelime, bazen de cümleler hâlinde hadisleri şerh etme yolunu tercih etmiştir. 38 Büyük ölçüde yararlandığı Feyzü l-kadîr de 39 aynı usul benimsenmişse de bu esere nispetle Levâmiu l-ukûl da kelimeler daha ayrıntılı olarak izah edilmiştir. 32 Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Diğer eserleri için bk. Gündüz, Gümüşhanevî, s Gündüz, Gümüşhanevî, s Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gündüz, Gümüşhanevî, s Hatta daha kitabın başında, eser tanıtılırken Münâvî nin cümleleri tekrar edilmektedir:»هذا ما اشتدت إليه حاجة املتفهم بل وكل مدرس ومعلم من رشح عىل الجامع الصغري للحافظ الكبري اإلمام الجالل الشهري بنرش جواهره ويربز ضامئره ويفصح عن لغاته ويفصح القناع عن إشاراته ومييط عن وجود خرائده اللثام ويسفر عن جامل حور مقصوراته الخيام«. 489

7 Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl Bağlamında Ahmed Ziyaüddin... Bazı hadislerin şerhi kısa tutulurken bazıları daha geniş olarak izah edilmiştir. Önce kelimelerin okunuşları, 40 i rabları, iştikâkı, kelime olarak anlamı, 41 metin içinde kastedilen mânası üzerinde durulmuştur. 42 Müfret kelimenin cemisi 43 veya ceminin müfret hâli belirtilmiş, 44 ibdal, i lal 45 ve nahve dair 46 bilgiler verilmiş, kelimenin hakikî mi mecaz anlamında mı kullanıldığı 47 üzerinde durulmuştur. 48 Ayrıca şerhi yapılan hadisle ilgili diğer hadislere ve zayıf olanların şevâhidine 49 ve âyetlere 50 başvurulmuş, hadislerin varsa- sebeb-i vürûduna temas edilmiş, hadisin isnadı, sahâbî 51 ve tâbiî râvileri 52 hakkında kısa değerlendirmelerde 53 bulunulmuştur. Gümüşhanevî, hadisten kastedilen anlamı tespitte diğer hadislere de müracaat etmiş, ayrıca açıklama bölümünde âyetler ve başka materyaller de kullanmıştır. Gümüşhanevî, rivayet farklılıklarına işaret etmesinin yanında 54 -mevcut olması hâlindeşerhin sonunda hadisin şevâhid ve mütâbîlerini de zikretmiştir. 55 Benzer hadisi veya hadisin bir kısmının şerhini daha önce yapmışsa veya ilerleyen sayfalarda yapacaksa Bu daha önce geçmişti 56 veya İleride üzerinde durulacak 57 şeklinde okuyucusuna hatırlatmada ve uyarıda bulunmuştur. Hadisler arasında tenâkuz varsa bunu gidermeye çalışmıştır. 58 Hadisin delil alınması ve ondan çıkarılan hüküm konusunda mezhepler arasındaki farklılıklara yeri geldikçe işaret etmiş, 59 hadislerde geçen kavramlarla ilgili farklı görüşleri de zikretmiştir Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 43. Mesela Müminin ferâsetinden sakınız; zira o Allah ın nuruyla bakar ( Buhârî, Târihu l-kebîr, VII, 354; Tirmizî, Tefsîrü sûreti l-hicr 6; Taberânî, Mu cemü l-evsat, VIII, 102; III, 312; VIII, 23), mealindeki hadiste geçen فراسة kelimesinin ferâset, firâset şeklinde okunduğunu, diğer bir örnekte İbrahim isminin Arapça olmayıp Arapçalaştı- ابراهم, ابراهام, ابراهوم ğını, aslının Sîbevey ten (ö. 194/809) nakledildiğine göre İbrâhâm olduğunu, ancak Kâmus ta bu ismin ve ابرهم gibi farklı şekillerde okunduğunu ve gayr-ı munsarıf olduğunda icmâ bulunduğunu kaydeder (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 44). Diğer bir örnekte takvâ kelimesinin anlamı üzerinde ihtilaf edildiğini hatırlattıktan sonra takvânın hakikatinin kalbi pisliklerden arıtmak, bedeni günahlardan temiz tutmak olduğunu ifade etmiştir (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 92). 41 Meselâ Ebu l-beşer olan Âdem isminin toprak anlamına gelen edîm kelimesinden geldiğini, yeryüzü toprağından yaratıldığı için böyle isimlendirilediğini ifade etmiştir (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 46). 42 Hâzin hakkında cennetin her kapısının bekçisine Hâzin dendiğini, bunların en büyüğüne ise Rıdvan adının verildiğini kaydeder (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 43). 43 Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 96; Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 43, 319; III, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Meselâ bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 101, 102, III, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, III, Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 105, 106, Meselâ bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 104, 105, 109, 110, 111 vd. 51 İbn Abbas la ilgili olarak O, Tercümânü l-kur ân dır; sanki gaybe ince bir perdenin gerisinden bakıyordu. Ashâb içinde ondan daha fazla hiçbir kimseden fetva nakledilmemiştir diye bilgi verir (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 44). Keza Vahşî den nakledilen bir rivayetin sonunda, onun tam adını Harb b. Adiy diye zikreder. Vahşî nin Hz. Peygamber in amcası ve insanların en hayırlısı olan Hamza ile insanların en şerlisi Müseylemetü l-kezzâb ı öldürdüm dediğini nakleder (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 113). 52 A meş in (ö.148/765) tam künyesini Ebû Muhammed Süleyman b. Mihrân el-ameş el-kûfî el-kâhilî şeklinde verdikten sonra onun tâbiînden ve sika bir râvi olduğunu belirtir (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 47). 53 Meselâ bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Bunun için başvurulan kaynaklardan bazıları Buhârî nin Sahîh i, Müslim in Sahîh i, Beğavî nin (ö. 516/1122) Mesâbîhu s-sünne si, Tebrîzî nin (ö.741/1340) Mişkâtü l-mesâbîh i, Sâğânî nin (ö.650/1252) Meşâriku l-envâr ıdır. 55 Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 106, 107, 109, 110, Mümin kardeşinin davetine icabet edip birlikte yemek yemede bereket olduğu ile ilgili rivayette, bereketin daha önce izah edildiği hatırlatılmıştır (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 113; ayrıntılı bilgi için bk. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s. 137). 57 Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Örnek olarak bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, İmam namazda okuduğu hâlde ardında siz de Kur ân mı okuyorsunuz? Fâtiha yı içinizden okuyunuz rivayeti ile ilgili olarak, Şâfiîler e göre imama uyan kimselerin namazda Fâtiha yı içinden okuyacaklarını, onu okumanın Şâfiî lere göre rükün, Hanefîler e göre vâcip olduğu bilgisini nakletmiştir (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 108). 60 Meselâ büyük günahlarla ilgili İbn Abbâs ın kebâirin yetmiş, Said b. Cübeyr in (ö.94/813?) yedi yüz olduğuna dair görüşleri 490

8 İbrahim Kutluay Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl ün sonunda 51 madde hâlinde eserinin özelliklerinden bahsetmiş ve bir dua ile şerhini bitirmiştir Levâmiu l-ukûl ün Kaynakları ve Bu kaynakların Değeri: Gümüşhanevî Levâmiu l-ukûl ün baş tarafında şerhinin lafızlarını muteber kitaplardan seçtiğini belirtir. 62 Onun el-câmis-sağîr de yer alan hadislerin şerhinde, bu esere yapılan şerhlerden yararlandığı görülmekte ise de genel olarak Münâvî nin Feyzu l-kadîr isimli eserinden istifade ettiği tespit edilmiştir. 63 Nitekim bu eser Letâifü l-hıkem in de ana kaynaklarından biridir. Öyle ki, aynı hadisi şerh edeceği zaman ondaki bilgileri aynen, bazen sadeleştirerek iktibas eder. Bu yönüyle Levâmiu l-ukûl, Feyzü l-kadîr in bir muhtasarıdır denebilir. Demirer in de belirttiği gibi, Gümüşhanevî nin şerhinde yararlandığı Feyzu l-kadîr i, Azîzî nin şerhi ile onun üzerine yazılan Hafenî nin haşiyesi takip etmektedir. Levâmiu l-ukûl da istifade edilen diğer kaynaklar ise Mişkâtü l-mesâbîh, Mirkâtü l-mefâtîh, Meşâriku l-envâr, Mebâriku l-ezhâr, İrşâdü s-sârî, Fethu l-bârî ve el-minhac tır. Tefsirlerden Mefâtîhu l-gayb, fıkıhtan Fethu l-kadîr, tasavvufa dair eserlerden de İhya ve Berîka söz edilmesi gereken diğer kaynaklardır. Kelime bilgileri için devamlı olarak başvurulan eser ise İbnü l-esîr in en-nihâye sidir. 64 Bunların dışında Levâmiu l-ukûl da Zemahşerî nin el-fâik i, Cevherî nin Sıhah ı, Râğıb el-isfehânî nin Müfredat ı 65 ve Kamus 66 gibi kaynaklara doğrudan, Feyzü l-kadîr, Mişkatü l-mesâbîh, Mebâriku l-ezhâr ve İrşâdü s-sârî gibi kaynaklara ise dolaylı olarak başvurulmuştur. 67 Râmûz un hilafına Levâmiu l-ukûl da, kaynaklar hem rumuz ile hem de sarahaten belirtilmiş, böylece noktalama, yanlış okuma, baskı hatası gibi hataların büyük ölçüde önüne geçilmeye çalışılmıştır. Bununla beraber esas kaynakta ismi sarahaten yazılmış bazı eserler Levâmiu l-ukûl da rumuzla gösterilirken hata yapılmıştır. 68 C. Râmûzü l-ehâdîs ve Levâmiu l- ukûl daki Hadislerin Sıhhat Durumu Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl daki hadislerin sıhhat durumu oldukça problemlidir. Biz Gümüşhanevî nin eserine aldığı hadislerin sıhhati konusundaki görüşlerini ve benimsediği metodu maddeler hâlinde sıralamak istiyoruz. 1. Gümüşhanevî, rivayetlerin sıhhat durumunu güvenilir âlimlerin kanaatlerini aktararak vermeye çalışmakla beraber, istişâre ve istihâre yoluyla bazen kendi kanaatini belirttiği, kimi zaman da zannı gâlibe göre heraket ettiği olmuştur. 69 Âlimlerden farklı kanaatte ise bunu belirtmekten çekinmemiştir. 70 Burada hadisler hakkında verilen hükmün ictihadî olduğunu unutmamak gerekir. 2. Gümüşhanevî, yeri geldikçe hadislerin sıhhat durumlarını gösterir rumuz ve işaretler koymakla birlikte, seçtiği hadisler arasında yukarıda da belirtildiği gibi sahih, hasen, zayıf hatta mevzû olanlar bile bulunmaktadır. Rivayetlerin sonunda koyduğu م harfi ilgili hadisin sahih gibi (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, ). 61 Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, V, Gümüşhanevî, Levâmiu l-ukûl, I, Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s en-nihâye nin garîbü l-hadis edebiyati içindeki yeri ve metodu ile ilgili olarak bk. Kutluay, İbnü l-esîr el-cezerî nin en-nihâye Fî Garîbi l-hadîs Ve l-eser Adlı Eserinin Garîbü l- Hadis Edebiyati İçindeki Yeri ve Metodu, Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, Ankara, s Gümüşhanevî, Levâmiu l-ukûl, I, Örnek olarak bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l-ukûl, I, Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Bunlarla ilgili geniş bilgi için bk. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Hatipoğlu, Râmûzü l-ehâdîs, DİA, XXXIV, Meselâ bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I,

9 Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl Bağlamında Ahmed Ziyaüddin... rivayetleri içeren muteber kaynakta geçtiğine, غ harfi ise muteber ve mutemed olmayan bir kaynakta yer aldığına işaret etmektedir O, Râmûz da 277 mürsel, 696 zayıf, münker, 96 metrûk, 64 lâhin, 10 vâhin ve 33 mevzû 73 rivayete yer vermiştir Gümüşhanevî, uydurma bir hadisin uydurma olduğunu belirtmeden nakletmenin ve onunla amel etmenin kesinlikle haram olduğunu ifade ettiği hâlde, 75 eserinde bu tür hadislere yer vermesi -hadislerle ilgili hükümler ictihadî olduğundan- uydurma olduğu belirtilen hadisler konusunda aynı kanaati paylaşmadığı şeklinde izah edilebilir O, İbnü l-cevzî nin (ö.597/1201) uydurma hükmü vermesine, Hâkim en-neysabûrî nin (ö.405/1014) de bazı hadisler hakkında ref hükmü vermesine itibar edilmeyeceği görüşünü taşımaktadır. 77 Bu sebeple onun, mevzû olduğu kaydedilen bazı hadislere eserinde yer verdiği, rivayetleri metin bakımından değerlendirerek tenkide tabi tutmadığı görülmektedir. 6. Levâmiu l- ukûl da sahih ve hasen hadislerin yanında zayıf, münker, metrûk ve hatta uydurma rivayetlerin durumlarına işaret etmişse de onun, çok zayıf hatta uydurma rivayetleri eserine alması bazı tartışmalara sebep olmuştur. 78 Bu tür hadislerin, genelde faziletlere, terğîb ve terhîbe ait olduğu dikkate alınmalıdır. Bunun yanında, bu tür rivâyetlerin uydurma olduğunun belirtilmesi, aynı zamanda da şahit hadislerle desteklenmeye azami gayret edilmesi, bu rivayetlerin taşıdıkları anlamlar açısından değerlendirildiğini göstermektedir Bu eserin içinde zayıf hadislerin yer alması, ahkâm ifade etmeyen hadislerden ahlâkî konularda -mevzû olmamak şartıyla- hadislerin kullanılmasında bazı muhaddislerin mütesâhil davranmalarından da hareketle, mutasavvıfların bir beis görmedikleri şeklinde açıklanabilir. 8. Râmûzü l-ehâdîs te sıhhat değerlendirmesi üzerinde durulan hadisler incelendiğinde, genellikle Tirmizî nin Sünen i, Beyhakî nin Sünen i ile Hâkim in Müstedrek inde bulunan hadisler üzerine yapılmış değerlendirmelerin yer aldığı yani genelde bu üç âlimin verdiği hükümlerin nakledildiği, ayrıca Zehebî (ö.748/1348), Suyûtî (ö. 911/1505), Münâvî (ö.1031/1622) ve Azîzî den (ö.1070/1659) de istifade edildiği ya da bizzat müellif tarafından birtakım değerlendirmelerde bulunulduğu görülecektir. 80 Ne var ki o, çoğu hadis hakkında herhangi bir değerlendirme yapmamaktadır. 81 Levâmiu l- ukûl a baktığımızda ise hem değerlendirme yapılan hadis sayısının arttığını hem de kaynakların çeşitlendiğini görürüz. 9. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl da bir hadisin şahitlerini zikretmiş veya bunun şahitleri olduğuna işaret etmişse bu ilgili hadisi kabul ettiği ve bu şekilde hadisin zayıflığını gidermeye çalıştığı söylenebilir. 71 Ne var ki tercümelerde bu rumuzlar ihmal edilmiş, sanki bütün hadisler sahih olup bunlar muteber kaynaklardan alınmış zannına yol açılmış, müellifin bu hassasiyeti çevirilere yansımamıştır. 72 Örnek olarak bk. Gümüşhanevî, Râmûz, s. 404, h. no: 10; s. 500, h. no: Bizzat müellifi tarafından mevzû kaydı konulan hadislerle ilgili olarak bk. Gümüşhanevî, Râmûz, s. 3. h. no: 2; s. 12. h. no: 2; s. 60, h. no: 1; s. 379, h. no: 12; s. 428; h. no: 14; s. 447, h. no: 14; s. 518, h. no: Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s. 231; krş. Gündüz, Gümüşhanevî, s Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 43, Bk. Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s Bk. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Meselâ bk. Gümüşhanevî, Râmûzü l-ehâdîs, s. 216, 214, 443, 468; Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s

10 İbrahim Kutluay D. Gümüşhanevî nin Hadis Şerhçiliği ve Sünnet Anlayışı 1. Hadis Şerhçiliği: Sünnete dayalı bir eğitimi ve toplum terbiyesini savunan Gümüşhanevî nin daha çok hadislerin amelî yönüyle ilgilendiği, hadislerin sıhhat durumu üzerinde çok fazla durmadığı söylenebilir. 82 Sûfî kimliği dolayısıyla hadisçilerin gösterdiği ölçüde titiz davranmadığı, eserine alacağı hadisleri tespit ederken daha çok tergîb ve terhîb türü rivayetlere ağırlık verdiği görülmektedir. Onun şerhinin özelliklerini ve şerhçiliğini şu şekilde maddeleştirmek mümkündür. 1. Gümüşhanevî, Râmuz da yer alan hadislerin hükmü konusunda çoğu kere Tirmizî, Hâkim, Zehebî, 83 Suyûtî, Nevevî 84 gibi kendinden önceki âlimlerin değerlendirmelerine itibar etmektedir. Bir hadisin Kütüb-i Sitte de geçiyor olmasını çok önemsemekte ve hadisin güvenilirliği için sanki bunu yeterli görmektedir. Hele hadis Sahîhâyn da geçiyorsa onun sahîh olduğunu tartışmaz Klasik hadis usûlü kaidelerine ve şerh metoduna riayet eder. 3. Hadis şerhlerini kısa tutmaya gayret eder. 4. Gerekli gördüğü yerlerde kelimelerin sözlük ve ıstılah anlamlarını verir. 5. Yeri geldikçe hadis metinleri ile ilgili gramatik açıklamalara girişir. 6. Hadisten anlaşılabilecek çeşitli mânalara işaret eder. 7. Hadisin daha ziyade zâhirî manâsını öne çıkarır. Meselâ Rukû ve secdelerinizi tamamlayınız; şüphesiz ki ben arkamdan sizi görüyorum rivayeti ile ilgili olarak Zâhidî nin Allah Resûlü nün iki omuzu arasında iğne deliği gibi iki göz vardı. Burada onun arkasını oraya dönmeden görebilmesinin kalple veya vahiyle olduğu söylenemez; zira hadisteki yemin ve tekid, böyle anlaşılmasını reddetmektedir. Aksi takdirde şârînin lafzı iptal edilmiş olur. Zaruret yoksa lafzı zâhirine hamletmek gerekir. Şu hâlde arkasını da görebilme Resûlullah a (a.s.) has bir meziyet olup onun mucizelerindendir yorumunu kaydetmektedir Hadisin nassla (âyet ve diğer sahih hadislerle) birlikte değerlendirilmesi gerektiğini savunarak şerhinde bunun örneklerini verir. 9. Hadiste varsa zâhirî tenâkuzlara işaret ederek bunları telif cihetine gider. 10. Yeri geldikçe aklî ve ilmî izahlarda bulunur Hadisleri, ilgili âyetler ve hadisler ışığında şerh eder. 12. Şerhinde sahâbeye, tabiîne ve sûfîlere ait sözleri ve şiirleri de kullanır. 13. Yeri geldikçe rüyalardan ve İsrâiliyat tan da istifade eder. 14. Şerhinde Münâvî, Süyûtî ve Azîzî gibi âlimlerden büyük ölçüde istifade etmişse de zaman zaman önceki değerlendirmelere bağlı kalmadan -az da olsa- doğrudan doğruya ken- 82 Geniş bilgi için bk. Gündüz, Ahmed Ziyâüddin Gümüşhanevî nin Hayatı, Eserleri ve Tesirleri, s ; Aydoğdu, 19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Hadis İlişkisi, s Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 49, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, III, 339; Münâvî, Feyzü l-kadîr, IV, 87. Geniş bilgi için bk. Aydınlı, Bir Hadisçi Olarak Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî, s. 70. Meselâ mazlumun bedduasından kaçınılmasına dair rivayette zulme uğrayanın duasının Allah Teâlâ ya nasıl ulaşacağını izah sadedinde astronomi ilmi açısından bazı yorumlarda bulunur. Burada غامم kelimesini izah ederek onun beyaz bulut olduğunu, duanın bu tabakayı aşarak Allah Teâlâ ya arz edileceğini kaydeder. Bazılarının غامم in yedinci semanın üstünde olduğu şeklindeki farklı yorumları da kaydeder. Neticede غامم in hakiki anlamda olduğunu, mânayı hakiki anlamada anlamaya bir engel bulunmadığını ifade etmiştir (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 107). 493

11 Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl Bağlamında Ahmed Ziyaüddin... dine ait değerlendirmelerde bulunur. Feyzü l-kadîr den istifade ettiği hâlde onda geçen bazı tasavvufî izahları almaz. 15. Birçok hadisin sebeb-i vürûduna dair bilgiler verir. 16. Hadisler arasında görülen çelişkileri gidermede titiz davranır. 17. Lâhin 88 ona has bir kavram olup o, bu kavrama farklı anlamlar yükler. Lâhini yerine göre uydurma bir rivayet için, yerine göre zayıf bir rivayet için kullanmıştır Hadislerin sonunda hadisin geçtiği kaynakları ve hadisin sahâbî ve tâbiî râvilerini zikreder. 2. Gümüşhanevî nin Sünnet Anlayışı: Gümüşhanevî nin sünnet anlayışı ile ilgili olarak ilk başta vurgulanması gereken husus, onun sünnete ve fırka-i nâciye diye nitelendirdiği ehl-i hadise çok büyük değer atfettiğidir. 90 Ona göre İslam hukukunun korunması ve uygulanmasında sünnet aslî bir unsurdur. Bu sebeple Allah Teâlâ nın bir lütfu olarak hadislerin her asırda bir grup âdil râviler tarafından nakledilerek tahriften ve kaybolmaktan korunduğu, bu hususta fâsıkların sözlerine itibar edilmeyeceği şeklindeki Nevevî nin (ö.676/1277) görüşünü nakletmesine bakılırsa Gümüşhanevî nin de aynı kanaatte olduğu açıktır. Şerhinin hemen başında vurguladığı üzere o, Kur ân ve sünneti mürşit olarak kabul eder, 91 Kur ân ve sünnet bütünlüğünü savunur. Sünnet-i nebeviyye ilmi, ona göre Kur ân-ı Kerim den sonra en kıymetli ve şerefli bir ilimdir; zira İslam hukukunun esasları sünnete dayanmaktadır. Sünnet sayesinde mücmel âyetlerle ilgili ayrıntılar ve kapalılıklar açıklanmıştır. 92 Bu sebeple Gümüşhanevî, sünnetin gelecek nesillere mutlaka ulaştırılması gerektiğine inanır. Nitekim şerhin başında zikrettiği Benim hadislerimi işitip onları ezberleyen ve başkalarına nakleden kimselerin Allah yüzlerini ağartsın 93 mealindeki hadisle bunu ortaya koymaktadır. 94 Hatta benden bir âyet de olsa naklediniz rivayeti ile ilgili olarak bu rivayette, bir âyet bile olsa denilip bir hadis bile olsa denmemesini, Beyzavî ye ait (ö.685/1286) Az da olsa âyetin nakledilmesi emredildiğine göre hadisin de rivayet edilmesinin emredilmiş olduğu sonucu evveliyetle anlaşılır yorumunu iktibas ederek hadislerin nakledilmesinin önemini savunur. Çünkü âyetler yaygın olarak bilindiği, Kur an la ilgilenenler ve hâfızlar çok olduğu, Allah Teâlâ Kur an ı kaybolmaktan ve tahriften korumayı üstlendiği için hadislerin ve sünnetin hıfzına daha fazla ihtiyaç vardır. 95 Peygamberler tebliğlerinden sorguya çekilecekleri gibi âlimler de ilmi tebliğ edip etmediklerinden sorguya tâbi tutulacaklardır. 96 Gümüşhanevî, Süfyan es-sevrî nin (ö. 161/778) Allah ın rızasını isteyen kimse için hadis ilminden daha üstün bir ilmin olmadığı şeklindeki sözünü naklederek sünnetin değerine dikkatleri çeker. 97 Gerek eserleri gerekse sünnete yaklaşımı değerlendirilirken dikkatlerden uzak tutulmaması gereken diğer önemli bir husus, Gümüşhanevî nin sadece ders okutan, eserler telif eden bir müderris ve müellif değil aynı zamanda tarikat neşri yapan bir muhaddis ve mürşit olduğu- 88 Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 45, 94; krş. Münâvî, Feyzü l-kadîr, I, ; Levâmiu l- ukûl, 1, Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s. 298, örnekler için bk. a.gmlf., age. s Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Tirmizî, İlim 13; Ebû Dâvud, İlim, 10; İbn Hibbân, Sahîh, I, 268; 271; Hâkim, Müstedrek, I, 162; 94 Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 3,4. 96 Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I,

12 İbrahim Kutluay dur. İlmi, Kur ân ve sünneti merkeze alan, eğitim aracı olarak hadis tedrisine ehemmiyet veren Gümüşhanevî, bu amaçlar doğrultusunda eserler telif etmiştir. Gümüşhanevî her ne kadar eserinde sahih ve hasen hadislerin yanında birtakım zayıf ve uydurma rivayetlere yer vermişse de bu durum, onun mütesâhil olduğu ve mevzû hadis rivayet etmeyi caiz gördüğü ile değil şevâhidi olan hadislerin zayıf olmaktan çıkacağı, ahkâma delalet etmeyen fezâil ile ahlâk konusundaki hadisler hakkında verilen ruhsattan yararlandığı, mevzû diye nitelenen bazı hadisler konusunda aynı kanaati paylaşmadığı şeklinde izah edilebilir. Aslında o yetkin bir muhaddistir; iyi bir eğitim almış ve kendini iyi yetiştirmiştir. 98 Hâtimü l-muhaddisîn diye anılması onun hadis ilmindeki yerine işaret etmesi bakımından mânidârdır. Çok yönlü bir âlim olarak kendi şeyhinden hilâfet-i tâmme almasının yanında, hemen hemen bütün tarikatlardan icazet almış, şeyhinin bütün merviyatının icazetini elde etmiştir. Ömrünün yirmi sekiz senesini ilmî çalışmalara ve eser telifine vermesi, ilme verdiği ehemmiyeti göstermektedir. 99 Gümüşhanevî, ilimle meşgul olmanın üstünlük sebeplerinden olduğunu belirtmiştir. Öyle ki o, ilim ve ibadetlerin en önemlilerinden birinin, metin ve senedleriyle Hz. Peygamber in hadislerini bilme olduğu kanaatini taşımaktadır. 100 Hadis ehlinin Resûlullah a (a.s.) en yakın grup olduğunu ifade etmiştir. Ona göre ehl-i hadisin himmet ve gayretleri sayesinde hadisler gelecek nesillere ulaştırılmıştır. Ayrıca onlar, hadis meclislerinde ve derslerinde hadisleri müzakere ve rivayet ederlerken Resûl-i Ekrem e (a.s.) en fazla salavât getiren kesimdir. Gümüşhanevî, bu hasletleri yönüyle de ehl-i hadisin kıyamet gününde Hz. Peygamber e en yakın kesim olacağını belirtmiştir. 101 Gümüşhanevî, hadisleri nakleden kimsenin, sünnetini naklettiği zatın halifesi olacağı kanaatini taşımaktadır. 102 Bu sebeple o, dergâhında hadis tedrisine büyük önem vermiş, dergâhı âdete bir dâru l-hadis fonksiyonu icra etmiştir. Ayrıca o, talebelerine Râmûz okutmuş ve bunun icazetini vermiştir yılları arasında hadis ilmi ile ilgili eserlerin çoğunun Gümüşhanevî dergâhı menşeli olması, onun açtığı çığırın ve geleneğin Gümüşhanevî dergâhı içinde devam ettiğini göstermektedir. 103 Yukarıda da işaret edildiği üzere, Gümüşhanevî, hadis merkezli bir tasavvuf anlayışını benimsemiştir. Nitekim onun tasavvuf anlayışının 104 fert ve cemiyeti bütünüyle kapsayan, hem dünya hem de âhiret hayatını imara yönelik aktif, zamanın şartlarını dikkate alan bir anlayış olduğu söylenebilir. Yazmış olduğu eserlerinde, ilmî faaliyetlerinde, tesis ettiği kütüphanelerde ve yardımlaşma sandıklarında bu anlayışın açık işaretleri müşahede edilebilir. Bütün bu bilgiler ışığında Gümüşhanevî nin sünnet anlayışını ana maddeler hâlinde şöyle sıralayabiliriz. 1. Gümüşhanevî, dinde Kur ân ve sünneti merkeze alan ve ilme dayanan bir din ve sünnet anlayışını benimser. Bu sebeple hadis rivayetine ve öğrenilmesine büyük değer atfeder. 2. Bir kısım esaslarını Râmuz un baş kısmında zikrettiği, klasik hadis usûlü kaidelerini benimser. 3. Geleneğe bağlı olup selef âlimlerinin değerlendirmelerine itibar eder. Bidat ehlini ve şer kimseleri şerhinin muhtelif yerlerinde şiddetle kınar. 98 Gündüz, Gümüşhanevî, s Gündüz, Gümüşhanevî, s Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 3, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, Aydoğdu, 19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Hadis İlişkisi, s Geniş bilgi için bk. Aydoğdu, 19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Hadis İlişkisi, s. 111 vd. 495

13 Râmûzü l-ehâdis ve Levâmiu l- ukûl Bağlamında Ahmed Ziyaüddin Sünnet ve hadisin müteradif olduğu görüşünü benimser. 5. Gümüşhanevî, sadece Hz. Peygamber in uygulamalarını değil aynı zamanda hülefayi râşidîn ile diğer sahâbîlerin uygulamalarını da sünnet kavramı içerisinde mütalaa eder Sünneti çeşitli şekillerde tanımlar ve bidatin zıddı manâsına olan sünnet tanımına yer verdiği gibi sünneti, sünen-i hüdâ ve sünen-i zevâid şeklinde de tasnif eder. 106 Zevâid kabul edilen sünnetlerin yapılmadığı zaman, kınamayı gerektirmeyen sünnetler olduğunu belirtir Nesh konusunda İslâm âlimlerinin çoğunluğunun kanaatini benimser. 9. Ümmetin geneli gibi hadis sahasında Buhârî ve Müslim in otoritesini kabul eder ve Sahîhayn da yer alan hadislerin sahih oldukları kanaatini taşır Ona göre bir hadisin Kütüb-i Sitte de yer alması, hadisin değeri bakımından oldukça önemlidir. 11. Bununla birlikte o, ön yargılı olmayıp hadisler hakkında verilen hükümlerin ictihadî olduğu gerçeğinden hareketle verilen hükümler arasında tercihte bulunur ve zaman zaman kendisi de hadisler hakkında sıhhat değerlendirmelerinde bulunur. 12. Bir mutasavvıftan beklenenin aksine hadislerde daha çok zâhirî anlamı öne çıkarır, sırf nakille yetinmeyip aklî ve ilmî izahlarda bulunur İslâm da Kur ân dan sonra en önemli mevkiyi haiz olan sünneti, terk etmeyi hiç hoş görmez ve insanların sünnete önem vermeyen bir tutum içerisinde olmalarını da şiddetle tenkit eder. Sonuç Telif ettiği eserlerden anlaşıldığı üzere, Gümüşhanevî büyük bir mutasavvıf ve mürşit olduğu kadar önemli bir muhaddistir. Nitekim o, hadis tahsiline ve hadis eserleri telifine büyük önem atfetmiş, belli başlı hadis mecmualarını okumuş, okutmuş ve bunların icazetini vermiştir. İlme ve ilimler içinde hadise ayrı bir önem atfeden Gümüşhanevî, hem kendi hayatında hadis geleneğini devam ettirmiş hem de kendinden sonra Gümüşhanevî dergâhı bu güzel geleneği sürdürmüş ve bu suretle Dergâh, tarihî süreçte tasavvuf mektebi olmasının yanında bir hadis medresesi özelliğini korumuştur. Bu yönüyle Gümüşhanevî dergâhı ilme dayalı, iman ve amel bütünlüğünü hedefleyen bir mahiyet arz etmektedir. Gümüşhanevî nin en önemli eserlerinden biri olan ve Hâlidiyye tarikatı müntesipleri ve halifeler vasıtasıyla Anadolu nun birçok yerinde ve birçok İslâm ülkesinde tanınıp okunan Râmûz, cem türü muaahhar bir eser olup eğitim amaçlı olarak derlendiği ve halkın pratik ihtiyaçları gözetilerek hazırlandığı için, içinde sahih rivayetlerin yanında zayıf ve mevzû rivayetleri de barındırmaktadır. Bu sebeple dikkatli okunması, kullanılan kaynaklara dikkat edilmesi, temel bir kaynak gibi görülmemesi gerekir. Râmuz un şerhi Levâmiu l- ukûl ise geniş çaplı bir şerh olmayıp onun pratik amaçlarla yazıldığı anlaşılmaktadır. Gümüşhanevî, kaleme aldığı dinî ilimlerin değişik dallarındaki eserlerinden anlaşıldığı üzere, Kur ân ve sünnete dayalı sağlam temellere dayanan bir tasavvufî hareketi savunmuş ve bunu ikame etmeye gayret etmiştir. Bu sebeple o, bir mutasavvıftan beklenenin aksine hadislerde daha çok zâhirî anlamı öne çıkarmış, aklî ve ilmî izahları da ihmal etmemiştir. Onun hadisler konusunda ön yargılı olmadığı, ha- 105 Bk. Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s. 217; Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, II, Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Demirer, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî ve Hadisçiliği, s Her ne zaman Sahîhayn dan bir hadis nakletse bunun akabinde sahih diye hükmünü kaydeder (bk. Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I, 113). 109 Gümüşhanevî, Levâmiu l- ukûl, I,

14 İbrahim Kutluay disler hakkında verilen sıhhat hükümleri ile ilgili olarak onların yeniden değerlendirilebileceği kanaatini taşıdığı söylenebilir. Sûfîlerin klasik isnad sisteminin dışında keşif başta olmak üzere, ilham, insilah ve rüya gibi metotları da kullandıkları, bunlar içinde daha ziyade keşfe itibar ettikleri bilinen bir gerçektir. Bu durum sûfîleri, mutasavvıf muhaddislerin telif etmiş oldukları eserlerde yer alan hadisleri, söz konusu eserlerin müelliflerine itimat ederek benimseme yoluna sevk etmiştir. Oysa bu eserlere derc edilen her hadisin keşfen alındığı, yahut bazı eserlerde iddia edildiği üzere Hz. Peygamber e onaylatıldığı söylenemez. İkinci olarak ahkâm konusunda hadisler hariç olmak üzere, bilhassa fezâilde zayıf hadisle amel edilebileceğine dair bazı muhaddislerin ruhsat vermiş olması ve bu konudaki hadislerin isnad ve metinlerine karşı daha müsamahalı davranmaları da sûfî muhaddislerin eserlerinde zayıf hadislerin yer almasında etkili olmuştur. Râmûz da yer alan zayıf hadisleri de böyle değerlendirmek gerekir. Nitekim İbnü l-arabî nin (ö. 638/1240) muhaddislerin zayıf hükmünü verdiği nice hadisin keşfen sahîh olduğunu tespit ettiği ne dair iddiası, 110 bu görüşümüzü teyit etmektedir. Hâlbuki keşif her zaman isabetli olmayabilir, ayrıca o sübjektif olduğundan sadece sahibini bağlar. Dahası birbiriyle teâruz eden keşifler de dikkate alındığında zâhirî metodun daha objektif ve güvenilir olduğu, suiistimallere pek açık kapı bırakmadığı görülmektedir. Klasik hadis usulü kaidelerini benimseyen ve Geleneğe bağlı olup selef âlimlerinin değerlendirmelerine itibar eden Gümüşhanevî bidat ehlini şiddetle kınar. O, ön yargılı olmayıp hadisler hakkında verilen hükümlerin ictihadî olduğu görüşünü benimser ve hadisler hakkında verilen hükümler arasında tercihlerde bulunur. Gümüşhanevî nin Kur ân-sünnet bütünlüğünü savunması; Kur ân, sünnet ve ilmi temel alan bir tasavvuf anlayışını benimseyip bunu kendi hayatında ve irşat faaliyetlerinde hadis eğitimi yoluyla vermeye çalışması, hadis şerhçiliğinde aklî ve ilmî izahlara da yer vermesi şeklindeki çok yönlülüğü, şerhinde batınî anlamdan daha ziyade zâhirî anlamı öne çıkarması, hadislerden çeşitli anlamlar elde etme mânasında geniş bakış açısına sahip olması onun en dikkat çekici yönleri olarak öne çıkmaktadır. O, kendi döneminin problemlerine zamanının imkânları çerçevesinde çözümler üretmeye gayret etmiştir. Bu çerçevede iktisadî alanda yardımlaşma sandığı kurması, faizsiz bankacılığın ilk örneği olarak değerlendirilebilir. Matbaa ve kütüphaneler tesis etmesi, halifelerini farklı bölgelere görevlendirmesi iyi insan, kâmil mümin projesi çerçevesinde ilmin yaygınlaşması için bir tür yaygın eğitim ve eğitim seferberliği olarak görülebilir. 110 Örnekler için bk. Avcı, Sufîlerin Hadis Anlayışı, s