GİRİŞ. Kurutmalık kayısının tamamına yakını Malatya İli nde üretilmekle birlikte Elazığ, 1

Transkript

1 GİRİŞ Kayısı, botanik olarak sınıflandırıldığında Rosales takımı, Rosaceae familyası, Prunoidae alt familyası, Prunus cinsine girer. Latincesi Prunus armeniaca L. olan kayısı, sert çekirdekli meyve türlerinden birisidir. Anavatanı Orta Asya, Batı Çin ve İran-Kafkasya olan kayısı dünyada başta Akdeniz ülkeleri olmak üzere birçok ülkede ve bu arada ülkemizde de ekonomik olarak yetiştirilmektedir. Son yıllarda dünyada ve ülkemizde kayısı yetiştiriciliğine olan talep giderek artış göstermiştir. Dünya kayısı üretimi 2008 yılı rakamlarına göre yaklaşık ton dolayındadır. Bu üretim içinde Türkiye nin payı ise ton ile dünya üretiminin yaklaşık %17,2 sini oluşturmaktadır. Türkiye de en fazla kayısı üretiminin yapıldığı ilimiz Malatya olup, üretilen kayısı miktarı iklim şartlarına bağlı olarak ton ile ton arasında değişim göstermektedir. Malatya da üretilen kayısıların önemli bölümü kurutulmakta ve ihraç edilmektedir. Nitekim 2008 yılında Türkiye den ton dolayında kuru kayısı dışsatımı yapılmış ve yaklaşık 313 milyon dolar civarında bir gelir elde edilmiştir. Söz konusu bu üretimin ve dışsatımın hemen hemen tamamına yakını Malatya ilimizden gerçekleştirilmiştir. Kayısı yetiştiriciliğine olan talebin artmasının en önemli nedeni tüketimine olan ilgiden kaynaklanmaktadır. Çünkü bu meyve türü özellikle insan sağlığı ve beslenmesi açısından çok önemlidir. Kayısıda bulunan beta-karoten, A vitaminin ön maddesi olup bu da sağlık açısından büyük önem arz etmektedir. Kayısıların taze tüketimlerinin yanı sıra beta-karoten içeriğinin çok yükseldiği kurutulmuş olarak, konserve, dondurulmuş, reçel, marmelat, jöle, likör, pasta, kek, bar, gofret, esans ve ekstrakt gibi kullanım alanları da vardır. Kuru kayısının 100 gramı 238 kalori, 7420 ünite A vitamini içermekle birlikte potasyum ve demirce de zengin olup, anemi tedavisinde çok önemlidir. Kayısı, son yıllarda iyi bir gelir kaynağı olması nedeniyle dikim alanları artmıştır. Bu sebeple kayısıda; çeşit seçimi, fidan üretimi, bahçe tesisi, sulama, gübreleme, hastalık ve zararlılarla mücadele, budama, hasat, kurutmalık kayısılarda kükürtleme ve depolama gibi kültürel uygulamaların daha bilinçli ve uygun tekniklerle yapılması gerekmektedir. Böylece ürün miktarı ve meyve kalitesinde önemli artışlar elde edilebilecektir. Bununla birlikte son yıllarda üreticilerin belli ölçüde bilinçlenmesiyle ürün miktar ve kalitesinde olumlu gelişmeler görülmüş ancak bu konuda yapılabilecek daha büyük atılımlara ihtiyaç vardır. Kayısının adaptasyon yeteneği oldukça sınırlıdır. Dünyanın en önemli kayısı üretim merkezlerinden biri de Anadolu dur. Dünya kayısı üretiminin yarıdan fazlası erkenci kayısılarla yapılmakta, bu ticaretin çok büyük bir kısmı üretici Akdeniz ülkeleri ile dış alımcı Avrupa ülkeleri arasında gerçekleşmektedir. Türkiye, Avustralya ve İran dünya pazarlarına kuru; Güney Afrika, Yugoslavya, Çekoslovakya, Bulgaristan ve Romanya konserve; ABD ise Avrupa ya hem kuru, hem de konserve kayısı satan ülkelerdir. Sofralık kayısı dışsatımı yapan ülkeler ise; İspanya, İtalya, Fas, Tunus, İsrail, Macaristan dır. Ülkemizde kayısı Doğu Anadolu nun kışları şiddetli soğuk geçen yüksek yerleri ile Karadeniz Bölgesi nin çok nemli kısımları dışında her ilde yetişebilmektedir. Kurutmalık kayısının tamamına yakını Malatya İli nde üretilmekle birlikte Elazığ, 1

2 Erzincan ve Sivas ta da önemli miktarda kurutmalık kayısı üretimi yapılmaktadır. Erkenci sofralık kayısı yetiştiriciliği bakımından Akdeniz Bölgesi nde İçel, Hatay, Adana ve Antalya; Ege Bölgesi nde İzmir ve çevresi; orta mevsim sofralık kayısı yetiştiriciliğinde Doğu Anadolu da Kars ve Iğdır büyük öneme sahiptir. Ülkemizde sofralık kayısı, en erken ve en fazla İçel in Tarsus ve Mut ilçelerinde üretilmektedir. Akdeniz Bölgesi sahil şeridi bulunduğu enlem dereceleri nedeniyle, Akdeniz e kıyısı olan ülkelere göre ortalama gün hatta 25 güne kadar erkencilik avantajına sahiptir. Ayrıca, son yıllarda söz konusu bölgede örtü altı kayısı yetiştiriciliğine geçilmiş olması ürünün daha da erkene alınması ve daha karlı olması bakımından üreticilerin ilgisini çekmiştir. Akdeniz sahil şeridine benzer iklim özelliklerine sahip Kıbrıs ın Türkmenköy ve Güzelyurt Araştırma Enstitülerinde, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Öğretim Üyelerinden Prof. Dr. Sevgi Paydaş danışmanlığında yürütülen Düşük Soğuklamalı Bazı Kayısı Çeşitlerinin KKTC Ekolojik Koşullarına Adaptasyonları (Proje No: ) konulu proje kapsamında 32 kayısı çeşidi Türkmenköy ve Güzelyurt ta değerlendirmeye alınmış ve yapılan çalışmalar sonucunda söz konusu bölgede erken zamanda pazara kayısı sunma potansiyelinin olduğu sonucuna varılmıştır. Bu proje ile ilgili olarak elde edilen ön sonuçlar aşağıda verilmiştir. 2. DÜŞÜK SOĞUKLAMALİ BAZI KAYISI ÇEŞİTLERİNİN K.K.T.C. EKOLOJİK KOŞULLARINA ADAPTASYONLARI (Proje No: ) Söz konusu projenin Türkmenköy deneme alanından elde edilen ön sonuçlara göre; Priana, Aurora, Katy, Ninfa, P. de Colomer ve Bulida çeşitlerinin verimlerinin yüksek olduğu, Aurora, Ninfa, Priana, Beliana, P. de Tyrinthe, Şekerci, Bulida ve Caty çeşitlerinin ise meyvelerini erken zamanda olgunlaştırdıkları belirlenmiştir. Suda çözülebilir kuru madde (SÇKM) içerikleri bakımından ise; Castel Brite, Harcot, M9, Vitillo ve Çağatay bey (5*89 nolu genotip) çeşitlerinin en tatlı meyveleri (%20 nin üzerinde) verdikleri saptanmıştır. Güzelyurt deneme alanında ise en erken meyve veren kayısıların Mayıs ayı sonunda Ninfa ve A600 çeşitleri olduğu saptanmıştır. Erkencilik bakımından söz konusu çeşitleri Haziran ayı ilk haftasında olgunlaşan Dr. Kaşka (1*89), Feriana, Katy, Şekerci, Beliana çeşitleri izlemişlerdir. A. Errani, Bebeco, Portici ve 20/2 çeşitlerinde ise derimin Haziran ayının son haftasında olduğu saptanmıştır. Meyve verimi bakımından en yüksek değerler Canino, Dr. Kaşka, A600, CNEFC, Ninfa, Orange Red, Monaco Bello çeşitlerinden elde edilmiştir. Meyve iriliği bakımından en iri meyveler Şekerci, Katy ve Fracasso çeşitlerinde saptanmıştır. Projede yer alan kayısı çeşitleri arasında en tatlı meyveler A. Errani, Katy, Bebeco, Orange Red, Monaco Bello, 20/2 çeşitlerinden elde edilmiştir. Türkmenköy de CNEFC, Orange Red, P. De Colomer A8; çeşitlerinin Güzelyurt da Canino, Dr. Kaşka, P de Colomer A8, Orange Red, Monaco Bello, 20/2 çeşitlerinin meyvelerinin yanak yapmadığı gözlenmiştir. Türkmenköy de Dr. Kaşka, Bulida, Portici ve A. Errani çeşitlerinde, Güzelyurt da ise; Fracasso, Priana, Feriana, P. De tyrinthe A8, Bebeco ve Beliana çeşitlerinde ise; 2

3 meyve etinin çekirdeğe yapışık olduğu gözlenmiştir. Elde edilen bu bulguların ışığı altında her iki deneme alanında da bir süre daha kayısı adaptasyon çalışmalarına devam edilmesi ve daha kesin sonuçlara ulaşılması gerekmektedir. Bununla birlikte soğuklaması düşük yeni kayısı çeşitlerinin performanslarının aynı deneme alanlarında denenmesinde büyük yarar vardır. Aynı zamanda Kıbrıs ekolojisi gibi erkenciliğe çok uygun olan bu bölgede örtü altı kayısıcılığının denenmesi de yerinde olacaktır. Bu güne kadar No lu projeden elde edilen sonuçlardan ümitvar olarak belirlenen az sayıdaki çeşitlerle sulama, gübreleme, budama, meyve tutumu ve kalitesini artırmaya yönelik araştırmaların da yapılması önerilmektedir No lu projeden bazı fotoğraflar aşağıdadır. 3

4 Güzelyurt: Kayısıda budama (4/2/2005) Türkmenköy: Kayısı bahçesinden genel bir görünüm (2005) 4

5 Türkmenköy: Kayısı bahçesinde meyve tutumu (2005) Güzelyurt: Kayısı bahçesi (7/9/2009) 5

6 Güzelyurt deneme alanından ve deneme meyvelerinden görünümler 6

7 Tarsus da örtü altı kayısı yetiştiriciliği (Eylül Tarım) 3. KAYISININ EKOLOJİK İSTEKLERİ Kayısı, kışları nispeten soğuk, yazları sıcak iklime sahip ve meyvelerinin istenen kalitede olması için hava oransal neminin uygun düzeyde olduğu yerlerde yetişir. Hava oransal neminin çok düşük olması meyve dökümlerine neden olmakta, yüksek nem ve yağışın fazla olması durumunda da çil ve monilya gibi hastalıkların etkisi daha şiddetli olmaktadır. Bununla birlikte kısa ve çok kısa soğuklama ihtiyacı olan çeşitlerin ıslah edilmesiyle yetiştiricilik yapılan alanlar bakımından önemli artışlar sağlanmıştır. Kayısı çeşitlere göre değişmekle birlikte, özellikle kurutmalık çeşitler gelişmesini normal olarak sürdürmesi için belirli bir sıcaklık toplamına ihtiyaç duyar. Gerekli sıcaklık toplamı ne kadar kısa sürede karşılanırsa, meyve olgunlaşması o kadar çabuk olmaktadır. Akdeniz ve Ege Bölgeleri, daha az sıcaklık toplamı isteyen çeşitler ile erkenci kayısı yetiştiriciliği için uygun bölgelerdir. Sıcaklık toplamının yeterli olmadığı yerlerde kayısı ağaçları meyvelerini ya hiç olgunlaştıramamakta veya bu meyveler istenen kalitede olmamaktadırlar. Kurutmalık kayısılar, mevsimlerin birbirinden kesin sınırlarla ayrıldığı soğuk ve sürekli bir kış, kurak ilkbahar ve güneşli sıcak yaz mevsimine sahip iklim bölgelerinde, daha kaliteli ürün vermektedir. Düşük nem ve yüksek sıcaklık istemesine karşılık, 7

8 sıcaklıkların aniden ve fazla yükselmesi durumunda yaprak ve meyvede güneş yanıklığı, meyvelerin küçük kalması, çekirdekte çatlama ve çürüme gibi problemler meydana gelmektedir. Kayısı üretimini olumsuz etkileyen en önemli iklim faktörü ilkbahar geç donlarıdır. Çiçek ve küçük meyve dönemlerinde meydana gelen bu donlar, büyük ürün kayıplarına sebep olmakta, bazı yıllar Malatya gibi kayısı üretiminde ön sırada olan ilimizde hiç ürün alınamamasına neden olmaktadır. Akdeniz ve Ege Bölgeleri dışında etkili olan ilkbahar geç donlarını tamamen önlemek mümkün değildir. Ancak bahçe tesisi soğuk havanın oturduğu vadi ve çukur alanlara yapılmamalı, geç çiçek açan çeşit tercih edilmeli, çiçeklenmeyi geciktirici işlemler, bakım işlemlerinin ayarlanması gibi bazı kültürel uygulamalar ile don zararı bir ölçüde azaltılabilmektedir. Ancak Akdeniz ve Ege sahil Bölgeleri çok ekstrem yıllar hariç don bakımından emin yerlerdir. Kayısılar, sürgün ve çiçek tomurcuklarının kış dinlenmesinden çıkabilmesi için belirli bir soğuklama süresine ihtiyaç duyarlar. Soğuklama ihtiyacı karşılanmayan ağaçların çiçek tomurcukları dökülür ve yaprak tomurcuklarında düzensiz uyanma görülür. Kayısı çeşitleri seçilirken ve bir bölgeden başka bir bölgeye kayısı çeşidi götürülürken, soğuklama ihtiyacını karşılayıp karşılamayacağı önceden bilinmelidir. Akdeniz sahil şeridi gibi ikliminin hüküm sürdüğü bölgelerde soğuklama ihtiyacı kısa olan çeşitler seçilmelidir. Kurutmalık kayısı çeşitleri, sofralık ve erkenci çeşitlere göre daha uzun soğuklama sürelerine ihtiyaç duyarlar. Kayısı ağaçları; yarı sıcak ve sıcak bölgelerde, arazinin bol güneş gören güney yönlerinde, derin, geçirgen, az meyilli, sıcak ve besin maddelerince zengin, tınlı ve hafif kireçli, tınlı, kumlu tınlı ve humuslu topraklarda iyi gelişme gösterir ve meyve kalitesi artar. Kayısı genellikle ph arasında, organik ve inorganik besin maddelerince yeterli olan topraklarda iyi gelişir. Çok fakir ve kuru topraklarda büyüme geriler ve verim azalır. Böyle topraklarda bakım koşullarına dikkat edilmelidir. Ağır ve besin maddelerince zengin topraklarda ağaçlar, kuvvetli sürgünler meydana getirmekte, geç meyveye yatmakta, meyveleri iri, sulu ancak kuru madde miktarları düşük olmaktadır. Kayısı bahçesi nemli ve taban suyu yüksek, ağır killi topraklara kurulmamalıdır. Çünkü bu gibi alanlarda ağaçlar zamklanma (Gummosis) hastalığına yakalanabilirler. Uygun anaç ve yetiştirme teknikleri ile böyle alanlar değerlendirilebilir. 4. ÜLKEMİZDE YETİŞTİRİLEN BAZI ÖNEMLİ KAYISI ÇEŞİTLERİ 4.1. Sofralık Çeşitler Hasanbey, Şalak (Aprikoz), Şekerpare, Şam, Turfanda İzmir, Tokaloğlu, Alyanak, Ethembey, Karacabey, Mahmudun Eriği, Adilcevaz 5, İri Bitirgen, Precoce de Tyrinthe, Precoce de Colomer, Canino, Luizet, Roxana, Ninfa, Aurora. Hasanbey: Malatya nın en önemli sofralık kayısı çeşididir. Ağaç şekli yayvan olup kuvvetli büyür. Dalları sarkıktır. Ağaçların verimliliği orta düzeydedir. Meyve kalp 8

9 şeklinde, iri, g ağırlığında, meyve eti sert dokulu ve tatlıdır. SÇKM % 18-22, meyve kabuk ve et rengi sarıdır. Çekirdek uzun-oval, tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Meyvesinin iri, gösterişli ve yola dayanımının iyi olması nedeniyle büyük tüketim merkezlerine gönderilmeye uygundur. Aprikoz: Iğdır ve Kağızman bölgesinin sofralık kayısı çeşididir. Bu çeşidin kökeni tam olarak bilinmemektedir. Ermenistan da bu çeşide Erevani denmektedir. Yayvan taçlı fakat çok kuvvetli büyüyen ağaçlar meydana getirir. Meyve şekli eliptiktir. Meyve oldukça iri olup, ortalama meyve ağırlığı g arasında değişir. Meyve kabuk ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı ve meyve et dokusu orta sertlikte olup meyveler belirgin şekilde simetriktir. Çekirdekleri uzun şekilli, tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Şekerpare: Ağaç şekli yayvan olup, kuvvetli büyür. Ağaçları yüksek verimlidir. Meyve ufak, g ağırlığında, oval şekilli, meyve kabuk ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı, et dokusu orta sertlikte olup, meyveler belirgin şekilde kırmızı yanak oluşturur. Meyve kabuğu paslı ve beneklidir. Yuvarlak şekilli, çekirdekleri tatlı olup, meyve etine yapışık değildir. Alyanak: İzmir in erkenci sofralık kayısı çeşididir. Ağaç şekli yayvan olup, kuvvetli büyür. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyveler g ağırlığında, basık oval şekilli, meyve et rengi turuncu olup, kuvvetli şekilde kırmızı yanak oluşturur. Meyveleri mayhoş, yumuşak dokulu, SÇKM miktarı % 12-14, çekirdeği acı ve meyve etine yapışık değildir. Malatya şartlarında Haziran sonu-temmuz ayının birinci haftasında olgunlaşır. Tokaloğlu-Erzincan: Erzincan ın sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları dik şekilli olup, kuvvetli gelişir. Meyveleri oval şekilli, g ağırlığında ve meyve et rengi sarıdır. Tatlı, yumuşak dokulu, SÇKM % dir. Çekirdekleri tatlı ve meyve etine yarı yapışıktır. Meyveleri Temmuz ayının birinci haftası olgunlaşmaya başlar. Çeşidin soğuklama ihtiyacı saattir. Tokaloğlu-Yalova: Yalova nın sofralık kayısı çeşididir. Dik-yayvan şekilli ağaçları kuvvetli gelişir. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyve yuvarlak şekilli ve g ağırlığında, meyve et rengi sarı ve meyvelerin yanak oluşturma eğilimi zayıftır. Meyve tatlı, yumuşak dokulu, SÇKM 15-18, çekirdeği acı ve meyve etine yapışık değildir. Haziran ayının üçüncü haftası olgunlaşır. Tokaloğlu-Konya Ereğli: Konya nın sofralık kayısı çeşididir. Dik şekilli ağaçları orta kuvvette büyür. Ağaç verimliliği ortadır. Meyve kalp şeklinde, karın çizgisi belirgin ve asimetrik olup meyve ağırlığı gram arasındadır. Meyve et rengi sarı, SÇKM si % 17-19, çekirdeği tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Temmuz ayının üçüncü haftası olgunlaşır. İri Bitirgen: Tekirdağ ın geçci sofralık ve kurutmalık kayısı çeşididir. Zayıf gelişen ağaçları dik-yayvan şekilli, ağaç verimliliği ortadır. Meyve şekli oval, g ağırlığında, az tatlı ve sert dokuludur. Meyve et rengi turuncu, meyve karın çizgisi 9

10 belirgin ve asimetriktir. SÇKM si % 18-21, çekirdeği tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Malatya şartlarında Temmuz ayının ikinci yarısı olgunlaşır. Karacabey: Bursa nın erkenci sofralık kayısı çeşididir. Ağaçları yayvan şekilli olup, zayıf büyür. Ağaç verimliliği yüksektir. Meyve kalp şeklinde, g ağırlığında, meyve karın çizgisi belirgin ve simetriktir. Meyve et rengi turuncu ve kuvvetli yanak oluşturur, az tatlı ve gevrektir. SÇKM % 12-14, çekirdeği acı ve meyve etine yarı bağlıdır. Malatya şartlarında Temmuz başında olgunlaşır. Precoce de Tyrinthe: Erkenci bir Yunan çeşididir. Sofralık bir çeşit olup, ağaçları kuvvetli ve oldukça verimlidir. Meyveleri iri, uzunca şekilli ve oldukça dayanıklıdır. Meyve kabuğu açık portakal sarısı ve kırmızı yanaklıdır. Meyve eti koyu turuncu renkte, meyve suyu kalitesi orta derecededir. Çekirdeği acı, orta uzun şekilli ve ete yarı yapışıktır. Roxana: Ağaç kuvvetli olup, yayvan büyür. Erken meyveye yatar. Soğuklama gereksinimi yüksektir. Geç çiçek açar, soğuklara karşı dayanıklıdır. Verim ortayüksek olup, meyve çok iridir ( g). Sulanmasına özen gösterilmelidir. Çok güzel kırmızı renklidir. Meyve eti turuncu, çekirdeği tatlı ve iridir. Ninfa: Zayıfça gelişen bir ağaç yapısına sahip, sofralık bir çeşittir. Verim yüksek ve devamlıdır. Meyve iriliği orta büyüklükte olup P. De Tyrinthe den gün önce olgunlaşır. Sofralık ve kurutmalık olarak değerlendirilen kayısı ayrıca meyve suyu, konserve, kayısı pulpu, kayısı nektarı, kayısılı içecekler, kayısı reçeli, marmelat, jöle, krema, şekerleme, pasta ve kayısı turşusu gibi işlenmiş kayısı ürünleri olarak da değerlendirilmektedir Poppy: Erkenci, tadı ve aroması güzel, iri ve düzenli verimi olan, meyve eti sert, yola ve muhafazaya dayanıklı, kuvvetli ve yarı dağınık taç yapısına sahip bir çeşittir. Meyve et rengi sarı olan bu çeşidin meyve eti çekirdekten kolay ayrılabilir niteliktedir. 10

11 4.2. Yeni Sofralık Çeşitler MADISON (403 5): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyüme gösterir. Verimlilik iyidir, POPPY den 4 gün önce çiçeklenir. Tozlayıcıya gereksinim duyar ve ile tozlanır. Olgunlaşma zamanı çok erken olup, POPPY den 5 gün öncedir. Meyve şekli ovaldir. COLORADO (435 15): Ağaç yapısı güçlü ve yarı açık büyür. Verimlilik yüksek olup, çiçeklenme POPPY den 4 gün önce ve yüksek orandadır. Tozlayıcıya gereksinim duyar. Bilinen tozlayıcıları ve dir. Olgunlaşma zamanı POPPY den 5 gün öncedir. Meyve oval, 50 mm üzeri ve g ağırlığında ve parlak turuncu renklidir. Lezzet özellikleri mükemmel olup çatlamaya dayanıklı bir çeşittir. 11

12 MOGADOR (445 2): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyüme gösterir. Verimliliği yüksek olup çiçeklenme POPPY ile aynı dönemde gerçekleşir. Kendine verimli bir çeşittir. Olgunlaşma zamanı POPPY den 10 gün öncedir. Meyve yuvarlak oval şekilli, 50 mm üzeri kalibrasyona sahip, gr. ağırlığında, turuncu zemin üzerine kırmızı yanak yapma özelliğine sahiptir. Lezzet özellikleri mükemmel olan bu çeşidin meyve eti sert ve çatlamaya dayanıklıdır. FLONECA (A15 9): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyür. Çiçeklenme zamanı ORANGERED den 3 gün önce olup çiçeklenme oranı çok iyidir. Olgunlaşma zamanı ORANGERED den 3 gün önce olup, verimlilik bir çeşittir. Tozlayıcıya gereksinim duyar. Meyve şekli yuvarlak oval olup, meyve eti sert ve çatlamaya dayanıklıdır. Meyve rengi turuncu zemin üzerine koyu pembe renkte olup, lezzet özellikleri mükemmeldir. Meyve büyüklüğü mm olu, gr. ağırlığa sahiptir. 12

13 MARAVITA (A15 37): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyüme gösterir. Çiçeklenme zamanı POPPY den 6 gün sonra olup, çiçeklenme oranı çok iyidir. Verimlilik yüksek olup tozlayıcıya gereksinim duyar. Meyve şekli yuvarlak oval şekildedir. Meyve eti sert, meyve rengi çok güzel ve yüzeyde % 30 oranında hafif bir pembe renkli koyu turuncu olup, çatlamaya dayanıklıdır. Meyve büyüklüğü mm olup, ağırlığı 70 g civarında, lezzet özellikleri mükemmel ve şeker /asit oranı çok iyidir. Olgunlaşma zamanı POPPY den 3 gün sonradır. MIRANDELA (A28 58): Ağaç yapısı kuvvetli, yarı açık büyür ve çok sayıda büyük küçük karışık dallara sahiptir. Çiçeklenme oranı çok iyi olup, POPPY den 3 gün sonradır. Verimlilik yüksektir. Tozlayıcıya gereksinim duyar. Meyve şekli yuvarlak lekesiz, meyve eti sertliği iyidir. POPPY den 2 gün önce hasat olgunluğuna gelir. Çatlamaya dayanıklı olup, renk turuncu üzerine koyu kırmızı yanak yapma özelliği vardır mm kalibrasyona sahip olup,70 gr. ağırlığındadır. Lezzet özellikleri mükemmel olup, şeker/ asit oranı dengelidir. 13

14 MEGATEA (Y38 4): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyür. Çiçeklenme zamanı POPPY den 7 gün sonra olup çiçeklenme oranı iyidir. Verimliliği yüksek olup, tozlayıcıya gereksinim duyar. Bilinen tozlayıcısı A dur. Meyve yuvarlak-oval şekilli, yoğun parlak turuncu, 55 mm kalibrasyona sahip ve 100 g ağırlığındadır. Meyve çatlamaya dayanıklı, şeker/asit oranı dengededir. POPPY den 4 gün sonra hasat olgunluğuna gelir : Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyüme özelliğine sahiptir. Çiçeklenme zamanı POPPY ile aynı dönemde olup çiçeklenme oranı iyidir. Verimliliği yüksektir. Tozlayıcıya gereksinim duyar. Bilinen tozlayıcıları ve dir. Meyve oval, yoğun turuncu renkli, 55 mm üzerinde kalibrasyona sahip olup, yaklaşık 100 g ağırlığındadır. Lezzet özellikleri mükemmel olup, şeker asit oranı dengededir. 14

15 FLOPRIA (A35 109): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyür. Çiçeklenme zamanı ORANGERED den 3 gün önce olup çiçeklenme oranı çok iyidir. Verimliliği yüksektir. Kendine verimli bir çeşittir. Meyve şekli yuvarlak-ovaldir. Meyve eti sert ve çatlamaya dayanıklıdır. Meyve rengi turuncu zemin üzerine parlak pembe yanak yapma özelliğine sahiptir. Meyve 75 g ağırlığında ve mm kalibrasyondadır. ORANGERED den 3 gün önce hasat olgunluğuna gelir. Lezzet özellikleri mükemmel olup albenisi yüksek bir çeşittir. MARGOTIN (A28 2): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyüme özelliğine sahiptir. Çiçeklenme zamanı POPPY den 10 gün sonra olup çiçeklenme oranı iyidir. Verimliliği yüksek olup, tozlayıcıya gereksinim duyar. A35 109, Y38 4 ve A28 59 bilinen tozlayıcılarıdır. Meyve yuvarlak şekilli, yoğun parlak turuncu, 55 mm kalibrasyona sahip ve 100 g ağırlığında olup, meyveleri çatlamaya dayanıklı, şeker asit oranı dengededir. POPPY den 6 gün sonra hasat olgunluğuna gelir. 15

16 FLODEA (A28 59): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyür. Çiçeklenme zamanı POPPY den 6 gün sonra olup çiçeklenme oranı iyidir. Verimliliği yüksektir. Tozlayıcıya gereksinim duyar. Bilinen tozlayıcısı A dur. Meyve yuvarlak-oval şekilli, yoğun parlak turuncu zemin üzerine kırmızı yanak yapmıştır. 50mm üzeri kalibrasyona sahip ve 100 g ağırlığındadır. Meyve çatlamaya dayanıklı, şeker asit oranı dengededir. POPPY den 8 gün sonra hasat olgunluğuna gelir. MARVINKA (A14-63): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyüme gösterir. Çiçeklenme zamanı ORANGE RED ile aynı zamanda olup çiçeklenme oranı iyidir. Verimliliği yüksek olup, tozlayıcıya gereksinim duyar. A ve A58-59 bilinen tozlayıcılarıdır. Meyve yuvarlak-oval şekilli, yoğun koyu turuncu renktedir. 50 mm kalibrasyona sahip ve 75 g ağırlığındadır. Meyve çatlamaya dayanıklı, şeker asit oranı dengededir. ORANGERED den 2 gün önce hasat olgunluğuna gelir. LATICA (A35 105): Ağaç yapısı kuvvetli ve yarı açık büyür. ORANGERED ile aynı dönemde çiçeklenir. Çiçeklenme oranı çok iyidir. Verimliliği yüksektir. A ve A28 59 ile tozlanır. Meyve şekli yuvarlak-ovaldir. Meyve eti sert ve çatlamaya dayanıklıdır. Meyve rengi turuncu zemin üzerine parlak pembe yanak yapmıştır. Meyve 75 g ağırlığında ve mm kalibrasyondadır. ORANGE RED den 5 gün sonra hasat olgunluğuna gelir. Lezzet özellikleri mükemmel olup albenisi yüksek bir çeşittir. 16

17 LATICA CANDY SUPERGOLD 17

18 4.3. Kurutmalık Çeşitler Hacıhaliloğlu: Malatya nın en önemli kurutmalık kayısı çeşididir. Bölgede yaygın olarak yetiştirilmekte ve kayısı ağaç varlığının %70-75 ini oluşturmaktadır. Ağaçları yüksek boylu, dik, dalları yayvan, çok kuvvetli ve çabuk büyür. Kuvvetli ve sulanan topraklarda her yıl ürün verir. Verimi orta, dona, kurağa, monilya ve çil hastalıklarına karşı duyarlıdır. İyi bakılmayan ağaçlar periyodisite gösterme eğilimindedir. Meyveleri orta irilikte, g ağırlıkta, meyve şekli oval, simetrik, meyve kabuk ve et rengi sarı, sert dokulu ve kırmızı yanak oluşturma eğilimindedir. Meyve kabuğu ince, meyvelerin yola dayanımı iyidir. Meyve az sulu, çok tatlı, aromalı, SÇKM si yüksektir. Bu özellikleri nedeniyle son yıllarda Hacıhaliloğlu çeşidi sofralık kayısı olarak da iç ve dış pazarlara gönderilmektedir. Kabaaşı: Son yıllarda Malatya ve çevresinde geniş miktarda yetiştirilmeye başlanmış, Malatya da ağaç sayısı bakımından Hacıhaliloğlu çeşidinden sonra ikinci sırada gelmektedir. Ağaçları orta büyüklükte, dik ve kuvvetli gelişir. Ağaç verimliliği orta düzeydedir. Meyve orta irilikte, g ağırlığında, meyve oval şekilli ve et rengi sarıdır. Meyve tatlı, SÇKM % 24-26, meyve eti sert dokuludur. Çekirdeği tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Temmuz ortasında olgunlaşır. Ağaçları çiçek monilyasına hassas olup çil hastalığına dayanımı Hacihaliloğlu çeşidine göre daha iyidir. Soğancı: Ağaçları iri, dik-yayvan şekilli olup, orta derecede verimlidir. Meyveleri g ağırlığında, yuvarlak şekilli, meyve kabuk ve et rengi sarıdır. Meyvesi tatlı, SÇKM si % 23-26, meyve eti sert dokuludur. Çekirdek yuvarlak şekilli, tatlı ve meyve etine yarı yapışıktır. Meyveleri parlak ve gösterişli olduğundan son zamanlarda sofralık olarak tüketimi artmıştır. Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşır. 18

19 Çataloğlu: Malatya nın kurutmalık kayısı çeşitlerindendir. Dik-yayvan habitüse sahip Çataloğlu çeşidinin dalları aşağı doğru sarkıktır. Ağaçları verimlidir. Meyvesi orta irilikte, g ağırlığında, oval şekilli, meyve et rengi sarıdır. Meyvenin güneş gören kısmında kırmızı yanak oluşturur. Meyve eti sert, tatlı, lezzetli, az sulu, SÇKM si % 24-28, çekirdek oval şekilli, tatlı ve meyve etine yapışık değildir. Temmuz ayının ikinci haftası olgunlaşır. 5. KAYISI FİDANLARININ ÜRETİLMESİ Kayısı fidanı üretiminde kullanılan en yaygın çoğaltma şekli aşı ile çoğaltmadır. Çünkü bu yöntem hem çok kolay hem de ucuzdur. Fidanlık toprağı tınlı-kumlu veya kumlu-tınlı, besin maddelerince zengin, kolay işlenir ve süzek olmalıdır. Böyle topraklarda yetişen fidanlar saçak köklere sahip olurlar. Taban suyu yüksek ve tuzlu topraklarda fidan yetiştiriciliği yapılması önerilmemektedir Kayısı Anaçları Kayısıya anaç olarak zerdali, Myrobolan eriği, badem, şeftali türleri ve bunların melezleri kullanılabilmektedir. Kayısı çöğürü: Tohumlar P.armeniaca dan elde edilir, çöğürler bir örnek ve yüksek boylu ağaçlar oluştururlar. Kurak, kireçli topraklara dayanıklıdır. Uyuşma iyidir. Tohumun çimlenme oranı yüksektir. Tohumların çimlenme oranı yüksek olup, kök ur nematodu ve kök boğazı çürüklüğüne dayanıklı olup, toprak patojenleri ve neme hassastır. Şeftali çöğürü: Asitten nötr e kadar olan topraklarda yetiştiriciliğe uygun olup, bakteriyel kansere dayanımı yüksektir. Toprak patojenleri ve kloroza hassas olup, uyuşma çok iyi değildir. Myrobolan (Prunus ceracifera): Bazı kayısı çeşitleri ile uyuşur ancak ağır topraklara, kloroza ve taban suyuna dayanıklıdır. 19

20 Marianna: Tüm toprak tiplerine uygun anaç olup, kök çürüklüğüne dayanıklıdır. Marianna 2623 ve 2624 en fazla bilinenidir. Brompton: Çelikle kolay çoğaltılır. Islak topraklara dayanıklı olup; Verticillium a Myrobolan ve Grangage den daha dayanıklıdır. Greengage: Fransa da Rousillion Bölgesinde, Rouge de Roussillon çeşidine uygun anaç olarak kullanılır. Kuvvetli topraklara adaptasyonu yüksek olup, çelikle çoğaltımı zordur ancak dip sürgünleri çoğaltılabilir. Badem çöğürü: Kurak ve kireçli topraklara uygun bir anaç olup, lokal uyuşmazlık gösterebilir. BademXŞeftali Hibritleri: Vegetatif olarak çoğaltılır, kireçli topraklara uygundur ancak, kloroz, Phytopthora ve kök kanserine dayanıklıdır. Nematod ve asfeksiye dayanıklı olarak bilinen hibritlerin en önemli sorunu aşıda uyuşmazlık ve kök kanseri ve nematoda olan hassaslıklarıdır. INRA-GF-557, INRA-GF-677, Adafuel Adarcias ve Garfi bunlardan bazılarıdır. Son yıllarda yaygın olarak kullanılan anaçlardan bazıları; Isthara, MIR 29C, Marianna 2624 dür. Isthara: Gücü S.GIUIANO A. ile aynı kuvvettedir. Erkencilik sağlar, meyve kalitesi üzerine olumlu etkileri vardır. Tüm çeşitlerle uyumu iyidir. Nemaquard: Üzerindeki çeşidi erken verime yatırır. Topraktaki aktif kireç %9 a kadar dayanıklıdır. Meloidogyne incognita ve javanica nematodlarına ve aynı zamanda Agrobacterium tumefacines e karşı çok dayanıklıdır. Sıcak bölgelerde, erkenci türlerde olgunlaşma ve çap gelişimini hızlandırmak üzere, dinlenmeden diğer anaçlara göre daha çabuk çıkar. 20

21 Myrobolan 29 C: Agrobacterium ve Verticillium hastalığına karşı orta dayanımdadır. Yoğun dikim ve yüksek verimlilik için iyi bir anaçtır. Islak topraklara toleranslıdır. Kök ur nematoduna karşı bağışıklığı güçlüdür. Kireçli topraklara dayanımı iyidir. Kuraklığa orta derece dayanımı vardır. Kayısı anacı olarak toprak yapısına, yetiştirme ortamına ve yetiştirme tekniğine göre seçim yapılır Bahçe Yerinin Seçimi ve Dikim Şekilleri İlkbaharda erken çiçek açan meyve türlerinden olan kayısıya bahçe yeri seçerken, soğuk havanın oturmayacağı, sisli olmayan yerler seçilmelidir. Dikim 60X60 cm olarak hazırlanan dikim çukurlarına sonbaharda (toprak donmuyorsa) veya ilkbaharda (toprak donuyorsa) yapılabilir. Çeşidin büyüme kuvvetine seçilecek budama sistemine, ağaçlara verilecek şekillere ve işletmede kullanılacak aletekipmana göre; değişmekle birlikte kayısılar 6x6m, 6x8m ve 8x8 m aralık ve mesafe ile dikilebilirler. Üzerindeki çeşidi fazla geliştirmeyen veya çok fazla büyümeyen anaç-çeşit kombinasyonunda bu mesafeler daraltılmalıdır. Nitekim, son yıllarda birim alandan önemli verim artışı sağlayan ve kısmen bodurluk sağlayan anaçlar üzerine aşılı fidanlar ile daha sık dikim yapılan bahçeler tesis edilmektedir. Avrupa da sofralık kayısı yetiştiriciliğinde daha çok sık dikim şekli yaygın olarak kullanılmaktadır. En yaygın olanı 4.5 x m aralık ve mesafede yapılan dikimlerdir. Bu mesafelerde dekara fidan dikilmektedir. Hatta son zamanlarda sıra üzerinde bu mesafelerin de altına inilmiştir. Sık dikim yapılan kayısı ağaçlarında her yıl düzenli olarak yaz budaması yapılmalıdır. Örtü altı yetiştiriciliğinde de sık dikim ve bodur anaç kullanımı uygulanmaktadır. Bununla birlikte örtü altı kayısı yetiştiriciliğinde başta besleme olmak üzere tüm bakım işlemleri açıktaki yetiştiricilikten büyük farklılık göstermektedir Fidan Dikimi Kayısı bahçesi kurulacak arazi, sonbaharda traktörle derin olarak sürülür ve ertesi sonbahara kadar dinlenmeye bırakılır. Fidan dikimleri, sonbaharda yaprak dökümünden başlayarak ilkbaharda tomurcuk kabarmasına kadar devam eder. Kış mevsiminin ılık geçtiği bölgelerde sonbahar dikimi tercih edilmeli, ancak kışı şiddetli soğuk geçen bölgelerde ilkbaharda dikim yapılmalıdır. Fidan dikilecek çukurlar, sonbahar yağmurlarından ve dikimden ay önce açılarak havalanması sağlanır. Fidan çukuru en az 60 cm derinlik ve genişlikte açılır, taş vb. yabancı maddeler ile yabancı otlar ayıklanır. Bir ölçek 1:1:1 oranlarında bahçe toprağı, yanmış çiftlik gübresi, kum karıştırılarak hazırlanan dikim harcı çukurun dip kısmına konur. Fidanlara dikimden önce mutlaka dikim budaması yapılmalıdır. Gövde üzerinde bulunan tüm yan dallar dipten çıkarılarak fidanın tepesi cm den kesilmelidir. Birbirine girmiş, kırılmış ve yaralı kökler çıkarılmalıdır. Dikilen fidanların aşı noktasının toprak seviyesinden yukarıda kalmasına dikkat edilmelidir. Aşı noktası toprak içinde kalırsa fidanın gelişmesi durmakta ve fidanlar kuruyabilmektedir. Dikilen fidanların 21

22 yanına bir herek dikilmesi önerilmektedir. Fidan dikim yerleri işaretlendikten sonra fidanların dikim tahtası kullanılarak dikilmeli bahçenin düzgün bir şekilde dikilmesi için yerinde olacaktır. Dikimden sonra fidanlara can suyu verilmelidir Budama Budama, meyve ağaçlarının düzgün ve kuvvetli bir taç oluşturmalarını ve uzun yıllar verim çağında kalmasını sağlamak, kuvvetten düşmeye başlamış olan ağaçları yeniden kuvvetlendirerek, bir süre daha kaliteli meyve vermelerini sağlamak için yapılır. Budamalar, yapıldıkları dönemlere göre kış budaması ve yaz budaması olarak ikiye ayrılır Kış Budaması Kışları ılık geçen yerlerde ağaçlar yapraklarını döküp, kış dinlenmesine girdikleri zaman budama için en uygun dönemdir. Ancak; kışı sert geçen yerlerde, şiddetli donlardan önce budama yapılmamalıdır. Meyve ağaçlarını budamak için en uygun zaman, sonbaharda yaprak dökümü ile ilkbaharda gelişmenin başlaması arasındaki dönemdir Yaz Budaması Avrupa da yıllardan beri yapılan yaz budaması, ülkemizde son yıllarda uygulanmaya başlanmıştır. Yaz budamasından amaç; meyvelerin daha iyi renklenmelerini sağlamak, ağacın gelişmesini kontrol altına almak, yan dal oluşumunu teşvik etmek, kış aylarında yapılacak olan budama işlemlerini azaltmak ve hasat işleri ile kültürel etkinlikleri iyileştirmek ve kolaylaştırmaktır. Yaz boyunca meyve ağaçlarında sürgünlerin seyreltilmeleri, uç alma, eğme, bükme, dalların birbiriyle karşılıklı bağlanmaları ve açıların genişletilip daraltılmaları gibi yapılan işlemlerin tümüne yaz budaması denir. Meyve ağaçlarında yaz budaması, ilkbahar gelişme döneminin sonu ile yaz gelişme dönemi içerisinde, sürgünler odunlaşmaya başladıktan sonra yapılır. Genellikle ağaçlar üzerinde şekli bozan, büyümeleri istenmeyen dallar kesilerek çıkartılır ya da eğilip bükülür. Bazı dallarında açıları duruma göre genişletilip daraltılabilir. Yaz budaması, özellikle bazı türlerde ağaçların şekil alacakları yıllarında yapılması gerekli bir işlemdir. Yaz budaması yapılan meyve ağaçlarının dalları kırılmaya karşı mukavemetli olmakta ve düzgün taç oluşumu sağlamaktadır. Çiçek tomurcuğunun erken oluşması ve pişkin olarak kışa girmesi de yaz budamasının çok önemli bir faydasıdır. Değişik meyve tür ve çeşitlerinde, bir meyveye 40 yaprak düşünülmekte, meyve yaprak oranı ancak yaz budaması ile sağlanabilmektedir. Bu oran meyvenin görünümüne, rengine, pazar değerine ve muhafaza süresine etki yapmaktadır. Meyve türlerinde budama dikim budaması, şekil budaması, ürün budaması ve gençleştirme budaması olmak üzere dört bölüme ayrılmaktadır. 22

23 Dikim Budaması Kayısı fidanlarına dikimden önce taç ve kök budaması yapılmalıdır. Kayısı bahçesi tesis edilirken bir yaşlı fidanlar tercih edilmelidir. Fidanların, gövde üzerindeki bütün yan dalları dipten çıkarılarak, fidanın tepesi cm yükseklikte aşı yerinin ters tarafına bakan bir göz üzerinden meyilli olarak kesilmelidir. Yan dallarda ve gövdede kısaltma yapılmayan fidanlar erken uyanmakta ve henüz kök sistemi çalışmaya başlamayan fidanın bünyesindeki su yapraklar tarafından dışarı atılarak fidan kurumaktadır. Kök budamasında birbirine girmiş, kırılmış ve yaralı kökler çıkarılmalı, uzun kökler dikim çukurunun büyüklüğüne göre kısaltılmalıdır Şekil Budaması Kayısı ağaçlarının düzgün ve kuvvetli bir taç oluşturabilmesi, düzenli ve kaliteli ürün verebilmesi için fidanlara dikimden itibaren uygun şeklin verilmesi gerekmektedir. Kayısı ağaçlarına genellikle değişik doruk dallı (modifiye lider), doruk dallı ve goble şekillerinden birisi verilebilir. Ancak yine son yıllarda sık dikim sisteminde ve örtü altı yetiştiriciliğinde V, Y gibi bazı budama şekilleri de uygulanmaktadır. a-modifiye Lider (Değişik Doruk Dallı Şekil): Dikim budaması yapılarak dikilen fidanlara, o yıl herhangi bir müdahale yapılmaz. İkinci yıl fidan üzerinde tepedeki gözden süren lider dal olmak üzere, toprak seviyesinden cm yükseklikten itibaren beş ana dal seçilir. Dallar arasında cm mesafe bulunmalı ve bu dalların gövde ile derece, kendi aralarında eşit (yaklaşık 70 derece) açı oluşturmalarına dikkat etmelidir. Bunların dışında kalan dallar dipten çıkartılır. Yıl içerisinde fazla büyüyen sürgünler cm den itibaren dışa gelen bir göz üzerinden kesilirler. Üçüncü yıl, önceki yıllar fazla büyüyen sürgünler cm den daha az bir gelişme göstermişse dokunulmaz. Bunlardan daha uzun dallar, uçtan dışa gelen bir göz üzerinden kesilir, seçilen beş ana dal haricindekiler dipten çıkarılırlar. Dördüncü yıl her ana dalda, biri ana diğeri yavru dal olmak üzere iki dal seçilir. Ana dalı teşkil edecek dal bir önceki ana dalın devamını sağlamalı, yardımcı dal ise ana dalda cm uzaklıkta bulunmalıdır. Bunların dışında kalan dallar eğilip bükülerek ana ve yavru dalların daha kuvvetli gelişmeleri teşvik edilir. Kurak ve bol güneşli bölgelerde uygulanacak bir sistemdir. b-doruk Dallı Sistem: Doruk dallı terbiye sistemi, değişik doruk dallı sisteme çok benzemektedir. Doruk dallı sistemin tek farkı, bu sistemde bir doruk dal ve üç yan dalın bulunmasıdır. İleri yıllardaki tüm uygulamalar modifiye lider sistemdeki gibi yapılır. c-goble Sistemi: Bu sisteme kase, çanak veya vazo biçimi de denmektedir. Dikim budaması yapılarak dikilen fidanlara ilk yıl herhangi bir müdahale yapılmaz. İkinci yıl tepeye yakın yerden çıkan ve aralarında cm mesafe ve 120 derecelik açı yapan üç sürgün seçilir, diğerleri dipten kesilir. Yaz döneminde bu dallar üzerinde çıkan diğer sürgünler temizlenir ve uç alma yapılır. Üçüncü yıl, bir önceki yıl 23

24 bırakılan üç sürgün cm uzunlukta kesilir. Sonraki yıllar, ağaca verilen goble şeklini bozacak sürgünler ile hastalık ve kurumuş dallar kesilerek şeklin muhafazası sağlanır. Goble sistemi yağışlı ve nemli bölgelerde, ışıktan maksimum derecede yararlanmayı sağlamak için tercih edilmelidir. Güneşlenmeden dolayı meyvelerde renk oluşumu artmakta, taç içerisinde nemin azalması ile mantari hastalıklar azalmaktadır. Kurak ve sıcak geçen bölgelerde bu şekil verilmiş ağaçlarda gövde, yaprak ve meyvede yanıklar meydana gelmektedir. Aşırı meyve yüklü olduğu ve kar yağdığı yıllarda dallarda kırılmaların meydana gelmesi bu sistemi uygularken bölgenin iklim şartlarını göz önünde bulundurmayı zorunlu kılmaktadır Ürün Budaması Şekil verilmiş kayısı ağaçları verime yattıktan sonra hastalıklı, kurumuş, kırılmış, üst üste binmiş ve taç içerisine ışığın girişini engelleyen dallar kesilir. Şiddetli budamalarda kayısı ağaçları zamk çıkarır, eğer kalın dal kesimine devam edilirse ağaç sararıp kuruyabilir. Mutlaka kalın dal kesimi gerekiyorsa, bunu 2-3 yıla yaymalıdır. Kayısı ağaçlarında, gençleştirme budaması ve sert budama yapılmaz vaya çok dikkatli yapılmalıdır. Zayıflamış ve verimden düşmüş ağaçlar sulama, gübreleme, mücadele gibi kültürel uygulamalarla ıslah edilmelidir Gençleştirme Budaması Meyve ağaçlarında çeşit ve tür özelliğine göre uygulanmasına rağmen, kayısıda kesinlikle uygulanmayan bir budamadır. Kayısıda uygulandığında kesilen yerlerde yeni sürgünler çıkmamakta, çıkanlar da uzun ömürlü olmamakta, kayısı ağaçları kuruyarak ölmektedir. Gençleştirme budaması ile kök ve dalların budanması, kabaklama, dalların mesafeli kesimi, kök boğazından kesme, iskelet budaması, bilezik alma gibi uygulamalar yapılmaktadır. 6. TOPRAK İŞLEME Kayısı bahçelerinde toprak işleme genel olarak; yabancı otların yok edilmesi, toprağın havalandırılması, toprağın ısınması, toprak kaymak tabakasının kırılması, toprak su tutma kapasitesinin artırılması, ilkbaharda mevcut nemin muhafaza edilmesi, organik ve inorganik gübrelerin toprağa karıştırılması amacıyla yapılır. Genel olarak sonbaharda pullukla cm derinlikte bir toprak işleme yapılır. İlkbaharda ise nemin korunması için daha yüzeysel bir toprak işleme yapılır. Bu amaçla şartlara göre kazayağı ve diskaro gibi aletler kullanılabilir. Kayısı bahçelerinde ağaç yakınındaki köklerin zedelenmemesi için özellikle kök bölgesinde derin toprak işlemeden kaçınılmalıdır. Geleneksel toprak işlemenin yanı sıra kayısı ağacının sadece taç izdüşümünün işlendiği azaltılmış toprak işleme veya zorunlu işlemler için yapılan toprak işleme hariç toprak işlemenin yapılmadığı, toprak işlemesiz sistem ve sıra aralarının çeşitli malçlarla (buğday ve mısır anızı, talaş, 24

25 yaprak, plastik malzeme vs) örtüldüğü malçlı toprak işlemede kayısı bahçelerinde uygulanabilmektedir Sulama Kayısı ağaçları diğer meyve türlerine göre daha az su istemekle birlikte ağaçların ihtiyaç duyduğu dönemde ve yeterli miktarda yapılan sulamalarda verim ve meyve kalitesi artmaktadır. Sulama zamanı ve sayısı ile her sulamada verilecek su miktarı; uygulanan sulama sistemi, toprak yapısı, iklim koşulları, arazinin eğimi, bitki çeşidi ve yaşına bağlı olarak değişmektedir. Sulamaların tam olarak yapılmaması ve suyun erken kesilmesi ile ertesi yıl açan çiçek sayısı azalmakta, çiçek ve meyve dökümü artmaktadır. Derin, killi ve ağır topraklarda seyrek, kumlu ve süzek topraklarda daha sık sulama yapılmalıdır. Yazları kurak, nispi nemin düşük olduğu bölgelerde sık, yağışlı ve nemli bölgelerde daha seyrek sulama yapılmalıdır. Ağır killi topraklarda ağaçlara fazla su verildiğinde ağaçlar zamk çıkarır, yapraklar küçülür, sararır ve ağaç bir süre sonra kurur. Suyun kıt olduğu yerlerde az su ile daha geniş alanların sulanması sağlanır. Yağmurlama sulama, basınçlı su bulunması durumunda uygulanabilecek bir sistemdir. Fazla işgücüne ihtiyaç göstermez ve uygulanması kolaydır. Bu sistemde esas olan kısa zaman aralıklarıyla sulama yapılmasıdır. Damla sulama sisteminin fidan dikimi ile birlikte veya erken yıllarda tesisi, ağaçlar için daha uygun olmaktadır. Yağmurlama Sulama; basınçlı su sağlanması durumunda bitkiye verilen suyun fazla miktarda buharlaşmasını önlemek için sıcak yaz günlerinde gece sulaması tercih edilmeli, şiddetli rüzgarların hakim olduğu bölgelerde bu sistem tercih edilmemelidir. Yüzey akışına meydan vermemek için yağmurlama başlıkları debisinin, toprağın su alma hızından düşük olmasına dikkat etmelidir. Gerek damla sulama gerekse yağmurlama sistemi ülkemizde gün geçtikçe yaygın olarak kullanılmaktadır. İlk tesis masrafları yüksek ancak suyun kıt olduğu yerlerde, engebeli ve meyilli arazilerde kolaylıkla sulama yapılabilmektedir Gübreleme Kayısı, sert çekirdekli meyve türlerinden olup, topraktan oldukça fazla besin maddesi kaldırmaktadır. Kayısı yetiştiriciliğinde iyi bakım ve doğru gübreleme ile kayısıda ağaç başına meyve verimi daha iyi bir duruma getirilebilir. Toprak derinliğinin yeterli olamayışı, drenaj bozukluğu, yüksek kireç, tuzluluk, toprak bünyesinin ağır olması, suyun tuzlu ve sert oluşu gibi faktörler de bitkinin gübrelemeye cevabını kısıtlar ve sağlıklı gelişmesini engeller. Bu bakımdan bahçe tesisinden önce toprağın ve suyun iyi bir şekilde incelenmesi gerekir. Kayısıya uygulanacak gübre miktarı ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye ve hatta bahçeden bahçeye farklılık gösterir. Bu durum kayısı yetiştirilen yerin toprak, iklim, 25

26 çeşit, anaç, ağacın yaşı gibi faktörlerin farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Dikim Öncesi Ve Dikim Döneminde Gübreleme Ve Alınacak Diğer Önlemler Kayısı dikilecek arazi daha önceden tarla bitkileri yetiştiriciliğinde kullanılan bir arazi ise toprak katmanlarının sıkışması söz konusudur. Bu nedenle bu arazide, sıcak ve kurak geçen bir dönemde, çizel, dipkazan veya riperle sert tabakanın kırılması ve patlatılması gerekir. Sert tabakanın kırılmasından sonra, sonbaharda, uygun toprak işlemeleriyle arazi hem dikime hazır hale getirilir hem de üst toprağın ihtiyacını karşılamak üzere gübreleme yapılır. Gübrelemenin toprak analiz sonuçlarına göre yapılması gerektiğinden, dikimden önce usulüne uygun toprak örneği alınmalıdır. Yeni Fidan Dikimlerinde Gübreleme Gübreler fidan çukuru dibine konulur. Genel bir öneri olarak; her fidan çukuruna 300 g amonyum sülfat, 200 g triple süper fosfat ve 200 g potasyum sülfat gübresi karıştırılıp üzeri toprakla örtülür. Gençlik Döneminde Gübreleme Dikimde ahır gübresi kullanıldığında, ilk yıl azotlu gübrelemeye gerek yoktur. Azotlu gübre ikinci yıldan itibaren her bir yaş için g % 21 N içeren amonyum sülfat verilmelidir. Fosforlu ve potasyumlu gübreler toprak analizine göre 2-3 yılda bir fidan başına 50 g triple süper fosfat, 100 g potasyum sülfat şeklinde verilebilir. Toprak reaksiyonu ph 7.5 in üzerinde olduğu durumlarda azotlu gübre kaynağı olarak amonyum sülfat kullanılmalıdır. Verim Döneminde Gübreleme Verim çağına gelen kayısı ağaçlarında sadece toprak analizi yeterli değildir. Yaprak analizlerinin de yapılması gerekir. Verim çağındaki ağaçlarda her yıl yaprak analizi gerekir. Yaprak analizi ağacın yeterli beslenip beslenmediğini belirten önemli bir göstergedir. Verime yatmış meyve ağaçlarında ağaçtan kaldırılan ürün miktarına göre gübre verilmesi gerekir. Ancak genel kural olarak; ağacın her yaşı için her yıl g % 21 N içeren amonyum sülfat ile 2-3 yılda bir ağaç başına kg triple süper fosfat ve 1-2 kg potasyum sülfat gübresi verilmelidir. Azotlu gübreler ikiye bölünerek uygulanmalıdır. 2/3 si erken ilkbaharda tomurcuk kabarma dönemi, çiçeklenmeden üç hafta önce, 1/3 i ilk suda meyve çekirdeği sertleştiği dönemde ağaç, tacı içine serpilip toprakla karıştırılmalıdır. Gübrelerin Verilme Metotları Bitkilerin gübreleme ile toprağa verilen gübreden en iyi şekilde faydalanmaları için toprağa uygun şekilde verilmesi gerekir. 26

27 1. Toprak Yüzeyine Serpme Olarak Uygulama Bu uygulama metodunun esası; verilecek gübrenin ağaç gövdesinden cm uzakta olacak şekilde ağaç taç izdüşümüne serpme olarak verilip, sonradan toprak ile karıştırılmasıdır. Bu metotla sadece azotlu gübrelerin verilmesi uygundur. Azot, fosfor ve potasyumdan farklı olarak fazla hareketli olduğundan bitki köklerine kolayca ulaşabilmekte ve etkisini daha kısa sürede gösterebilmektedir. 2.Toprak İçerisine Uygulama Toprak içerisine gübre uygulama metotları değişik şekillerde verilmekte olup, bunları aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz. 1. Hendek Şeklinde Uygulama: Bu uygulama daha çok genç ağaçlar için uygundur. Ağaçların etrafına (taç izdüşümüne) cm derinlik ve 40 cm genişliğinde hendekler açılarak verilecek olan fosforlu ve potasyumlu gübreler, hendek içerisine eşit olarak paylaştırılır ve toprakla üzeri kapatılır. 2. Çukur Metodu: Bu metot daha çok gelişmesi ilerlemiş ağaçlarda uygulanır. Bunun için ağaç tacı altında m2 ye 2-3 çukur olacak şekilde cm lik çukurlar açılır ve verilmek istenen fosforlu ve potasyumlu gübreler bu çukurlara verilerek çukurların üzeri kapatılır. 3. Ağaç Sıraları Arasına Uygulama: Ağaç tacı alçak olan ağaçlar için ağaçların sıra aralarına, ağaç gövdesinden 1-1,5 m uzakta olacak şekilde ve cm derinlikte hendekler açılmak suretiyle verilmek istenen fosforlu ve potasyumlu gübreler bu çukurlara verilerek çukurların üzeri kapatılır. 3. Yaprak Uygulaması Bu metodun esası besin eriyiklerinin belli konsantrasyonlarda hazırlanarak ilkbaharda yapraklar oluşunca, yapraktan bitkiye verilmesidir. Bu yöntemle daha çok mikro besin maddeleri (Fe, Zn, Mn vb.) bitkiye verilir. Ayrıca son zamanlarda kayısı bahçelerinin beslenmesinde, damla sulama sistemine suda eriyebilir gübrelerden ihtiyaca göre eklenerek fertigasyon sistemi de yaygın olarak kullanılmaktadır Seyreltme Meyve iriliğini arttırmak için yapılmaktadır. Seyreltme endokarp sertleşmeye başladığı zaman elle veya bazı bitki büyümeyi düzenleyici maddelerle yapılabilir. Çiçeklenme döneminde ilkbahar geç donları tehlikesi olduğundan çiçek döneminde seyreltme yapılması oldukça risklidir. 27

28 7. ÖNEMLİ KAYISI HASTALIKLARI VE MÜCADELESİ Monilya (Sclerotinia laxa Aderh et Ruhl.) Mantari bir hastalık olan monilya, kayısı yetiştiriciliğicılık yapılan tüm bölgelerde görülmektedir. Hastalık; çiçek, çiçek sapı, meyve ve sürgünlerde zarar meydana getirmektedir. Hastalığın ilk belirtileri; çiçeklenmeden hemen sonra, çiçeğin taç yaprakları üzerinde başlangıçta yağ lekesi şeklinde ortaya çıkar, zamanla çiçeğin tümü hastalanarak kahverengine dönüşür ve bu kuruyan çiçekler genellikle dalda uzun süre asılı olarak kalırlar. Hastalık çiçek sapından dala geçer. Hastalanan dalın kabuğu altında kahverengi lekeler oluşur ve bir süre sonra dal tamamen kurur. Hastalık etmeni dal üzerinde gelişerek yaprakları da hastalandırabilir. Hastalanmış yapraklar yaprak sapıyla birlikte kahverengileşir ve dal ile birlikte kuruyarak, bir süre dalda asılı kalır. Meyvelerde ise ilk belirtiler, hastalanma noktasında kahverengi leke oluşumu ile başlar ve zamanla tüm meyveyi kaplar. Lekelerin etraflarında açık kahverengi bir halka bulunur. Çürüklük meyve etinin içine doğru gelişir, zamanla meyve fungus sporları ile kaplanır. Bu meyveler suyunu kaybederek mumyalaşır ve dalda uzun süre asılı kalır. Monilya hastalığının çiçekteki belirtisi (Demirtaş ve ark., 2006 dan alınmıştır). Mücadelesi Kültürel Önlemler: Hastalığın görüldüğü bahçelerde ağaçlar üzerindeki tüm kuru dallar budanıp, yakılmalı. Mumyalaşarak ağaç üzerinde kalmış ve yere düşmüş meyveler toplanarak yok edilmelidir. 28

29 Kimyasal Mücadele: 1.İlaçlama: Çiçeklenme başlangıcında (%5-10 çiçek açtığında) 2.İlaçlama: Tam çiçeklenmede (% çiçek açtığında) Yaprak Delen Çil [Wilsonomyces carpophilus (Lev.) Adaskaveg, Ogawa and Butker] Hastalık; kayısı ağaçlarının yaprak, meyve, tomurcuk ve genç dalları üzerinde belirti oluşturur. Yaprak üzerinde oluşan lekeler ilk önce 1 mm çapında, yuvarlak, yağ lekesi görünümünde olup, zamanla kenarları kırmızımtırak, orta kısımları koyu kahve rengine dönüşebilir. Zamanla bu lekeli kısımlar dökülür ve yaprakta delikler oluşur. Hastalık etmeni yaprak saplarını da hastalandırmaktadır. Meyve üzerindeki lekeler ise 1-2 mm çapında, yuvarlak ve dağılmış şekildedir. Ancak bazen bu lekeler birleşerek sıvama şeklinde meyve yüzeyini kaplamaktadır. Bu lekelerin ortaları koyu, etrafı açık kırmızımsı renktedir. Zamanla bu lekeler koyu kahverengi ve siyaha dönüşmektedir. Etmen tomurcuk ve sürgünlerde de zarar yapmaktadır. Etmen daha çok hasta tomurcukların dibinde kanser oluşturur. Bu kanserler zamanla genişleyerek sürgünün tamamının kurumasına sebep olurlar. Hasta tomurcuklar ilkbahar döneminde parlak, zamklı görünüştedir ve kolayca yerlerinden kopmazlar. Bu hastalık neticesinde meyvenin kalitesi düşmektedir ve verim üzerinde %30-60 oranında kayıplara neden olmaktadır. Kayısı üreticisine ekonomik manada büyük zararlar vermektedir. Yaprak delen hastalığının (Çil) meyve ve yapraktaki (a) görünüşü ile, göz ve sürgündeki belirtisi (b). (Demirtaş ve ark., 2006 dan alınmıştır). 29

30 Mücadelesi: Kültürel Önlemler: Sonbaharda hastalıklı tomurcukları bulunduran dallar sağlam kısımdan budanıp, budama artıkları bahçeden uzaklaştırılmalıdır. Kimyasal Mücadele: 1. İlaçlama: Sonbaharda yaprak dökümünden hemen sonra (%2-3 lük bordo bulamacı veya bakırlı ilaçlardan biri ile) 2. İlaçlama: İlkbaharda çiçek tomurcukları açılmadan önce (Pembe çiçek tomurcuğu döneminde %1 lik bordo bulamacı veya bakırlı ilaçlardan biri ile) 3. İlaçlama: Meyveler kürkten çıktığı dönemde (Organik fungusitlerden biriyle) Cytospora Kanseri (Leucostoma spp.) Bu hastalık kayısı bahçelerinde önemli boyutlarda kurumalara ve ağaç ölümlerine sebep olmaktadır. Hastalık genel olarak tüm sert çekirdekli meyve türlerinde ve özellikle kayısı da apoplexi olarak adlandırılan ani ağaç ölümlerine, gövde ve ana dallar üzerinde geniş kanserlere dal kurumalarına ve zamanla ağaçların tümden ölümüne sebep olmaktadır. Hastalık bölgede daha çok zayıf, bakımsız, kış donlarından etkilenmiş, yanlış dönemlerde budanmış ve aşırı azotlu gübreleme yapılmış bahçelerde daha şiddetli olarak görülmektedir. Mücadelesi Kültürel önlemler: a. Hastalık problemi olan yörelerde bahçeler; çukur, nem tutan ve taban suyu yüksek alanlara tesis edilmemelidir. b. Yeni bahçe tesislerinde kış soğuklarına dayanıklı çeşitler tercih edilmelidir. c. Fidanlar hastalıksız ve yaralanmamış olmalıdır. d. Özellikle azotlu gübreler geç kış veya erken ilkbahar döneminde uygulanmalı, aşırı gübrelemelerden kaçınılmalıdır. e. Ağaçlarda kuruyan dallar her yıl düzenli olarak ilkbahar yağışlarının sona erdiği dönemde veya yaz döneminde budanmalı ve budama artıkları bahçe içerisinden uzaklaştırılmalıdır. Budamalarda büyük ve geniş yaralar açılmamalı, budama yerleri aşı macunu ile hemen kapatılmalıdır. f. Kalın dallardaki kanserli kısımlar yaz döneminde uygun bir kesici ile sağlam dokuya kadar temizlenmeli ve yara yerleri aşı macunu ile kapatılmalıdır. g. Toprak işlemesi yapılırken veya hasat esnasında ağaca zarar verilmemelidir. h. Güneş gören yüzeyler kireçle boyanmalıdır. ı. Böceklerle ve diğer hastalıklarla gerekli mücadeleler zamanında ve uygun şekilde yapılmalıdır. Kimyasal Mücadele: Hastalığın etkili bir kimyasal mücadelesi yoktur. 30