HAVACILIK SEKTÖRÜ YATIRIMLARI VE HUKUKSAL SORUMLULUKLAR

Transkript

1 T.C. İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ DIŞ TİCARET ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI TİCARET HUKUKU VE AVRUPA BİRLİĞİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI HAVACILIK SEKTÖRÜ YATIRIMLARI VE HUKUKSAL SORUMLULUKLAR YÜKSEK LİSANS TEZİ GİSOO MİHANDOUST DANIŞMAN: Yrd. Doç. Dr. Okşan ARTAR İstanbul

2 T.C. İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ DIŞ TİCARET ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI TİCARET HUKUKU VE AVRUPA BİRLİĞİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI HAVACILIK SEKTÖRÜ YATIRIMLARI VE HUKUKSAL SORUMLULUKLAR YÜKSEK LİSANS TEZİ GİSOO MİHANDOUST İstanbul

3 3

4 HAVACILIK SEKTÖRÜ YATIRIMLARI VE HUKUKSAL SORUMLULUKLAR Özet Havacılık, uçakların; tasarımı, geliştirilmesi, üretimi, işletilmesi ve kullanımını kapsayan, havada uçma eyleminin (aeronautics) pratik yönü veya sanatıdır. Çalışmamızın ilk bölümünde, bu sektördeki taşımacılığın dünyada ve ülkemizdeki mevcut durumu, kurumları ve işlevleriyle ele alınmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünü, bu sektöre yapılan yatırımlar oluşturmaktadır. Bu sektördeki ekonomik ve finansal yapı, küresel ve bölgesel bağlamda ele alınmaktadır. Çalışmanın üçüncü ve son bölümünde, sektörün işleyişinin hukuksal yönünü ele alınmaktadır. Hava Taşıma Sözleşmesi çerçevesinde, hukuksal boyut; taraflar ve bunların sorumlu oldukları ya da olmadıkları yönler değerlendirilmektedir. Çalışma sonucunda, havacılık sektöründe veya sektörle ilgili paydaşlar tarafından, ekonomik ve sosyal büyümenin yanı sıra, sürdürülebilir ve tedbirli çevresel davranışın önemli olduğu görülmektedir. Anahtar Sözcükler: Havayolu Taşıma Sözleşmesi, Hava Taşımacılığı, Havacılık Yatırımları, Havacılık Hukuku Abstract Aviation is the practical aspect or the art of the act of flying in the sky (aeronautics) including the design, development, operation and the use of the airplanes. In the first part of our study, the current status of the transportation in this sector in the world and in our country is discussed with the institutions and the functions. The second part of the study is consisted of the investments made for this sector. The economical and financial structure of this sector is discussed in the cultural and regional context. In the third and last part of the study, the legal aspect of the operation of the sector is discussed. Within the frame of the Air Freight Agreement, the legal aspects, the parties and the matters regarding, which they are liable or they are not liable, are evaluated. As a result of this study, it is seen that as well as the economical and social growth, the sustainable and prudent environmental behaviors are considered important in the aviation sector or by the shareholders related to the sector. Key Words: Air Transport Contract, Air Cargo, Aviation Investments, Aviation Law i

5 Tablolar Listesi Tablo 1. Uluslararası Havacılık Kuruluşları Tablo 2. Havayolu Şirketleri Uçak Sayıları ( ) Tablo 3. Havayolu Şirketleri Tablo 4. Havaalanı İşletme Gelir Kaynakları Tablo yılına ilişkin mevcut ve önerilen fiyatlar. Tablo Sektörel Büyüklükler ii

6 Kısaltmalar ACI: Uluslararası Havalimanları Konseyi / Airports Council International ADA: Havayolu Serbestleştirme Kanunu / Airline Deregulation Act CMR: Karayolu ile Uluslararası Eşya Taşıma Sözleşmesine İlişkin Anlaşma / Convention On The Contract For The International Carriage Of Goods By Road DHMİ: Devlet Hava Meydanları İşletmesi DLHİ: Havaalanları İnşaatı Genel Müdürlüğü EBRD: Avrupa Gelişim ve Kalkınma Bankası / European Bank of Reconstruction and Development ECAC: Avrupa Sivil Havacılık Konferansı EIB: Avrupa Yatırım Bankası / European Investment Bank EUROCONTROL: Avrupa Seyrüsefer Emniyeti Teşkilatı FAR: Federal Havacılık Kuralları / Federal Aviation Rules GSYH: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla IATA: Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği / International Air Transport Association ICAO: Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu / International Civil Aviation Organization IHT: İkili Havayolu Taşımacılığı LCC: Düşük Maliyetli Taşıyıcılar / Low-Cost Carrier MÖHUK: Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun NPIAS: Entegre Havaalanı Sistemleri Ulusal Planı / National Plan of Integrated Airport Systems SHGM: Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü THY: Türk Hava Yolları TSHK: Türk Sivil Havacılık Kanunu TTK: Türk Ticaret Kanunu YİD: Yap-İşlet-Devret / BOT: Built-Operate-Transfer iii

7 GİRİŞ 1. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE HAVA TAŞIMACILIĞI 1.1. Havacılık Sektörü Mevcut Durum 1.2. Dünyada Havayolu Taşımacılığı 1.3. Türkiye de Havayolu Taşımacılığı Türkiye deki Havayolu Yolcu Taşımacılığının Gelişimi Türkiye nin Havacılık Sektörü Mevcut Durumu Türkiye de Havacılık Otoritesi Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) Demiryolları, Limanlar, Havaalanları İnşaatı Genel Müdürlüğü (DLHİ) Başbakanlık Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Türkiye de Havayolu Taşımacılığındaki Avantaj ve Dezavantajlar 2. HAVACILIK SEKTÖR YATIRIMLARI 2.1. Havayolu Taşımacılığının Ekonomik Yönü Havayolu İşletmeciliğinde Serbestleşme Düşük Maliyetli Havayolu İşletmelerinin Yaygınlaşması Bölgesel Havayolu Taşımacılığı Küresel ve Kesintisiz Uçuş Ağları Havaalanı İşletmeciliğinde Serbestleşme Havaalanlarında Ticarileşme Eğilimi Havaalanlarında Özelleştirme Eğilimi Havaalanlarında Küreselleşme Eğilimi Ticari Uçak Üretimi 2.2. Havalimanlarının Finansal Yapısı Havalimanı İşletmeciliği Yapan Firmaların Finansal Kaynakları Hükümet Destekleri Ticari Banka Kredileri Tahvil İhraçları Havalimanı İşletmeciliğinde Gelir Yapısı Havacılık Gelirleri Köprü Gelirleri iv

8 Havacılık Dışı Gelirler 2.3. Türk Sivil Havacılık Sektöründe Yap-İşlet-Devret Modelinin Mali Yapısı 3. HUKUKSAL SORUMLULUKLAR 3.1. Havayolu Taşıma Sözleşmesi Havayolu Taşıma Sözleşmesinin Hukuki Niteliği Havayolu Taşıma Sözleşmesinin Tarafları Taşıyıcı Yolcu veya Yolcu Hesabına Sözleşmeyi Akdeden Kişi Havayolu Taşıma Sözleşmesinin Konusu Havayolu Taşıma Sözleşmesinin Unsurları Taşıma Taahhüdü Ücret Taşımanın Hava Aracı ile Yapılması Havayolu Taşıyıcısının Sorumluluğu ve Hukuki Niteliği Taşıyıcının Sorumluluktan Kurtulması SONUÇ KAYNAKLAR v

9 GİRİŞ İnsanlığın gökyüzü ilgisi, başlangıçtan günümüze dek süregelen bir arayış olmuştur. Teknolojinin gelişimi, bu arayışı uzayın derinliklerine dek ulaşmasına yol açmıştır. XXI. yüzyılın gelişim ve değişim süreçleri dikkate alındığında, teknolojik unsurlar içerisinde insanoğlunun gökyüzü ve uzay arayışlarının önemli bir alanı kapsadığı görülmektedir. Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM), Havacılık; kuvvet, zaman ve mekânın doğru kullanılması sonucunda insanoğlunun yaptığı en önemli keşiflerden biridir. Stratejinin bu üç unsurunun en mükemmel haliyle bir araya gelerek insanlığın hizmetine sunulduğu alandır havacılık şeklinde tanımlamaktadır. 1 Bu açıdan ele alındığında, ülkelerin havacılık faaliyetlerine önem vermeleri, dünya devletleri arasında önemli bir konuma sahip olabilmelerinin yolunu da açmaktadır. 2 Havayolu taşımacılığı, ülkeler ve insanlık için; sosyo-ekonomik, kültürel boyutlarda ve uluslararası düzeyde son derece önemli yararları olan sektörlerinin başında yer almaktadır. Sektörün bu özelliği, küreselleşmenin artmasında etkili olmakla birlikte, aynı zamanda uzun süredir en sıkı düzenlemelere de konu olmuştur. Ancak son dönemde, ekonomik düzenlemelerde serbestleştirilme ve sektördeki rekabet koşullarında büyük çapta değişiklikler görülmektedir. Havayolu işletmeleri de, bununla bağlantılı olarak, stratejilerinde ve rekabet araçlarında değişikliğe yönelmişlerdir. Ülkemizdeki havayolu taşımacılığı sektörü, bu bağlamda, özellikle dünyanın en liberal havayolu pazarı AB ye tam üyelik müzakerelerinin yürütüldüğü bu dönemde, giderek daha belirsiz, karmaşık ve dinamik bir ortamda, ekonomik düzenlemelerin etkilerini dikkate almaktadır. Tüm bu eğilimlerin sonuçları, iktisat alanında çeşitli araştırmaların konusu olmuştur. Havayolu taşımacılığı sektöründeki ekonomik düzenlemelerin havayolu işletmelerinin yönetimini etkileme biçimi de, doğrudan ya da dolaylı olarak, ülkelerin ekonomik sistemlerini de etkilemesi nedeniyle üzerinde önemle durulan konular arasındadır. Dolaylı etkileri arasında, yolcu hakları ve rekabet hukuku konuları da yer almaktadır. Düzenlemeler, dinamikleri ve rekabet koşullarını etkiliyorsa, bu etkileşimin hukuku da önem kazanmaktadır. Yolcular da gerekli durumlarda havayolu işletmelerine karşı haklarını arayabilmelidir. Havayolu işletmelerinin yöneticileri bu hak arayışını düzenleyen mevzuatı kuşkusuz dikkate almak durumundadır. 3 1 SHGM, , s.2. 2 M. Zincirkıran, Türkiye de Sivil Havacılık Uygulamaları ve Bu Alanda Yapılan Araştırmalar Üzerine Bir Değerlendirme, International Journal of Social Academia, 1(1), 2016, s.2. 3 E. Gerede, Havayolu Taşımacılığı ve Ekonomik Düzenlemeler: Teori ve Türkiye Uygulaması, SHGM Yayınları, Ankara,

10 Bu çalışma, dünyada ve ülkemizde gerçekleştirilen hava taşımacılığı, havacılık sektörünün yatırımları ve hukuksal sorumluluklar olarak üç bölümde ele alınacaktır. Araştırmanın ağırlık noktasını, hava taşıma sözleşmelerindeki hukuksal sorumluluk oluşturmaktadır. Çalışma kapsamında, bu konu ile ilgili olarak, araştırmacılar hangi noktalar üzerinde durmuş, yapılan araştırmalar sonucunda ne gibi bulgular ortaya koyulmuş ve hangi sonuçlara varılmış; dikkatle ele alınarak, araştırma konumuz ile ilgili değerlendirme yapılacaktır. 2

11 1. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE HAVA TAŞIMACILIĞI Havacılık sektörü, son teknoloji ile donatılmış uçakların daha geliştirilmesiyle ve havayolu firmalarının sayısı ile sahip oldukları uçak sayısındaki artış neticesinde özellikle son yıllarda önemli bir yükseliş kaydetmiştir. Bu artışın beraberinde getirdiği rekabetçi hizmet, bilet fiyatlarının düşmesine ve hizmet kalitesinin artmasına yol açmıştır. Bu da havayolu taşımacılığını, zamandan tasarruf ederek en güvenli şekilde ve en uygun fiyatlarla yolculuk yapmak isteyen insanlar tarafından en çok tercih edilen seyahat türü haline getirmiştir Havacılık Sektörü Mevcut Durum Genel olarak taşımacılık, insan ve eşyanın gereksinimlere göre zaman/mekan yararı sağlayacak biçimde yer değiştirmesini temin eden bir tür hizmet olarak tanımlanmaktadır. Havayolu taşımacılığı ekonomik ve sosyal hayatı olumlu yönde etkileyen yaratıcı bir endüstridir. İnsanları ülkeleri ve kültürleri birbirine bağlayarak, küresel pazarlara erişimi sağlayarak turizm ve ticaret yaratır. Aynı zamanda gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasında bağlantı sağlar. 4 Havayolları dünyadaki tüm noktalara hızlı, konforlu, emniyetli ve satın alınabilir taşımacılık sağlar. Dünyadaki tarifeli havayolları milyarlarca yolcu taşımaktadır. Tatil veya iş amaçlı hava yolculuğu çoğu insan için erişilebilir ve mümkün bazı sektörler içinse kesinlikle yaşamsal hale gelmiştir. Birçok endüstri teslimatlarının zamanında ve düzenli yapılmasına bağlıdır. Havayolları küresel ekonomi için yaşamsaldır ve birleşen dünya ekonomisinin bütünleşmesi için gereklidir. Havayolları maliyetleri düşürmek ve hizmet kalitesini geliştirmek için çaba sarf etmektedirler. Verimli hizmet tüm unsurların yolcuya odaklanması ile havacılık değerler zincirinde bütünleşmiş ve dengelenmiş performansa bağlıdır. 5 Havayolu taşımacılığı büyük küresel bir işverendir. 6 Havayolu endüstrisi sermaye, iş gücü ve yakıt yoğun bir endüstridir. Günümüzde yeni teknolojiler ve yöntemlerle uçakların yakıt tüketimi ve personel ihtiyacı azalmış ve daha çok sermaye yoğun bir durum almıştır. Teknoloji devir hızı çok yüksektir gün geçtikçe daha 4 Gerede, 2015, s.13 5 S. Ahipaşaoğlu & İ. Arıkan, Seyahat İşletmeleri Yönetimi Ulaştırma Semineri, Detay Yayıncılık, Ankara, 2003, s.56 6 H. Göktepe, Havayolu Taşımacılığı Sektörü ve Rekabet Hukuku, Havayolu Taşımacılığı ve Ekonomik Düzenlemeler, Teori ve Türkiye Uygulaması, SHGM Yayınları, Ankara, 2015, s.8 3

12 verimli daha hızlı daha konforlu ve daha emniyetli uçaklar üretilmektedir. Sektördeki durumunu korumak ve rekabet edebilmek için havayolu büyük yatırımlarla teknoloji gelişimine ayak uydurmalıdır. Ancak artan petrol fiyatları ve sektörün insan odaklı ve hizmete dayalı olması nedeniyle yakıt ve personel hala önemlerini korumaktadırlar. 7 Havayolu endüstrisinde en büyük varlık olan uçakların temini özellikle yeni uçak alınıyorsa uzun zaman alabilir. Uçak üreticileri üretimlerine çoğunlukla siparişe göre yaparlar ve piyasada bir havayolunun hemen satın alacağı yeni bir uçak bulmak çok zordur. Sipariş üzerine uçakların üretiminin uzun zaman alması üreticilerin kısıtlı olması ve diğer havayollarının da siparişleri yüzünden sıra beklenmesi yüzünden siparişin temini çok uzun zaman alabilir. Talebin fazla olduğu dönemde yapılan siparişler ekonominin kötüye gittiği ve talep daralması yaşandığı zaman teslim edilebilir. 8 Yaşanan arz fazlası havayolunun iflasına neden olabilir. Bu nedenle uçak siparişlerin zamanlamasının çok iyi yapılması gerekir. Havayolu endüstrisi rekabetin çok ve kâr oranlarının çok düşük ve riskin çok olduğu bir endüstridir. Yoğun rekabette en büyük silah olan bilet fiyatının düşürülmesi kâr oranını düşürür ve yatırımın geri dönüş zamanı uzar. Havayolu sektöründe faaliyet göstermeyi planlayan bir yatırımcının bu gerçeği göz ardı etmemesi gerekir. Havayolu taşımacılığı sektörü, sermaye ve emeğin yoğun olarak kullanıldığı bir sektördür. Uçaklar, hangarlar, havaalanları, ilgili uçakların simülatörleri vb. birçok ekipman ve tesis büyük miktarlarda sermaye gerektirmektedir. Bir havayolu işletmesinde çalışan pilotlar, kabin ekibi, uçak bakımında çalışan teknisyenler, yer ve yolcu hizmeti çalışanları gibi çok sayıda personel istihdam edilmektedir. Havayolu taşımacılığının bir hizmet sektörü olması nedeniyle, emek yoğun bir sektör olarak değerlendirilmektedir. Havayolu taşımacılığı sektörü yaşanan sosyal, siyasal ve ekonomik olaylardan en fazla etkilenen sektörler arasındadır. Bu bağlamda, havayolu sektörü günümüzde artık sıklıkla görülen salgın hastalıklardan (Ebola, domuz gribi vb.), ülkelerde devam eden iç karışıklıklardan, çıkması muhtemel savaşlardan, terörizm saldırılarından ve ekonomide meydana gelen dalgalanmalardan olumsuz şekilde etkilenmektedir. Hem ulusal hem de uluslararası hukuki düzenleme ve kurallara tabi olan havayolu işletmeleri emniyet ve seyrüsefer konularında kendi devletlerinin gözetiminde, uluslararası düzeyde ise, hava trafik haklarına göre diğer ülkelere yapılacak seyrüsefer için 7 M. Çancı & M. Erdal, Uluslararası Taşımacılık Yönetimi, UTİKAD Yayınları, İstanbul, 2003, s.77 8 Gerede, 2015, s.18 4

13 uluslararası anlaşmalara göre taşımacılık faaliyetlerini gerçekleştirmektedir. 9 Havayolu taşımacılığı, çalışan ve kısıtlı boş zamanı olan milyonlarca insan için ulaşımda tartışılmaz önemli bir rol oynamakta, güvenli ve hızlı olması nedeniyle, diğer ulaşım yollarına göre daha fazla tercih edilmektedir. Dünya ekonomisinin hemen her sektöründen ve dünya nüfusunun her yaş ve gelir düzeyinden insanlar havayolu taşımacılığı müşterilerini oluşturmaktadır. 10 Havayolu taşımacılığı faaliyetlerinin amacı, müşteriye doğru hizmeti, ihtiyaç duyulan doğru yerde, doğru zamanda ve doğru fiyatta vermektir. Günümüzde müşterilerin istek, ihtiyaç ve bilgi düzeylerinde yaşanan gelişmeler ile müşteriler daha seçici hale gelmişler ve dolayısıyla hizmet beklentileri çeşitlenmiştir. 11 Havayolu taşımacılığı sektörünün bir hizmet pazarlaması ve müşteri odaklı olması, pazarda bulunan müşterilerin kimler olduğunun belirlenmesi ihtiyacını doğurmuştur. Böylelikle, sağlanacak hizmetin istenilen yönde gerçekleştirilmesine imkan tanımaktadır. Bu bağlamda havayolu işletmeleri, yolcuların uçacağı havayolunu ve almak istediği hizmetin kalitesini seçmesi gibi birbirinden farklı istek ve ihtiyaçları karşılamak durumunda olduklarından pazar bölümlerini dikkate almak durumundadırlar Dünyada Havayolu Taşımacılığı Ülkelerin ekonomik ve sosyal kalkınmasının önemli öğelerinden biri olan havayolu taşımacılığı etkinlikleri, yaşanan savaşlar, ekonomik krizler gibi olumsuzluklara karşın sürekli bir büyüme içine girmiştir. Sektörde geniş kapasiteli, yakıt tasarrufu sağlayan, düşük gürültü ve emisyon düzeylerine sahip uçakların geliştirilmesi havayolu şirketlerinin aktiviteleri, yönetimi, hizmet kalitesi ve kapsamı üzerinde büyük ölçüde etkide bulunmuş, özelleştirme ile ticari bir bünye kazandırılması ve işbirliğine dayalı bir yapının oluşması sektörün yapısını değiştirerek, sektörü tüketicilerin egemen olduğu bir pazar haline getirmiştir. 13 Havayolu taşımacılığının diğer ulaşım sistemlerine göre sahip olduğu yüksek hız, güvenilirlik, konfor ve rahatlık gibi üstünlükleri sayesinde sadece ülkeler arası uzak mesafeler için değil aynı zamanda şehirlerarası ulaşımında da daha fazla tercih edilmektedirler. 9 K. Çalıyurt, Havayollarında Kurumsal Yönetim ve Bağımsız Denetim, Ekin Yayınevi, Bursa, 2012, s A. Okumuş & H. Asil, Hizmet Kalitesi Algılamasının Havayolu Yolcularının Genel Memnuniyet Düzeylerine Olan Etkisinin İncelenmesi İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi İşletme Dergisi, 36 (2):7-29, 2007, s L. O Brien & C. Jones, Do Rewards Really Create Loyalty? Harvard Business Review, (e.t ) 12 Gerede, 2015, s C. Elker, Ulaşımda Politika ve Pratik, Gölge Ofset Matbaacılık, Ankara, 2002, s.5 5

14 Dünyada ilk yolcu taşıyarak yapılan havayolu seyahati, 1783 ve 1784 yıllarında sıcak hava balonuyla yapılan uçuşlar ile başlamış, 1900 lü yılların başına kadar havadan hafif araçlar ile uçuşlar devam etmiştir. Havadan ağır hava araçları ile insanlı, sürdürülebilir ve kontrollü ilk uçuş 1903 yılında Wright kardeşler tarafından gerçekleştirilmiştir. 14 O dönemden günümüze hava taşımacılığı hızla gelişmiş ve günümüzde gelişim ve büyümesine hızla devam etmektedir. Havayolu taşımacılığı başlangıcından beri ülkelerin sıkı düzenlemeleri (regülasyonlar) altında gelişimini sürdürmüştür ve sektörünün ilerlemesi ile birtakım düzenlemeler gündeme gelmeye başlamıştır yılından 1978 yılına kadar ticari uçuşlardaki bu düzenlemeler devlet eliyle yapılmış, 1978 yılından sonra ise, önce Amerika Birleşik Devletleri nde Havayolu Deregülasyon Kanunu ile bu düzenlemeler devletlerden alınarak, serbest rekabet ortamı doğmuş ve havayolu taşımacılığında yeni bir çağ başlamıştır. Bu düzenlemelerin başında uçuş güzergahları, ücretler ve uçuş tarifelerinin belirlenmesi gelmiştir. Havayolu taşımacılığı sektörünün kamu hizmeti vermesi, uçuş emniyet gerekliliklerinin yerine getirilmesi, ülke savunmasını doğrudan ilgilendirmesi gibi nedenlerle havacılık sektörüne girişte, yeni hat açmakta, bilet fiyatları belirlemekte ülkeler sıkı düzenlemelere gitmişlerdir yılında Amerikan Senatosunun Havayolları Deregülasyon Hareketini onaylaması ile iç hat taşımacılığı alanında serbest piyasa kuralları büyük ölçüde uygulanmaya başlanmıştır. Havayolları şirketleri eskiye oranla pazara daha kolay ulaşabilmişler, yeni hatlar açabilmişler, bilet fiyatlarını kendileri belirlemeye başlamış, rota ve uçuş programlarındaki kısıtlamalar ortadan kaldırmıştır. Bu gelişmeler rekabeti arttırmış ve dolayısıyla havayolu şirket sayısı, yolcu sayısı, uçak miktarları da belirgin bir biçimde artırmıştır. Özelleşmeyle Amerika'da başlayan deregülasyon hareketi daha sonra çeşitli ülkelerde de uygulamaya başlamıştır. Serbestleşme, küreselleşme ve ticarileşme eğilimlerinin bir sonucu olarak hava taşımacılığında yolcu istek ve ihtiyaçları artmış ve bunun sonucunda hizmet çeşitliliğinin gelişimi önemli hale gelmiştir. Bu durum havayolu işletmelerinin hizmetlerini rakiplerine göre farklılaştırma yoluna götürmüştür M. Bakırcı, Ulaşım Coğrafyası Açısından Türkiye de Havayolu Ulaşımının Tarihsel Gelişimi ve Mevcut Yapısı Marmara Coğrafya Dergisi, 25: , 2012, s J. G. Wensveen, Air Transportation: A Management Perspective, Ashgate Publishing Company, Burlington, USA, 2007, p a_management_perspective1.pdf (e.t ) 16 C. Mengü, Turizm Endüstrisinde Havacılık: Gelişim-Sistemler-Uygulamalar, Yalın Yayıncılık, İstanbul, 2013, s

15 Havayolu taşımacılığı sektörü 11 Eylül 2001 tarihinde ABD de gerçekleştirilen terör saldırısıyla yeniden ekonomik kriz içinde olmuştur. Saldırıdan sonra zorunlu hale getirilen güvenlik uygulamaları ve bazı yaptırımlar işletmeleri finansal yönden güç duruma sokmuş ve hatta bazı havayolu işletmelerinin etkinliklerine son vermelerine yol açmıştır. Bu durum ve ardından yaşanan petrol fiyatlarındaki artışla beraber işletmeler küçülme politikası izlemiş, sektör önemli ölçüde sekteye uğramıştır yılı itibariyle bu saldırının da etkisinden kurtulmaya başlayan sektör, büyük bir atılıma geçmiş ve ardından gelen yıllarda öngörülenin de üstünde bir gelişme yaşanmıştır yılları arasında yolcu sayısında görülen önemli artış, sektörün her alanına pozitif olarak etkilemiştir. ICAO (Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu) verilerine göre, dünyada 1950 li yıllarda yüz milyon olan yolcu hareketi, 2013 yılında 3.1 milyara ulaşmıştır. Dünya genelinde kişi başına düşen gelirdeki artışla birlikte, bölgeler arası ticaret ve turizmin gelişmesi havayolu sektörüne olan talebi hızlandırmıştır. 18 Aşağıdaki tabloda (Tablo 1), bazı havacılık kuruluşları yer almaktadır: ICAO ACI IATA Uluslararası Havacılık Kuruluşları Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (International Civil Aviation Organization/ICAO), Uluslararası Sivil Havacılık Konvansiyonunun (Chicago Sözleşmesi) imzalanması üzerine 1944 yılında kurulan BM uzman bir ajansdır. ICAO, Sözleşmenin 191 Üye Devleti ve küresel havacılık örgütleriyle, yasal açıdan uygulanabilir ulusal sivil havacılık düzenlemelerini geliştirirken, Devletlerin referans ettiği Uluslararası Standartlar ve Önerilen Uygulamalar (SARP) geliştirmeye çalışmaktadır. Uluslararası Havalimanları Konseyi (Airports Council International/ACI), dünyanın hava alanlarının tek küresel ticaret temsilcisidir. 1991'de kurulan ACI, havalimanları çıkarlarını ICAO gibi hükümetler ve uluslararası kuruluşlar ile temsil eder, havaalanları için standartlar, politikalar ve önerilen uygulamaları geliştirir ve dünya genelinde standartları yükseltmek için bilgi ve eğitim olanakları sağlar. Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (International Air Transport Association/IATA), toplam hava trafiğinin yaklaşık 250 havayolunu veya % 84'ünü temsil eden dünya havayollarının ticaret birliğidir. Havacılık faaliyetinin birçok alanını destekler ve kritik havacılık konularında endüstri politikalarını formüle etmeye yardımcı olur. Uluslararası Hava Hattı Pilot Birliği Dernekleri (International Federation of Air Line Pilot s Associations/IFALPA), dünya çapında yaklaşık 100 ülkede 17 E. Karatay, M. Şahin & Y. Kırtılıoğlu., Sivil Havacılık Sektörünün Ulusal ve Uluslararası Düzeyde İncelenmesi Erzincan Üniversitesi, 2006, s.3 (e.t ) 18 B. Yurttaş, Havayolu Ulaştırmasında Yolcuların Seçim Ölçütleri Üzerine Bir Uygulama Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizcilik İşletmeleri Yönetimi Anabilim Dalı, 2007, s.3 7

16 IFALPA 'den fazla pilot ve uçuş mühendisini temsil etmektedir. Profesyonel pilotların küresel sesi olan IFALPA'nın misyonu, dünya çapında en üst düzey havacılık güvenliğini teşvik etmek için temsil, hizmet ve destek sağlamaktır. Federal Havacılık İdaresi (Federal Aviation Administration/FAA), Birleşik Devletlerin ulusal havacılık otoritesidir. Birleşmiş Milletler Ulaşım FAA Departmanı'nın bir ajansı, Amerikan sivil havacılığının tüm yönlerini düzenlemek ve denetlemekle yetkilidir Federal Havacılık Yasası, Federal Havacılık Ajansı adı altında örgüt oluşturdu. Ajans, 1966 yılında Ulaştırma Bakanlığı'nın bir parçası haline geldiğinde bugünkü adını kabul etti yılında hükümetler arası bir organizasyon olarak kurulan Avrupa Sivil Havacılık Konferansı (European Civil Aviation Conference/ECAC), üye devletler arasında sivil havacılık politikaları ve uygulamalarını uyumlaştırmayı ECAC ve aynı zamanda üye ülkeleri ile dünyanın diğer yerleri arasındaki politika konularında anlayışı ilerletmeyi amaçlar. ECAC ın misyonu, güvenli, verimli ve sürdürülebilir bir Avrupa hava taşımacılığı sisteminin sürekli geliştirilmesini teşvik etmektir yılında kurulan EASA, havacılık güvenliğinde Avrupa Birliği Makamıdır. Kuruluşun ana faaliyetleri, strateji ve güvenlik yönetimi, havacılık ürünlerinin EASA sertifikasyonu ve onaylanmış kuruluşların ve AB Üye Devletlerinin gözetimidir. Ajans personeli, tüm AB Üyesi Devletlerden 700'den fazla havacılık uzmanı ve yöneticiden oluşmaktadır. Tablo 1. Uluslararası Havacılık Kuruluşları. 19 Ayrıca; AAAE-American Association of Airport Executives, AACO-Arab Air Carriers Organization, AAPA-Association of Asia Pacific Airlines, AEA-Association of European Airlines, AFCAC-African Civil Aviation Commission, AFRAA-African Airlines Association, Airfreight Forwarders Association, Airport Association of CIS, AITAL-Latin American International Air Transport Association, ALA-The Latin American Aeronautical Association, ATA-Air Transport Association (USA), ATAC-Air Transport Association of Canada, ATAG- Air Transport Action Group, ATCA-Air Traffic Control Association, ATRS-Air Transport Research Society, BdKEP-Bundesverband der Kurier-Express-Paket-Dienste, CAC-Canadian Airports Council, CANSO-Civil Air Navigation Services Organisation, CLACSEC - Comision Latino Americana de Aviacion Civil Cool Chain Association, EEO-European Expess Organisation, ELFAA-European Low Fares Airlines Association, ERA-European Regional Airlines Association, Eurocontrol, IAAE-International Association of Airport Executives, IACA-International Air Carrier Association, IAPA-International Airlines Passengers Association, IFATCA-International Federation of Air Traffic Controllers' Association, ISTAT-International Society of Transport Aircraft Trading, JAA-Joint Aviation Authorities, RAA-Regional Airlines Association (USA), RAAA-Regional Airlines 19 Beingpilot, ( ). Uluslararası Havacılık Kuruluşları, (e.t ) 8

17 Association of Australia, TIACA-The International Air Cargo Association, WAEA-World Airline Entertainment Association gibi havacılık kuruluşları da bulunmaktadır Türkiye de Havayolu Taşımacılığı Türkiye de yeni olan havayolu sektörü, diğer ulaşım türlerine göre hızlı bir şekilde gelişmektedir. Bu gelişmeler, dünyada havayolu sektöründe yaşanan değişimlere, ülkede uygulanan ekonomi ve ulaşım politikalarına, yolcu ve yük taşımacılığındaki talep gibi konulara bağlıdır. Bu bölümde Türkiye de havayolu yolcu taşımacılığına ait bilgilere yer verilecektir Türkiye deki Havayolu Yolcu Taşımacılığının Gelişimi Ülkemizde havacılık çalışmaları, 1912 yılında Yeşilköy ile Sefaköy arasında kalan, bugünkü Atatürk Havalimanı yakınlarında bir bölgeye ilk havalimanı inşa edilmiş ve yurtdışından satın alınan iki uçak ile ilk uçuş denemelerine başlanmıştır. Aynı tarihte, Yeşilköy de Türk ordusuna havacı subaylar yetiştirmek üzere bir hava okulu açılmıştır. 21 Sadece askeri alanda ve çok ağır bir şekilde gelişme çabaları içerisinde bulunan havacılık faaliyetleri 1925 yılına kadar, gerek savaşlar gerekse ülkenin içinde bulunduğu ekonomik sıkıntılar dolayısıyla ciddi bir kurumsal yapılanma altında örgütlenememiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra ise havacılığa atfedilen önem ve havacılığın geliştirilmesine duyulan ihtiyaç daha net bir şekilde kavranmıştır yılında Meclis açılış konuşmasında Atatürk; Yurt savunmasından söz ederken askeri alanda önemli ve etkin bir nitelik taşıyan Hava Kuvvetlerine yüce Meclis in özellikle ilgisini ve dikkatini çekmek isterim derken havacılığın gelişmesine duyulan hassasiyeti belirtmiştir yılına gelindiğinde ise; havacılık sanayisinin temellerini atmak ve geliştirmek, havacılığın askeri, ekonomik, sosyal ve siyasal önemini anlatmak ve askeri, sivil, sportif ve turistik havacılığın gelişmesini sağlamak gibi amaçları gerçekleştirmek üzere, Türk Tayyare Cemiyeti adı altında, günümüzdeki Türk Hava Kurumu nun temelleri atılmıştır. 23 Bugünkü adı Türk Hava Kurumu 20 (e.t ) 21 THY, 75. Yılında Türk Hava Yolları, Kesişim Yayıncılık, İstanbul, 2009, s O. Yalçın, Türk Tarihi Bakımından 20. Yüzyılda İki Önemli Gelişme: Havacılığın ve Bir Liderin Doğuşu Turkish Studies, 6 (2): , 2011, s M. B. Adıgüzel, S. Akkuş & C. Kula, Havacılık ve Türk Hava Kurumu, Türk Hava Kurumu Basımevi, Ankara, 2006, s.22 9

18 olan Türk Tayyare Cemiyeti, sivil havayolu taşımacılığının ülkemizde bir sektör haline gelerek gelişmesini sağlamak amacıyla 16 Şubat 1925 te Atatürk ün teşviki ile kurulmuştur. Türk havacılık sektörüne asıl hız kazandıran gelişme ise, 20 Mayıs 1933 tarihinde, 2186 sayılı yasa ile, 5 uçaklık filo ve 28 koltuk sayısına sahip, Havayolları Devlet İşletme İdaresi adı altında, ilk etapta Ankara-Eskişehir ve İstanbul meydanlarına uçan, bugünkü Türk Hava Yolları nın kurulması olmuştur yılında İzmir-İstanbul, İstanbul-Ankara ve Ankara- Adana olmak üzere hat sayısı üçe yükselmiştir. Havayoluyla ilk yurtdışı seferi ise 1947 yılında Ankara-İstanbul-Atina hattında gerçekleştirilmiştir. Türk havacılığını etkileyen bir diğer gelişme de, Türkiye nin 1944 yılında ABD de imzalanan Uluslararası Sivil Havacılık Sözleşmesi ni imzalayan 52 devletten biri olmasıdır. Böylelikle Türkiye, diğer devletler tarafından da tanınan, kendi hava sahasında sınırsız hakimiyete sahip olmak gibi bir takım haklara sahip olmuş ve sözleşmenin tavsiyesi üzerine, uluslararası hava taşımacılığının düzgün ve güvenli bir şekilde gerçekleştirilebilmesini sağlamak için kurulan ICAO ya da üye olmuştur. Dünya sivil havacılığının hızla gelişmesi ve teknolojinin büyük önem taşıması karşısında, ulusal yararların korunması ve uluslararası ilişkilerin düzenli şekilde yürütülüp denetlenmesi için 1954 yılında Ulaştırma Bakanlığı bünyesinde kurulan Sivil Havacılık Dairesi Başkanlığı, 1987 de ise, SHGM olarak günün koşullarına göre yeniden örgütlenmiştir. 24 Havayolu ulaştırması sektörü 1983 te kabul edilen 2920 sayılı Sivil Havacılık Kanununun yürürlüğe girmesiyle, özellikle 1980 lerin ikinci yarısından başlayarak açık bir gelişme göstermiştir. Bu dönemde Türk Hava Yolları nın bir çağdaşlaşma ve standardizasyon programı kapsamında filosunu geliştirmeye başladığı, hizmet standartlarını arttırma çabasına girdiği ve yurtiçi hatlardan çok, ekonomik yönden üstünlük gösteren dış hatlara yönelmekte olduğu görülmektedir sayılı kanun ile ülkede özel havayolu şirketlerinin de kurulmasına ve etkinlik göstermesine izin verilmiştir sayılı Sivil Havacılık Kanunu nun yürürlüğe girmesiyle birlikte Türk havayolu piyasası, yalnızca Türk Hava Yollarının etkinlik gösterdiği tekel bir pazar olmaktan çıkmış, özellikle 1980 lerin ikinci yarısından itibaren hızlı bir gelişme dönemi içerisine girmiştir. Özel havayolu işletmelerinin de hava taşımacılığı pazarına 24 İ. Hacıoğlu, Gelir Yönetimi ve Türkiye deki Havayolu İşletmelerinde Gelir Yönetimi Üzerine Bir Uygulama Yüksek Lisans Tezi, T.C. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalı, Edirne, 2011, s V. Korul & H. Küçükönal Türk Sivil Havacılık Sisteminin Yapısal Analizi Ege Akademik Bakış, 3 (1-2): 25-38, 2003, s.25 (e.t ) 10

19 girmesine izin verilmesiyle birçok havayolu işletmesi kurulmuş ve bu işletmeler yurtiçinde ve dışında tarifeli ve tarifesiz seferler yapabilmişlerdir. 26 Bu dönemde özel havayollarının sayısı, filo kapasitesi ve pay oranında önemli artışlar kaydedilmiştir. Bununla birlikte, işletme sermayesinde görülen sıkıntılar, oransal olarak yaşlı uçaklarla operasyon yapma dezavantajı, bakım-onarım ve diğer alt yapı olanaklarının yetersizliği, etkinliklerinin her aşamasında nitelikli personel sağlanmasında karşılaşılan güçlükler, sektörün yeteri kadar desteklenmemesi gibi sorunlarla karşılaşan özel havayollarının bir kısmı varlıklarını sürdüremeyerek sektördeki aktivitelerine son vermişlerdir yılında THY ve Lufthansa Air-lines ortaklığı ile Sun-Express Havayolları kurulmuştur da Pegasus Havayolları ardında 1992 de Onur-Air kurularak havayolu sektöründe rekabet ortamı yaratılmıştır li yıllarda havacılıkta artan taleplere yetişebilmek için özelleştirmelere gidilmiştir. Bu kapsamda 31 Mart 1998 de Yap-İşlet-Devret modeli ile Antalya Havalimanı Dış Hatlar Terminali açılmıştır yılında yine aynı modelle Atatürk Havalimanına yapılan yeni dış hatlar terminali 2005 yılında yapılan ilave yatırımlarla toplam 50 milyon yolcuya hizmet vermektedir. 28 Bundan sonraki yıllar içinde sektör, ulaşımdakini payını iyice arttırarak diğer sektörlerden önce tercih edilir olmuştur Türkiye nin Havacılık Sektörü Mevcut Durumu Sivil havacılık, faaliyet alanı olarak havacılığın spor veya ticari bölümleriyle ilgilendiği bir sektördür. Esas olarak, askeri olmayan amaçlarla yürütülmesi amacını taşır. Özellikle deniz aşırı ülkeler arasında olmak üzere, ülkeler arası taşımacılıkta sivil havacılığın konumu neredeyse alternatifsizdir. Ülkeler arasındaki birçok bağı kurmada köprü görevini üstlenmiştir. Bu bağlar kültürel, ekonomik, sosyal ve siyasi olarak belirtilebilir. Arazisi büyük olan ve çok dil kullanan ülkeler dikkate alındığında diğer ulaşım araçlarının yetersiz kaldığı 26 E. Erol, Türk Sivil Havacılık Sektöründeki Sorunlar, Gelişmeler ve Öneriler, Türk Hava Kurumu Basımevi, Ankara, 2009, s TBMM, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Genel Kurul Tutanağı, 5 (e.t ) 28 UDHB, Ulaşan Erişen Türkiye, T.C. Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Yayınları, Ankara,

20 ve sivil havacılık sektörünün etkin bir rol oynadığı görülmüştür. 29 Sivil havacılığın varlığı bu bağlamda göz ardı edilemeyecek derecede önemlidir. Sivil hava taşımacılığı, turizm sektörünün gelişmesinde önemli katkıları olan ve dolayısıyla ekonomideki payı da küçümsenemeyecek dev bir sektördür lü yılların başlarında uçma hevesiyle başlayan sivil havacılık, giderek ticari amaçlara dönüşmüştür. Ülkemizde gerçekleşen son yıllardaki ülke GSYH na ortalama % 14 katkıda bulunma suretiyle Türkiye ekonomisinde önemli bir yeri olan ulaştırma sektöründeki talep, yaklaşık % 8 gibi büyük oranda artmıştır. Bu büyümenin içinde hava taşımacılığının talebi yıllık % 16 dan fazla bir artış gösterdiği belirlenmiştir. 30 Bu artış, sivil havacılığın Türkiye nin ticari etkinliklerinde büyük rol oynadığını ve dünya ölçeğinde en hızlı gelişen pazarlar arasında yer aldığının bir göstergesidir yılları arasında Türkiye deki havalimanları yolcu trafiği incelendiğinde yolcu sayısının yılda ortalama % 10,5 artış sağladığı gözlemlenmiştir. Son 10 yıla bakıldığında ise havayolu taşımacılığı büyüme hızını artırmış olup, yılları arasında havalimanları yolcu trafiği yılda ortalama % 16, uçak trafiği yılda ortalama % 11 ve kargo trafiği yılda ortalama % 9 artış göstermiştir. 31 Belirtilen bu sayılardan anlaşılacağı üzere Türkiye de sivil havacılık sektörü kuruluşundan beri gelişim göstermiş, son 10 yılda gelişim hızı daha da artmıştır. Türkiye nin sivil havacılık sektöründeki yerini 31 Aralık 2012 tarihi itibariyle incelediğimizde aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür; 32 i. 15 i hava yolu şirketi olmak üzere toplam 173 havacılık işletmesi, ii. Devamlı uçak seferlerine açık toplam 49 havalimanı ve 54 heliport, iii. 370 i havayolu şirketlerinde toplam hava aracı, iv. 3 ü A grubu (TGS, Çelebi, Havaş), toplam 47 yer hizmetleri kuruluşu, v. 30 uçuş ve tip eğitim kuruluşu, 35 bakım organizasyonu. 29 S. Ünlü, Eylül Olaylarının Uluslararası Sivil Havacılık Güvenliğine Etkileri Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2009, s A. E. Yazgan & S. Yiğit, Türk Sivil Havacılık Sektörünün Uluslararası Rekabetçilik Düzeyinin Analizi Selçuk Üniversitesi İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 25: , 2013, s T.C. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, Herkes İçin Ulaşım ve Hızlı Erişim 11. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Şurası 2013, s TOBB, Türkiye Sivil Havacılık Meclisi Sektör Raporu, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Yayınları, Ankara, 2013, s

21 2015 yılı verilerine göre toplam uçak trafiği; iç hatlarda % 10,8, ( ), dış hatlarda % 4,9 ( ) artışla % 8,2 lik bir artışla e ulaşmıştır. Yolcu trafiğine bakıldığında ise, iç hatlarda % 17,5 artışla , dış hatlarda % 4,9 artışla olmuştur. Aralık ayı iç hat yolcu trafiği artışına en çok katkıyı sırasıyla, eklenen iç hat yolcusu ve % 26 artış ile İstanbul Sabiha Gökçen Havalimanı ile eklenen iç hat yolcusu ve % 35 artış ile Ankara Esenboğa Havalimanları sağlamıştır yılına kadar her yıl ortalama yüzde 4,8 büyüyerek iki katına çıkacağı tahmin edilen sivil havacılık sektöründe önemli aktörler olan Airbus ve Boeing firmalarının 2030 yılı öngörülerinde mevcut uçak sayısının e yükseleceği görülmektedir yılında Türkiye deki mevcut olan 47 havaalanı sayısının 80 e çıkartılması, yılda 386 milyon yolcu taşınması, uçak sayısının da 750 ye yükselmesi hedeflenmektedir. Türkiye deki havayolu şirketlerinin uçak sayısı % 137, koltuk kapasitesi % 141, kargo kapasitesi % 441 artmış, yurtiçi ve yurtdışı uçulan nokta sayısı 288 e ulaşmıştır yılı verilerine göre; 13 havayolu işletmesinde 385 uçak, 214 hava taksi işletmesinde, 283 genel havacılık işletmelerinde, 203 balon, 58 zirai ilaçlama işletmelerinde olmak üzere hava aracı sayısı e yükselmiştir yılı verilerine göre ise; 540 uçak, 231 hava taksi işletmesinde, 347 genel havacılık işletmelerinde, 237 balon, 62 zirai ilaçlama işletmelerinde olmak üzere hava aracı sayısı ise, ye yükselmiştir. 35 Korul ve Küçükönal, Türk sivil havacılık sisteminin yapısal analizini yaptıkları çalışmada, Türkiye de sivil havacılığı düzenleyen kurumlar olarak Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM), Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ), Demiryolları, Limanlar, Havaalanları İnşaatı Genel Müdürlüğü (DLHİ) ve Başbakanlık Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü nü sıralamaktadırlar. 36 İleri teknoloji gerektiren ve sınır tanımaz özelliğe sahip havacılık endüstrisinde ülkemiz, uluslararası havacılık gelişmelerini yakından takip etmek ve çağın gereklerini yerine getirmek için çeşitli uluslararası teşkilatlara üye olmuştur: 1945 te ICAO nun kurucu üyesi, 1956 da 33 T.C. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, 2016, ( ) 34 SHGM, Faaliyet Raporu 2013 s.27 ( ) 35 SHGM, Faaliyet Raporu 2016, s.27 (e.t ) 36 V. Korul & H. Küçükönal, Türk Sivil Havacılık Sisteminin Yapısal Analizi, 2003, s.27 (e.t ) 13

22 Avrupa Sivil Havacılık Konferansı nın (ECAC) kurucu üyesi olan ülkemiz Avrupa Seyrüsefer Emniyeti Teşkilatı na (EUROCONTROL) da üye durumdadır lerden sonra Türk Sivil Havacılığındaki gelişmelere paralel olarak, konumu itibariyle üç saatlik uçuşla 52 ülkeye gidilen ülkemizde 2000 li yıllardan bu yana büyük değişimler yaşanmıştır de devlet tarafından Hava Yolları Devlet İşletmesi adıyla kurulan ve bugünkü adıyla Türk Hava Yolları (THY) 1990 a kadar ülkemizin tek hava yolu ticareti kurumu olmuştur. Özel hava yolu şirketlerinin çoğalmasına öncülük eden THY nin % 50 THY ve Lufthansa nın % 50 ortaklığıyla Sunexpress Havayolları kurulmuş, bunu 1990 da kurulan Pegasus ve 1992 de kurulan Onur Air takip etmiştir yılında Öger Holding A.Ş. tarafından kurulan Atlasjet Havacılık A.Ş., 2015 yılında kurumsal kimlik değişimine giderek Atlasglobal Havayolları olarak sektörde faaliyete devam etmektedir yılında THY nin bir alt markası olarak, geniş halk kitlelerinin havayolu ulaşımında faydalanabilmesi amacıyla Uçmayan Kalmasın sloganıyla Anadolujet kurulmuştur. Artık Türkiye de sivil havacılıkta bir rekabet dönemi başlamıştır. İlk kez Yap-İşlet-Devret modeli uygulamaya geçilmiş ve havalimanı sayıları arttırılmaya başlanmıştır. İç ve dış hatlardaki toplam yolcu sayısı Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı (UDHB) verilerine göre 2003 te iken 2012 de bu sayı yaklaşık yüzde 67 lik bir artışla e yükselmiştir. Bir diğer ilgi çekici istatistik ise 2003 yılında iç hat yolcu trafiği yüzde 26 iken 2013 te bunun dış hat ile aynı seviyeye gelmesidir. Türkiye dış hatlar yolcu sayısı açısından dünyada 10. sırada yer alırken iç hatlarda 14. sırada yer almaktadır. 38 Aşağıdaki tablolarda 2016 yılı itibariyle havayolu şirketleri uçak sayıları ve havayolu şirketleri gösterilmektedir; 39 Havayolu Şirketleri Uçak Sayıları THY A.O Güneş Ekspres Havacılık A.Ş Pegasus Hava Taşımacılık A.Ş Onur Air Taşımacılık A.Ş MNG Hava Yolları ve Taşımacılık A.Ş SHGM, Faaliyet Raporu, E. Karatay, M. Şahin, P. Yalçın & Y. Kırtılığlu, Sivil Havacılık Sektörünün Ulusal ve Uluslararası Düzeyde İncelenmesi, (e.t ); Atlasglobal, (2015). (e.t ); Anadolujet, (2015). (e.t ) 39 SHGM, Faaliyet Raporu 2016, s.27 (e.t ) 14

23 AtlasJet Havacılık A.Ş Hürkuş Hava Yolu Taşımacılık ve Ticaret A.Ş. 8 8 ULS Havayolları Kargo Taşımacılık A.Ş. 3 3 Turistik Hava Taşımacılık A.Ş ACT Hava Yolları A.Ş. 7 7 IHY İzmir Hava Yolları A.Ş. 7 8 Tailwind Havayolları A.Ş. 7 5 BoraJet Havacılık Taşımacılık Uçak Bakım Onarım Tic. A.Ş TOPLAM Tablo 2. Havayolu Şirketleri Uçak Sayıları ( ) Havayolu Şirketleri Yolcu Uçağı Koltuk Kapasite Kargo Uçağı Yük Kap. (Kg.) Toplam Uçak THY A.O Güneş Ekspres Havacılık A.Ş Pegasus Hava Taşımacılık A.Ş Onur Air Taşımacılık A.Ş MNG Hava Yolları ve Taşımacılık A.Ş AtlasJet Havacılık A.Ş Hürkuş Hava Yolu Taşımacılık ve Ticaret A.Ş. ULS Havayolları Kargo Taşımacılık A.Ş Turistik Hava Taşımacılık A.Ş ACT Hava Yolları A.Ş IHY İzmir Hava Yolları A.Ş Tailwind Havayolları A.Ş BoraJet Havacılık Taşımacılık Uçak Bakım Onarım Tic. A.Ş. TOPLAM Tablo 3. Havayolu Şirketleri 1980 lerin ikinci yarısından itibaren devletin asli görevlerine dönmesi ve ticari işletmecilikten çekilmesi yaklaşımı ile birlikte, Türkiye gündeminde özelleştirme olgusu ortaya çıkmıştır. 40 Bu yaklaşım hava taşımacılığı sektörü de etkisi altına almış ve bu bağlamda yer hizmetleri sunan Havaş ve ikram hizmeti sunan Usaş özelleştirilmiştir. 40 C. G. Özenen, Havaalanı Yatırımlarında Özelleştirme: Dünyadaki Uygulamalar ve Türkiye İçin Öneriler Uzmanlık Tezi, DPT, Ankara, 2003, s.97 15

24 Türkiye de havaalanlarında yer hizmeti, ikram, temsil, gözetim ve yönetim ile uçak özel güvenlik hizmeti veren çok sayıda işletme faaliyet göstermektedirler yılında Türkiye nin ilk yer hizmetleri işletmesi olarak yer hizmetleri ve ikram hizmeti sunmak üzere devlet tarafından kurulan Havaş AŞ, yer hizmetleri bölümü 1995 yılında, hisselerinin % 60 ı Park Holding Grubuna satılarak özelleştirilmiştir. İşletmenin ikram hizmetleri de 1987 yılında Usaş adı altında ayrılarak özelleştirilmiştir yılında Ankara Esenboğa Havaalanında Türkiye nin ilk özel yer hizmetleri işletmesi olarak Çelebi Hava Servisi AŞ kurulmuştur. Günümüzde havaalanlarında yerli ve yabancı havayolu işletmelerine yer hizmeti veren Havaş ve Çelebi şirketleri pazarı yaklaşık % 50 olarak paylaşmaktadırlar. 41 Heaş AŞ de 8 Ocak 2001 den bu yana işletmesini yapmış olduğu Sabiha Gökçen Havaalanını yer hizmetleri, akaryakıt, terminal, antrepo işletmeciliğini Temmuz 2007 de yapılan bir ihale sonucunda 1 Mayıs 2008 tarihinden itibaren Limak-GMR-Malaysia Airports 3 lü konsorsiyumu tarafından kurulan İSG (İstanbul Sabiha Gökçen Havalimanı Yapım Yatırım ve İşletim AŞ ye devretmiş olup Sabiha Gökçen Havalimanında ihtiyaç duyulan yer hizmeti faaliyetlerini sürdürmektedir yılında yapılan TOBB çalışmasına göre100, sivil havacılık sektörü satış gelirlerinde, havayolu şirketleri % 72, havalimanı-terminal işleticileri % 18,6, yer hizmetleri kuruluşları % 4,4, bakım, onarım, yenileme şirketleri % 3 ve ikram kuruluşları % 2 pay sahibidir. Sivil havacılık sektörümüzün gerek toplam uçuş faaliyetleri gerekse satış gelirleri olarak en önemli işletmesi Türk Hava Yolları A.O. (THY) olup THY nin havayolu şirketleri içindeki satış geliri payı yaklaşık % 64, ortak/sahip olduğu Sun-Express, THY Technic, TGS ve Turkish DO&CO da dikkate alındığında toplam satış gelirleri içindeki payı da % 50 dolayındadır. 43 Sivil havacılık gelirlerinin büyük bir bölümünün yurt dışı kaynaklı olduğu dikkate alındığında, GSYH nin yanı sıra, toplam ihracata olan katkı da önemli bir değerdir. Bilindiği üzere, GSYH değeri, nihai mal veya hizmet bedeli şeklinde belirlenmekte ve hesaplamalarda gerçek katma değer dikkate alınmaktadır. Bu bağlamda, sivil havacılık sektörünün GSYH içindeki payının belirlenmesinde nihai ürünün uçuşun kendisi olduğu ve bilet/taşıma ücretinin 41 Korul & Küçükönal, 2003, s (e.t ) 43 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Türkiye Sivil Havacılık Meclisi Sektör Raporu 2011, TOBB Yayınları, Ankara, 2012, s

25 havayolu şirketi tarafından ödenen havalimanı hizmetleri, yer hizmetleri, bakım hizmetleri, yakıt hizmetleri vb. giderleri de kapsadığı dikkate alınarak esas alınması gereken gelirlerin; 44 i. Yerli havayolu şirketleri yolcu bilet (ek hizmetler dâhil) satışları, ii. Yerli havayolu şirketleri kargo taşıma hizmet gelirleri, iii. Havalimanı terminallerinde yolculara yönelik hizmet/mal (mağaza, yiyecek/içecek vb.) satış gelirleri, iv. Yerli havacılık şirketlerinin yabancı havayolu şirketlerine Türk havalimanlarında verdikleri hizmetlerin (yer hizmetleri, ikram, uçak bakım, vb.) gelirleri, v. DHMİ Genel Müdürlüğü üst geçiş gelirleri ile yabancı havayolu şirketlerinden kaynaklanan diğer (hava seyrüsefer, konma-konaklama, vb.) gelirleri, vi. Yolcu ve müşteriden (kargo) kaynaklanan diğer gelirler olması gerekmektedir. Bu kapsamın, ayrıntılı çalışmalar ile daha da detaylandırılması mümkündür. Türkiye de, ulaşım türleri arasındaki taşıma paylarına bakıldığında, uzun yıllar % 2,5 lar seviyesinde kalan havayolu taşımacılığının yurt içi yolcu taşımacılığındaki payı % 7,82 ye yükselmiştir. Bu gelişmede, 2003 yılı sonrasında uygulanmaya başlanan bölgesel havacılık politikalarının katkısı aşikârdır hedefleri kapsamında, iç hatlarda yolcu taşımacılığı payının % 14 lere yükselmesi öngörülmektedir yılından itibaren özel havayolu işletmelerinin de iç hatlarda uçuş gerçekleştirmeye başlamasıyla yurt içi uçuşlarda tekel konumu ortadan kalkan THY nin pazar payı, zamanla azalmakla birlikte halen önemli bir düzeydedir yılında toplam iç hat yolcularının %27,1 i, dış hat yolcularının %41,6 sı THY tarafından taşınmıştır. THY, 2015 verilerine göre yurtdışında 235 noktaya gerçekleştirdiği uçuşlarla dünyanın en fazla noktasına uçan havayolu şirketi olmuştur. Şirketin kademeli olarak artan küresel pazar payının 2016 yılında %2 ye ulaştığı tahmin edilmektedir Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği,.2012, s T.C. Ulaştırma Bakanlığı, Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023, Ankara, D.S. Kaya, (2016). Havayolu Yolcu taşımacılığı Sektörü, Türkiye İş Bankası, İktisadi Araştırmalar Bölümü, s (e.t ) 17

26 Türkiye de Havacılık Otoritesi Ülkemizde sivil havacılık sektöründe var olan bu kurumlar sektörde ana hizmetleri yerine getiren ve sektörle ilgili düzenlemeleri yapan kamu kuruluşları havacılık kurumları olarak adlandırılmaktadır. Bu kurumlar; Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM), Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ), Demiryolları, Limanlar, Havaalanları İnşaatı Genel Müdürlüğü (DLHİ), Başbakanlık Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü dür Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) 1912 yılında bugünkü Atatürk Hava Limanı nın hemen yakınındaki Sefaköy de, tesis olarak iki hangar ve küçük bir meydanda başlayan ülkemizin ilk havacılık çalışmaları 1925 yılında kurulan Türk Tayyare Cemiyeti ile kurumsal olarak temellendirilmiştir. Daha sonra bu cemiyete günümüzde de kullanılan Türk Hava Kurumu adı verilmiştir. Ardından 1933 yılında beş uçaklık küçük bir filo ile Türk Hava Postaları adı ile başlatılan ilk sivil hava taşımacılığı Milli Savunma Bakanlığı'na bağlı olarak kurulmuştur. Dünyada sivil havacılığındaki hızlı gelişmeler karşısında ulusal çıkarlarımızı korumak adına 1954 yılında Ulaştırma Bakanlığı bünyesinde kurulan Sivil Havacılık Dairesi Başkanlığı 1987 yılında Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü olarak günün koşullarına göre yeniden yapılandırılmıştır. Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü, 2005 e kadar Ulaştırma Bakanlığı nın ana hizmet birimi olarak hizmet görmüş ve bu tarihte özelleştirilmiştir. Bugün, ülkemizdeki havacılık faaliyetleri, 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu ve bu kapsamda yayımlanmış olan İdari ve Teknik Yönetmelikler ve Havacılık Talimatları çerçevesinde yürütülmektedir. 47 Vizyonunu sivil havacılık alanında güçlü, özerk ve katılımcı kurumsal yapıya, küresel düzeyde etkin ve saygın konuma sahip olmak olarak, misyonunu da Türk sivil havacılığının güvenirliğini ve sürdürülebilir gelişimini sağlamak olarak belirleyen SHGM nin topluma hizmet, başarı arzusu, emniyet, dürüstlük, temizlik ve yanıt verebilme ilkeleri doğrultusunda oluşturduğu kalite politikası ise; sivil havacılığın uçuş emniyet ve güvenliği ile sürdürülebilir gelişimi esaslarına bağlı, mükemmelliği hedefleyen bir anlayış içerisinde tüm paydaşlara açık, katılımcı, etik ilkelere bağlı, sistemi sürekli iyileştirmeye yönelik, etkin ve saygın bir sivil havacılık yönetim hizmeti sunmaktır. Kurumun amaç ve hedefleri ise; dünya sivil havacılık sektöründe uluslararası düzeyde saygınlığı artırmak, sivil havacılığın sürdürülebilir gelişimini 47 SHGM Stratejik Planı, , 18