Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 61, Aralık 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 6, Aralık 07, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Yrd. Doç. Dr. Yeliz TEPE Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü yelizkindap@gmail.com Prof. Dr. Melike SAYIL TED Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü ANNENİN ERGENDEN AYRILMA KAYGISI, EBEVEYNLİK UYGULA- MALARI VE ERGENİN SONUÇ DAVRANIŞLARI ARASINDAKİ İLİŞKİ- LER Öz Ergenlik döneminde, ergen çocuğun anneden ve aileden uzaklaşmasından duyulan endişe, annenin ayrılma kaygısı olarak tanımlanmaktadır. Annenin ayrılma kaygısının, ergenin özerklik ihtiyacını destekleyen ve engelleyen ebeveynlik uygulamaları üzerindeki rolü az sayıda araştırmada incelenmiştir. Dolayısıyla bu araştırma, annenin ayrılma kaygısının ergenin sonuç davranışlarıyla olan ilişkisinde ergenin özerklik ihtiyacını destekleyen ve engelleyen ebeveynlik uygulamalarının aracı rolünü incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırmaya 94 ergen (68 i kız, 6 i erkek) ve anneleri katılmıştır. Ergenlerin yaş ranjı olup, yaş ortalaması 5.7 dir (S =.84). Araştırmada Ebeveynin Ergenden Ayrılma Kaygısı, Güçler ve Güçlükler Anketi, Psikolojik Kontrol ve Özerk İradeyi Destekleme ölçekleri kullanılmıştır. Yapısal eşitlik modeli sonucunda, hem kızlarda hem de erkeklerde ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygının psikolojik kontrolü pozitif yönde yordadığı ve bu yolla ergenin problem davranışlarıyla pozitif yönde ilişkili olduğu; buna karşı güvenli üs rolünden memnuniyetin özerk iradeyi destekleme uygulamasıyla pozitif yönde ilişkili olduğu ve bu yolla hem kızlarda hem de erkeklerde daha fazla olumlu sosyal davranışlarla ilişkili olduğu, sadece erkeklerde problem davranışlarla negatif yönde ilişkili olduğu bulunmuş ve bulgular ilgili kuram çerçevesinde tartışılmıştır. Anahtar kelimeler: Annenin Ayrılma Kaygısı, Psikolojik Kontrol, Özerk İradeyi Destekleme, Kendini Belirleme Kuramı TUBİTAK Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Projeleri kapsamında desteklenmiştir: SOBAG 08K55.

2 RELATIONSHIPS BETWEEN A MATERNAL SEPARATION ANXIETY, PARENTAL PRACTICES AND OUTCOME BEHAVIOR Abstract In adolescence, concerns about adolescent s distancing from mother and family is defined as mother s seperation anxiety. Research about the influence of mother s seperation anxiety on autonomy supportive parenting practices is very limited. Thereby, the aim of this research is to examine the mediating role of autonomy supportive and controling parenting practices between mother s -separation- anxiety and adolescent s outcome behaviours. 94 adolescents (68 female, 6 male) attented the study. Age range of the participants were and the mean age was 5.7 (S =.84). Parents of Adolescents Separation Anxiety Scale, Strengths and Difficulties Questionnaire, Psychological Control Questionnaire and Autonomy Support Questionnaire were administered. SEM results revealed that in both male and female participants, anxiety about adolescent s distancing predicted psychological control positively and thereby predicted adolescents problem behaviors positively. On the contrary, comfort with secure base role predicted autonomy supportive practices and thereby predicted positive prosocial behaviours in both male and female adolescents positively while also predicted problem behaviours only in male adolescents negatively. Results were discussed withing the scope of relavant literature. 6 Keywords: Adolescence, Parental Separation Anxiety, Psychological Control, Autonomy Support, Self Determination Theory ANNENİN ERGENDEN AYRILMA KAYGISI, EBEVEYNLİK UYGULAMALARI VE ERGENİN SONUÇ DAVRANIŞLARI ARASINDAKİ İLİŞKİLER Farklı kuramsal bakış acısına sahip psikologlar ebeveyn-çocuk ayrılığının sosyo-duygusal gelişimi anlamada önemli bir yer tuttuğu konusunda hem fikirdir. Gerçek bir ayrılık durumuna veya bir ayrılma tehdidine verilen tepkiler, ilişkinin güven ve bağlanma kalitesi gibi önemli özellikleriyle bağlantılıdır. Ayrılma tepkileri önemli kişiden ayrı kalmaya ilişkin kaygılar, kayıp veya kayıp tehdidi karşısında üzüntü, yakın kalmaya karşın kızgınlık gibi farklılık gösterebilmektedir (Hock, McBride ve Gnezda, 989). Anne ve babanın çocuklarından ayrılmaya ilişkin yaşadıkları kaygı ebeveynin ayrılma kaygısı olarak adlandırılmakta ve "ayrılığa bağlı olarak yaşanan olumsuz duygusal durum" olarak tanımlanmaktadır (Hock ve ark., 989). İlgili yazın incelendiğinde ebeveynlerin bebeklerinden ve küçük çocuklarından ayrılma durumları ve bu durumlardaki duygularının sıklıkla incelendiği (Deater-Deckard, Scarr, McCartney ve Eisenberg, 994; Fein, Gariboldi ve Boni, 99; Hock ve Schirtzinger, 99; Stifter, Coulehan ve Fish, 99; Wood, 006) buna karşı ebeveynlerin ergen çocuklarından ayrılmalarına ve bu ayrılma durumundaki duygularının sınırlı sayıda araştırmada incelendiği görülmüştür. Ergenlik dönemi ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkinin değiştiği, özerkleşmenin ön plana çıktığı bir dönem olduğu bilinmektedir. Bu gelişimsel süreçte ergenler ilişkilerini yeniden tanımlamakta ve ebeveynler de bu sürecin aktif bir parçası olmaktadır (Erdem ve Kabasakal, 06). Dolayısıyla ergenlik döneminde bir çocuğa sahip ebeveynlerin ergen çocuğunun ayrılma sürecine verdiği tepkilerinin ve bu sürece dair duygu ve deneyimlerinin incelenmesinin ergenin sosyal işlevselliği üzerindeki etkilerini anlamada önem olduğu düşünülmektedir. Bu araştırmanın amacı ebeveynlerin ergen

3 çocuklarından ayrılmaya dair kaygılarının kendi ebeveynlik uygulamalarıyla ilişkisi ve ergenin işlevselliğiyle ilişkisini ortaya koymaktır. İlgili yazında annenin ayrılma kaygısı annenin çocuktan uzaklaşmasıyla ilgili endişelerini içeren bir duygu olarak tanımlanmakla birlikte, günümüzde annenin ergenden ayrılık kaygısının her zaman olumsuz bir duygu olmadığı gösterilmiş ve ayrılma kaygısı iki ayrı boyutta incelenmeye başlanmıştır (Hock, Ebelly, Botler-Haring, Ellwager ve Wideman, 00). Hock ve arkadaşları (00) ebeveynin ayrılık kaygısını "ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı" ve "güvenli üs rolünden memnuniyet" olmak üzere iki boyutta incelemektedir. Her iki boyut da çocuğun bireyselselleşme sürecine annenin katılımını ifade etmekle birlikte ebeveynin bu süreçte gösterdiği tepkinin niteliği acısından farklılık göstermektedir. Annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygıda ergenin özerklik ve kendini düzenleme ihtiyacının reddedilmesi söz konusuyken; güvenli üs rolünden memnuniyet duyan anne, aileden uzaklaşan ve özerkliği artan ergenin ihtiyacı olduğunda erişilebilir durumdadır. Dolayısıyla ayrılık kaygısını bu şekilde yaşayan ebeveynlerin çocuklarının özerkliğini rahat karşılayabildikleri düşünülmektedir. Ebeveynin ergenden ayrılma kaygısı ile ergenin gelişimsel sonuçları arasındaki ilişkinin sınırlı sayıda araştırmada incelendiği görülmüştür. Yapılan bir araştırmada ebeveynin ayrılık kaygısı ve ergenin psikososyal gelişimi arasında doğrudan bir ilişki bulunmuş; annelerin güvenli üs rolünden memnuniyetinin ergenlerin kimlik gelişimi ile pozitif yönde ilişkili olduğu gösterilmiştir. Babaların ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygı sadece kızlarda kimlik gelişimi ile negatif yönde ilişkili bulunmuştur (Bartle-Haring, Brucker ve Hock, 00). Yapılan bir başka araştırmada hem annenin hem de babanın ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının, ergenin depresyon ve yalnızlık düzeyiyle pozitif yönde; benlik saygısıyla negatif yönde ilişkili olduğu; buna karşı anne ve babanın güvenli üs rolünden duyduğu memnuniyetin ergenin sonuç değişkenleriyle ilişkili olmadığı gösterilmiştir (Soenens, Vansteenkiste, Duriez ve Goossens, 006). 64 Ergenliğin önemli gelişimsel görevlerinden biri olan özerklik Kendini Belirleme Kuramı'nın (KBK) temel ilgi alanlarından biridir. Kurama göre özerklik bireyin eylemlerini başlatması, sürdürmesi, sonlandırması, davranışlarını kendi iradesiyle düzenleyebilmesi; bir başka deyişle, kendi kendini belirleyebilmesi olarak tanımlanmaktadır. KBK ya göre sosyal çevre, özellikle de ebeveynler, davranışların kontrollü değil de özerk olarak düzenlenmesini engelleyici ya da iyileştirici bir rol oynayabilmektedir (Deci, Eghrari, Patrick ve Leone, 994; Grolnick, Deci ve Ryan, 997). Bu noktada kuram özerkliği destekleyici ve kontrol edici çevre (sosyalizasyon) kavramlarını temel almaktadır. Özerkliği destekleyici çevrenin önemli bir göstergesi olan ebeveynin özerk iradeyi desteklemesi, çocuğa seçim yapma fırsatı sağladığı ve onun özerk iradeyle davranmasına izin verdiği için içselleştirme sürecini, yani davranışların özerk bir şekilde düzenlenmesini kolaylaştırmaktadır. Dolayısıyla, KBK bakış açışında ebeveynin özerk iradeyi desteklemesi, çocuğun bakış açısını alarak empati kurabilen, çocuğun seçim yapmasını sağlayan, minimum düzeyde kontrol ve güç uygulayan ve çocukların kendi değer ve ilgilerini oluşturmasına ve bu doğrultuda hareket etmesine yardımcı olan ebeveynlik özellikleriyle tanımlanmaktadır (Grolnick ve ark., 997). Birçok araştırmada ebeveynin özerk iradeyi desteklemesinin çocukların ve ergenlerin olumlu gelişimsel sonuçlarını artırdığı gösterilmiştir (Grolnick, Ryan ve Deci, 99; Kındap, 0; Soenens ve Vansteenkiste, 00). Yapılan araştırmalarda annelerinden yüksek düzeyde özerklik desteği algılayan öğrencilerin daha çok olumlu sosyal davranış sergiledikleri (Kındap, 0; Roth, 008) ve daha olumlu kendilik algısına sahip oldukları gösterilmiştir (Silk, Morris, Kanaya ve Steinberg, 00; Soenens ve ark., 007; Soenens, Vansteenkiste

4 ve Sierens, 009). Özerkliği destekleyen ebeveynlerin, ergenlikteki doğal özerkleşme eğilimlerini destekledikleri, çocuklarının bu süreçte kendi seçim ve tercihlerini yapmalarını önemsedikleri bilinmektedir. Ergenin bu yöndeki davranışlarının, özerkliği destekleyen anneler tarafından kaygı yaratacak bir durum olarak değil normal ve olması gereken süreçler olarak algılanması nedeniyle ebeveynin güvenli üs rolünden memnuniyetiyle pozitif yönde ilişkili olacağı; tam tersine özerkliği destekleyici ebeveynliğin ayrılık kaygısıyla ilişkili olmayacağı düşünülmektedir. Nitekim ülkemizde yapılan bir araştırmada annenin ergenden ayrılma kaygısı ve özerk iradeyi destekleme arasındaki ilişki incelenmiş ve ergenden ayrılma kaygısının özerk iradeyi destekleme ebeveynlik uygulamasını yordamadığı görülmüştür (Erkmen, 0). Ancak ebeveynin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile ergenin özerkliğini destekleme ebeveynlik uygulaması arasındaki ilişkiyi ele alan bir çalışmaya rastlanmamıştır. Özerkliği destekleyici çevrenin aksine, kontrol edici çevre ise bireylerin düşünce, davranış ya da özellikle hislerinin baskı yoluyla kontrol edilmesi olarak tanımlanmaktadır. KBK yla ilgili yazında ebeveynin psikolojik kontrolü, özerkliği kontrol edici çevrenin önemli bir göstergesi olarak ele alınmaktadır (Assor, Roth ve Deci, 004; Soenens ve Vansteenkiste, 005). Psikolojik kontrol çocuğun duygusal ve psikolojik ihtiyaçlarına duyarlı olmayan, özerklik geliştirmesini ve bağımsızlığını engelleyen sosyalleştirme olarak tanımlanmaktadır (Barber, 996, sayfa, 99). Psikolojik kontrol ebeveynin çocuğun duygularına, düşüncelerine müdahale eden, bunları kendi isteğine göre şekillendiren ve çocuğun ebeveyne bağlanmasını bozan davranışlarına karşılık gelmektedir. Bu davranışlar ebeveyn ve çocuk arasındaki psikoduygusal sınırları ortadan kaldırmakta çocuğun benlik ve kimlik gelişimine zarar vermektedir (Barber ve Harmon, 00, sayfa 5). Çocukları üzerinde psikolojik kontrol uygulayan ebeveynler, sevgiyi esirgeme, suçluluk yaratma ve utandırma gibi, çocuğun kendi kendini düzenlemesine müdahale eden ve hem ebeveyn-çocuk ilişkisine hem de çocuğun gelişimine olumsuz etkileri olabilecek stratejiler kullanmaktadırlar (Barber, 996). İlgili yazında, psikolojik kontrolün içselleştirme problem belirtileriyle ilişkili olduğu kadar (Barber ve Olsen, 997; Bean, Barber ve Crane, 006; Garber, Robinson, ve Valentiner, 997; Soenens, Vansteenkiste, Luyten, Duriez ve Goossens, 005b; Wang, Pomerantz ve Chen, 007) dışsallaştırma problem belirtileriyle de ilişkili olduğu gösterilmiştir (Barber, 996; Conger, Conger ve Scaramella, 997; DeKemp, Scholte, Overbeek ve Engels, 006; Herman, Dornbusch, Herron ve Herting, 997; Kındap, Sayıl ve Kumru, 008; Rogers, Buchanan ve Winchell, 00). 65 Genel olarak kontrolcü ebeveynler ve özellikle psikolojik kontrol uygulayan ebeveynler ayrılık kaygısı duyan (Wood, 006), aşırı koruyucu (Parker, 98) ve sahiplenici (Barber ve Harmon, 00) ebeveynler olarak tanımlanmaktadır. Bu açıklamalardaki ortak nokta kontrolcü ebeveynlik stilinin ebeveynin ergenin bağımsızlığına ve ayrılığına toleransının olmamasıdır (Hock ve ark., 00). Psikolojik kontrol uygulayan aileler ile ilişkilerinde sınırları olmayan (enmeshed) aileler benzer özellikler göstermektedirler (Barber ve Buehler, 996). Buna bağlı olarak psikolojik kontrol uygulayan ebeveynler, çocuklarını fazlaca sahiplenmekte, kendilerine bağımlı kalmalarını desteklemekte ve çocukları ile aralarındaki duygusal bağa aşırı düşkün olmaktadırlar (Barber ve Harmon, 00). Büyük ölçüde çocuklarının kendilerine bağımlılığını destekleyen anneler ergenlikle birlikte çocuklarının özerklik ihtiyacı ile başa çıkmakta zorlanmaktadırlar. Bowlby nin (97, 988) vurguladığı gibi bu ebeveynler çocuklarının özerkliğini kendilerinden uzaklaşma olarak yorumlamaktadırlar. Bu ebeveynler için, çocuklarının özerkliği bir kayıp yaşama tehdidini beraberinde getirmektedir (Bowlby, 97). Bu tehdide karşı gösterilen tepkiler

5 çocuktan ayrılığa ilişkin kaygılar veya çocuğun ebeveynin yakınında olmadığı durumlarda üzüntü ve kızgınlık şeklinde olabilmektedir (Hock, McBride ve Gnezda, 989). Araştırmalarda annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygı ve güvenli üs rolünden memnuniyeti arasında pozitif yönde bir ilişki olduğu gösterilmesine rağmen her iki boyutun ebeveyn ve ergenin psikososyal işlevselliğiyle olan ilişki örüntüsünün farklılaştığı, annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygısının güvenli üs rolünde memnuniyete göre uyumsuz ebeveynlik yönelimiyle ilişkili olduğu gösterilmiştir (Bartle-Haring ve ark., 00; Hock ve ark., 00; Soenens ve ark., 006). Örneğin Soenens ve arkadaşları (006) annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygısının psikolojik kontrolle pozitif yönde; güvenli üs rolünde memnuniyetin ise psikolojik kontrolle negatif yönde ilişkili olduğu gösterilmiştir. Ayrıca anılan araştırmada annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygı arttıkça psikolojik kontrolün de arttığı ve bu yolla ergenin iyi olma halinin azaldığı; buna karşı güvenli üs rolünden memnuniyetin ergeni psikolojik kontrolün ergenin iyi olma hali üzerindeki olumsuz etkisine karşı koruduğu gösterilmiştir. Yapılan bir başka araştırmada hem anne hem de babanın ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının bağımlılık yönelimli psikolojik kontrolü (dependency-oriented psychological control) pozitif yönde yordadığı bulunmuştur (Soenens, Vansteenkiste ve Luyten, 00). Benzer şekilde yapılan bir başka araştırmada hem anne hem de babanın ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının bağımlılık yönelimli psikolojik kontrolü pozitif yönde yordadığı; buna karşı güvenli üs rolünden memnuniyetin bağımlılık yönelimli psikolojik kontrolü yordamadığı gösterilmiştir (Kins, Soenens ve Beyers, 0). Ülkemizde yapılan bir araştırmada ise annenin ergenden ayrılma kaygısının ebeveynin psikolojik kontrol uygulamasını yordamadığı görülmüştür (Erkmen, 0). 66 Buraya kadar sunulan alan yazınından da anlaşılacağı üzere annenin ayrılma kaygısının, ergenin özerklik ihtiyacını destekleyen ve engelleyen ebeveynlik uygulamaları üzerindeki rolü, kendini belirleme kuramı bağlamında görece az sayıda araştırmada ele alınmıştır (bkz., Soenens ve ark., 006). Bu araştırmada annenin ergenin uzaklaşmasına verdiği tepkilerin KBK bağlamında destekleyici ve kontrol edici ebeveynlik uygulamaları olarak ele alınan özerk iradeyi destekleme ve psikolojik kontrol uygulamalarıyla ilişkisi ve ergenin sonuç değişkenleri üzerindeki rolünün belirlenmesi amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının psikolojik kontrol uygulamasıyla; güvenli üs rolünden memnuniyetin özerk iradeyi destekleme uygulamasıyla pozitif yönde ilişkili olacağı; annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının ergenin olumsuz gelişimsel sonuçlarıyla; güvenli üs rolünden memnuniyetinin olumlu gelişimsel sonuçlarla ilişkili olacağı beklenmektedir. Ayrıca annenin ergenin uzaklaşmasına verdiği tepkiler ile ergenin olumlu ve olumsuz sonuç davranışları arasındaki ilişkide özerkliği destekleyici ve kontrol edici ebeveynlik uygulamalarının aracı bir role sahip olacağı beklenmektedir. Örneklem Yöntem Bu araştırma, "Anne ve Baba Davranışları ile Ergenin İşlevselliği İlişkisinde Kendini Düzenlemenin Aracı Rolü" başlıklı araştırma projesinin ön çalışmasının bir parçasıdır. Proje örneklemini Ankara da bulunan orta SED olarak belirlenmiş semtlerdeki üç düz lisede ve. sınıflarda okuyan 585 ergen ve anne/babaları oluşturmaktadır. Bu araştırma örneklemini ise velisi araştırmaya katılmayı kabul eden ve onam formunu imzalayan toplam 94 ergen (68 i kız,

6 6 i erkek) ve anneleri oluşturmaktadır. Ergenlerin yaş ranjı olup, yaş ortalaması 5.7 dir (S =.84). Ergenlerin sınıflara göre dağılımı; 9. sınıftan 09 (%7.), 0. sınıftan 09 (%7.) ve. sınıftan 76 (%5.9) öğrenci şeklindedir. Ergenlerin annelerinin eğitim düzeyi 8 dereceli ( okuma yazma bilmiyor - 8 doktora mezunu) bir ölçek üzerinden değerlendirilmiş; annelerin %. inin ilkokul; %0. sinin ortaokul; %5.5 inin lise; %8.5 inin yüksekokul; %. ünün üniversite; %.4'ünün lisansüstü mezunu olduğu görülmüştür. Veri Toplama Araçları Ebeveynin Ergenden Ayrılma Kaygısı Ölçeği (Parents of Adolescents Separation Anxiety Scale- EEAKÖ). Hock ve arkadaşları (00) tarafından ebeveynin çocuğundan ayrılma kaygısını belirlemek için geliştirilmiştir. Otuz beş maddeden oluşan ölçekte iki alt boyut bulunmaktadır: Ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı (anxiety about adolescent distancing) alt boyutu ergenin akranları veya diğer yetişkinlerle kurduğu yakın ilişkilerin ve kendine güvenin artmasına bağlı olarak ergenin psikolojik ve fiziksel anlamda uzaklaşmasına ebeveynin gösterdiği kaygıyı yansıtmaktadır ("Çocuğum başka bir yetişkinin tavsiyesini benimkinden daha ciddiye aldığında bozulurum."). Güvenli üs rolünden memnuniyet (comfort with secure base role) alt boyutu ise ergenin bağımsızlaşıp evden ayrılmaya hazırlandığı süreçte ebeveynin hissettiği psikolojik ve fiziksel olarak ulaşılabilir olma sorumluluğunu yansıtmaktadır ("Çocuğum üzgün olduğunda bana geleceğini bilmek hoşuma gider."). Ölçek beş dereceli Likert (- kesinlikle katılmıyorum, 5- kesinlikle katılıyorum) üzerinden değerlendirilmektedir. Türkçeye uyarlama çalışması Sayıl ve arkadaşları (0) tarafından yapılmış olup anne formu için ölçeğin Cronbach alfa iç tutarlık katsayıları ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı boyutu için.84, güvenli üs rolünden memnuniyet alt boyutu için.8 olarak bulunmuştur. Baba formu için ölçeğin Cronbach alfa iç tutarlık katsayıları sırasıyla.84 ve.8 dir. Bu araştırma örnekleminde anne formu için alt ölçeklerin Cronbach alfa iç tutarlık katsayıları ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı boyutu için.8, güvenli üs rolünden memnuniyet alt boyutu için.79 olarak bulunmuştur. 67 Psikolojik Kontrol. Ebeveynlerin ergen üzerinde uyguladığı psikolojik kontrolü ölçmek amacıyla Barber (996) tarafından geliştirilen Psikolojik Kontrol Ölçeği kullanılmıştır. Toplam 8 madde ile ölçülen annenin uyguladığı psikolojik kontrol ( Herhangi bir şey hakkındaki hislerini ve düşüncelerini değiştirmeye çalıştığım olur. ; - hiç yapmam, 4- her zaman yaparım) dört dereceli üzerinden değerlendirilmektedir. Ölçeğin Cronbach Alfa iç tutarlık katsayısı anne için.85 dir (Barber, 996). Ölçeğin Türkçeye uyarlama çalışması Sayıl ve Kındap (00) tarafından yapılmış olup, ölçeğin Cronbach Alfa iç tutarlık katsayıları, ergen bildirimine göre anne formu için.86, baba formu için.89 olarak bulunmuştur. Bu araştırma örnekleminde annenin bildirdiği psikolojik kontrol ölçeği ele alınmış ve ölçeğin Cronbach Alfa iç tutarlık katsayısı.78 olarak bulunmuştur. Özerk İradeyi Destekleme. Kendini belirleme kuramı çerçevesinde ele alınan ebeveynin özerk iradeyi destekleme davranışları Grolnick ve arkadaşları (99) tarafından geliştirilen Çocukların Ebeveyn Algısı Ölçeği nin (Children's Perceptions of Parents Scale) Soenens ve arkadaşları (007) tarafından gözden geçirilmiş özerk iradeyi destekleme alt boyutu kullanılmıştır. Sekiz maddeden oluşan alt boyut beş dereceli likert üzerinden değerlendirilmektedir ( Başkalarının hoşuna gitmese bile çocuğumun fikirlerini söylemesini isterim. ; - kesinlikle katılmıyorum, 5- kesinlikle katılıyorum). Ölçeğin Cronbach Alfa iç tutarlık katsayısı.79 olarak bulmuştur (Soe-

7 nens ve ark., 007). Ölçeğin Türkçeye uyarlama çalışması Kındap (0) tarafından yapılmış olup ölçeğin bir maddesi atıldığında Cronbach Alfa iç tutarlık katsayısı annenin kendi bildirimine göre.76'ya yükseldiği görülmüştür. Bu araştırma örnekleminde ise ölçeğin Cronbach Alfa iç tutarlık katsayısı.78 olarak bulunmuştur. Sonuç Davranışlar. Ergenlerin duygusal ve davranışsal sorun davranışlarını belirlemek için Goodman (997) tarafından geliştirilen Güçler ve Güçlükler Anketi (Strengths and Difficulties Questionnaire) kullanılmıştır. Toplam 5 maddeden oluşan ölçek Duygusal Sorunlar, Davranış Sorunları, Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik, Akran Sorunları ve Sosyal Davranışlar olmak üzere beş alt ölçekten oluşmaktadır. Ölçek üç derece üzerinden değerlendirilmektedir (0- doğru değil, - kesinlikle doğru). Ölçeğin Türkçeye uyarlama çalışması Güvenir, Özbek, Baykara, Şentürk ve İncekaş (004) tarafından yapılmış olup, ölçeğin genişletilerek gözden geçirilmesi Eremsoy, Karancı ve Kazak-Berument (006) tarafından yapılmıştır. Bu araştırmada Eremsoy ve arkadaşlarının (006) uygulama formu temel alınmış ve ölçeğin Davranış Sorunları, Duygusal Sorunlar ve Olumlu Sosyal Davranışlar alt boyutları kullanılmış ve alt ölçeklerin sırasıyla Cronbach Alfa iç tutarlık katsayıları.69,.7 ve.67 olarak bulunmuştur. İşlem Araştırmanın uygulamaları, okul idaresinin ve ders sorumlusu öğretmenin uygun bulduğu ders saatlerinde öğrencilerle toplu olarak gerçekleştirilmiştir. Öğrencilere projenin kapsamıyla ilgili bilgi ve uygulamayla ilgili yönergeler verildikten sonra kimliklerinin gizli kalacağı ve gönüllülüğün esas alındığı belirtilmiştir. Öğrencilerden kişisel bilgi formuna isim yazmamaları buna karşılık öğrenci numaralarını belirtmeleri istenmiştir. Ölçek maddelerinin uzun olması nedeniyle uygulama üç oturumda (toplam olarak 80-0 dakika) tamamlanmıştır. 68 Bulgular Cinsiyet Farklılıklarıyla İlgili Analiz Sonuçları Araştırmada ele alınan değişkenlerde gözlenen cinsiyet farklılıklarını belirleyebilmek için yaşın kontrol edildiği üç ayrı MANCOVA yapılmıştır. Bunlar, annenin bildirdiği ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı ve güvenli üs rolünden memnuniyet alt ölçeklerini; özerk iradeyi destekleme ve psikolojik kontrol olmak üzere ebeveynlik davranışlarını; ve ergenin sonuç davranışlarını (davranış sorunları, duygusal sorunlar ve sosyal davranışlar) içeren analizlerdir. Ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı ve güvenli üs rolünden memnuniyet alt ölçekleri için yapılan analiz sonucunda alt ölçekler üzerinde ergen cinsiyetinin temel etkisinin anlamlı olduğu [Wilks' λ =.95; F(, 86) = 7.5, p <.00, η =.05] buna karşı ergenin yaşının temel etkisinin anlamlı olmadığı bulunmuştur [Wilks' λ =.99; F(, 86) =., p >.05]. Yapılan ileri analizlerin sonuçları, kız çocuğu olan annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygı (sırasıyla Ort. kadın =., S =.64; Ort. erkek =.9, S =.65; F(, 87) =.07, p <.00) ve güvenli üs rolünden memnuniyet puanlarının erkek çocuğu annelere göre yüksek olduğunu görülmüştür (sırasıyla Ort. kadın = 4.4, S =.4; Ort. erkek = 4., S =.49; F(, 87) =.8, p <.00). Annenin bildirdiği özerk iradeyi destekleme ve psikolojik kontrol uygulamaları üzerinde ergen cinsiyeti [Wilks' λ =.99; F(, 77) =.0, p >.05] ve yaş [Wilks' λ =.99; F(, 77) =.78, p >.05] temel etkisinin anlamlı olmadığı görülmüştür. Annenin ergen için bildirdiği sonuç davranışlar üzerindeki cinsiyet etkisi ise anlamlı olduğu [Wilks' λ =.95; F(, 85) = 4., p <.0, η =

8 .04] buna karşı yaş temel etkisinin anlamsız olduğu tespit edilmiştir [Wilks' λ =.99; F(, 85) =.4, p >.05]. Yapılan ileri analizler annelerin kız çocukları için bildirdiği olumlu sosyal davranış puanının erkek çocuğu olanlara göre daha yüksek olduğu görülmüştür (sırasıyla Ort. kadın =.60, S =.; Ort. erkek =.5, S =.; F(, 87) =.96, p <.05). Araştırmada ebeveynin ayrılma kaygısı ve ergenin sonuç davranışları arasındaki ilişkide ebeveynlik uygulamalarının aracı rolünü test etmek için Yapısal Eşitlik Modeli (YEM) kullanılmıştır. Analizlerde Lisrel 8.54 (Jöreskog ve Sörbom, 999) programı kullanılarak Kovaryans Matrisleri oluşturulmuş ve en yüksek olasılık tahmini (maximum likelihood estimation) kullanılmıştır. Önerilen model ile verinin uyumu RMSEA (Root-Mean-Square Error of Approximation), CFI (Comparative Fit Indices) ile değerlendirilmiştir. Bu araştırma için kabul edilebilir uyum indeksleri RMSEA için.08 ve altı (Hu ve Bentler, 999); CFI için.95 ve üzeri olarak belirlenmiştir. Model karşılaştırması için Ki Kare χ farklılık testi kullanılmıştır. Ölçüm Modeli Sonuçları Ölçüm modeli için yapılan çoklu grup karşılaştırmaları sonuçların cinsiyete göre farklılaştığını göstermiş ve ölçüm modeli kız ve erkekler için ayrı ayrı üretilen modeller üzerinden incelenmiştir. Üretilen ölçüm modelleri ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı, güvenli üs rolünden memnuniyet, psikolojik kontrol, özerk iradeyi destekleme, olumlu sosyal davranışlar (seçkisiz olarak oluşturulan üç parsel değişken ile temsil edilmiştir) ve sorun davranışlar (duygu ve davranış problemleri ile temsil edilmiştir) olmak üzere 6 gizil değişken ve 7 gösterge üzerinden test edilmiştir. Yapılan analiz sonucunda üretilen ölçüm modellerinin kızlarda [χ (04, N = 68) = 5.85, RMSEA =.05, CFI =.95] ve erkeklerde [χ (04, N = 6) = 54.57, RMSEA =.06, CFI =.9] veri ile iyi uyum gösterdiği görülmüştür. Her bir ölçüm modelinde faktör yüklerinin anlamlı olduğu ve faktör yüklerinin kızlarda ; erkeklerde ise arasında değiştiği görülmüştür. 69 Kızlar için gizil değişkenler arasındaki ilişkiler incelendiğinde, hem kız hem de erkek ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygının psikolojik kontrolle pozitif yönde ilişkili olduğu (r kadın =., p <.05; r erkek =.0, p <.0); buna karşı özerk iradeyi desteklemeyle ilişkili olmadığı (r kadın =.0, p >.05; r erkek = -.08, p >.05); tam tersine güvenli üs rolünden memnuniyetin özerk iradeyi desteklemeyle pozitif yönde ilişkili olduğu (r kadın =.6, p <.00; r erkek =.4, p <.00) buna karşı psikolojik kontrolle ilişkili olmadığı görülmüştür (r kadın = -.09, p >.05; r erkek =.9, p >.05). Annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının sadece kızların problem davranışlarıyla pozitif yönde ilişkili olduğu (r kadın =.9, p <.0; r erkek =.0, p >.05) buna karşı hem erkek hem de kzılarda olumlu sosyal davranışlarla ilişkili olmadığı (r kadın = -.06, p >.05; r erkek = -., p >.05); annenin güvenli üs rolünden memnuniyetinin ergenin olumlu sosyal davranışlarıyla pozitif yönde ilişkili olduğu (r kadın =., p <.0; r erkek =.9, p <.05) buna karşı problem davranışlarıyla ilişkili olmadığı tespit edilmiştir (r kadın = -.0, p >.05; r erkek = -., p >.05). Annenin özerk iradeyi destekleme uygulamasının ergenin olumlu sosyal davranışlarıyla pozitif yönde ilişkili olduğu (r kadın =.4, p <.05; r erkek =.54, p <.00) buna karşı problem davranışlarıyla sadece erkeklerde ilişkili olduğu (r kadın = -.5, p >.05; r erkek = -.5, p <.00); tam tersine annenin psikolojik kontrol uygulamasının ergenin problem davranışlarıyla pozitif yönde (r kadın =.4, p <.00; r erkek =.5, p <.00) ilişkili olduğu buna karşı olumlu sosyal davranışlarıyla ilişkili olmadığı tespit edilmiştir (r kadın = -.0, p >.05; r erkek = -.8, p >.05).

9 Annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygı ile güvenli üs rolünden memnuniyetinin ile ergenin uyumu arasındaki ilişkide annenin ebeveynlik uygulamalarının aracı rolü test edilirken Holmbeck in (997) önerdiği işlem yolu izlenmiştir. Holmbeck (997) aracı (mediated ) ve dolaylı (indirect ) olmak üzere iki tür müdahil (intervening) etkiden söz etmektedir. Bağımsız değişken (örneğin, güvenli üs rolünden memnuniyet) ve bağımlı değişken (örneğin, olumlu sosyal davranışlar) arasında başlangıçta istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğunda ve bu ilişki, ara değişken (örneğin, özerk iradeyi destekleme) hesaba alındığında büyük oranda azaldığında aracı etkiden söz edilebilmektedir. Dolaylı etki ise bağımsız değişken ve bağımlı değişken arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki yokken bağımsız değişkenin ara değişken vasıtasıyla bağımlı değişken ile anlamlı ilişki göstermesi durumudur. Holmbeck e (997) göre bağımsız değişken ve bağımlı değişken arasındaki direkt yolun sıfıra sabitlendiği model (tam aracı model: full mediation model) ile direkt yolun analize eklendiği model (kısmi aracı model: partial mediation model) karşılaştırılmakta ve model uyumunun iyileşmemesi gerekmektedir. Ayrıca direkt yolun analize eklendiği modelde bağımlı ve bağımsız değişken arasındaki ilişkinin istatistiksel olarak anlamsız olması tam aracılık durumunu; bu yola ilişkin standardize edilmiş değerin düzeyinde bir miktar düşme gözlenmesine rağmen ilişkinin anlamlılığını koruması ise kısmi aracılık durumunu göstermektedir. Kızlar İçin Yapısal Eşitlik Modeli Sonuçları Kız için yordayıcı değişken ve sonuç değişken arasındaki yol sıfıra eşitlenerek yapılan dolaylı etki (tam aracı model) analizi sonucunda model ile verinin iyi uyum gösterdiği görülmüştür [χ (, N = 68) = 96.8, RMSEA =.06, CFI =.9]. Annenin bildirdiği ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygının psikolojik kontrolü pozitif yönde; psikolojik kontrolün ise ergenin problem davranışlarını pozitif yönde yordadığı; buna karşı olumlu sosyal davranışlarını yordamadığı bulunmuştur. Annenin bildirdiği güvenli üs rolünden memnuniyetin özerk iradeyi desteklemeyi pozitif yönde; özerk iradeyi desteklemenin de kız ergenin olumlu sosyal davranışlarını pozitif yönde yordadığı; problem davranışları ise yordamadığı görülmüştür. Kızlar için tam aracı model sonucunda elde edilen ilişkiler ve gizil değişkenlerde açıklanan varyans değerleri Şekil de gösterilmiştir. 70 Kızlarda psikolojik kontrolün kısmi aracı rolü, sadece annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygı ile ergenin problem davranışları arasındaki ilişkide incelenmiştir. Ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı ve problem davranışlar arasındaki yol modele eklendiğinde anılan yolun istatistiksel açıdan anlamlı olduğu (β =., p <.05, R =.) ve χ değerinde anlamlı bir düşüşe neden olduğu görülmüştür ( χ () = 4.94, p <.05). Annenin özerk iradeyi destekleme uygulamasının kısmi aracı rolü ise sadece annenin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile ergenin olumlu sosyal davranışları arasındaki ilişkide incelenmiştir. Annenin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile ergenin olumlu sosyal davranışları arasındaki yol modele eklendiğinde anılan yolun χ değerinde anlamlı bir düşüşe neden olmadığı ( χ () =.6, p >.05) ve anılan yolun istatistiksel açıdan anlamlı olmadığı görülmüştür (β =.4, p >.05). Sonuç olarak, annenin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile ergenin olumlu sosyal davranışları arasındaki ilişkinin tümüyle annenin özerk iradeyi destekleme uygulaması tarafından açıklandığı; buna karşı ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı ve problem davranışları arasındaki ilişkinin kısmen psikolojik kontrol tarafından açıklandığı görülmüştür.

10 Şekil. Kızlar İçin Tam Aracı Model R =.0 EUDK.* Psikolojik ÖM.44*** Kontrol Problem Davranışlar DUP DAP R = R = GURM ** ÖM ÖİD * Olumlu Sosyal Davranış R = Not. EUDK: Ergenin Uzaklaşmasından Duyulan Kaygı, GURM: Güvenli Üs Rolünden Memnuniyet, ÖİD: Özerk İradeyi Destekleme, DUP: Duygusal Problemler, DAP: Davranışsal Problemler standardize edilmiş katsayılar. R : Gizil değişkende açıklanan varyansı göstermektedir. *p <.05, **p <.0, ***p <.00. Erkeler İçin Yapısal Eşitlik Modeli Sonuçları Erkekler için yordayıcı değişken ve sonuç değişken arasındaki yol sıfıra eşitlenerek yapılan dolaylı etki (tam aracı model) analizi sonucunda model ile verinin iyi uyum gösterdiği görülmüştür [χ (, N = 6) = 75.5, RMSEA =.07, CFI =.9]. Annenin bildirdiği ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygının psikolojik kontrolü pozitif yönde; psikolojik kontrolün de ergenin problem davranışlarını pozitif yönde yordadığı; buna karşı olumlu sosyal davranışlarını yordamadığı bulunmuştur. Annenin bildirdiği güvenli üs rolünden memnuniyetin özerk iradeyi desteklemeyi pozitif yönde; özerk iradeyi desteklemenin de ergenin olumlu sosyal davranışlarını pozitif yönde; problem davranışları ise negatif yönde yordadığı görülmüştür. Erkekler için tam aracı model sonucunda elde edilen ilişkiler ve gizil değişkenlerde açıklanan varyans değerleri Şekil de gösterilmiştir.

11 Şekil. Erkekler İçin Tam Aracı Model R =.7 EUDK.** Psikolojik ÖM.8* Kontrol Problem Davranışlar.66.7 DUP DAP R = R = ***.77 GURM ** ÖM ÖİD *** Olumlu Sosyal Davranış R = Not. EUDK: Ergenin Uzaklaşmasından Duyulan Kaygı, GURM: Güvenli Üs Rolünden Memnuniyet, ÖİD: Özerk İradeyi Destekleme, DUP: Duygusal Problemler, DAP: Davranışsal Problemler standardize edilmiş katsayılar. R : Gizil değişkende açıklanan varyansı göstermektedir. *p <.05, **p <.0, ***p < Erkeklerde psikolojik kontrolün kısmi aracı rolü, sadece annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygı ile ergenin problem davranışları arasındaki ilişkide incelenmiştir. Ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı ve problem davranışlar arasındaki yol modele eklendiğinde anılan yolun χ değerinde anlamlı bir düşüşe neden olmadığı ( χ () =.87, p >.05) ve anılan yolun istatistiksel açıdan anlamlı olmadığı görülmüştür (β =., p >.05). Annenin özerk iradeyi destekleme uygulamasının kısmi aracı rolü ise sadece annenin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile ergenin olumlu sosyal davranışları ve problem davranışları arasındaki ilişkide incelenmiştir. Annenin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile ergenin olumlu sosyal davranışları arasındaki yol modele eklendiğinde anılan yolun χ değerinde anlamlı bir düşüşe neden olmadığı ( χ () =.6, p >.05) ve anılan yolun istatistiksel açıdan anlamlı olmadığı görülmüştür (β =.4, p >.05). Annenin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile ergenin problem davranışları arasındaki yol modele eklendiğinde anılan yolun χ değerinde anlamlı bir düşüşe neden olmadığı ( χ () =.0, p >.05) ve anılan yolun istatistiksel açıdan anlamlı olmadığı görülmüştür (β = -.0, p >.05). Sonuç olarak, erkeklerde annenin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile ergenin olumlu sosyal davranışları ve problem davranışları arasındaki ilişkilerin tümüyle annenin özerk iradeyi destekleme uygulaması tarafından açıklandığı; ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı ve problem davranışları arasındaki ilişkinin tümüyle psikolojik kontrol tarafından açıklandığı görülmüştür. Tartışma Bu araştırmada annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının psikolojik kontrol uygulamasıyla; güvenli üs rolünden memnuniyetin özerk iradeyi destekleme uygulamasıyla pozitif

12 yönde ilişkili olacağı; annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının ergenin olumsuz gelişimsel sonuçlarıyla; güvenli üs rolünden memnuniyetinin olumlu gelişimsel sonuçlarla ilişkili olacağı beklenmektedir. Ayrıca annenin ergenin uzaklaşmasına verdiği tepkiler ile ergenin olumlu ve olumsuz sonuç davranışları arasındaki ilişkide özerkliği destekleyici ve kontrol edici ebeveynlik uygulamalarının aracı bir role sahip olacağı beklenmektedir. Araştırmada incelenen ilişkiler sırasıyla aşağıda tartışılmıştır. Araştırmada annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının psikolojik kontrol uygulamasıyla; güvenli üs rolünden memnuniyetin özerk iradeyi destekleme uygulamasıyla pozitif yönde ilişkili olacağı beklenmişitir. Bu beklenityle orantılı olarak araştırmada hem kızlarda hem de erkeklerde özerklik ihtiyacını destekleyici ebeveynlik uygulaması olarak tanımlanan özerk iradeyi desteklemenin güvenli üs rolünden memnuniyet ile pozitif yönde ilişkili olduğu bulunmuştur. Bu bulgu da daha önceki çalışmalar ve KBK bakış açısıyla tutarlıdır. Soenens ve arkadaşlarına (006) göre güvenli üs rolünden memnuniyet duyan ebeveynler ergen çocuklarının özgürleşmesini ve özerkliğini de keyifle karşıladıkları için bu durumu destekleyici davranışlarda bulunmaktadırlar. Araştırmada hem kızlarda hem de erkeklerde annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygının annenin bildirdiği psikolojik kontrol uygulamasıyla pozitif yönde ilişkili olduğu görülmüştür. Bu bulgu annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kaygısının uyumsuz ebeveynlik yönelimiyle ilişkili olduğunu gösteren araştırma bulgularıyla tutarlık göstermektedir (Bartle-Haring ve ark., 00; Hock ve ark., 00; Soenens ve ark., 006). Çocuğunun kendisinden uzaklaşmasını çocuğun kaybı olarak algılayan ebeveynler bunu engellemek ve var olan ilişkiyi sürdürebilmek için daha çok sahiplenici, suçluluk hissettirici psikolojik kontrol içeren davranışlarda bulunmaktadırlar (Soenens ve ark., 006). Soenens ve arkadaşları (006) güvenli üs rolünden memnuniyetin psikolojik kontrol ile negatif yönde ilişkili olduğunu ortaya koymasına rağmen bu araştırmada hem kız hem de erkeklerde güvenli üs rolünden memnuniyetin psikolojik kontrolle; ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygının ise özerk iradeyi destekleme uygulaması ile ilişkili olmadığı görülmüştür. Bu durum ülkemizde ergenin özerkliğini destekleyen ve ketleyen ebeveynlik uygulamalarının annenin ergenden ayrılma kaygısı alt boyutlarıyla birbirini dışlayan bir ilişki içinde olduğunu göstermektedir. 7 Araştırmada önerilen kuramsal modelde annenin ebeveynlik uygulamalarının ergende gözlenen sonuç davranışlarla ilişkisi incelendiğinde, psikolojik kontrolün hem kızlarda hem de erkeklerde ergenin problem davranışlarını (duygusal ve davranışsal sorunlar) artırdığı; buna karşı olumlu sosyal davranışlarla ilişkili olmadığı görülmüştür. Ergenin benliğine müdahale eden bir uygulama olan ve ergenin olumsuz gelişimsel sonuçlarıyla ilişkilendirilen psikolojik kontrolün ergenin olumlu sosyal davranışlarıyla ilişkili çıkmaması şaşırtıcı değildir. Nitekim önceki araştırmalarda psikolojik kontrolün içselleştirme problem belirtileriyle ilişkili olduğu kadar (Barber ve Olsen, 997; Bean ve ark., 006; Garber ve ark., 997; Soenens, ve ark., 005; Wang ve ark., 007) dışsallaştırma problem belirtileriyle de ilişkili olduğu gösterilmiştir (Barber, 996; Conger, Conger ve Scaramella, 997; DeKemp, Scholte, Overbeek ve Engels, 006; Herman ve ark., 997; Kındap ve ark., 008; Rogers ve ark., 00). Annenin psikolojik kontrolünün olumlu sosyal davranışlarda bulunmayla ilişkili olmaması daha önce yapılan araştırmalarla tutarlık göstermektedir (Kındap ve ark., 008). Bu sonuçlar psikolojik kontrolün problem davranışların ve olumlu sosyal davranışların gelişimi açısından risk faktörü olduğunu göstermektedir.

13 Annenin özerk iradeyi destekleme uygulamasının hem kızlarda hem de erkeklerde ergenin olumlu sosyal davranışlarını artırdığı; sadece erkeklerde problem davranışları azalttığı görülmüştür. İlgili yazında özerkliği destekleyen ebeveynliğin çocukların iyi olma hali ve uyumlu davranışlarını artırdığı sıklıkla ortaya koymuştur (Grolnick ve ark., 99; Kındap, 0; Soenens ve Vansteenkiste, 00). Özerkliği destekleyen ebeveynliğin sadece erkeklerde problem davranışları azalttığı görülmüştür. Bu durum özerk irade desteğinin erkekler açısından koruyucu bir faktör olduğuna işaret etmektedir. Annenin özerk irade desteğinin kız ergenlerin problem davranışlarıyla ilişkili olmaması, kızların cinsiyet rol tanımları bağlamında açıklanabilir. Kızlardan daha uyumlu olmaları ve iyi ilişkiler geliştirmeleri beklenmektedir. Dolayısıyla anneler kızları için toplumsal cinsiyet rol beklentilerine uymayan saldırganlık davranışını daha az bildirmiş olabilecekleri gibi kızların erkeklere oranla bu davranışları daha az sergiliyor olabilirler. Son olarak ebeveynin ayrılma kaygısı ve ergenin sonuç değişkenleri arasındaki ilişkide ebeveynlik uygulamalarının aracı rolü incelendiğinde, erkek ergenin uzaklaşmasından duyulan kaygı ve problem davranışları (duygusal ve davranışsal sorunlar) arasındaki ilişkinin tümüyle psikolojik kontrol tarafından açıklandığı; buna karşı kızlarda anılan ilişkide psikolojik kontrolün kısmi bir rolünün olduğu görülmüştür. Bu bulgu annenin psikolojik kontrol uygulamasının erkek ergenler için dolaylı bir etkiye sahip olduğuna işaret etmektedir. Yani anneler erkek ergenin uzaklaşmasından endişe duyduklarında suçluluk yaratma, sevgiyi esirgeme gibi psikolojik kontrol uygulamalarını daha fazla sergiliyor ve bu yolla erkek ergende duygusal ve davranışsal problem davranışlar sergilemesini etkiliyor olabiliriler. Buna karşı kız çocuğun davranışsal ve duygusal problem geliştirmesinde annenin psikolojik kontrol uygulamasının yanı sıra annenin ergenin uzaklaşmasından duyduğu kendi kaygısının da doğrudan rol oynadığı görülmüştür. Bu durum annlerin kız çocukların uzaklaşmasından daha fazla kaygı duymasıyla açıklanabilir. Araştırmada güvenli üst rolünden memnuniyet ve uzaklaşmasından duyulan kaygı puanları kız çocuğu olan annelerde erkek çocuğu olanlara göre yüksek olduğu gözlenmiştir. Ergenlik dönemine kadar yakın ve sıcak bir ilişki içerisinde olan anne kız ilişkisi ergenlikle birlikte biçim değiştiriyor ve kız çocuğunun kendisinden uzaklaşmasından daha fazla rahatsız oluyor olabilir. Bu durumun erkekler için söz konusu olmaması, erkeklerin anneden çok babalarıyla yakınlık kurmalarıyla ilişkili olabilir. Ancak değişkenler arasındaki ilişkiyi tek yönlü değerlendirmemekte fayda vardır. İleriki araştırmalarda babanın ayrılma kaygısının ele alınmasının ergenlik döneminde çocuğu olan ebeveynlerin cinsiyete göre rol tanımlarını belirlemek açısından önemli olduğu düşünülmektedir. 74 Kızlarda ve erkeklerde annenin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile ergenin olumlu sosyal davranışları arasındaki ilişkinin tümüyle annenin özerk iradeyi destekleme uygulaması tarafından açıklandığı; ayrıca annenin güvenli üs rolünden memnuniyeti ile erkek ergenlerin problem davranışları arasındaki ilişkiye özerk iradeyi desteklemenin tümüyle aracılık ettiği görülmüştür. Bu sonuçlar ergenin annenin güvenli üs rolünden memnuniyetinin olumlu sosyal davranışlar sergilemeyle ilişkisinin özerk irade desteğiyle açıklandığı ve çocuğun bakış açısını alarak empati kurabilen, çocuğun seçim yapmasını sağlayan, minimum düzeyde kontrol ve güç uygulayan ve çocukların kendi değer ve ilgilerini oluşturmasına ve bu doğrultuda hareket etmesine yardımcı olan ebeveynlik uygulamasınn ergenin problem davranışlardan koruduğu ve olumlu sosyal davranışlarına katkıda bulunduğu görülmüştür. Bu araştırma annenin ergen çocuğundan ayrılmasının annenin çocuğuna yönelik özerkliği destekleyici ve engelleyici davranışlarını ve bu davranışların da ergenin olumlu ve olumsuz davra-

14 nışları üzerinde etkili olduğunu göstermekle birlikte çalışmanın bazı kısıtlılıkları bulunmaktadır. Öncelikle enlemesine kesitsel olan bu çalışma nedenselliği ve davranışların etki yönünü açıklamada sınırlıdır. Boylamsal çalışmalar yoluyla bu konuda daha fazla bulguya ulaşmak mümkündür. Ayrıca, literatüre göre ebeveynlerin psikolojik kontrol davranışları iki şekilde açıklanabilmektedir: Birincisi ebeveynin çocuğundan ayrılma kaygısı; ikincisi ise ebeveynin mükemmelliyetçiliği (Soenens, Elliot ve ark., 005; Soenens, 006). Bu iki ayrı kaynak ebeveynlerin nitelik olarak farklı şekillerde ifade edilen psikolojik kontrol davranışları sergilemelerine sebep olabileceği düşünülmektedir (Soenens ve ark., 006). İleriki çalışmalarla bu iki farklı kaynaktan beslenen psikolojik kontrolün niteliksel farklılıkları ortaya konduktan sonra ebeveynin ayrılık kaygısının psikolojik kontrol ile ilişkisi tekrar gözden geçirilebilir. Çalışmanın bir diğer kısıtlılığı ise sadece annenin ergenden ayrılma kaygısına odaklanılmış olmasıdır. Özellikle ergenin sonuç davranışları üzerinde ebeveynlik uygulamalarının farklı sonuçlarla ilişkili olduğu görülmüştür. Bu durum kız ve erkek ergenlerin anne ve baba ile farklı nitelikteki ilişkilerine bağlanabilir. Babanın kız ve erkek çocuğundan ayrılma kaygısının farklı cinsiyetteki ergenlerin olumlu ve olumsuz davranışlarına etkileri de ileriki çalışmalarda incelenebilir. KAYNAKLAR Assor, A., Roth, G., & Deci, E. L. (004). The emotional costs of parents conditional regard: A self determination theory analysis. Journal of Personality, 7, Barber, B. K. (996). Parental psychological control: Revisiting a neglected construct. Child Development, 67, Barber, B. K., & Buehler, C. (996). Family cohesion and enmeshment: Different constructs, different effects. Journal of Marriage and the Family, 58, Barber, B. K., & Harmon, E. L. (00).Violating the self: Parental psychological control of early adolescents and adolescents. In B. K. Barber (Ed.), Intrusive parenting: How psychological control affects children and adolescents (pp. 5-5).Washington, DC: American Psychological Association Press. Barber, B. K., & Olsen, J. A. (997). Socialization in context: Connection, regulation, and autonomy in the family, school, and neighborhood, and with peers. Journal of Adolescent Research,, Bartle-Haring, S., Brucker, P., & Hock, E. (00). The impact of parental separation anxiety on identity development in late adolescence and early adulthood. Journal of Adolescent Research, 7, Bean, R. A., Barber, B. K. ve Crane, D. R. (006). Parental support, behavioral control, and psychological control among African American youth: The relationships to academic grades, delinquency, and depression. Journal of Family, 7(0), Bowlby, J. (97). Attachment and loss: Vol.. Separation, anxiety and anger. New York: Basic Books. Bowlby, J. (988). A secure base: Clinical applications of attachment theory. London: Routledge. Conger, K. J., Conger, R. D., & Scaramella, L. V. (997). Parents, siblings, psychological control, and adolescent adjustment. Journal of Adolescent Research,, -8.

15 Deater-Deckard, K., Scarrt S., McCartney, K., & Eisenberg, M. (994). Paternal separation anxiety: Relationships with parenting stress, child-rearing attitudes, and maternal anxieties. Psychological Science, 5, Deci, E. L., Eghrari, H., Patrick, B. C., & Leone, D. R. (994). Facilitating internalization: The self-determination theory perspective. Journal of Personality, 6, 9-4. DeKemp, R. A. T., Scholte, R. H. J., Overbeek, G., & Engels, R. C. M. E. (006). Early adolescent delinquency: The role of parents and best friends. Criminal Justice and Behavior,, Erdem, Ş. ve Kabasakal, Z. (06). Ergenlikte algılanan duygusal istismar ve bağlanma. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4 (), Eremsoy, Karancı ve Kazak-Berument (006). Güçler ve Güçlükler Anketi: Anne-baba formunun Türkçe çevirisinin geçerlilik ve güvenilirlik çalışması. 4. Ulusal Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Kongresi, poster presentation. Erkmen, E. (0). Özerkliği Destekleyici ve Kontrol Edici Ebeveynlikle Bağlantılı Ebeveyn Özellikleri ve Ergenin Uyumu, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Fein, G., Gariboldi, A., & Boni, R. (99). Antecedents of maternal separation anxiety. Merrill- Palmer Quarterly, 9, Garber, J., Robinson, N. S., & Valentiner, D. (997). The relation between parenting and adolescent depression: Self-worth as a mediator. Journal of Adolescent Research,, Goodman R (997) The Strengths and Difficulties Questionnaire: A research note. Journal Child Psychol Psychiatry, 8, Grolnick, W. S., Deci, E. L., & Ryan, R. M. (997). Internalization within the family: The selfdetermination theory perspective. In J. E. Grusec & L. Kuczynski (Eds.), Parenting and children s internalization of values: A handbook of contemporary theory (pp ). London: Wiley. Grolnick, W. S., Ryan, R. M., & Deci, E. L. (99). The inner resources for school performance: Motivational mediators of children's perceptions of their parents. Journal of Educational Psychology, 8, Güvenir, T., Özbek, A., Baykara, B., Arkar, H., Şentürk, B., & İncekaş, S. (008). Güçler ve Güçlükler Anketi'nin (GGA) türkçe uyarlamasının psikometrik özellikleri. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağliği Dergisi, 5, Herman, M. R., Dornbusch, S. M., Herron, M. C., & Herting, J. R. (997). The influence of family regulation, connection, and psychological autonomy on six measures of adolescent functioning. Journal of Adolescent Research,, Hock, E., & Schirtzinger, M. B. (99). Maternal separation anxiety: Its developmental course and relationship to maternal mental health. Child Development, 6, 9-0. Hock, E., Eberly, M., Bartle-Haring, S., Ellwanger, P., & Widaman, K.F. (00). Separation anxiety in parents of adolescents: Theoretical significance and scale development. Child Development, 7,

16 Hock, E., McBride, S. L., & Gnezda, T. (989). Maternal separation anxiety: Mother-infant separation from the maternal perspective. Child Development, 60, Hock, E., McBride, S. L., & Gnezda, T. (989). Maternal separation anxiety: Mother-infant separation from the maternal perspective. Child Development, 60, Holmbeck, G. N. (997). Toward terminological, conceptual, and statistical clarity in the study of mediators and moderators: Examples from the child-clinical and pediatric psychology literatures. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65, Hu, L. ve Bentler, P. M. (999). Cutoff criteria for fit indexes in covariance structure analysis: Conventional criteria versus new alternatives. Structural Equation Modeling, 6, -55. Jöreskog, K.G. ve Sörbom, D. (999). LISREL8 User s Reference Guide. Second Edition. Lincolnwood, IL: Scientific Software International. Kındap, Y. (0). Kendini Belirleme Kuramı temelinde ergenlikte destekleyici ebeveynlik, akademik ve sosyal uyum ve kendini belirleme düzeyi arasındaki ilişkilerin boylamsal olarak incelenmesi. Yayımlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Kındap, Y., Sayıl, M., & Kumru, A. (008). Anneden algılanan kontrolün niteliği ile ergenin psikososyal uyumu ve arkadaşlıkları arasındaki ilişkiler: Benlik değerinin aracı rolü. Türk Psikoloji Dergisi, (6), Kins, E., Soenens, B., & Beyers, W. (0). Why do they have to grow up so fast? parental separation anxiety and emerging adults pathology of separation-individuation. Journal of Clinical Psychology, 67(7), Parker, G. (98). Parental overprotection: A risk factor in psychosocial development. New York: Grune & Stratton. Rogers, K. N., Buchanan, C. M. & Winchell M. E. (00). Psychological control during early adolescence: Links to adjustment in differing parent/adolescent dyads. Journal of Early Adolescence, (4), Roth, G. (008). Perceived parental conditional regard and autonomy support as predictors of young adults self-versus other-oriented prosocial tendencies. Journal of Personality, 76(), Sayıl, M. ve Kındap, Y. (00). Ergenin anne babadan algıladığı psikolojik kontrol: Psikolojik kontrol ölçeğinin geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikoloji Yazıları, (5), 6-7. Sayıl, M., Kındap, Y., Bayar, Y., Kurt, D. ve Tığrak, A. (0). Ergenlik Döneminde Ebeveynlik ve Ergenin Psikososyal Uyumu. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını. Silk, J. S., Morris, A. S., Kanaya, T., & Steinberg, L. (00). Psychological control and autonomy granting: Opposite ends of a continuum or distinct constructs? Journal of Research on Adolescence,, -8. Soenens, B. & Vansteenkiste, M. (005). Antecedents and outcomes of self-determination in three life domains: The role of parents and teachers autonomy support. Journal of Youth and Adolescence, 4,