Working Paper Türkiye'nin Orta Doğu Ülkeleri ile Olan Ticareti, Discussion Paper, Turkish Economic Association, No.

Transkript

1 econstor Der Open-Access-Publikationsserver der ZBW Leibniz-Inforationszentru Wirtschaft The Open Access Publication Server of the ZBW Leibniz Inforation Centre for Econoics Erlat, Güzin; Erlat, Haluk Working Paper Türkiye'nin Orta Doğu Ülkeleri ile Olan Ticareti, Discussion Paper, Turkish Econoic Association, o. 22/26 Provided in Cooperation wh: Turkish Econoic Association, Ankara Suggested Cation: Erlat, Güzin; Erlat, Haluk (22) : Türkiye'nin Orta Doğu Ülkeleri ile Olan Ticareti, 99-22, Discussion Paper, Turkish Econoic Association, o. 22/26 This Version is available at: utzungsbedingungen: Die ZBW räut Ihnen als utzerin/utzer das unentgeltliche, räulich unbeschränkte und zelich auf die Dauer des Schutzrechts beschränkte einfache Recht ein, das ausgewählte Werk i Rahen der unter nachzulesenden vollständigen utzungsbedingungen zu vervielfältigen, denen die utzerin/der utzer sich durch die erste utzung einverstanden erklärt. Ters of use: The ZBW grants you, the user, the non-exclusive right to use the selected work free of charge, terrorially unrestricted and whin the tie li of the ter of the property rights according to the ters specified at By the first use of the selected work the user agrees and declares to coply wh these ters of use. zbw Leibniz-Inforationszentru Wirtschaft Leibniz Inforation Centre for Econoics

2 TÜRKİYE EKOOMİ KURUMU TARTIŞMA METİ 22/26 http :// TÜRKİYE İ ORTA DOĞU ÜLKELERİ ile OLA TİCARETİ, Güzin Erlat ve Haluk Erlat Bu çalışa "GAP BÖLGESİDE DIŞ TİCARET ve TARIM", başlığı ile Prof. Dr. Ercan UYGUR ve Prof. Dr. İrfan CİVCİR edörlüğünde hazırlanan ve 24 yılında TEK yayını olarak basılan kapta yer alaktadır. Mayıs, 22

3 TÜRKİYE İ ORTA DOĞU ÜLKELERİ ile OLA TİCARETİ, GİRİŞ Güzin Erlat (*) ve Haluk Erlat (**) Türkiye nin dış ticaretinin yapısı ile ilgili çalışalarıızda ya ticaretin bütününü (Erlat (999), ya da Avrupa Birliği ve OECD ülkeleri gibi Türkiye nin en büyük ticaret ortakları ile olan ticaretiizi (Erlat, Erlat ve Özçelik (23), Erlat ve Erlat (24)) ele aldık. Bu çalışalardan elde ettiğiiz sonuçlara göre,. Türkiye nin dış ticaretinin, esas olarak, statik karşılaştıralı üstünlüklere dayanan endüstriler-arası ticaretten oluştuğunu, 2. ihracatıızda geleneksel diye nelendirilebilecek sektörlerin ağırlık taşıaya deva etelerine karşın, bunların dinaizlerinin azaldığını, geleceğin geleneksel olayan ve teknoloik yapısı araştıraya dayalı sektörlerde olabileceğini söyleyebiliriz. Türkiye nin dış ticaretinde, AB ve OECD ülkeleri kadar olasa bile, öneli bir yer tutan bir başka grup ülke Orta Doğu ülkeleridir. Bu ülkelere ilişkin yaptığıız tek çalışa Erlat ve Gökalp (2) dir ve bu ülkelere yapılan ihracatın yalnızca iki yönüne bakılıştır. Önce ihracat yapan sektörler için geleneksellik sıralaası yapılış, sonra da, bu sıralaa çerçevesinde, ihracatın yapısal değişikliğe uğrayıp uğraadığına bakılıştır. O çalışada SITC Rev.3 sınıflaasında yer alan 2-basaaklı 67 sektöre ilişkin ve döneini kapsayan veriler kullanılıştır. Bu çalışada ise, Türkiye nin Orta Doğu ülkeleriyle olan ticaretinin yalnızca ihracat yönü değil, halatı da ele alınacaktır. Ayrıca, Erlat, Erlat ve Özçelik (23) ile Erlat ve Erlat (24) de yapıldığı gibi, daha kısa bir dönein (99-22) 3-basaaklı sektör verileri kullanılacaktır. Bu çerçevede, Erlat, Erlat ve Özçelik (23) te olduğu gibi, söz konusu veriler Sab Pazar Payı (SPP) analizi, Açıklanış Karşılaştıralı Üstünlükler (AKÜ) ve Endüstri-içi Ticaret ölçüleri kullanılarak işlenecek ve Orta Doğu ülkeleri ile olan ticarete ilişkin bazı sonuçlara varılacaktır. Erlat, Erlat ve Özçelik (23) ten farklı olarak, bu çalışada elde edilecek sonuçlar genel nelikte olacak, 3-basaaklı sektörlerin hangilerinin bu ülkelerle olan ticaret açısından gelecek vaat ettiği konusu üzerinde durulayacaktır. Bu nokta, daha sonraki bir çalışanın konusu olacaktır. İzleyen bölüde kullanılan verilere ilişkin bilgiler verip kullandığıız bir sınıflaayı anlatacağız. Üçüncü bölüde Türkiye nin Orta Doğu ülkeleri ile olan ticaretinin genel yapısı ile ilgili bazı bulguları sunacağız. Dördüncü ve beşinci bölüler ihracatın incelenesine ayrılacaktır. Dördüncü bölüde, ihracat SPP analizine tabi tutulacak, beşinci bölüde ise AKÜ ölçüleri yapılacaktır. Altıncı bölüde, he ihracat, he halat verileri kullanılarak, Orta Doğu ülkeleri ile olan ticarette endüstri-içi bir yapının olup oladığı araştırılacaktır. Son bölüde ise elde ettiğiiz sonuçları sunacağız. 2. VERİLER ve SIIFLADIRILMASI Türkiye nin dış ticaretine ilişkin veriler Devlet İstatistik Enstüsünden elde ediliştir ve döneini kapsaaktadır. Ele aldığıız Orta Doğu ülkeleri İran, İsrail, Katar, Kuveyt, Lübnan, Birleşik Arap Eirlikleri, Mısır, Suudi Arabistan, Suriye, Uan, Ürdün ve Yeen dir. Buradaki en büyük eksik Irak tır. Bunun teel nedeni, hüküetin 997 sonrası dış ticaret bilgilerine abargo koyasıdır. (*) Prof. Dr., ODTÜ, İİBF, İktisat Bölüü Öğreti Üyesi. (**) Prof. Dr., ODTÜ, İİBF, İktisat Bölüü Öğreti Üyesi.

4 SPP ve AKÜ analizleri, söz konusu ülkelerin ihracat ve halatlarına ilişkin bilgilerin kullanılasını gerektirektedir. Bu veriler, UCTAD ın International Trade Center (ITC) web sayfasından elde ediliştir. Ancak burada bazı öneli eksikliklerle karşılaşılıştır. Bir kere, söz konusu dönede, Suriye, Birleşik Arap Eirlikleri, Yeen ve Irak a ilişkin hiçbir veri bulunaaktadır. İkinci olarak, veriler 997 ya da 998 de başlaakta, 2 ya da 2 de sona erektedir. İran, Lübnan, Uan ve Ürdün ün verileri döneini, İsrail inkiler 997-2, Suudi Arabistan ınkiler ise döneini kapsaaktadır. Mısır ın verileri 997-2, Katar ınkiler döneini kapsaakla birlikte, her ikisinde de 2 yılında gözle bulunaaktadır. Kuveyt içinse yalnızca dönei için gözle yoktur. Yapılan hesaplaalarda bu eksiklikler göz önünde tutuluştur. Biz bu verileri ve bunlara dayanarak elde edilen niceliksel sonuçları beşli bir sınıflandıraya tabi tuttuk. Bu beşli sınıflandıra, sektörlerin teknoloik özelliklerine dayanaktadır ve Haadde Yoğun Mallar (HYM), Eek Yoğun Mallar (EYM), Seraye Yoğun Mallar (SYM), Taklidi Kolay Araştıra Yoğun Mallar (TKAYM), Taklidi Zor Araştıra Yoğun Mallar (TZAYM) dan oluşaktadır. Sektörlerin bu sınıflara nasıl dağıtıldıkları aşağıda veriliştir. SEKTÖRLERİ İTELİKLERİE GÖRE SIIFLADIRILMASI Haadde Yoğun Mallar (HYM) Canlı hayvanlar ve gıda addeleri 2 Akaryakıt hariç yenileyen haaddeler (26 hariç) 3 Mineral yakıtlar, yağlar ve alkali ürünler (35 hariç) 4. Hayvansal, bkisel katı ve sıvı yağlar, ular 56 Mineral kiyasal gübreler (272. grubun dışındakiler) Eek Yoğun Mallar (EYM) 26 Dokua elyafı ve bunların artıkları 6. Başlıca sınıflara ayrılan işleniş allar (62, 67, 68 hariç) 8. Çeşli aül eşya (87, 88) Seraye Yoğun Mallar (SYM) İçki ve tütün 35 Elektrik enerisi 53 Debagat ve boyacılıkta kullanılan hülasalar, tanen, boya, pigent, acun, ürekkep 55 Uçucu yağlar, parfü, kozetik, tuvalet üstahzarları 62 Kauçuk ve kauçuktan eşya 67 Deir ve çelik 68 Deir ihtiva eteyen adenler 78 Motorlu kara taşıtları, bisiklet ve otosikletler, bunların aksa ve parçası Bu sınıflaa Yılaz (22) den alınıştır ve Hufbauer ve Chilas (974) ün üçlü sınıflandırasına dayanaktadır. Hufbauer ve Chilas, üretilerinde çoğunlukla doğal kaynakları kullanan allara Ricardo Malları, üretilerinde eek ya da seraye yoğun standart teknoloiler kullanan allara Heckscher-Ohlin Malları ve üretilerinde araştıra ağırlıklı yüksek teknoloi kullanan allara da ürün çevrii (product cycle) alları deektedirler. Beşli sınıflaa açısından HYM, Ricardo allarına karşı gelekte, Heckscher-Ohlin alları EYM ve SYM diye, ürün çevrii alları da TKAYM ve TZAYM diye ikiye ayrılaktadır.

5 Taklidi Kolay Araştıra Yoğun Mallar (TKAYM) 5 Organik kiyasal ürünler 52 İnorganik kiyasal ürünler 54 Tıp ve eczacılık ürünleri 58 İlk şekilde olayan plastikler (boru, hortu, levha, yaprak, plaka, şer, fil vb.) 59 Başka yerlerde belirtileyen kiyasal addeler ve ürünler 75 Büro akinaları ve otoatik veri işlee akinaları 76 Haberleşe,ses kaydete ve sesi tekrar vereye yarayan cihaz ve araçlar Taklidi Zor Araştıra Yoğun Mallar (TZAYM) 57 İlk şekillerde plastikler, döküntü ve hurdalar 7. Makinalar ve taşıt araçları (75, 76, 78 hariç) 87 Başka yerde belirtileyen esleki, ili, kontrol alet ve cihazlar 88 Fotoğraf, sineacılıkta kullanılan alet ve cihazlar ile optik eşya, saatler 3. ORTA DOĞU ÜLKELERİ İLE OLA TİCARETİ GEEL YAPISI Çeşli perforans ölçülerine geçeden önce, Türkiye nin Orta Doğu ülkeleri ile olan ticaretinin genel yapısı hakkında bir fikir edinekte yarar vardır. Bunun için, ilkin Türkiye nin topla ihracatı içinde Orta Doğu ülkelerinin payına (Tablo ) ve bu ülkelere yapılan ihracatın bu ülkelerin halatları içindeki paylarına (Tablo 2) baktık. Tablo : Türkiye'nin Topla İhracatı İçinde Orta Doğu Ülkelerine Yaptığı İhracatın Payı (%) B. Arap Eirlikleri,58,56,66,84,2,87,9 İran 3,82 3,58 3,9,89,38,24,28 İsrail,36,58,6,52,98,, Katar,5,3,4,3,5,8,5 Kuveyt,7,2,45,68,7,55,46 Lübnan,39,67,67,65,89,74,79 Mısır,24,24,8,25,7,4,36 Suudi Arabistan 2,6 3,56 3,3 4,25 3,37 2,7,85 Suriye,5,94,47,56,4,26,33 Uan,4,,4,6,6,5,9 Ürdün,62,7,2,68,62,78,65 Yeen,2,46,42,66,32,38,3 Topla pay 2,3 3,92 3,6 3,7,87,37, Dön. Ort. B. Arap Eirlikleri,,89,47,4,2,27,96 İran,7,72,59,85,5,86,66 İsrail,49,78 2,2 2,34 2,57 2,38,39 Katar,4,4,3,4,3,4,4 Kuveyt,48,33,3,26,33,38,44 Lübnan,76,58,6,47,59,52,64 Mısır,6,76,76,35,35,9,29 Suudi Arabistan 2,4,76,38,39,6,53 2,37 Suriye,2,5,87,66,9,74,2 Uan,7,8,,9,,9,7 Ürdün,4,52,33,36,38,32,6 Yeen,33,23,33,25,32,33,35 Topla pay 9,97 9,83, 9,2,52 9,36,4 Tablo den, Türkiye nin topla ihracatı içindeki payın, döneinde, ortalaa olarak %.4 olduğunu, en yüksek düzeyine (%3.92) 99 de ulaştığını ve ele alınan döne içinde azala gösterdiğini görüyoruz. En yüksek ortalaa paya sahip olan ülkeler, sırasıyla, Suudi Arabistan

6 (%2.37), İran (%.66), İsrail (%.39), Mısır (%.29) ve Suriye dir (%.2). Bunlardan Suudi Arabistan, İran ve Suriye ye yapılan ihracatın payı genel azala trendine uyu gösterirken, Mısır 997 ye kadar görece sab bir paya sahip oluş, 997 ve 998 de bu payda bir sıçraa görülekle birlikte sonra eski düzeyine iniştir. Payı öneli ölçüde artan ülke İsrail dir; öyle ki, 998 den ibaren Türkiye nin Orta Doğu ya ihracatındaki payı en yüksek olan ülke konuuna geçiştir. Tablo 2: Türkiye'nin Orta Doğu Ülkelerine Yaptığı İhracatın Bu Ülkelerin İthalatları İçindeki Payları (%) Dön. Ort. İran 2,6,36,25,73 2,23,75 İsrail,35,75,88,82 -,7 Katar -,3,3 -,22,28 Kuveyt,52,4,9 - -,22 Lübnan 2,68 2,2 2,6 2,8 2,52 2,42 Mısır 2,3 2,88 2,93-3,3 2,86 Suudi Arabistan -,58,3,28,6,44 Uan,38,38,62,49,53,48 Ürdün 2,78 3,7 2,4 2,48 2,44 2,76 Tablo 2, yukarıda sözü edilen veri eksiklikleri nedeniyle, daha kısıtlı bir zaan dilii (997-2) için hesaplanıştır. Söz konusu dönede Türkiye nin en çok ihracat yaptığı Orta Doğu ülkeleri, bu ülkelerin topla halatları içinde Türkiye nin payına göre, sırasıyla Mısır (%2.86), Ürdün (%2.76), Lübnan (%2.42), İran (%.75), İsrail (%.7), Suudi Arabistan (%.44) ve Kuveyt tir (%.22). Bu paylar Mısır ve İsrail de artış, Ürdün de azalış gösterektedir. Tablo 3: Türkiye'nin Topla İthalatı İçinde Orta Doğu Ülkelerinden Yaptığı İthalatın Payı (%) B. Arap Eirlikleri,86,74,55,7,46,2,5 İran 2,2,43,6 2,27 2,98,93,85 İsrail,28,37,42,4,54,47,44 Katar,,,,,,, Kuveyt,24,,3,29,33,27,24 Lübnan,3,3,2,2,3,6,6 Mısır,7,23,26,36,53,59,62 Suudi Arabistan 3,24 8,69 7,28 5, 5,28 3,88 3,9 Suriye,38,32,23,23,9,72,7 Uan,,,,,,, Ürdün,5,4,,8,6,6,7 Yeen,,4,,,,, Topla pay 7,57 2,,77 9,83,4 8, 7, Dön. Ort. B. Arap Eirlikleri,5,7,7,7,6,24,58 İran,33,94,56,5 2,3 2,7,75 İsrail,48,62,73,93,28,28,63 Katar,3,4,3,2,,3,2 Kuveyt,35,8,2,3,3,6,24 Lübnan,7,6,3,4,6,,5 Mısır,82,86,27,26,22,28,42 Suudi Arabistan 2,,46,42,76,76,86 3,67 Suriye,94,67,75,,2,9,65 Uan,,,,,,, Ürdün,6,2,4,5,3,4,7 Yeen,,,,,,, Topla pay 6,24 5, 5,2 5,93 6,98 7,24 8,9 İthalatın genel duruuna ilişkin bilgiler Tablo 3 ve 4 de verilektedir. Tablo 3 de Türkiye nin topla halatı içinde Orta Doğu ülkelerinden yaptığı halatın payı yer alaktadır. Topla halat

7 içinde, dönei için ortalaa pay %8.9 dur. En yüksek düzeyine 99 de (%2.) ulaşakta, 995 den ibaren de tekrar, çok hızlı olaayan, bir artış gösterektedir. En yüksek ortalaa paya sahip olan ülkeler Suudi Arabistan (%3.67) ve İran dır (%.75). Petrolün halatıız içindeki öneli yerini düşünürsek, bu iki ülkenin en yüksek halat payına sahip olaları şaşırtıcı değildir. Bunların ikisini, yüzde birin altındaki paylarıyla, Suriye (%.65) ve İsrail (%.63) izleektedir. Suudi Arabistan ın payında zaan içinde bir azala gözlenirken, İran ın payı dalgalı bir seyir izleekte, Suriye ve İsrail in paylarında ise bir artış gözlenektedir. Son iki yıla baktığıızda İran ın payının Suudi Arabistan ınkini geçtiğini, İsrail inkinin de Suriye ninkini geçtiğini görüyoruz. Tablo 4: Türkiye'nin Orta Doğu Ülkelerinden Yaptığı İthalatın Bu Ülkelerin İhracatları İçindeki Payları (%) Dön. Ort. İran 3,52 3,3 3,22 2,94 3,6 3,32 İsrail,4,2,5,6 -,25 Katar -,3,2 -,5,52 Kuveyt,2,85,69 - -,92 Lübnan 5,5 4,39,64 3, 2,92 3,5 Mısır,2 2,3 3, 3,3 2,2 6,96 Suudi Arabistan -,7,2,25,,29 Uan,,,,,, Ürdün 2,32,56,3 2,85,7,5 Tablo 4 de Türkiye nin Orta Doğu ülkelerinden yaptığı halatın bu ülkelerin ihracatları içindeki payları yer alaktadır. Yine veri sorunları nedeniyle daha kısa bir dönein ele alındığı tabloda, ortalaa payları en yüksek olan ülkeler, Mısır (%6.96), Lübnan (%3.5), İran (%3.32), Ürdün (%.5), Suudi Arabistan (%.29) ve İsrail dir (%.25). Bu paylar Mısır ve Suudi Arabistan da azalış, İsrail de artış gösterektedir. Tablo 5: Türkiye'nin Orta Doğu Ülkeleri ile Olan Ticaret Dengesi (ilyon $) B. Arap Eirlikleri İran İsrail Katar Kuveyt Lübnan Mısır Suudi Arabistan Suriye Uan Ürdün Yeen Topla İhracat ve halat verilerine ayrı ayrı baktıktan sonra, bu ülkelerle olan ticaret dengesinin nasıl geliştiğine de bir göz atak yerinde olacaktır. Tablo 5 ten görüldüğü gibi, ticaret dengesi 998 e kadar aleyhiize gelişiyor, bu yıldan sonra, 2 dışında, lehiize dönüyor. Dengenin tü döne boyunca lehiize seyrettiği ülkeler Lübnan, Uan, Ürdün ve Yeen dir. 997 yılı dışarıda bırakılırsa, Mısır ı da bu gruba katak ükündür. İsrail le olan denge 994 ten ibaren, artarak lehiize dönektedir. Suriye de ise aleyhe dönüş 996 dan ibaren başlaaktadır. Suudi Arabistan la olan denge ise hep aleyhiize olakla birlikte iktar olarak azalan bir seyir gösterektedir. Bu gelişeyi 5 Avrupa Birliği ülkesi ile olan ticaret dengesiyle karşılaştırdığıızda, oldukça farklı bir görünü ortaya çıkaktadır. Erlat, Erlat ve Özçelik (23) deki hesaplaalarda kullanılan verilere dayanarak elde ettiğiiz ticaret dengesi bulguları, topla ticaretteki dengenin tü döne için Türkiye nin aleyhine artan bir seyir gösterdiğini, bu duruun onbeş ülkenin çoğunluğu için geçerli olduğunu ortaya koyaktadır. Yalnızca Portekiz le olan ticaret dengeiz tü döne için artan bir biçide lehiize gelişiştir. Aynı sonuca, 996 ve 997 yılları dışında, Yunanistan la olan ticaretiiz için de varabiliriz. Ancak, bu iki ülkenin dış ticaretiizdeki paylarının döne ortalaaları yüksek değildir (Portekiz in %.24, Yunanistan ın %.79).

8 Tablo 6: Sektörlerin elik Sınıflandırasına Göre Türkiye'nin Orta Doğu Ülkeleri İle Olan İhracat ve İthalatı (%): Topla Dön. Ort. İhracat HYM 27,28 3,6 29,85 37,56 4,2 38,3 34,48 26,28 29,74 2,2 23,87 2,2,27 28,53 EYM 8,84 8,93 28,66 24,9 23,97 26,28 25,48 25,98 25,29 32,2 36, 32,2 33,86 27,4 SYM 35,47 36,4 26,4 22,2 25,88 25,78 29,9 32,28 33, 3,36 27,96 27,2 4,77 3,25 TKAYM 8,43 6,8 6,67 5,94 4,84 5,29 5,58 5,25 5,26 3,54 3,79 2,84 4,3 5,26 TZAYM 9,97 7,53 8,4,29 5, 4,34 4,55,2 6,6 2,77 8,38 6,82,97 8,92 İthalat HYM 85,52 9,24 94,27 94, 92,8 87,74 86,74 86,97 8,56 76,32 72,47 88,73 65,9 84,77 EYM 6,56 3,65 2,67 2,4 3,66 5,7 4,24 4,88 6,94 7,99 7,94 2,46 8,7 5,7 SYM 2,73,4,65,8,88,6,89,75 2,76 3,92 3,26 2,92 3,2 2,2 TKAYM 3,94 2,55,7,86 2,2 3,9 4,9 3,46 5,52 7,38 6,57,85 8,63 4,3 TZAYM,24,7,69,82,6,67 2,93 2,94 4,2 4,4 9,75 4,4 4,55 3,8 ot: HYM = Haadde yoğun allar, EYM = Eek yoğun allar, SYM = Seraye yoğun allar, TKAYM = Taklidi kolay araştıra yoğun allar, TZAYM = Taklidi zor araştıra yoğun allar Tablo 6 bize Orta Doğu ülkeleri ile olan ticaretiizin nelik sınıflandırası açısından nasıl bir görünüü olduğunu verektedir. Döne ortalaaları ibariyle, ihracatta ilk üç sırayı SYM, HYM ve EYM alaktadır, ancak bunların payları arasındaki fark azdır. Döne içinde HYM nin payında azala, EYM ve SYM nin paylarında ise arta görülektedir. TKAYM ve TZAYM nin ortalaa payları görece daha az olakla birlikte, TZAYM nin payında döne içinde arta görülektedir; hatta 22 de TZAYM nin payı HYM nin payını, az da olsa, geçiştir. İthalatta ise HYM nin payı tüüyle hakidir, ancak döne içinde bir azala da gösterektedir. Bu haki pozisyonun petrol halatından kaynaklandığı açıktır. Öteki halat sınıfları, EYM, TKAYM, TZAYM ve SYM diye sıralanaktadır. Tü bu alların halatında zaan içinde artış gözlenekle birlikte, son yılda en büyük sıçraayı TZAYM nin yaptığını görüyoruz. Bunu İsrail ile olan ticaretin son yıllarda gösterdiği artışa bağlaak ükündür. İsrail den yapılan halatta 2 den ibaren TZAYM ilk, TKAYM ikinci sırayı tutaktadır. 2 Orta Doğu ülkeleri ile yapılan ticaretin genel yapısına yönelik bakacağıız son nokta, al yoğunlaşasının ne düzeyde olduğu ve nasıl bir seyir gösterdiğidir. Bu aaçla Hirschan-Herfindahl (HH) endeksini kullandık. 3 Eğer Q i alından t yılında yapılan ihracat ya da halatı gösteriyorsa ve alların sayısı ise, o zaan t yılındaki topla ihracat ya da halat Q t = i = Q olacak ve i alının topla ihracat ya da halat içindeki payı p = Q / Q t, i =,, ; t =,, T olarak elde edilecektir. HH endeksi p lerin kendileri tarafından ağırlıklandırılış toplalarından başka bir şey değildir ve t yılı için 2 t = p HH () şeklinde hesaplanabilir. HH endeksi / ile arasında değer alır. Alt sınırdaki değere p lerin birbirlerine eş oldukları (yani, yoğunlaşanın hiç oladığı) duruda, üst sınırdaki değere de tek bir p nin olduğu (yani, yoğunlaşanın ta olduğu) duruda ulaşılır. 2 3 Tablo 6 da verilen sınıflaa her ülke için ayrı ayrı da yapılıştır. Ayrıca, topla ihracat ve halatın, söz konusu sınıflandıranın alt kalelerine nasıl dağıldığı da hesaplanıştır. Bunlarla ilgili tablolar, çok yer tutacakları düşüncesiyle, akaleye dahil edileişlerdir. İlgilenenler yazarlardan bu tabloları isteyebilirler. Bu ve diğer yoğunlaşa ölçütleri ile ilgili bilgiler ve bunların, Türkiye nin dış ticaretinin ülkeler arasında dağılıını ölçede nasıl kullanıldıklarına ilişkin bir uygulaa Erlat ve Akyüz (2) de bulunabilir.

9 Tablo 7: Türkiye'nin Orta Doğu Ülkeleriyle Yaptığı Ticarette Yoğunlaşa: Hirschan-Herfindahl Endeksi İhracat B. Arap Eirlikleri,74,76,96,23,39,32,276,53,8,56,33,58,49 İran,62,3,42,4,6,62,59,57,56,5,39,7,4 İsrail,3,3,87,8,57,59,4,59,64,38,26,33,3 Katar,8,75,95,9,48,34,23,35,59,85,79,5,79 Kuveyt,234,44,5,2,25,23,95,222,37,22,56,62,95 Lübnan,56,7,85,6,54,7,73,75,29,,5,65,94 Mısır,8,66,83,79,53,59,7,38,43,42,33,34,36 Suudi Arabistan,58,49,73,22,85,63,48,46,49,5,43,47,42 Suriye,87,9,5,6,3,93,8,52,35,9,85,7,57 Uan,272,47,44,29,47,4,383,78,72,33,266,239,37 Ürdün,74,46,55,37,27,3,7,37,58,2,2,2,7 Yeen,839,55,696,82,678,545,665,56,43,377,396,57,48 Topla,46,46,34,5,46,4,4,3,3,3,23,25,27 İthalat B. Arap Eirlikleri,93,936,98,98,986,444,2,9,77,9,58,3,253 İran,968,439,836,87,88,875,772,73,68,79,745,84,678 İsrail,85,65,69,9,77,5,49,6,5,46,92,229,6 Katar,759,468,486,387,528,552,45,35,642,72,52,54,327 Kuveyt,89,476,99,893,836,97,794,925,772,6,79,86,33 Lübnan,556,347,463,24,3,54,534,3,365,33,2,7,57 Mısır,92,328,267,45,243,38,497,6,5,33,26,6,62 Suudi Arabistan,678,754,736,746,754,695,689,55,473,58,627,688,733 Suriye,488,385,3,258,266,658,799,589,436,77,73,89,725 Uan,965,,,675,,478,46,,936,335,823,399,23 Ürdün,453,386,477,364,472,24,292,287,58,39,364,722,693 Yeen,34,876,,,825,46,52,23,362,454,67,454,235 Topla,64,652,633,636,636,56,558,42,37,378,372,395,372 He ayrı ayrı Orta Doğu ülkeleri ile olan, he de bu ülkelerle olan topla ihracat ve halat için HH değerleri Tablo 7 de veriliştir. Buradan, topla ihracatta herhangi bir yoğunlaşanın görülediğini ve zaan içinde bu çeşlenenin arttığını söyleyebiliriz. Bu duru, genel olarak, ele aldığıız ülkeler için de geçerlidir. Bunun istisnaları Yeen ve, bir ölçüde, Kuveyt gibi Türkiye nin ihracatı içindeki payları küçük olan ülkelerdir. Öte yandan, topla halatın yoğunlaşa düzeyi yüksektir, ancak bu düzey zaan içinde azala gösterektedir. Benzer bir duru ülkeler için de geçerlidir. İthalatıızda en yüksek yoğunluğa sahip olan ülkeler İran, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Suriye dir. Bu sonuç, nelik sınıflaasında HYM nin öne çıkasını destekleyen bir sonuçtur. 4. İHRACAT PERFORMASI: Sab Piyasa Payı Analizi Türkiye nin 99-2 döneindeki ihracat perforansı ile ilgili kullanacağıız ilk ölçüt Sab Piyasa Payı Analizine dayanaktadır. 4 Analizi önce Türkiye nin tek bir ülkeye yaptığı ihracat açısından ele alalı. Bu ülke inci ülke ise, o zaan Türkiye nin i alında, inci ülkeye yaptığı ihracatı X, bu ülkenin i alında yaptığı topla halatı M ile gösterebiliriz. Bu duruda, Türkiye nin i alında inci ülkeye yaptığı ihracatın, inci ülkenin topla halatı içindeki piyasa payını X s = = a b (2) M şeklinde ifade edebiliriz. Burada a = X / M i inci al ihracatının bu aldan inci ülkenin yaptığı halat içindeki payını verektedir. İkinci oran b = M i = M inci ülkenin topla halatı içinde i inci alın pazar payını gösterektedir. Bizi özellikle ilgilendiğiiz nokta, denkle (2) deki payın iki döne arasında göstereceği farkın hangi ögelerden oluştuğudur. Başlangıç döneini, biş döneini de ile gösterirsek, söz konusu farkı s = s s = a b a b olarak yazabiliriz. Bu fark, bir özdeşlik olarak, aşağıdaki gibi de ifade edilebilir: 4 Bu analiz, ilk kez, Tyszynski (95) tarafından kullanılış, daha sonra Leaer ve Stern (97) tarafından forel hale getiriliş ve Fagerberg ve Solie (987) tarafından bizi kullandığıız biçii geliştiriliştir.

10 o s (a a )b + a (b b ) + (a a )(b b ) (3) Bu duruda s nin iki döne arasında göstereceği farkı, üç ögeye ayrıştırış oluyoruz:. Pazar Payı Etkisi [(a a )b ] : İki döne arasındaki farkın yalnızca a değişesinden kaynaklanası halinde elde edilecek değer. 2. Mal Bileşii Etkisi [a (b b )]: İki döne arasındaki farkın yalnızca b değişesinden kaynaklanası halinde elde edilecek değer. 3. Mal Bileşiine Uyu Etkisi [ (a a )(b b ) ]: Türkiye nin, inci ülkenin halatındaki çeşleneden ( b b ) doğabilecek pay farkına ne denli uyu gösterebildiğini yansıtaktadır; yani (a a ) ile (b b ) aynı işareti taşıyorlarsa, bu etki s değerini arttırıcı yönde olacaktır. Söz konusu analiz Türkiye nin inci ülkeye yaptığı topla ihracat için de genelleştirilebilir. Türkiye nin inci ülkeye yaptığı topla ihracatın, o ülkenin topla halatı içindeki payını X / S = M olarak gösterirsek, S = = s olacak ve denkle (3) deki üç etki, i üzerinden toplaları alınarak hesaplanacaktır. Bu analizi Orta Doğu ülkelerinin oluşturduğu pazar için de yapabiliriz. O zaan ilgileneceğiiz biri pay, Türkiye nin Orta Doğu ülkelerine i inci alda yaptığı ihracatın, bu ülkelerinin topla halatı içindeki payı olacaktır. Eğer Orta Doğu ülkelerinin sayısını ile gösterirsek, bu payı ı S i = X = = = (a b)c = s c (4) = = M olarak ifade edebiliriz. Burada c = M = halatının, Orta Doğu ülkelerinin topla halatı içindeki payını gösterektedir. S nin iki döne arasındaki farkı, yani S i i = S (3) teki ifadeye, c lerden kaynaklanan iki öge daha eklenecek, aşağıdaki gibi olacaktır; i M dir; yani inci ülkenin topla S, ögelere ayrılabilir. Ancak bu kez, denkle Si nin özdeşlik olarak bölülenesi S i = + (a = a s (c )b c c ) + + = = a o (s (b s b )(c )c + c ) = (a a )(b b )c (5) Denkle (5) teki ilk üç etki, denkle (3) ten elde edilen üç etkinin aynısıdır, yalnızca incelenen piyasa payı, Orta Doğu ülkelerinin tü halatı içindeki paydır. Son iki etkiyi ise şöyle tanılayabiliriz: 4. Pazar Bileşii Etkisi [ s (c c )] = : Si yalnızca Orta Doğu ülkelerinin oluşturduğu grup içindeki pazar paylarının değişesine dayanırsa elde edilecek değer. = 5. Pazar Bileşiine Uyu Etkisi [ (s s )(c c )] : Türkiye nin i inci alda pazar paylarının (s ), topluluk içi pazar paylarındaki değişikliğe (c c ) ne denli uyu gösterdiğini yansıtaktadır.

11 Bu analizi, Türkiye nin Orta Doğu ülkelerine yaptığı topla ihracat için de genelleştirek ükündür. O zaan ele alınacak pay S = ı = S i olacaktır. Dolayısıyla, S = S S ın beş etkiye ayrıştırılası, denkle (5) in sol ve sağ tarafının i üzerinden toplanılasıyla elde edilebilir. Her ne kadar SPP analizini anlatırken i alını esas aldıysak da, biz burada toplulaştırılış sonuçları sunacağız. Bu sonuçların ilki her bir Orta Doğu ülkesine yapılan ihracata ilişkindir. Dolayısıyla, yalnızca yukarıda sözü edilen ilk üç etkiyi içerecektir. Buna ek olarak, verileri anlatırken sözünü ettiğiiz sorunlar nedeniyle, yalnız sekiz Orta Doğu ülkesi ele alınacak ve bunlar için de farklı döne aralıkları kullanılacaktır. Bu aralıklar 997-2, ve dir. Tablo 8: Sab Pazar Payı Analizi: Orta Doğu Ülkeleri (Yüzde Değişeler) Dsa97- Dsb97- Dsab97- Topla İran 3,98 7,4-37,5-6,39 İsrail Katar Lübnan 9,2-9,69-5,46-6,3 Mısır 399,73 -,67-344,99 44,6 Suudi Arabistan Uan 52,94,5-4,72 39,36 Ürdün,97 23,57-46,8 -,27 Dsa97- Dsb97- Dsab97- Topla İran İsrail 7,6-25,32 -,48 34,8 Katar Lübnan Mısır Suudi Arabistan Uan Ürdün Dsa98- Dsb98- Dsab98- Topla İran İsrail Katar 4,94-4,77-35,9-25,74 Lübnan Mısır Suudi Arabistan 3,4-5,32-6,7,55 Uan Ürdün ot: Dsa = Pazar Payı Etkisi, Dsb = Mal Bileşii Etkisi, Dsab = Mal Bileşiine Uyu Etkisi Sonuçlar Tablo 8 de veriliştir döneinde ele alınan ülkeler İran, Lübnan, Mısır, Uan ve Ürdün dür. Bu ülkelere yaptığıız ihracatın pazar payında yalnızca Mısır ve Uan da artış oluştur. Bu artışın teel kaynağı pazar payı etkisidir. Mısır da al bileşiine uyu etkisinin olusuz düzeyinin çok yüksek olası, sözü edilen artışın düzeyini düşürüştür. Uan da ise pazar payı etkisine, al bileşii etkisi olulu bir katkıda bulunaktadır. Pazar payındaki en büyük azalış İran da gözlenektedir. Burada, pazar payı etkisi azdır; olulu etki al bileşii etkisinden kaynaklanaktadır, ancak al bileşiine uyu etkisinin olusuz etkisini ortadan kaldıracak kadar güçlü değildir. Aynı şeyi Ürdün e yapılan ihracat için de söyleek ükündür. Lübnan a yapılan ihracatta ise he al bileşii he de al bileşiine uyu etkileri pazar payının azalasına yol açıştır.

12 997-2 döneinde yalnızca İsrail ele alınıştır. Pazar payında artış gözlelenektedir ve bunda pazar payı etkisi haki rol oynaıştır. Ancak al bileşii ve al bileşiine uyu etkilerinin negatif olaları, pazar payındaki artışın daha yüksek olasını engelleiştir dönei içinse iki ülkeye yapılan ihracat söz konusudur: Katar ve Suudi Arabistan. Katar da pazar payı azalış, Suudi Arabistan da ise artıştır. Ancak, her ikisinde de al bileşii ve al bileşiine uyu etkileri negatiftir. Özellikle al bileşiine uyu etkisi Katar daki pazar payının azalasına yol açıştır. Tablo 9: Sab Pazar Payı Analizi: Orta Doğu Ülkeleri Tek Bir Pazar Olarak (Yüzde Değişeler) Dsa98- Dsb98- Dsab98- Dsc98- Dsabc98- Topla Orta Doğu Ülkeleri 9,5-7,25-2,84 4,49 -,93-7,38 ot: Dsa = Pazar Payı Etkisi, Dsb = Mal Bileşii Etkisi, Dsab = Mal Bileşiine Uyu Etkisi Dsc = Pazar Bileşii Etkisi, Dsabc = Pazar Bileşiine Uyu Etkisi Ülkeler: İran, İsrail, Katar, Lübnan, Mısır Suudi Arabistan, Uan, Ürdün Toplulaştırılış sonuçların ikincisi Tablo 9 da yer alaktadır. Burada, yukarıda belirtilen sekiz Orta Doğu ülkesi tek bir pazar olarak ele alınıştır. Onun için de beş etkinin tüü hesaplanıştır. Ancak, ortak bir zaan aralığı gerektiği için dönei ele alınıştır. Burada gözlelenen, Orta Doğu ülkelerine yaptığıız ihracat tü ülkeler için ele alındığında, pazar payının azaldığı, bu sonuca da en büyük katkının al bileşii etkisi ve, özellikle, al bileşiine uyu etkisinin olduğudur. Öte yandan, pazar bileşii etkisi olulu, pazar bileşiine uyu etkisi küçük aa olusuz katkıda bulunuştur. Bu iki tablodan çıkacak sonuç, Türkiye nin Orta Doğu ülkelerine yaptığı ihracatın pazar payında genelde bir azala olduğu, buna da en büyük katkıyı al bileşiine uyu etkisinin yaptığıdır. Pazar payında artış olduğu zaan bile söz konusu etkinin buna katkısı olusuz oluştur. Başka bir deyişle, Türkiye hedef ülkenin talep kayalarından kaynaklanan halat kopozisyonu değişikliklerine uyu gösterekte pek başarılı olaaıştır. 5. İHRACAT PERFORMASI: Açıklanış Karşılaştıralı Üstünlükler Türkiye nin 99-2 döneindeki ihracat perforansını rekabet açısından irdeleekte kullanacağıız ikinci ölçüt Açıklanış Karşılaştıralı Üstünlükler (AKÜ) Endeksidir. Bu kavra ve ilgili ölçütler Balassa (965) tarafından ortaya atılıştır. Bunlara daha sonra birçok alternatif geliştiriliştir. Bunların karşılaştıralı açıklaaları Volrath (99) de bulunabilir. Biz bu çalışada, Balassa nın geliştirdiği endekslerden tüüyle ihracata dayanan birincisini hesapladık. 5 AKÜ kavraı, belli bir alın ihracatında, bir ülkenin gösterdiği perforansın, bu alın dünya ihracatındaki perforansıyla karşılaştırılasına dayanır. Eğer ülkenin perforansı, dünya nın perforansından daha iyi ise, o ülkenin söz konusu alda karşılaştıralı üstünlüğe sahip olduğu sonucuna varılır. Bizi hesapladığıız endekste, ihracattaki perforans, ilgili alın ihracatının topla ihracat içindeki payı kullanılarak ölçülektedir. Bu duruda, Türkiye nin i alındaki topla ihracatını X i ile, dünyanın bu aldan yaptığı topla ihracatı X iw ile gösterirsek, AKÜ endeksini AKÜ i X = X i iw X X i iw, i =,, şeklinde ifade edebiliriz. Bu endeksin birden büyük olası, Türkiye nin o alın ihracatında karşılaştıralı üstünlüğe sahip olduğunu gösterecektir. Bu noktada soraız gereken soru; dünya dan ne kastedildiğidir. Bu, en geniş anlaıyla, dünyanın topla ihracat ve halatı olabileceği gibi, bir grup ülkenin ve, hatta, tek bir ülkenin ihracat ve halatı olabilir. Biz bu çalışada dünya yı bir grup ülke, yani Orta Doğu ülkeleri artı Türkiye olarak aldık. Ancak, yine veri sorunları nedeniyle, Orta Doğu ülkelerinden yalnızca İran, İsrail, Katar, (6) 5 eki, daha sonraki bir çalışasında, Balassa (977), ihracat-halat oranlarına dayanan ikinci ölçütün kullanılasından tüüyle vazgeçiştir.

13 Kuveyt, Lübnan, Mısır, Suudi Arabistan, Uan ve Ürdün ü ele alabildik. Bu ülkeler için ihracat verileri (Mısır, Ürdün, Lübnan, Uan), (İsrail), (Kuveyt) ve (Katar, S. Arabistan) döneleri için elde edilebiliştir. Önce her ülke ve yıl için 3-basaaklı sektörlerin AKÜ endekslerini hesapladık. Bu büyük hacili sonuçların hepsini sunak ükün olayacağı için, bunları özetleyecek ve ülkelerin rekabet güçlerini karşılaştıraya olanak tanıyacak şöyle bir yol izledik. Önce her sektör için AKÜ endekslerinin döne ortalaalarını aldık ve ortalaaları birden büyük olan sektörleri saptayarak sayılarını Bölü II de verilen beş nelik sınıfına dağıttık. Bu bilgiler Tablo da, sektörlerin teknoloik özelliklerini içeren beş sınıfın yüzde payını da gösterecek biçide, her ülke için veriliştir. Tablo : Ülkelerin Karşılaştıralı Üstünlüğü Olan Sektörlerinin eliklerine Göre Sayı ve Yüzdeleri Sektör Sayıları HYM EYM SYM TKAYM TZAYM Topla Türkiye İran İsrail Katar 7 9 Kuveyt Lübnan Mısır Suudi Arabistan Uan Ürdün % HYM EYM SYM TKAYM TZAYM Topla Türkiye 29,8 3,4 3, 7,3 9,4 İran 62,9 7, 8,6 5,7 5,7 İsrail 5,2 8,,4 2, 35,2 Katar 77,3,,,,6 Kuveyt 53,3 3,3 6,7 6,7 2, Lübnan 24,5 25,9 3,3,5 25,9 Mısır 4,3 35, 3,8 7,5 2,5 Suudi Arabistan 44, 2, 2, 2, 2, Uan 5, 5, 22,5, 2,5 Ürdün 27, 27, 5,3,6 2, ot: HYM = Haadde yoğun allar, EYM = Eek yoğun allar, SYM = Seraye yoğun allar, TKAYM = Taklidi kolay araştıra yoğun allar, TZAYM = Taklidi zor araştıra yoğun allar Bu tablodan gözlediğiiz ilk nokta şudur; Türkiye, AKÜ endeksi birin üzerinde olan en çok sektöre sahip ülkedir. Sonra Lübnan ve İsrail gelektedir. Türkiye de bu sektörler en çok EYM, HYM ve TZAYM sınıflarında yer alışlardır. Lübnan da da benzer bir dağılı söz konusudur. İsrail de ise sıralaa TZAYM, TKAYM ve EYM şeklindedir. Türkiye ve Lübnan da geleneksel diye bakılabilecek olan EYM ve HYM öne çıkakla birlikte, her ikisinde de TZAYM öne kazanıştır. İsrail de gözlenen dağılı ise bu ülkenin üreti yapısının, bölge ülkelerinkinden çok daha farklı olduğunu, daha çok Avrupa ülkelerinde gözlelenen yapıya yakın düştüğünü gösterektedir. 6. EDÜSTRİ-İÇİ TİCARET Türkiye nin Orta Doğu ülkeleriyle olan ticaretini değerlendirede ele alınacak son ölçüt, endüstriiçi ticaretin düzeyi olacaktır. Bu düzeyi ölçek için kullanacağıız endeks Grubel ve Lloyd (97) de geliştirilen endekstir. Bu endeks t zaanında i nci sektör için aşağıdaki gibi ifade edilebilir: GL (X + M ) X M =, i =,, ; t =,,T (7) (X + M )

14 GL endeksi ile arasında değer alakta ve bire yakın değerleri endüstri-içi ticaretin yüksek olduğunu gösterektedir. GL endeksini çeşli düzeylerde toplulaştırak ükündür. Eğer Türkiye nin topla ticaretinde, ya da her bir Orta Doğu ülkesi ile olan ticaretinde endüstri-içi ticaretin payını görek istiyorsak, GL endeksini, GL t = (X + M (X ) olarak toplulaştırabiliriz. 6 + M X ) M, t =,,T Tablo : Orta Doğu Ülkeleri İle Endüstri-İçi Ticaret: Toplulaştırılış Grubel-Lloyd Endeksi (%) B. Arap Eirlikleri 4,57 2,84,65,73,39,8 6,3 İran,35,99,22,3,89,88,8 İsr ail 2,98 2,8,8,37 8,97,46 4,77 Katar,,7,65,,,, Kuveyt,4,,,2,32,7,3 Lübnan,72,95,36,72,5,72 3,8 Mısır 3,74 2,,8 4,75 7,85 8,62 7,43 Suudi Arabistan,85,3,39,52,77,29,8 Sur iye,69 4,6,6,38,7 2,29,7 Uan,,,,,,, Ürdün 2,4 2,4,,57,43,9 2,57 Yeen,56,,,,,, Dön. Ort. B. Arap Eirlikleri 5,45 7,9 5,59 7,92 7,7 7,86 4,43 İran 2,4,93 2,7 3,47 3,32 4,39,92 İsr ail 2,85 3,34 4,2 5,2,74 3,68 2,54 Katar,5,5,67,95 2,92,23,54 Kuveyt,3,8,6,27,4,7,3 Lübnan 2,7,42,4 3,54 3,8 2,37,83 Mısır 7,63 5,92 7,8 8,57 8,26 3,9 9,67 Suudi Arabistan 2,24 5,34 2,8 3,77,72,99,92 Sur iye,6 3,33 3,3 2,55,87, 2,42 Uan,,9,9,3,4,37,4 Ürdün 2,96,46 2,9 3,2,59,63,98 Yeen,5,2,2,,3,5, (8) İkinci seçeneği izleyip Türkiye nin her bir Orta Doğu ülkesi ile olan ticaretindeki endüstri-içi ticaretin payını hesapladık ve Tablo de sunduk. Buradan da görülebileceği gibi, endüstri-içi ticaretin payı çok düşüktür. Yalnızca iki ülkeyle olan ticarette bu pay yüzde un üstüne çıkaktadır: İsrail (%3) ve Mısır (%). Daha önceki inceleeleriizden böyle bir sonucun çıkabileceğini tahin etek ükündür. Orta Doğu ülkelerinden yapılan halatta HYM nin ezici bir biçide ağır basası, ihracatın ise bu beş sınıf arasında görece daha dengeli dağılış olası, endüstri-içi ticaretin payının pek yüksek olaayacağının bir göstergesiydi. Öte yandan, İsrail den yapılan halatta TZAYM ve TKAYM ağırlık kazanırken Türkiye nin he bu ülkeye ihracatı, he de TZAYM ihracatı artıştır. İsrail le olan ticaretiizde endüstri-içi ticaretin payının, az da olsa, biraz varlık gösteresini de bu gözleler açıklayabilir. 7. SOUÇLAR Bu çalışadan çıkarılabilecek sonuçları şöyle özetleyebiliriz: 6 Bu endeks ile ilgili daha çok bilgi ve Türkiye nin dünya ile olan ticaretine uygulanışı için bakınız Erlat ve Erlat (23).

15 döneinde Türkiye nin topla ihracatı içinde, ele alınan Orta Doğu ülkelerinin topla payı düşektedir. İhracatıızda en yüksek ortalaa paya sahip olan ülkelerin Suudi Arabistan, İran, İsrail, Mısır ve Suriye olasına karşın, ihracat payı öneli ölçüde artan ülke İsrail dir. Hatta İsrail, 998 den başlayarak, Türkiye nin Orta Doğu ülkelerine yaptığı ihracatta, ihracat payıızın en yüksek olduğu ülke duruuna geliştir. 2. İthalatıızın içinde Orta Doğu ülkelerinin payına baktığıızda, en yüksek ortalaa paya sahip ülkelerin Suudi Arabistan ve İran olduklarını görekteyiz. Topla halatıız içinde petrol halatının önei ve göreli payı düşünüldüğünde, bu iki ülkenin ilk sıraları alaları pek şaşırtıcı değildir. İthalat payları artan ülkeler içinde Suriye ve İsrail i belirteiz gerekir. 3. Bulgularıız içinde bir başka ilginç nokta, Avrupa Birliği ülkeleri ile karşılaştığıız duruun tersine, Orta Doğu ülkeleri ile olan ticaret dengeizin 2 yılını dışarıda bırakırsak özellikle 998 yılından sonra lehiize dönesidir. Ayrıca, Orta Doğu ülkelerini tek tek ele aldığıızda, Lübnan, Uan, Ürdün ve Yeen le olan ticaret dengeizin tü döne boyunca lehiize seyrettiğini görüyoruz. Hatta, 997 yılı dışarıda bırakılırsa, Mısır ı da ticaret dengeizin olulu seyrettiği ülkeler arasına katabiliriz. 4. Orta Doğu ülkeleri ile olan ticaretiize, bir de sektörlerin teknoloik neliklerini yansıtacak biçide kullandığıız sınıflandıra çerçevesinde bakacak olursak, döne ortalaaları açısından, ihracatıızda ilk üç sırayı seraye yoğun allar (SYM), haadde yoğun allar (HYM) ve eek yoğun allar (EYM) alaktadır ve, döne içinde HYM nin payında azala, EYM ve SY nin paylarında ise artış görülektedir. Daha da ilginç olan nokta, taklidi zor araştıra yoğun alların (TZAYM) ortalaa payı, özellikle başlangıç döneinde görece az olasına karşın, döne içinde sürekli artış gösteriş ve hatta 22 yılında TZAYM nin payı HYM nin payından az da olsa daha yüksek olarak gerçekleşiştir. İthalatta ise, HYM nin payı en yüksek olasına karşın, döne içinde bir azala gösteriştir. İthalatta en büyük sıçraayı TZAYM yapıştır. 5. İhracatıızda al yoğunlaşasından değil, çeşlenesinden söz etek ükündür. İthalatıızda ise, beklendiği gibi, yoğunlaşa düzeyi yüksektir, ancak zaan içinde azala vardır. 6. Hesapladığıız ölçütlerin ilki olan Sab Pazar Payı (SPP) analizi, bize öneli bilgiler verektedir. Orta Doğu ülkelerinin tüü ele alındığında, toplulaştırılış sonuçlar, Orta Doğu pazarında, döne boyunca pazar payının azaldığını gösterektedir. Bu sonuçlar ayrıca, al bileşii ve al bileşiine uyu etkilerinin yetersiz olduğunu, ticaret ortaklarıızın halat kopozisyonlarını değiştirelerinden olusuz etkilendiğiizi, yani, yeni ihraç allarına kayada gerekli esnekliği ve uyuu göstereediğiizi ortaya çıkaraktadır. Pazar bileşii etkisinin olulu olası, grup halatı içinde gruptaki ülkelerin halat paylarının değişesinden ihracatıızın olusuz etkilenediğini gösterektedir. Ancak, bu göreli paydaki değişikliğe tüüyle uyu sağlayaadığıız, küçük de olsa negatif bir pazar bileşiine uyu etkisinin olası işaret etektedir. 7. Yine SPP analizi çerçevesinde, tek tek ülkeler ele alındığında ihracatıız açısından pazar payında artış gösteren Orta Doğu ülkeleri şunlardır: Mısır (%44.6), Uan (%39.36), İsrail (%34.8) ve Suudi Arabistan (%39.36). Bu ülkelerin ihracatıız içindeki göreli paylarını dikkate aladan, bu dört ülkedeki pazar paylarında benzer artışlar oluştur deek, yanıltıcı olacaktır. Örneğin, Tablo de görüldüğü gibi, ihracatıızda Uan çok küçük bir paya sahiptir. Uan ve İran gibi ülkelerde olduğu gibi, bazı ülkelerde pazar payı etkisine al bileşii etkisi olulu katkıda bulunaktadır. Ancak, örneğin İran da al bileşiine uyu etkisinin de olusuz olası, topla sonucun olusuz olasına, yani pazar payında azalışa neden olaktadır. 8. İhracat perforansıız, Açıklanış Karşılaştıralı Üstünlükler (AKÜ) yardııyla, Orta Doğu ülkeleriyle birlikte ele alınıp incelendiğinde çok ilginç sonuçlar ortaya çıkaktadır. Bunlardan ilki, AKÜ endeksi birin üzerinde olan, yani karşılaştıralı üstünlüğe sahip en çok sektöre Türkiye nin sahip olasıdır. Türkiye yi Lübnan ve İsrail izleektedir.

16 Türkiye de karşılaştıralı üstünlüğe sahip sektörlerin teknoloik özelliklerini yansıtan sınıflandıraya baktığıızda, bu sektörler en çok Eek Yoğun, Haadde Yoğun ve Taklidi Zor Araştıra Yoğun Mallar sınıflarında yer alışlardır. Lübnan da da Türkiye ye benzer bir duru söz konusudur ancak İsrail deki yapı daha çok gelişiş Avrupa ülkelerindeki yapıya benzeekte ve araştıra yoğun al grupları ilk sıralarda yer alaktadır. 9. Aynı sektörde he ihracat he halat yapılası söz konusu olduğunda, bunun düzeyini ölçek için kullandığıız endüstri-içi ticaret ölçütü bize bu düzeyin çok düşük olduğunu gösterektedir. En yüksek düzeye sahip olan İsrail ve Mısır ın endüstri-içi ticaret payları yüzde lar dolayındadır. Tü bu bulguların ışığında Orta Doğu ülkeleriyle olan ticaretiizde dikkatli olaız gereği açıktır. Bu nedenle, he bu ülkeler grubu he de gruptaki tek tek ülkeler açısından ihracat yapıları, sektörler düzeyinde daha ayrıntılı inceleneli ve dolayısıyla ihracattaki pazar payıızı arttırabile olanakları araştırılalıdır, ki, bu da yeni çalışaızın ana konusunu oluşturacaktır. KAYAKLAR Balassa, B. (965) Trade Liberalisation and Revealed Coparative Advantage, Manchester School, 33, Balassa, B. (977) Revealed Coparative Advantage Revised: An Analysis of Relative Export Shares of the Industrial Countries,953-97, Manchester School, 45, Erlat, G. (999b): Türk Dış Ticaretinde Çeşlene, ODTÜ Gelişe Dergisi, 26, Erlat, G. ve O. Akyüz (2): Country Concentration of Turkish Exports and Iports Over Tie, Topics in Middle Eastern and orth African Econoies, Electronic Journal, Volue 3, Middle East Econoic Association and Loyola Universy, Chicago. Yeniden bası: The Econoics Web Instute, electronic ournal, Eki 23, Erlat, G. ve H. Erlat (24): The Perforance of Turkish Exports at the Sectoral Level, Middle East Econoic Association ın 24. Yıllık Toplantısında sunulan tebliğ, San Diego, A.B.D. Erlat, G. ve M. Gökalp (2): Are Turkey s Exports Diversified Aong the Middle East Countries?. Middle East Econoic Association ve School of Oriental and African Studies tarafından düzenlenen Global Change and Regional Integration: The Redrawing of the Econoic Boundaries ın the Middle East and orth Africa başlıklı konferansta sunulan bildiri, Londra, İngiltere. Erlat, G., H. Erlat ve E. Özçelik (23): Türkiye Dış Ticaretinde, Özellikle İhracatında, 99 Sonrası Gelişeler ve Öneriler, TÜSİAD için hazırlanan rapor. Fagerberg, J. ve G. Solie (987): The Method of Constant Market Shares Analysis Revised, Applied Econoics, 9, Grubel, H.G. and P.J. Lloyd (97): The Epirical Measureent of Intra-Industry Trade. Econoic Record, 47, Hufbauer, G.G. ve J.C. Chilas (974): Specialization by Industrial Countrıes: Extent and Consequences, H. Giersch (ed.): The International Division of Labour: Probles and Perspectives. International Syposiu. Tubingen, Alanya: J.C.B. Mohr, Leaer, E.E. ve R.M. Stern (97): Quantative International Econoics. Chicago: Aldine. Tyszynski, H. (95): World Trade in Manufactured Coodies, , Manchester School, 9,

17 Volrath, T.L. (99): A Theoretical Evaluation of Alternative Trade Intensy Measures of Revealed Coparative Advantage, Weltwirtschaftliches Archiv, 27, Yılaz, B. (22): Turkey s Copetiveness in the European Union. A Coparison of Greece, Portugal, Spain and the EU/2/5, Russian and East European Finance and Trade, 38,