FUTBOL MÜSABAKALARINA İZLEYİCİ OLARAK KATILIMI ETKİLEYEN GÜDÜLER: ESKİŞEHİRSPOR TARAFTARLARI ÜZERİNE BİR ÖN ÇALIŞMA

Transkript

1 FUTBOL MÜSABAKALARINA İZLEYİCİ OLARAK KATILIMI ETKİLEYEN GÜDÜLER: ESKİŞEHİRSPOR TARAFTARLARI ÜZERİNE BİR ÖN ÇALIŞMA MOTIVATIONAL FACTORS INFLUENCING SPECTATOR INVOLVEMENT AT FOOTBALL MATCHES: A PRELIMINARY STUDY ON ESKİŞEHİRSPOR SUPPORTERS Arş. Gör. Çağdaş AYDIN: 1 Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yunus Emre Kampüsü,26470, Eskişehir. Tel: (0222) E-posta: cagdasaydin@anadolu.edu.tr, Yrd. Doç. Dr. Çağıl Hale ÖZEL: Anadolu Üniversitesi, Turizm Fakültesi, Turizm İşletmeciliği Bölümü, Yunus Emre Kampüsü, 26470, Eskişehir. Tel: (0222) E-posta: chkayar@anadolu.edu.tr 1 Sorumlu Yazar / Corresponding Author: Ç.AYDIN.

2 FUTBOL MÜSABAKALARINA İZLEYİCİ OLARAK KATILIMI ETKİLEYEN GÜDÜLER: ESKİŞEHİRSPOR TARAFTARLARI ÜZERİNE BİR ÖN ÇALIŞMA MOTIVATIONAL FACTORS INFLUENCING SPECTATOR INVOLVEMENT AT FOOTBALL MATCHES: A PRELIMINARY STUDY ON ESKİŞEHİRSPOR SUPPORTERS Arş. Gör. Çağdaş AYDIN 2 Yrd. Doç. Dr. Çağıl Hale ÖZEL 3 Özet Teknolojik gelişmelere bağlı olarak çalışma saatlerinin kısalması, bireylerin boş zamanlarında artışa neden olmuştur. Ayrıca, bireylerin gelir seviyesinin yükselmesi ve iletişim araçlarının kullanımı gibi faktörler, bireylerin boş zamanlarını nitelikli bir şekilde değerlendirme isteklerini artırmıştır. Türkiye de katılımın kitlesel olarak gerçekleştiği boş zaman aktivitelerinin başında futbol müsabakaları gelmektedir. Bu çalışmada, Eskişehirspor taraftarlarının futbol müsabakalarına hangi güdülerle izleyici olarak katıldığının ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Böylece, bu çalışma neticesinde elde edilen güdülerle alanyazındaki güdülerin bir araya getirilmesi yoluyla gelecekte yapılacak kapsamlı bir çalışmanın da temeli atılmıştır. Bu kapsamda, Eskişehirspor-Kayseri Erciyesspor ( ) ve Eskişehirspor-İstanbul Başakşehir ( ) müsabakalarının öncesinde, devre arasında ve müsabaka sonunda izleyicilerle veri toplama amaçlı yüzyüze görüşmeler yapılmıştır. Bu görüşmeler sonucunda izleyicilerin demografik bilgilerinin yanında taraftarları Eskişehirspor müsabakalarına çeken 26 farklı güdüye betimsel analiz yoluyla ulaşılmıştır. Alanyazındaki önceki çalışmalardan farklı olarak Eskişehir taraftarına özgü yedi farklı güdünün mevcut olduğu tespit edilmiştir. Bu güdüler; evden uzaklaşmak, eşitliği hissetmek, kendi mülkünü ziyaret etmek, Bando Es-Es le maç izlemek, espri ve kaba mizah ortamını yaşamak, alışkanlığını yerine getirmek ve kargaşa ortamından hoşlanmaktır. Bu ön çalışma neticesinde elde edilen bulgularla desteklenen gelecekteki çalışmanın Eskişehirspor taraftarının güdülerini eksiksiz biçimde yansıtacağı düşünülmektedir 2 Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yunus Emre Kampüsü, 26470, Eskişehir. Tel: (0222) E-posta: cagdasaydin@anadolu.edu.tr 3 Anadolu Üniversitesi, Turizm Fakültesi, Turizm İşletmeciliği Bölümü, Yunus Emre Kampüsü, 26470, Eskişehir. Tel: (0222) E-posta: chkayar@anadolu.edu.tr

3 Abstract As a result of the decrease in today's working hours due to technological advances, people of our time have more spare time to spend in their daily lives. Factors such as using communication tools and increase in incomes also enhanced individual s desire for quality leisure behaviour. In Turkey, football is one of the primary leisure time activities done by huge masses. This paper aims to uncover the truth behind the motives of Eskişehirspor followers in attending football matches. Thus, a base for a more comprehensive future study is constructed by combining the motives obtained in this study with the previously delineated motives. To this end, meetings were arranged in Atatürk stadium, on the dates of matches Eskişehirspor-Kayseri Erciyesspor ( ) and Eskişehirspor-İstanbul Başakşehir ( ) with spectators before the match, during the break and after the match. By the help of these face to face interviews, 26 motives that push spectators to watch the matches in the stadium have been determined by using a descriptive analysis in addition to the demographic characteristics of spectators. Seven new motives have been determined that are unique to the Eskişehirspor followers and was not mentioned in any previous research. These are; Escaping from home, feeling the equality, visiting their own property (they see the stadium as their own property), watching the game with Bando Es-Es, experiencing the funny and humorous environment, fulfilling their habits and loving the chaotic environment. With the help of this preliminary research's findings and the findings of the comprehensive future research, it is thought that the motives of Eskişehirspor spectators will be deeply understood. GİRİŞ Günümüzde insanlar, yoğun iş yaşamlarının yorgunluğunu atabilmek, gün içinde yaşamış olduğu stres düzeyini azaltarak rutin hayatından kaçabilmek, heyecan duygusu yaşayabilmek ve sosyalleşebilmek için serbest zamanlarını çeşitli serbest zaman aktivitelerine katılarak değerlendirmektedir. Serbest zaman, insanların yaşamlarını devam ettirebilmek için yapması gereken zorunlu işlerden kurtulduğu bir zaman dilimini ifade etmekte ve insanların özgür iradesiyle katılmış oldukları rekreatif faaliyetleri içermektedir (Baud-Bovy ve Lawson, 2002). Türkiye de yoğun katılımın sağlandığı rekreatif faaliyetlerin başında spor organizasyonlarına izleyici olarak katılım gelmektedir.

4 Spor organizasyonlarının en önemli unsurlarından biri olan izleyiciler, boş zamanını değerlendirmek için spor organizasyonlarına pasif olarak katılan, bu organizasyonları izleyen ve buna zaman ayıran bireyler olarak tanımlanabilir (Trail, James ve Fink, 2000). İzleyiciler, oyunculara tribünden destek vererek onların daha üst düzey performans göstermesini sağlamalarının yanında, takip ettikleri spor organizasyonlarına veya taraftarı oldukları spor kulüplerine yaptıkları harcamalarla kaynak da sağlamaktadırlar. Bu nedenle, izleyiciler spor kulüpleri için kilit aktörlerdir ve spor kulüpleri gün geçtikçe daha fazla izleyiciyi tribünlere çekmek istemektedir. Daha fazla taraftarın tribünlere çekilebilmesi ise taraftarları spor müsabakalarını izlemek için stadyuma gelmeye iten nedenlerin, diğer bir ifade ile güdülerin anlaşılması ile mümkün olabilecektir. İzleyicilerin spor müsabakalarına katılmalarını etkileyen güdülerin belirlenmesi bu nedenle önem arz etmektedir. Yukarıdaki belirlemeden hareketle bu çalışmanın amacı, Eskişehirspor un müsabakalarına izleyici olarak katılan taraftarların hangi güdülerle stadyuma izleyici olarak geldiklerinin ortaya çıkarılmasıdır. Ayrıca bu çalışma, Eskişehirspor taraftarlarına özgü olduğu tespit edilen güdüler ile alanyazında önceki araştırmalarda belirlenen güdülerin bir araya getirileceği, daha sonra yapılacak geniş katılımlı bir çalışmanın da ilk adımı niteliğindedir. Bu sayede Eskişehirspor taraftarının güdülerini eksiksiz biçimde ölçebilecek bir ölçüm aracının geliştirilebileceği düşünülmektedir. Bu çalışmanın, hem kurama hem de uygulamaya katkıları olacaktır. Spor kulübü taraftarlarının davranışlarının altında yatan temel etkenlerin belirlenmesinin önemine işaret etmesi ve araştırmacıların dikkatini bu yöne çekmesi, bu çalışmanın kuramsal bilgi birikimine olan katkısını oluştururken; Eskişehirspor Kulübü yönetiminin kendi izleyicisini daha yakından tanımasına olanak sunması ise çalışmanın uygulamaya olan temel katkısını ifade etmektedir. Taraftarları güdüleyen faktörlerin belirlenmesiyle aynı zamanda Eskişehirspor un ticari ürünlerinin tasarlanması ve satışa sunulması aşamalarında da taraftarların

5 beklentilerinin karşılanması mümkün olabilecektir. Ayrıca Eskişehirspor Kulübü yönetimi, reklam ve tutundurma çabalarını bu güdüler kapsamında yeniden gözden geçirebilecek, stadyumlara daha fazla taraftar çekebilmek için tanıtımlarda hangi güdülere karşılık gelen unsurlara ağırlık verilmesi gerektiğini belirleyebilecektir. 1. REKREATİF BİR FAALİYET OLARAK FUTBOL MÜSABAKALARINA KATILIMA ETKİ EDEN GÜDÜLER Genel anlamda rekreasyon, insanların boş zamanlarında gerçekleştirdikleri aktiviteler (Broadhurst, 2001) olarak tanımlanmaktadır. Kraus (1985) ise bu tanımı, kişinin zorunlu iş ve kişisel bakım zamanından arta kalan zamanlarında kişileri yenileyen, rahatlatan, dinlendiren ve kişinin kendi isteğiyle katılım gerçekleştirdiği faaliyetler olarak açıklamıştır. Edginton ve Ford a (1985) göre rekreasyon, iş ile ilgili olmayan, kişinin duygusal ve fiziksel gereksinimlerini gideren bir yaşam aracı olarak tanımlanmıştır. Bu tanımlardan, rekreatif faaliyetler içinde spor aktivitelerinin rekreasyonun önemli bir kısmını oluşturduğu anlaşılmaktadır. Sportif faaliyetlere insanlar aktif ya da pasif katılımcı olarak katılırlar. Kişinin sportif aktivite içinde etkin rol oynaması aktif bir katılımı gerektirirken, izleyici olarak katılması da pasif olarak katılımı ifade etmektedir. Oyun yönüyle öne çıkan spor aktiviteleri yalnızca aktivitenin sonucundan elde edilecek tatmini değil, deneyimleme aşamasında alınan keyif, eğlence, sosyal ilişkileri kuvvetlendirmek ve fiziksel sağlığa katkı sağlaması yönünden de önemlidir (Doğan, 2005). Sportif aktiviteler arasında futbol müsabakaları, önemli bir yere sahiptir. Futbol müsabakaları, gün geçtikçe daha büyük ve daha gelişmiş organizasyonlar haline dönüşen ve büyük kitlelerin ilgisini çeken bir yapıya sahiptir (İnan, 2010) yılı itibariyle dünyada üç buçuk milyar izleyici kitlesine sahip olan spor dalı, futboldur (Mostpopularsports, 2014). Benzer şekilde, Türkiye de izleyici olarak

6 katılımın en yoğun olduğu spor dalı da futbol müsabakalarıdır. Tablo 1 de ifade edildiği üzere, futbol müsabakalarına katılan izleyici sayısı ortalama olarak Almanya da müsabaka başına 42609, İngiltere de 36695, İspanya da tir. Türkiye ise müsabaka başına izleyici ortalamasıyla dünya genelinde 15. sırada yer almaktadır (Daily Mail, 2014). Bu çalışma kapsamında inceleme konusu olarak ele alınan Eskişehirspor Kulübü nün izleyici sayısı ortalaması ise sezonunda 8189 olarak gerçekleşmiştir (Transfermarkt, 2014). Tablo 1: Futbol müsabakalarını tribünden izleyen taraftar sayıları (2014) Sıralama Ülke/Lig Müsabaka Ortalama katılım Toplam Sayısı 1. Almanya Birinci Ligi (Bundesliga) İngiltere Birinci Ligi (Premier) İspanya Birinci Ligi (La Liga) İtalya Birinci Ligi (Serie A) Meksika Birinci Ligi (Liga MX) Fransa Birinci Ligi (Ligue 1) Hollanda Birinci Ligi (Eredivisie) Amerika Birinci Ligi (MLS) Çin Süper Ligi Arjantin Birinci Ligi Japonya Birinci Ligi (J-League) İngiltere İkinci Ligi (Championship) Brezilya Birinci Ligi (Serie A) Avustralya Birinci Ligi (A-League) Türkiye Süper Ligi Cezayir Birinci Ligi Belçika Birinci Ligi (Pro) Rusya Birinci Ligi (Premier) Ukrayna Birinci Ligi (Premier) İsviçre Süper Ligi Kaynak: Daily Mail den derlenmiştir (2014). Futbol müsabakaları, farklı ekonomik gelire sahip insanları, kültür ve etnisite bakımdan birbirleriyle ayrışan grupları bir araya getiren ve taraftarlık duygusu yaratan rekreatif bir faaliyettir. Türk Dil Kurumu (2014) taraftar kavramını

7 sporcunun veya sporcuların temsil ettikleri renklere, kulübe veya bayrağa bağlı kimse şeklinde tanımlamıştır. Trail, James ve Fink (2000) ise taraftarlığı, kişilerin kendilerini takımlarına veya oyuncularına bağlanma derecesi olarak ifade etmişlerdir. Bir başka tanımda taraftar, spor kulüplerinin etkinliklerini takip eden, kulübün etkinliklerini ve ürünlerini ücretini vererek satın alan ve kulübün temel pazarını oluşturan grup (Genç, 1998) şeklinde tanımlanmıştır. Futbol müsabakalarına izleyici olarak katılımı sağlayan çekim unsurları; takımların aldığı sonuçlar, ligdeki sıralamaları, rakipleriyle yaptıkları müsabakalardaki kazanma-kaybetme yüzdeleri, oyuncuların yetenekleri ve oyun sırasında gerçekleştirilen görsel gösteriler olarak sıralanabilmekte (Shank, 2001); taraftarlık duygusu da farklı güdülerle ortaya çıkabilmektedir (Şahin, 2003). Taraftarların spor müsabakalarına izleyici olarak katılımını sağlayan faktörler taraftar güdülenimi olarak tanımlanabilir (Funk, 2008). İnsanları tribüne yönelten güdülenme faktörleri birçok araştırmacının dikkatini çekmiş ve bu konuda yapılan çalışmalarla, taraftarları tribüne yönelten güdülenme faktörleri belirlenmeye çalışılmıştır. İzleyici olarak katılma dürtüsü; tecrübe edinme, sporcuların yeteneksel becerilerini izleme (Trail ve James, 2001; Trail, Robinson, Dick, Gillentine, 2003), saldırganlık (McDonald, Milne, Hong, 2002), bağlanma, kendini kanıtlama (McDonald, 2002), estetik arayışı (Trail ve James, 2001), rutinden kurtulma (Al-Thibiti, 2004), eğlence, rekabet duygusu (Wann,1995), duygusal değişim hissi (Funk, Mahony ve Ridinger, 2002), bahis oyunları oynayarak kazanç elde etme, kaçış, stresten uzaklaşma (Gantz, Wenner, 1995), sosyal etkileşim kurma, empati yapma, temsili başarı elde etme, özsaygı elde etme (James, Ridinger, 2002; James, Ross, 2004 ve Wann 2001) gibi faktörler, taraftarların güdüleri olarak belirlenmiştir. Bu belirlemeden de anlaşılabileceği gibi güdü faktörlerinin çeşitlilik göstermesine bağlı olarak spor müsabakalarını izleyen taraftarların profili de birbirinden farklı özellikler ortaya koyabilmektedir. Alanyazında taraftarların güdülerini ve profilini belirleme amacıyla gerçekleştirilmiş çok sayıda çalışma mevcuttur.

8 2. İLGİLİ ÇALIŞMALAR Konuyla ilgili gerçekleştirilmiş önceki araştırmaların sonucunda izleyicileri müsabakalara çeken birçok farklı güdülenme faktörü tespit edilmiştir. Taraftarların güdüleri üzerine yapılan ilk çalışma, 1987 yılında Sloan, Bates, Davis ve Schweiger tarafından kaleme alınmıştır. Yazarlar, bu araştırmada spor taraftarlarının güdülerinin ölçülmesiyle; sağlıklı olmak (salubrious effects), stres atmak, saldırganlık ve yenilmenin hüznünü yaşamak, eğlenmek ve başarı elde etmek gibi güdülere ulaşmıştır (Sloan vd., 1987; Akt. İzzo, 2011) yılında, Sloan ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada ortaya çıkan güdü faktörlerine ek olarak, Wann (1995) kendini gerçekleştirme, rutinden kaçma, bahis oynama, estetik arama, grup etkisi ve sosyalleşme ve aile ile zaman geçirme güdülerini öne sürmüştür. Milne ve McDonald (1999), spor izleyicilerinin davranışsal özellikleri üzerinde çalışarak, risk alma, taraftar kulüplerine üyelik, spor hakkında yeterli bilgiye sahip olma, kendini değerli hissetme, sosyalleşme, başarı kazanma ve yarışma güdülerini belirlemişlerdir (Tablo 2). Ayrıca araştırmacılar, izleyicilerin destekledikleri takımın müsabakaları sırasında verdikleri duygusal tepkilerin psikolojik faktörlerden kaynaklandığını savunurken, takımlara verilen desteğin ise davranışsal faktörlerden kaynaklandığını belirtmişlerdir. Sözgelimi izleyicilerin davranışsal tutumları; bilet satın alma, oyuncu ya da takım hakkında bilgi araştırma ve tezahürat yapma olarak ortaya çıkabilmektedir. Trail ve James (2001) ise Spor Tüketicileri Güdü Ölçeği ni geliştirerek izleyicilerin tatmin olma duygularında psikolojik özelliklerin etkisinin ölçülmesine yönelik bir çalışma yapmışlardır. Trail ve James in çalışmasına paralel olarak Funk, Ridinger ve Moorman (2003), spor izleyicilerinin davranışlarının belirlenmesinde psikolojik özelliklerin önemli olduğunu belirtmiştir. Bu durumu destekleyen bir anlayışla, spor ürünü pazarlamacıları da spor izleyicilerinin sınıflandırılmasında, psikolojik

9 Başarı ve güç için spor gereknim ölçeği (Sloan, Bates Davis ve Schweiger, 1987) Spor taraftarları motivasyon ölçeği (Wann, 1995) İzleyiciler ve katılımcılar için motivasyon faktörleri (McDonald ve Milne, 1999) Sportif tüketim için motivasyon ölçeği (Trail ve James, 2001) Sportif ilgi envanteri (Funk, Ridinger ve Moorman, 2003) Bağlılık noktaları endeksi (Trail ve Ark, 2003) İzleyici karar verme envanteri (Zhang ve Ark, 2003) Sportif tüketim motivasyonları (James ve Ross, 2004) Spor taraftarları motivasyon ölçeği (Ak-Thibiti, 2004) Spor Etkinliği Ölçeği (Pons, Mourali ve Nyeck, 2006 SSİDGÖ ve SSİİGÖ) geçerlik ve güvenilirlik çalışması (Polat ve Yalçın 2014) faktörlerin davranış özellikleriyle ilişkilendirilmesi gerektiğini vurgulamışlardır (Trail ve James, 2001; Funk, Ridinger ve Moorman, 2003). Capella ise 2002 yılında taraftar davranış formu geliştirerek, taraftarların duygusal ve davranışsal özelliklerini ölçmüştür. Araştırmanın sonucunda, duygusal ya da psikolojik özelliklerin, izleyicilerin destekledikleri takımların ürünlerini satın almalarında önemli olduğunu ortaya çıkarmıştır (Capella, 2002; Akt, Choi vd.). Tablo 2: Spor izleyicileri üzerine yapılan araştırmalarda ortaya çıkarılan güdüler Alt Boyutlar Aile ile birlikte olmak Antrenörle Özdeşleşme Arkadaşlarla birlikte olmak Başarı duygusu Bilgi düzeyi (Takımla ilgili) Can sıkıntısından kurtulma Değer geliştirme Drama Eğlence Ekonomik Empati Estetik Ev sahibi takım Fiziksel Çekicilik Fiziksel Yetenek Grupla Özdeşleşme Heyecan İlişki kurmak Kaçış (rutinden) Kendini gerçekleştirme Müşteri Hizmetleri Olumlu stres Oyun kalitesi Program Uygunluğu Rakip takımın durumu

10 Rekabet ortamı Risk alma Rol model alma Sağlıklı çevre Saldırganlık Sosyal etkileşim Sosyal Rahatlama Sosyalleşme Spor atmosferi Sporla Özdeşleşme Sporcuyla Özdeşleşme Stresi azaltma Takım çabası Takımla Özdeşleşme Toplum desteği Yetenek üstünlüğü Kaynak: Polat ve Yalçın dan (2014) uyarlanmış ve geliştirilmiştir. Profesyonel futbol takımı izleyicilerinin spor tüketimine yönelik güdüleri ve takımlarına bağlılık noktaları arasındaki ilişkinin ölçüldüğü bir başka çalışmada, Karşıyakaspor Kulübü ve Göztepespor Kulübü izleyicileri arasında güdüler ve bağlılık noktaları açısından farklılıklar gözlenmiştir (Gençer vd., 2012). Polat ve Yalçın (2014), spor izleyicileri için dışsal ve içsel güdü ölçeği geliştirmiş ve bu ölçeğin geçerliliğinin ve güvenirliliğinin test edilmesine yönelik bir çalışma yapmıştır. Çalışmadan elde edilen sonuçlar, ölçeğin geçerliliğinin ve güvenirliliğinin sağlandığını göstermektedir. Araştırmacılar gerçekleştirdikleri çalışmalarda güdülerin belirlenmesine ek olarak geçerli ve güvenilir olan ölçüm araçları geliştirmeyi de amaçlamışlardır. Bu ölçüm araçlarından bazıları Tablo 3 te görülmektedir. Tablo 3: Spor taraftarlarının güdülerini ölçmek üzere geliştirilen ölçekler Araştırmacılar Geliştirilen Ölçekler Wann (1995) Trail ve James (2001) Mahony vd. (2002) McDonald, Milne ve Hong (2002) Trail vd. (2003) Spor Taraftarı Motivasyon Ölçeği Spor Tüketimi İçin Motivasyon Ölçeği J.Ligi İzleyici Ölçeği İzleyiciler ve Katılımcılar için Motivasyon Faktörleri Bağlılık Noktaları İndeksi

11 Zhang vd.(2003) Funk, Ridinger ve Moorman (2003) Al-Thibiti (2004) James ve Ross (2004) Pons, Mourali ve Nyeck (2006) İzleyici Karar Verme Envanteri Spor İlgi Ölçeği Spor Taraftarı Motivasyon Ölçeği Spor Tüketim Güdüleri Spor Yarışmalarına Yönelim Ölçeği Polat ve Yalçın (2014) Spor İzleyici İçin Dışsal ve İçsel Güdü Ölçeği Kaynak: Polat ve Yalçın dan (2014) derlenmiştir. Yapılan önceki çalışmaların incelenmesinden anlaşılabileceği gibi güdülerin belirlenmesi ile ilgili çabalar, çoğunlukla spor izleyicilerinin güdüleri ile ilgili ölçek geliştirme üzerine odaklanmıştır. Belirli bir takımın taraftarları üzerine odaklanan çalışmalar ise alanyazında kısıtlı kalmıştır. Oysa güdülenme faktörleri, toplumların kültürlerine ve sportif müsabakanın türüne göre farklılaşabilmektedir. Bu gereksinime koşut olarak bu çalışmada, Eskişehirspor müsabakalarına izleyici olarak katılan taraftarları harekete geçiren güdülerin ortaya çıkarılmasına odaklanılmıştır. Türkiye deki herhangi bir spor kulübünün izleyicilerini kapsayan benzer bir çalışmanın bulunmaması durumunun da çalışmanın özgünlüğünü arttıracağı düşünülmekte, çalışmanın amacı itibariyle alanyazında öncü bir araştırma olarak yer alması beklenmektedir. Araştırma sonucunda ortaya çıkarılacak sonuçların Eskişehirspor tarafından kullanılmasıyla kulübün ticari ürünlerinin satışı aşamasında taraftarların beklentilerinin tam olarak karşılanması mümkün olabilecektir. 3. ESKİŞEHİRSPOR FUTBOL KULÜBÜ Eskişehirspor Futbol Kulübü, 19 Haziran 1965 tarihinde Eskişehir'de kurulmuştur. Kulüp, Akademi Gençlik, İdmanyurdu ve Yıldıztepe kulüplerinin bir araya gelmesiyle bugünkü ismi olan Eskişehirspor ismini almıştır. Eskişehirspor, kurulduğu yıl olan sezonunda 2. ligde mücadele etmeye başlamıştır. Aynı yıl ikinci ligde şampiyon olarak 1. lige yükselmeye hak kazanmıştır sezonunda ise ilk önce Türkiye kupasını, sonrasında Cumhurbaşkanlığı

12 kupasını müzesine götürmüştür. 1965, 1971 ve 1986 yıllarında da Başbakanlık Kupası Eskişehirspor un olmuştur. Eskişehirspor müsabakalarını, 1983 yılı itibariyle kişilik kapasiteye sahip olan Eskişehir Atatürk Stadyumu nda oynanmaktadır (Eskişehirspor.org). Ancak, Eskişehir ilinde UEFA (Avrupa Futbol Federasyonları Birliği) standartlarına göre yapımı devam eden yeni stadyum tamamlandığında Eskişehirspor takımının müsabakaları, yeni stadyumda oynanmaya başlanacaktır. Bu araştırmanın yapıldığı tarihte, yeni stadyumun tamamlanacağı tarih 2016 yılı olarak belirlenmiştir. Eskişehirspor taraftar gruplarından Ati Nefer ve Kızılcıklı grubu sol kapalı olarak adlandırılan tribünde, 1965 liler kapalı tribünde, Liseli Altes, Ünises ve Bando EsEs ise açık tribünde yer almaktadır. Bilyoner.com (2013) tarafından Türkiye deki tüm futbol takımlarını ve tüm taraftarları kapsayan bir araştırmada Eskişehirspor taraftarının, Türkiye deki futbol taraftarlarına oranı %0,8 olarak bulunmuştur. Diğer bir anlatımla, Eskişehirspor un takımına bağlılığı ile bilinen büyük bir taraftar kitlesi mevcuttur. Bu taraftar kitlesinin demografik özellikleri, neler düşünüp nasıl hareket ettiği, hangi güdülerle stadyuma müsabaka izlemeye gittiği gibi davranışsal özellikleri, daha önce başka bir çalışmada irdelenmemiş olması nedeniyle merak konusudur. Bu durum, bu çalışmada inceleme alanı olarak Eskişehirspor un taraftar kitlesinin seçilmesi için araştırmacıları teşvik edici olmuştur. 4. YÖNTEM Araştırmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Verilerin toplanması aşamasında ise yüzyüze görüşme tekniğinden yararlanılmıştır. Araştırma, durum tespitine yönelik olup bir açık alan rekreasyonu olan Eskişehirspor futbol takımı müsabakalarına izleyici olarak katılan bireylerin, bu rekreasyon faaliyetini tercih etme güdülerini incelemeye yönelik betimleyici bir çalışmadır.

13 4.1. Çalışmanın Amacı Bu araştırmanın temel amacı, Eskişehirspor futbol müsabakalarına izleyici olarak katılan bireylerin hangi güdülerle bu aktiviteye katıldığını belirlemektir. Ayrıca, katılan bireylerin demografik profili hakkında bilgiler elde edilmesi de amaçlanmaktadır. Çalışmanın ileriye dönük amacı ise nitel tasarımda olan bu araştırmadan elde edilecek güdülerin de yardımıyla gelecekte daha kapsamlı nicel bir araştırma yürütmek ve bir ölçek geliştirmektir. 4.2.Veri Toplama Aracının Oluşturulması Araştırmanın amacına uygun verileri toplamak için yarı yapılandırılmış soruların yer aldığı görüşme formu kullanılmıştır. Görüşme formu; demografik, davranışsal ve araştırmanın amacına yönelik sorulardan oluşmaktadır. Araştırmanın amacına yönelik olarak yöneltilen soru, Eskişehirspor futbol müsabakalarına izleyici olarak katılım güdülerinin tespit edilmesini amaçlamaktadır. Yarı yapılandırılmış görüşme formu, bu araştırmada hem sabit seçenekli yanıtlamayı hem de ilgili alanda derinlemesine gidebilmeyi birleştirdiği (Büyüköztürk vd., 2014:152) için uygulanmıştır. Ayrıca, nicel bir çalışma ile doğrudan anket sorularıyla güdüleri ölçmek yerine; nitel araştırmanın sağladığı derinlemesine bilgi elde etme ve açıkta kalabilecek hususlar hakkında öngörü elde etme avantajlarından yararlanabilmek için nitel bir ön araştırma yapılması ve açık uçlu soru sorulması kararlaştırılmıştır Veri Toplama Araştırmanın verileri tarihinde Eskişehirspor-Kayseri Erciyesspor ve tarihinde Eskişehirspor-İstanbul Başakşehir müsabakalarının olduğu günlerde Eskişehirspor Atatürk Stadyumu nda araştırmacılar tarafından müsabaka öncesinde, devre arasında ve müsabaka sonrasında izleyicilerle yüzyüze görüşmeler yapılarak elde edilmiştir. Araştırma kapsamında görüşülen kişiler, veri sağlamaya gönüllü olan izleyiciler arasından seçilmiştir. Veri toplanan ortamın ses seviyesinin çok yüksek

14 olmasından dolayı veri toplama aşamasında ses kayıt cihazı ile kayıt alınamamış; bunun yerine not tutma tekniğinden yararlanılmıştır. İzleyicilerin verilerin toplanması aşamasında istekli tavırlar göstermeleri, araştırmacıya kolaylık sağlamıştır. Örneğin, görüşme yapıldığına şahit olan bazı taraftarlar, kendileriyle de yüzyüze görüşme yapılmasını talep etmişlerdir. Ancak, yüksek ses seviyesi ve aşırı hareketlilik nedeniyle katılımcılar, veri sağlamada dikkatlerini toplamakta zorluk yaşamışlardır. Araştırmada toplam 67 kişi ile görüşülmüştür. Görüşmeler yaklaşık olarak yedi ila sekiz dakika sürmüştür. Bu görüşmelerin sonucunda izleyicilerin demografik özelliklerine ilişkin bilgilere ek olarak bu kişileri izleyici olarak Eskişehirspor müsabakalarına çeken toplam 23 farklı güdüye betimsel analiz yoluyla ulaşılmıştır Verilerin Analizi Verilerin analizinde nitel araştırma tekniklerinden biri olan betimsel analiz tekniği kullanılmıştır. Araştırma sırasında elde edilen veriler, derinlemesine incelenmiş ve taraftarların Eskişehirspor futbol müsabakalarına izleyici olarak katılım nedenleri olarak dile getirdikleri ifadeler, alanyazındaki benzer çalışmalarda yer alan güdülerden yola çıkılarak başlıklar altına alınmaya çalışılmıştır. 5. BULGULAR Araştırmadan elde edilen bulgular; taraftarların demografik ve davranışsal özellikleri ile futbol müsabakasına izleyici olarak katılan taraftarların güdüleri olmak üzere iki başlık altında toplanarak sunulmuştur Taraftarların Demografik ve Davranışsal Özellikleri Görüşme sonucundaki yanıtların incelenmesiyle Tablo 4 te de görüldüğü gibi izleyicilerin %95,5 inin (64 kişi) erkek izleyici olduğu göze çarpmaktadır. Araştırmaya katılan izleyicilerin yaş aralıkları 15 ve 52 arasında değişmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu nun (TUİK) 2013 yılı verilerine göre Türkiye de ortaöğretim ve altı eğitim düzeyi %86,7 iken; örneklem grubunu oluşturan

15 izleyicilerin eğitim düzeylerinde ise ortaöğretim ve altı eğitim seviye %28,3 (19 kişi) olarak ortaya çıkmıştır. Taraftarların eğitim seviyesinin yüksek olması, bu kişilerin boş zamanlarını iyi değerlendirme ve rekreatif faaliyetlere katılma konusunda bilinçli olduklarının bir göstergesi olabilir. Tablo 4: İzleyicilerin demografik ve davranışsal özellikleri CİNSİYET Erkek: 64 Kadın: 3 MESLEK Çalışmıyor (öğrenci): 40 Çalışmıyor (işsiz): 4 Özel Sektör: 17 Kamu: 6 YAŞ En düşük: 15 En yüksek: 52 Ortalama: 25,4 GELİR Asgari Ücret Üzeri: 15 Asgari Ücret ve Altı: 52 EĞİTİM Ortaöğretim üzeri: 48 Ortaöğretim ve altı: 19 KİMLERLE KATILDIĞI Arkadaşlar: 51 Aile ve akraba: 25 Yalnız: 10 Araştırmada izleyicilerin mesleki durumları; özel sektör, kamu sektörü ve çalışmıyor olarak üç gruba ayrılmıştır. Gelir durumu incelendiğinde ise asgari ücret ve altında kazanan grubun, %77,6 lık (52 kişi) orana sahip olduğu görülebilir. Futbol müsabakalarına izleyici olarak katılanların yalnızca %14,9 u (10 kişi) futbol müsabakalarına yalnız olarak katılırken örneklem grubunun geri kalanı ise arkadaşları, aile ve akrabaları ile bu aktiviteye katıldıklarını ifade etmişlerdir Futbol Müsabakasına İzleyici Olarak Katılan Taraftarların Güdüleri Demografik soruların dışında kalan diğer soru, izleyicileri futbol müsabakalarına izleyici olarak katılmaya iten güdülerin belirlenmesine yönelik sorudur. Bu sorulara verilen yanıtlar, alanyazındaki önceki çalışmalarda kullanılan güdülenme

16 ifadelerinden de yararlanılarak Tablo 5 teki gibi sınıflandırılmış ve her bir ifadenin tekrar edilme sayısı hesaplanmıştır. Tablo 5: Futbol müsabakalarına izleyici olarak katılma güdüleri Güdüler K. Sayısı Güdüler (Devamı) K. Sayısı Arkadaş ortamı 54 Alışkanlığını yerine getirmek 21 Takımın bir parçası olmak 51 Bando Es-Es için 21 Bir gruba ait olmak 45 Evin sorumluluklarından uzaklaşmak 17 Stadyumun atmosferi 44 Takımın renkleriyle özdeşleşmek 14 Özgür bir ortam sunması 43 Espri ve mizah ortamı (Kaba) 13 Takımı güdülemek 43 Bahis oynadığı için 11 Kendini güçlü hissetmek 42 Ucuz bir aktivite olduğu için 9 Kendini takım için önemli hissetmek 40 Müsabakanın ligdeki konumu etkilemesi 9 Memleketimin takımını desteklemek 39 Maçın çekişmeli olması 7 Futbol aşkı 38 Hayatın sorumluluklarından kurtulmak 6 Bağırmak (Tezahürat etmek) 33 Atatürk Stadyumu nu mabet olarak görmek 6 Küfür etmek 27 Kendi mülkünü ziyaret etmek 5 Kargaşa ortamının olması 24 Eşitlik (Hiyerarşinin ortadan kalkması) 1 Görüşülen Eskişehirspor taraftarları, Tablo 5 te görüldüğü gibi en çok 54 ifade ile arkadaş ortamıyla katılma ve 51 ifade ile takımın bir parçası olma amacıyla futbol müsabakasına izleyici olarak katıldıklarını belirtmişlerdir. Ayrıca, görüşülen taraftarlardan 45 i bir gruba ait olmak, 44 ü stadyum atmosferini yaşamak ve 43 ü ise takımı güdülemek amacıyla müsabakalara geldiklerini ifade etmiştir. İfadeler arasında bulunan eşitlik ise bir kişi tarafından söylenmiştir. Bu kişi, algıladığı eşitliği Tribüne geldiğim zaman kimin patron kimin işçi olduğunu bilmiyorum ve bu tip şeylerin de bir önemi kalmıyor. Ne ben kim olduğumu hatırlıyorum maç sırasında ne de bir başkası.. Hep birlikte kolkola tezahürat yapıyoruz sözleriyle betimlemiştir.

17 Alanyazından farklı olarak futbol müsabakalarına katılma nedeni olarak 17 kişi Evin sorumluluklarından uzaklaşmak güdüsünü dile getirmiştir. Bu ifadeyi farklı taraftarlar, Çoluk çocuğun gürültüsünden kurtulmak, Evin sorumluluklarından uzaklaşmak, Ev dışındaki yaşamda yani dışarıda eğlenceli bir hayat var gibi ifadelerle açıklamışlardır. Görüşmeler sonucunda ortaya çıkan küfür etmek ve stadyumun özgür bir ortam sunması ifadeleri ise bir izleyicinin Burada istediğim gibi küfür edebiliyorum ve uç davranışlarda bulunabiliyorum. Stadyum dışında tepki göreceğim hareketler, burada takımımı herkesten daha çok sevdiğimin bir kanıtı gibi ifadesinden net bir şekilde anlaşılabilmektedir. Eskişehirspor a özgü olan ve Türkiye deki hiçbir profesyonel spor kulübünde olmayan BandoEsEs ise Eskişehirspor taraftarlarını tribüne çeken bir başka güdülenme faktörüdür. Bu faktörü bir katılımcı, Daha önce sadece televizyonda gördüğüm müzik aletlerini yakından görmek ve elit sınıfın dinlediği müzik aletleri olarak düşündüğüm bu müzik aletleriyle birlikte maçın havasına kendimi çok daha fazla kaptırdığım için stada geliyorum cümleleriyle açıklamıştır. Görüşmeler sonucunda elde edilen ve Tablo 5 te yer verilen güdülerden arkadaş ortamı (Polat ve Yalçın, 2014; Funk, Ridinger ve Moorman, 2003), bir gruba ait olmak (Polat ve Yalçın, 2014; Trail ve Ark, 2003) ve memleketim takımı ifadesinin Polat ve Yalçın ın (2014) çalışmasında yer verilen bölgesel bağlılıkla paralellik gösterdiği söylenebilir. Hayatın sorumluklarından kurtulmak olarak ifade edilen kaçış (Al-Thibiti, 2004; Funk, Ridinger ve Moorman, 2003; Trail ve James, 2001; Wann, 1995), takımın bir parçası olmak (Polat ve Yalçın, 2014; Trail ve Ark, 2003; McDonald ve Milne, 1999), stadyum atmosferini yaşamak (Al-Thibiti, 2004), önceki çalışmalarda ortaya çıkan sonuçlarla örtüşmektedir. Eskişehirspor taraftarları, diğer çalışmalarda belirtilen güdülerden farklı olarak küfür etmek, bağırmak, eşitlik (statülerin ortadan kalkması), kendini güçlü hissetmek, alışkanlığını yerine getirmek, kendi mülkünü ziyaret etmek, ucuz bir

18 aktivite olması, Bando Es-Es, futbol aşkı, özgür bir ortam, kendini takım için önemli hissetmek, takımın renkleriyle özdeşleşmek, kargaşa ortamının olması, Atatürk Stadyumu nun mabet olarak görülmesi, takımı güdülemek, espri ve mizah ortamı gibi güdüler de belirtmişlerdir. 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Futbol organizasyonlarının bir endüstri haline gelmesi ve büyük yatırımlar gerektirmesi, kulüplerin izleyiciye bakış açısını değiştirmiştir. Futbol kulübünün izleyicisi olan kitle, aynı zamanda spor kulübün ürünlerinin ve organizasyonlarının da tüketicisi konumundadır. Futbol kulüplerinin daha fazla izleyici çekebilmesi, kendi taraftarlarının psikolojik ve davranışsal güdülerini anlamasıyla gerçekleşebilecektir. Bu belirlemeden hareketle, bu çalışmada Eskişehirspor taraftarlarının hangi güdülerle futbol müsabakalarına izleyici olarak katıldığının ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Elde edilen sonuçlar, alanyazındaki önceki çalışmalarla benzeşen güdülenme ifadelerinin mevcut olduğunu göstermekle beraber Eskişehirspor taraftarına özgü ve alanyazından farklılaşan yedi farklı güdüyü de ortaya çıkarmıştır. Böylece gelecekte yapılacak olan nicel araştırma kapsamında geliştirilmesi planlanan ölçekte bu ifadelere de yer verilmesinin uygun olacağı anlaşılmıştır. Eskişehirspor taraftarlarının bir rekreasyon faaliyeti olarak futbol müsabakasına izleyici olarak katılımını etkileyen güdülerden; bir gruba ait olma (Trail, Robinson, Dick ve Gillintine, 2003), stadyum atmosferini yaşama (Al-Thibiti, 2004), arkadaşlarla bir arada bulunma (Funk, Ridinger ve Moorman, 2003), saldırganlık (Trail ve James, 2001; (McDonald ve Milne, 1999; Sloan, Bates Davis ve Schweiger, 1987), takımın bir parçası olma (Polat ve Yalçın 2014; Trail, Robinson, Dick ve Gillintine, 2003; McDonald ve Milne, 1999) ifadeleri alanyazındaki çalışmalarla paralellik göstermektedir. Ayrıca, bahis oynamak, doğduğu şehrin takımını desteklemek ve spor tutkusu, Polat ve Yalçın ın (2014) Spor Seyircileri İçin Dışsal Güdü Ölçeği (SSİDGÖ) ve Spor Seyircileri İçin İçsel

19 Güdü Ölçeği (SSİİGÖ) geçerlik ve güvenilirlik çalışmalarında belirtmiş oldukları ifadelerle örtüşmektedir. Eskişehirspor taraftarlarının futbol müsabakalarına katılma amaçları olarak belirttikleri evden uzaklaşmak, eşitlik, kendi mülkünü ziyaret etmek, Bando Es-Es, espri ve mizah ortamı (kaba), alışkanlığını yerine getirmek ve kargaşa ortamının olması gibi ifadeler ise önceki araştırmalarla desteklenen amaçlardan farklılaşmaktadır. 6.1.Uygulayıcılara Yönelik Öneriler Bu ön çalışmadan elde edilen sonuçların kılavuzluğunda Eskişehirspor Kulübü, sunduğu ürünlerin pazarlanmasında izleyicilerin güdüleri doğrultusunda belirli temaları ön plana çıkartarak pazarlama stratejileri geliştirebilir. Örneğin; izleyicilerin kendini bir gruba ait hissetmesi ve Atatürk Stadyumu nun bir mabet olarak nitelendirilmesi, izleyicilerin sahiplenme ve kendini bir yere ait hissetme duygularının ön plana çıktığını göstermektedir. Kulüp, taraftarların yaşadıkları bu duygulardan müsabakaların reklam içeriklerinin hazırlanması aşamasında yararlanabilir. Taraftarların katılım amaçlarına ilişkin soruya verdikleri yanıtlar içinde yer alan Bando Es-Es ifadesinden, taraftarların futbol müsabakasına yalnızca maçı izlemek için değil aynı zamanda farklı bir deneyim yaşamak için de gelebildikleri anlaşılmaktadır. Bu nedenle, kulüp yönetimi Türkiye deki diğer taraftar gruplarında bulunmayan, maç sırasında canlı müzik performansı sunan Bando Es- Es in izleyicilere farklı bir deneyim yaşatmasını ön plana çıkararak, deneyim pazarlaması stratejilerinden yararlanabilir. Bando Es-Es in kullanılması yoluyla Eskişehirspor un temel ürünü olan futbol müsabakalarının rakip ürünlerden farklılaştırılması mümkün olabilir. Araştırma kapsamında ulaşılabilen taraftarlar arasında kadınların oldukça düşük bir oranda yer alması, dikkat çekmektedir. Bu durumun olası nedenleri, gelecekteki başka çalışmaların konusu olabilir. Öte yandan, Eskişehirspor kulübü futbol müsabakalarını kadın izleyiciler için daha cazip hale getirmek ve bir

20 alışkanlık yaratabilmek için kadınların müsabakalara ücretsiz olarak katılımının sağlanması, uygulayıcılara sunulacak öneriler arasında yer alabilir. Aile ile birlikte zaman geçirme de Eskişehirspor taraftarlarının amaçları arasında yer almamaktadır. Bu noktada, taraftar grubu arasında kadınların oransal olarak oldukça az olmasının, futbol müsabakası izlemenin aile ile birlikte yapılamayacak bir aktivite olarak algılanmasına yol açmış olabileceği düşünülebilir. Aynı zamanda bu durumun kargaşa ortamı, küfür ve saldırganlık gibi olumsuz koşulların aile bireylerini olumsuz etkileme olasılığından kaynaklanabileceği de düşünülebilir. Bu duruma bir çare olarak, kulüp yönetimi, Türkiye Futbol Federasyonu ve Emniyet Müdürlüğü nün eş güdümlü çalışmasıyla bir rekreasyon faaliyeti olan futbol müsabakalarına taraftarların aileleriyle birlikte katılımı arttırılabilir. Dahası, aile bireylerinin birlikte rahat bir şekilde müsabaka izleyebilmesini sağlamak için bir tribün aile tribünü olarak belirlenebilir. Katılımcıların eğitim seviyesinin (orta öğretim üzeri 48 kişi, %71,7) Türkiye ortalamasının (%13,3) üzerinde olması da taraftarların olumsuz davranışlarının azaltılabilmesi yönünde kolaylaştırıcı bir etkide bulunabilir Gelecekteki Araştırmalar İçin Öneriler Eskişehirspor taraftarlarının futbol müsabakalarına katılma amaçları olarak belirttikleri kendilerine özgü güdülenme ifadelerinin her biri, ileride yapılacak çalışmalarda konu edilerek ayrıntılı bir şekilde irdelenebilir. Sözgelimi, hiyerarşinin ve statülerin ortadan kalkmasını ifade eden eşitlik duygusu yaşama güdüsünün altında yatan sebepler, bu güdünün taraftarları nasıl harekete geçirdiği ve izlenen müsabakalar sırasında nasıl tatmin edildiği, nitel araştırmalarla incelenebilir. Benzer şekilde, Eskişehirspor taraftarlarının evin sorumluluklarından kaçmak güdüsüyle stadyuma yönelmelerinin, gelecekte müsabakaların aile ile birlikte izlenmesi amacıyla girişilecek olan düzenlemelerin önünde bir engel oluşturup oluşturmayacağı araştırılabilir.

21 KAYNAKÇA Al-Thibiti, Y. (2004). A scale development for sport fan motivation. Doctorate Thesis, Florida: The Florida State University, College of Education, Department of Sport Management, Recreation Management and Physical Education. Baud-Bovy, Manuel, and Fred Lawson. Tourism and recreation: handbook of planning and design. Butterworth-Heinemann Ltd, Choi, Yun, et al. "Motivational Factors Influencing Sport Spectator Involvement At NCAA Division II Basketball Games." Journal for the Study of Sports and Athletes in Education 3.3 (2009): Doğan, O. (2005). Spor Psikolojisi. Adana: Nobel Yayınları. Edginton, C.R., Ford, M.P. (1985). Leadership in Recreation and Leisure Service Organizations, j. Willey Sons, Funk, Daniel. Consumer behaviour in sport and events. Routledge, Funk, Daniel C., Lynn L. Ridinger, and Anita M. Moorman. "Understanding consumer support: Extending the Sport Interest Inventory (SII) to examine individual differences among women's professional sport consumers." Sport Management Review 6.1 (2003): Gencer R, R. Timuçin, et al. "Profesyonel Futbol Takımı Seyircilerinin Spor Tüketimine Yönelik Güdüleri ve Bağlılık Noktaları Arasındaki İlişki." Ege Academic Review 12.Special Issue (2012): Genç, D. A., Spor Hukuku, 1.Baskı, Alfa Yayınları, Ankara, İnan, T. (2010). Türkiye Spor Toto Süper Liginde Rekabetçi Denge, Selçuk Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Bilim Dergisi, 12(3): s: Izzo, G. Martin, et al. "Sport fans motivations: an investigation of Romanian soccer spectators." Journal of International Business and Cultural Studies 5 (2011): James, J. D., ve Ross, S. D. (2004). Comparing sport consumer motivations across multiple sports. Sport Marketing Quarterly, 13(1),

22 Kraus, R. G. (1985). Recreation Program Planning Today, Scott, London: Foresman and Company. Mahony, D. F., Nakazawa, M., Funk, D. C., James, J. D., & Gladden, J. M. (2002). Motivational factors influencing the behaviour of J. League spectators.sport Management Review, 5(1), McDonald, M. A., Milne, G. R., & Hong, J. (2002). Motivational Factors for Evaluating Sport Spectator and Participant Markets. Sport Marketing Quarterly,11(2), Milne, G.R., ve McDonald M.A. (1999). Sport Marketing: Managing the Exchange Process. Sudbury, MA: Jones and Bartlett Publishers. Polat, E., ve Yalçın, H. B. (2014). Spor seyircileri için dışsal güdü ölçeği (SSİDGÖ) ve spor seyircileri için içsel güdü ölçeği (SSİİGÖ) geçerlik ve güvenilirlik çalışması. International Journal of Human Sciences, 11(1), Pons, F., Mourali, M., & Nyeck, S. (2006). Consumer Orientation Toward Sporting Events Scale Development and Validation. Journal of Service Research, 8(3), Shank, Md., Sports Marketing:A Strategic Perspective,Upper Saddle River,NJ:Prentice Hall 2001 Şahin H.M. (2003). Sporda Şiddet ve Saldırganlık, Nobel BasımEvi. Trail, G. T., Robinson, M., Dick, R. ve Gillintine, A. (2003). Motives and points of attachment: Fans versus spectators in intercollegiate athletics. Sport Marketing Quarterly, 12(4), Trail, G., & James, J. (2001). The motivation scale for sport consumption: Assessment of the scale's psychometric properties. Journal of Sport Behaviour, 24(1), Trail, G. T., James, J. D. ve Fink, I. S. A. (2000). Theoretical model of sport spectator consumption behavior. International Journal of Sport Management, 1(3),

23 Wann, D. L., Schrader, M. P., & Wilson, A. M. (1999). Sport fan motivation: Questionnarie validation, comparisons by sport, and relationship to athletic motivation. Journal of Sport Behavior, 22(1), 114. Wann, D. L. (1995). Preliminary validation of the sport fan motivation scale.journal of Sport & Social Issues, 19(4), Zhang, J. J., Lam, E. T., Bennett, G., & Connaughton, D. P. (2003). Confirmatory factor analysis of the spectator decision-making inventory (SDMI). Measurement in physical education and exercise science, 7(2), İnternet Kaynakları Dailymail Bilyoner.com Eskişehirspor Mostpopularsports.net Transfermarkt Türk Dil Kurumu TDK.GTS.54636d76c662b Türkiye İstatistik Kurumu