This article was checked by ithenticate. YENİ BİR BELGEYE GÖRE XVI. YÜZYILIN İLK YARISINDA RUMELİ MEDRESELERİ VE MÜDERRİSLERİ.

Transkript

1 , p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY Article Info/Makale Bilgisi Received/Geliş: Accepted/Kabul: Referees/Hakemler: Doç. Dr. Bayram NAZIR Doç. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ Yrd. Doç. Dr. Mehmet Fatih GÖKÇEK Yrd. Doç. Dr. İlhan GÖK This article was checked by ithenticate. YENİ BİR BELGEYE GÖRE XVI. YÜZYILIN İLK YARISINDA RUMELİ MEDRESELERİ VE MÜDERRİSLERİ Ercan ALAN * ÖZET Osmanlı İmparatorluğu nda çok önemli görevleri ifa eden ilmiye sınıfı ve özellikle medrese teşkilatı ve müderrisler hakkındaki arşiv belgeleri daha çok XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren görülmeye başlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu na kendinden önceki Türk-İslam devletlerinden tevarüs eden ve daha kuruluş yıllarından itibaren varlığına rastladığımız medrese kurumu ve müderrislik mesleğine ilişkin ilk bilgiler kroniklere, vakfiyelere, birtakım arşiv belgelerine ve bazı ulema biyografilerine dayanmaktadır. Medreseler ve müderrisleri hakkında temel kaynak olan kadıasker ruznamçeleri ve ruus defterleri XVI. yüzyılın ortalarından itibaren seri halde tutulmaya başlanmıştır. İncelememize konu olan defter ise Kanuni Sultan Süleyman döneminin başlarına ait olup 933 (1527) tarihlidir. Bu defter; dönemin Rumeli kadıaskeri olan Fenarizade Muhyiddin zamanında kaleme alınmıştır. İki bölümden oluşan defterin ilk bölümünde; çoğu İstanbul da olmak üzere Rumeli deki medreseler ve burada görev yapan müderrislerin kısa biyografileri verilmiş; ikinci bölümde ise Rumeli medreselerinden münfasıl olan müderrislerin kim oldukları kaydedilmiştir. Defterin içerisindeki bilgiler ile başka bazı arşiv kayıtları bu defterin, bir kadıasker ruznamçesi olabileceğini akla getirmektedir. Bu haliyle bu defter; Rumeli kadıaskerliğinin medrese ve müderris kayıtlarını içeren ilk ruznamçesi olma özelliğini taşımaktadır. Sonuçta, defterin türü her ne olursa olsun, içerdiği bilgiler hem ulema biyografileri hem de Osmanlı ilmiye teşkilatı hakkında çok ayrıntılı veriler sunmaktadır. Bu bakımdan bu defter, konuya ilişkin erken dönemlere ait kaynak eksikliğini de telafi etmektedir. Anahtar Kelimeler: XVI. yüzyıl, ilmiye, kadıasker ruznamçesi, medrese, müderris, Rumeli. * Arş. Gör. Dr. Bitlis Eren Üniversitesi, El-mek: alanercan@gmail.com

2 2 Ercan ALAN MADRASAS AND MUDARRISES OF RUMELIA IN THE FIRST HALF OF 16 TH CENTURY IN THE LIGHT OF A NEW DOCUMENT ABSTRACT The archives about the learned group (ilmiye) who carry out very important duties in the Ottoman Empire and especially the madrasa organization and the professors (mudarrises) began to be seen from the second half of 16 th century. The first information about the madrasa institution and the profession of the mudarris, which had been inherited from the former Turkish-Islamic states to the Ottoman Empire, and which we have encountered since its establishment, is based on the chronicles, the foundation records, some archive documents and some of the ulema biographies. Kadiasker ruznamce registers and ruus registers that the main sources for madrassas and professors began to be kept in series from the middle of the 16 th century. The register that we examine belongs to the beginning of Suleiman the Magnificent and is dated 933 Hijri (1527). This register was recorded during the time of kadiasker of Rumelia, Fenarizade Muhyiddin Celebi. The register is consisting of two parts. In the first part the madrasas in Rumelia that many of them including in Istanbul and short biographies of the professors working in these madrasas were given. In the second part, it was recorded that the professors dismissed from Rumelia madrasas. The information in the register and some other archival records suggest that this register may be a kadiasker ruznamce register. If it is so, this register is the first Rumelia kadiasker register containing the records of madrasa and professor. In conclusion, whatever the type of the register, the information it contains provides very detailed information abouth both the ulama (learned men) biographies and the Ottoman learned organization. In this respect, this register also compensates for the lack of resources of the early period. STRUCTURED ABSTRACT As in the case of the other Turkish-Islamic states, the madrasas were also the main educational institutions in the Ottoman Empire. Those who completed the education of the madrasa were connected with ilmiye (learned group) included in the named "askerî" class in the administrative section. In the Ottoman Empire, the learned group carried out many services; for example administrative, religious, educational and so on. Here, our work is to examine the madrasa system and the muderrises (professors) of the time from the register which registered in the first half of the 16 th century and in the first years of the reign of Suleiman the Magnificent. The register which is subject to our work is Hijri 933 (1527) and it is the oldest documentary which has reached the daily date which gives information only on the madrassas and the muderrises in Rumelia. This register is recorded in the Topkapı Palace Museum Archives (TSMA) number The register consists of two parts. The first part of the

3 Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri 3 register under Hijri 1-10 Âhirilcumâdeyn 933 ( ) contains the records of the muderrises who actually worked in the madrasas. The number of records here is of these numbers belong to Istanbul, 11 of them belong to Edirne and 14 of them belong to the various cities of Rumelia. There are records of the mudarrises dismissed from the Rumelia madrasas in the second part of the register. In this section, which constitutes the second part of the register, there are 18 records for mudarrises. At the beginning of the second part, there is no date record. Although no name is given in the register, it is understood from the information contained in it and from some other documents that this register was registered by the the Fenarizade Muhyiddin Celebi during the time of kadiasker (chief justice) of Rumelia. Again, the same information and documents suggest that this register may be a kadiasker ruznamce (daybook) register. If this information is correct, then we can say that this register is the first Rumelian kadiasker ruznamce register that contains the madrasa and the mudarris records. In the register are records of high titled mudarrises as well as records of the mudarrises whose appointment responsbility in the hands of the kadiaskers. In this case, it is proved that the authority of appointment of all the mudarrises in this period was authority of the kadiaskers and later the authority of appointment the mudarrises who titled mavlaviyet was taken from them. First of all in the register, the names of the madrasas and the city in which they are located are mentioned. According to this; the city in which the top-ranked madrasas and the largest number of madrasas in Rumelia is Istanbul. The reason for this is that Istanbul was the capital city and thus had enormous opportunities. In terms of number and rank of the madrasas, Istanbul is followed by Edirne, the capital city before the conquest of Istanbul. A large part of the records in the register consist of the madrasas of Istanbul and Edirne and the mudarrises who work there. The records of the madrasas in the other Rumelia cities are rather few and the madrasas in these cities are low or medium ranked. The cities of Rumelia, in which there is a madrasa are Eyüb and Küçük Çekmece which are a parts of Istanbul now, Çorlu, Üsküb, Yenice-i Vardar, Selanik (Thessaloniki), Gelibolu (Gallipoli), Hasköy, Dimetoka, Filibe, Siroz, Karaverye, Manastır, İpek and Pilevne. The information of the madrasas and the mudarrises working here is shown in the form of a table so that the register can be understood better in our work. However, it is worth pointing out that the cities of Rumelia, where the madrasa is located, may not be just such. The cities that are named here are places mentioned in the register. Perhaps it is possible that there are also cities which included madrasa, which are not recorded in the register. This will be possible by finding and evaluating new documents on this subject. Another point mentioned in the register is; who are the mudarrises. The register has very important biographical information in terms of showing the professional career of mudarrises. First of all, the scholars of mudarrises mentioned in the register. Then the process of mulazamat, the introduction of the learned group, was mentioned. The register showned detailed that starting from the process of mulazamat the mudarrises; how they progressed in the profession career.

4 4 Ercan ALAN For example, the mudarrises who work at a madrasa or dismissed from madrasa given all of the details. For this reason, it provides important details about the organization of the learned group as well as supporting other sources of the period, especially the biography of ulama (scholars). Thus, detailed information about the careers of those who do not have much information about their biographies is also available. In addition, information on the early stages of the career of those who will come to the higher authorities in the next period reveals how progress in the learned group is. Another important issue in the register is; a detailed knowledge of the incomes of the mudarrises. First of all, it must be said that in the Ottoman madrasa organization the degree of the madrasa and the income of the mudarris is proportional. As the degree of the madrasa rises, the income of the mudarris is also increasing at that rate. High-ranked madrasa have a high salary, while low-ranked madrasa are low salary. The highest-paid madrasas are located in Istanbul. Ayasofya (Hagia Sophia), Bayezid, Semaniye madrasas had the highest incomes. Also in Edirne Bayezid, which was built by Bayezid II, had the same income as the madrasas of Istanbul. The madrasa of the other cities of Rumelia had a smaller income. Another thing about the incomes of the mudarrises in the register is that some of the mudarrises are given not only money but also the food benefits such as barley and wheat. In the register are also some increments in the incomes of some of the mudarrises. However, there is no information about the incomes of the mudarries who have been given their former positions. In the register, there are other things that are not mentioned in spite of details. For example, it is not known how long the mudarrises have served in the same madrasa or when they started to work that madrasa. Also it does not write when the mudarrises dismissed from madrasa. It is possible to compare Rumelia with Anatolian mardasas from the information in this register. Because a register dated 1528 showing the situation of the madrasas in Anatolia has already been published. According to this, in 1528 there were 150 madrasas in Anatolia. This shows that the number of madrasas in Anatolia was more than Rumelia. This is because the Muslim population in Anatolia is more than in Rumelia, and it may be the madrasa inheritance left by the previous Turkish-Islamic states before the Ottoman Empire in Anatolia. However, the madrassas in Rumelia were of higher ranked and the mudarries who work there had higher incomes. Finally, the Ottoman madrasa organization gained its classical character with the establishment of the Suleymaniye Madrasas towards the end of the Suleiman the Magnificent. Shortly before the madrasas gained this character, at the beginning of the 16 th century, the madrasa organization in Rumelia is clearly understood from this register. Keywords: 16 th century, ilmiye (learned group), kadiasker ruznamce register, madrasa, mudarris, Rumelia.

5 Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri 5 Giriş Osmanlı İmparatorluğu nda, ilmiye sınıfı, kaza, ifta ve tedris hizmetlerini yerine getirmekteydi. Ana hatlarıyla üç başlık altında ifade edilen bu hizmetleri daha geniş olarak ifade edecek olursak; her türlü eğitim-öğretim işleri ve bilimsel faaliyetler, dinî hizmetler, adlî-hukukî işlemler, idarî ve beledî hizmetler ve hatta, hekimbaşının da ilmiye sınıfının bir üyesi olduğu göz önüne alınırsa, sağlık hizmetleri ilmiye sınıfı tarafından yerine getirilmekteydi. Bu kadar çeşitli, zor, siyasi ve sosyal boyutları ile çok önemli hizmetleri yerine getiren ilmiye sınıfına dâhil olmak için bazı temel şartlar gerekiyordu. Bunlardan ilki medrese eğitimi almak; ikincisi ise medreseden sonra mülâzemet sistemine dahil olmaktı. İlmiye mesleğine girmek isteyen öğrenciler sıbyan mekteplerini bitirdikten ya da ona eş değer bir eğitim aldıktan sonra en alt düzeydeki medreselerde eğitim alacak kadar istidad göstermek suretiyle medrese eğitimine başlardı. İlk medrese ikinci padişah Orhan Gazi zamanında 1331 de İznik te açılmış ve ardından fetihlerin hızına paralel olarak hem Anadolu da hem de Rumeli de çok sayıda medrese kurulmuştur. İlk dönem Osmanlı medreseleri daha çok devlete başkentlik yapmış olan Bursa ve Edirne de yoğunlaşmıştır. Fatih in İstanbul u fethinden sonra ise burası, imparatorluğun sonuna kadar eğitim, bilim ve kültür merkezi olmuştur. Osmanlı tarihinin erken dönemlerinden itibaren var olmasına rağmen medreselere ve burada görev yapan müderrislere ilişkin arşiv malzemesi olarak niteleyebileceğimiz kaynaklar oldukça azdır. İlk dönem medreselerine ve müderrislerine ilişkin bilgiler; kroniklerin verdiği malumata, bazı vakfiyelerde yer alan maddelere ve çok sonraları kaleme alınmış ulema biyografilerine dayanmaktadır. İncelememize konu olan defter ise; Kanuni Sultan Süleyman döneminin sonlarına doğru açılan ve Osmanlı medrese teşkilatına klasik karakterini kazandıran Süleymaniye Medreseleri nden önce, Rumeli deki Osmanlı medreseleri ile fiilen burada görev yapan ve daha önce bu medreselerde görev yapmış olan mazul müderrislerin kayıtlarını ayrıntılı olarak veren ilk defterdir. Defterde, müderrislere ilişkin bilgiler çok ayrıntılı olduğu için bu kayıtların ulema biyografilerine kaynaklık etmiş olabileceği akla gelmektedir. İncelememize konu olan defter; Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi nde (TSMA) numara ile kayıtlıdır. İki bölümden oluşan defterin ilk kısmı; Defter-i tafsîl-i müderrisîn-i mansûbîn fî vilâyet-i Rumili ifadesi ile başlamakta ve 1-10 Âhirilcumâdeyn 933 ( ) tarihi altında bilfiil medreselerde görev yapan müderrislerin kayıtlarını içermektedir. Bu kısım, 7b numaralı varağa kadar sürmektedir. Buradaki kayıt sayısı 50 dir. Bu sayının 25 i İstanbul daki, 11 i Edirne deki ve 14 ü de Rumeli nin muhtelif şehirlerindeki medreselere aittir. İkinci kısım ise 7b numaralı varakta başlamakta ve Defter-i Tafsîl-i Müderrisîn-i Ma zûlîn fî Vilâyet-i Rumili. Ma zûliyetleri Zamânlarının Takdîri İ tibâriyle Tertîb Olundu başlığı altında Rumeli medreselerinden ayrılmış müderrislerin kayıtları yer almaktadır. Defterin ikinci kısmını oluşturan bu bölümde 18 müderrisin kaydı mevcuttur. Bu defter büyük ihtimalle Fenarizâde Muhyiddin nin Rumeli kadıaskerliği sırasında tutulmuştur. Kendisi 929 da ( ) Anadolu kadıaskerliğine getirilmiş; ardından da uhdesine Rumeli kadıaskerliği de tevcih edilmek suretiyle 944 ( ) tarihindeki azline kadar 15 sene iki kadıaskerliği birlikte idare etmesi sağlanmıştır. 948 ( ) tarihinde ise şeyhülislam olmuş; 952 ( ) yılında emekli edilerek yerine Ebussuud Efendi getirilmiştir. İki sene sonra, 954 ( ) yılında, vefat etmiştir. (Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin, 2014, s ) 1 1 Şeyhülislamların biyografileri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin, Devhâtü l-meşayih, Müstakim-zade Süleyman Saadeddin in Devhatü l-meşayih, Osmanlı Şeyhülislamlarının Biyografileri Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Haz. Alper Yıldırım, Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Hatay, 2014, s

6 6 Ercan ALAN Defterin tutulduğu tarihte şeyhülislamlık makamında ise Zenbilli Ali Cemali Efendi bulunmaktadır. (Müstakim-zâde, 2014, s ) Defterin Fenarizâde Muhyiddin döneminde tutulduğunun en önemli kanıtı; iki müderrisi tanıtırken verdiği bilgidir. Bunlardan ilki; İstanbul daki Kürkçübaşı müderrisi Nureddin dir. Kendisi hakkında bilgi verirken Mevlânâ-yı mezbûr hâliyâ Rumili kâdîaskeri olan bende-i kemînenin Anadolu kâdîaskeri iken tezkirecisi olub andan mülâzım olub ba de zamân bu medrese sadaka olunmuşdur. notunu düşmüştür. (TSMA, d , Vr. 4a.) İkincisi ise; Gelibolu daki Saruca Paşa nden münfasıl olan Sirozî isimli müderrise ait kayıtta görülmektedir. Bu müderris hakkında da Mevlânâ-yı mezbûr haliyâ Rumili kâdîaskeri olan bendei kemîne dânişmenlerinden olub Anadolu kâdîaskerliği ihsân olundukda mülâzım olub evvel bu medrese sadaka olunmuşdur. şeklinde bir bilgi vermektedir. (TSMA, d , Vr. 9a.) Deftere ilişkin bir diğer önemli tespit ise; bu defterin bir kadıasker ruznamçesi olma ihtimalidir. Üstünde çalıştığımız defterden tam bir yıl sonrasına ait, 934 (1528) tarihli bir defter daha mevcuttur. Rumeli de üç yıldan fazla müderrislik ve kadılık yapmış ulemanın kayıtlarını içeren bu defterde; çalışmamıza konu olan defterin hem Fenarizade Muhyiddin ye ait olduğunu ve hem de bir kadıasker ruznamçesi olduğunu ispat edecek kayıtlar mevcuttur. Öncelikle İstanbul daki Mustafa Paşa nde görev yapan Pir Mehmed hakkında sâbıkâ kâdîasker olan merhûm Fenarî-zâde Ali nin oğlu ve hâliyâ Rumili kâdîaskeri olan bendenin birâderidir. diyerek defterin kimin zamanında tutulduğu anlatılmaktadır. (TSMA, d. 5064, Vr. 2a.) Diğer taraftan Edirne deki Bayezid ve Darülhadis medreselerinde görev yapan iki müderrisin kaydı verilirken Bunların târîhi bendenin rûznâmesinde yazılmaz. Ammâ tahmînen medrese-i mezbûre mezkûre sadaka olunmuşdur fî denilerek bilginin hangi kaynaktan alındığı belirtilmektedir. (TSMA, d. 5064, Vr. 2b.) Gerçekten de incelediğimiz bu defterde, ne Edirne deki bu medreselerde ne de diğer medreselerde görev yapan müderrislerin göreve başlama tarihi yazmamaktadır. (TSMA, d , Vr. 4b-5a.) Defterin kadıasker ruznamçesi olma ihtimalinden dolayı kadıasker ruznamçe defterleri hakkında kısa bir malumat vermek yerinde olacaktır. Kadıasker ruznamçesi; Farsça gün manasına gelen rûz ve mektup ya da yazılı kağıt manasına gelen nâme kelimelerinin birleşmesinden meydana gelen ve kadıaskerlerin günlük şeklinde kayıtları tuttukları defterlere verilen addır. Kaynaklarda rûznâme ya da küçük ebatlı oldukları için, sonuna Farsça küçültme eki eklenmek suretiyle rûznâmçe olarak geçen bu defterler genel olarak 2 ye ayrılır. İlki mülâzım denen ve medreseden mezun olduktan sonra intisap ettiği hocasının işareti üzerine ilmiye mesleğine girmeye hak kazanan kişilerin kaydedildikleri defterler; ikincisi ise kadı ve müderrislerin tayin kayıtlarını içeren tayin ruznamçeleridir. Mülâzemet defterlerinin bilinen ilk örneği ( ), tayin ruznamçelerinin bilinen ilk örneği ise 989 (1581) tarihlidir. Ancak mülâzemet ve tayin işlemlerinin bu tarihten önce de var olduğu düşünülürse bu defter serisinin ya da buna benzer defterlerin daha önce de var olması gerekmektedir. Nitekim II. Bayezid dönemine ait; XVI. Yüzyılın hemen başında ( ) tarihleri arasındaki mülâzemet kayıtlarını ihtiva eden bir defter günümüze ulaşmıştır. (TSMA, d. 5605/1.) Yine XVI. yüzyılın ilk çeyreğine ait 1-10 Muharrem 928 ( ) tarihli, Rumeli de görev yapan kadıların isimlerini, yevmiyelerini, görev yaptıkları kazaları ve bu kazaların bağlı olduğu sancaklar ile Rumeli kazalarından münfasıl olan kadıların isimlerini havi bir defter mevcuttur. (TSMA, d. 699.) 2 Bu defter, Rumeli coğrafyasındaki kadı tayinlerini içeren ilk Rumeli kadıaskerliği ruznamçesi olabilir. İncelememize konu olan defter ise; Rumeli deki müderrislerin kayıtlarını içeren ilk Rumeli kadıaskerliği ruznamçesi olabilir. İster 2 TSMA d. 699 numaralı bu defter ayrıntılı bir analiz ile neşredilmiştir. Bkz., Ercan Alan, Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Sancakları, Kazaları ve Kadılar, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 33, Kasım 2016, s

7 Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri 7 ruznamçe olsun isterse başka bir defter, bu belgelerin varlığı bize, ilmiye teşkilatı ile alakalı arşiv kayıtlarının XVI. yüzyılın ikinci yarısından önce de var olup sistemli bir şekilde tutulduğunu göstermektedir. Bu noktada ise; yüksek rütbeli müderrislerin tayin hakkının kime ait olduğu sorusu öne çıkmaktadır. Çünkü kadıasker ruznamçelerinde yüksek yevmiyeli medrese ve müderrislerin kayıtları yoktur. XVII. yüzyıl yazarlarından Hezarfen Hüseyin Efendi nin verdiği bilgiye göre mevleviyetler, Hâric ve Dâhil müderrislerinin tayinine ilişkin işlemler veziriazama aitti. Ancak zamanla, veziriazamların ilmiye kaidelerini bilmemelerinden ötürü, bu vazife Ebussuud Efendi nin şeyhülislamlığı döneminden itibaren şeyhülislamlara bırakılmıştır. (Hezârfen Hüseyin Efendi, 1998, s. 200.) İlmiye teşkilatı konusunda çok mühim bir eser yazan Uzunçarşılı da aynı bilgiyi paylaşmakta ve 982 (1574) tarihine kadar yüksek rütbeli ulemanın işlemlerinden veziriazamın sorumlu olduğunu ve bu tarihten sonra bu işin şeyhülislamlara bırakıldığını yazmaktadır. (Uzunçarşılı, (1988), s. 179.) 3 Mehmet İpşirli ye göre ise; bütün medreseler kadıaskerlere bağlı iken XVI. yüzyılın sonundan itibaren yüksek dereceli olanlar şeyhülislamların yetkisine verilmiş diğerleri kadıaskerlerde kalmıştır. (İpşirli, 2003, s. 330 ve İpşirli, 2006, s. 468.) Defterin Rumeli kadıaskerine ait olduğunu işaret eden bilgiler, en yüksek dereceli medreseler de dahil olmak üzere, bütün medreselere müderris tayini hakkının kadıaskerlere ait olduğunu göstermektedir. O yüzden, XVI. yüzyılın ikinci yarısındaki Ebussuud Efendi nin şeyhülislamlık dönemine kadar bütün müderrislerin tayin hakkının kadıaskerlerin elinde olduğunu söylemek en doğrusu olacaktır. Kadıasker ruznamçelerinin, bu düzenleme yapıldıktan sonra seri halinde ortaya çıktığı göz önüne alınırsa, niçin yüksek rütbeli müderrislerin kayıtlarının yer almadığı sorusu cevaplanmış olacaktır. 1. Medrese Eğitimi Osmanlı İmparatorluğu nda, eğitim sisteminin temelini medreseler oluşturmakta idi. Eğitimin ilk aşaması olan sıbyan mektebini ya da ona eşit bir eğitim sürecini tamamlayan talebe, istidadı ölçüsünde bir medreseye girebilirdi. Medreseler, hangi kesimden olursa olsun, Müslüman ahalinin tamamına açıktı. Bu sebeple; reâyâ diye tabir edilen vergiye tabi yönetilen geniş halk kitlelerinden; yönetici tabaka olan askerî zümresine geçmek isteyenler için medrese eğitimi önemli bir fırsattı. Çünkü ilmiye sınıfı, yönetici kesim olan askerî zümre içerisinde hem maddi hem de manevi açıdan oldukça prestijli bir konumda idi. Ancak bu sınıfa dahil olmak isteyenler ise zorlu bir medrese eğitiminden geçmek zorundaydılar. İlk medresenin Orhan Gazi zamanında 1331 de İznik te açılmış ve fetihlerinden sonra Bursa ve Edirne de de çok sayıda medresenin kurulmuştur. Ancak bu gelişmelere rağmen; Fatih Sultan Mehmed ( ) zamanında Sahn-ı Seman ve Musıla-i Sahn (Tetimme) medreseleri kurulup eğitim sistemi yeniden düzenlenene kadar Osmanlı medreselerinin dereceleri ve eğitim sistemi hakkında yeterince bilgiye sahip değiliz. Fatih, Sahn-ı Seman ve Tetimme medreselerini kurduktan sonra medrese talebelerinin hangi medresede hangi kitabı okuyacağını bir düzene koydu. Buna göre ilk olarak 20 akçelik medreselerde riyaziyat ve ilm-i kelam okunacak; ardından 30 akçelik medreselere geçilecek ve burada ise Miftâh, Meâni ve Sadr-ı Şer îa okunacaktı. Buradan 40 akçelik medreselere çıkılacak ve Şerh-i Mevâkıf ve Şerh-i Makâsıd okunacaktı. Bu medreseden sonra ise devlet adamlarının kurduğu Hariç denen 50 akçelik medreselere geçilecek ve Hidâye okunacaktı. Hâric medreselerinden padişahların kurduğu Dâhil medreselerine oradan da Semaniye medreselerine geçilecekti. Bu tahsil süreci tamamlandıktan sonra ise öğrenci bir kazaya atanabilecekti. (Kâtib, 1632, s. 688.) 3 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, (1988), Osmanlı Devleti nin İlmiye Teşkilatı, Ankara, TTK, s Ancak Uzunçarşılı ilerleyen sayfada Mevali ve müderris tayinlerinin kazaskerlerden alınarak şeyhülislamlara verilmesi suistimali önleyemedi. diyerek verdiği önceki bilgi ile çelişmektedir.

8 8 Ercan ALAN Bu sistemde öğrenci, birbirinin hazırlayıcısı olan medreselerden diğer medreselere hareket etmek suretiyle eğitim alırdı. Burada sırasıyla Hâşiye-i Tecrîd, Miftâh, Kırklı, Hâric, Dâhil ve Sahn medreselerini okuyan öğrenciler mülazım olmaya hak kazanır ve isimleri ruznamçeye kaydedilirdi. Nitekim Fatih Kanunnamesi nde medreseyi bitirip mülâzemet sürecine geçen öğrenci için yeni mülâzım tabiri kullanılmakta ve en alt kademedeki 20 akçelik medresede göreve başlayarak kademe kademe yükseleceği belirtilmektedir. (Fatih Sultan Mehmed, 2013, s. 11.) Fatih Sultan Mehmed den sonra oğlu II. Bayezid, İstanbul da kendi adına bir külliye inşa ettirmiş ve buradaki medresenin müderrisliğini şeyhülislama vermişti. Ancak şeyhülislamlar, yoğunluklarından ötürü kendi yerlerine ders verecek bir ders vekili tayin etmişler ve sonradan burada bir ders vekaleti makamı oluşmuştur. (Ahmed Cevdet Paşa, 1309, s. 116.) Fakat Bayezid medresesinin kurulmasından sonra Fatih in kurduğu medrese düzeninin değiştiğine dair bir belge bulunmamaktadır. Medrese sistemindeki en önemli ve uzun süreli düzenleme Kanuni Sultan Süleyman zamanında yapıldı. İstanbul da kendi adıyla anılan muazzam bir külliye yaptıran padişah, bu külliye içine bir tıp medresesi ve darüşşifa açtıktan sonra Süleymaniye Camii nin ön tarafına bir de Darülhadis açtı. Bundan sonra bazı medreseler Süleymaniye medresesine hazırlık manasında Musılai Süleymaniye adını almıştır. Bu dönemde medreseler kendilerine tahsis edilen yevmiyelerin oranına göre 12 dereceye ayrılmıştı. Bunlar: 1. İbtidâ-yı Hâric 2. Hareket-i Hâric 3. İbtidâ-yı Dâhil 4. Hareket-i Dâhil 5. Musıla-i Sahn 6. Sahn-ı Seman 7. İbtidâ-yı Altmışlı 8. Hareket-i Altmışlı 9. Musıla-i Süleymaniye 10. Hâmis-i Süleymaniye 11. Süleymaniye 12. Darülhadis. (Ahmed Cevdet Paşa, 1309, s. 111.) Medreseler bu şekilde düzenlendikten sonra ilmiye sınıfı ve medrese eğitimi için bazı kanunlar da tedvin edilmiştir. Kanuni devrindeki bir kanunnameye göre; başta İstanbul, Edirne ve Bursa olmak üzere imparatorluğun dört bir yanındaki mevali ve müderrisler derslerine düzenli olarak devam etmeli, her derecedeki medreselerde okutulagelen kitap ve dersler tamamlanmayınca öğrenciler bir üst dereceye geçirilmemelidir. Bir dereceyi tamamlayan öğrenciler, burada hangi kitabı ne kadar süre okuduğuna dair müderristen temessük almalı ve ona göre hareket etmelidir. Derslerine devam etmeyen danişmendler medreseden atılmalı ve özür durumları hariç bütün danişmendler haftada dört dersi tamamen almalılar. Bir müstaid, bütün dereceleri geçip ve bütün kitapları okuyarak 5 yıl sonunda Semaniye medreselerine ulaşmalıdır. Beş yıldan daha kısa sürede kimse Semaniye medresesine yükselmemelidir. Bu kanunnamede, medreselerin dereceleri ve eğitim süreleri net bir şekilde açıklanmamaktadır. Ancak öğrencilerin okuyacağı kitapların isimleri verilmekte ve bu kitapların eskiden beri okuna geldiği vurgulanmaktadır. Buna göre; alt medreselerde Hâşiye-i Tecrid, Mutavvel, Şerh-i Metâli ve Şerh-i Tavâli, bir üst derecedekiler Telvîh; bunun üstündekiler ise Şerh-i Adud, Hidâye ve Keşşâf okutulacaktır. Ayrıca Tetimme medreselerindeki talebeye Şerh-i Şemsiye ve İsfahanî kitaplarını müstaid diye tarif edilen yetenekli öğrenciler verecektir. (Akgündüz, (1994), s ) Görüldüğü üzere medrese eğitimine ilişkin düzenli bilgi ve belgeler XVI. yüzyılın ortalarından itibaren düzenli olarak tutulmaya başlanmıştır. Bu yüzyılın son çeyreğinden itibaren medrese eğitimine ilişkin çok sayıda kanunname ve fermanın çıkarıldığını görmekteyiz Mülâzemet Sistemi Sözlükte lüzum kelimesinden türeyerek bir yere veya kimseye sımsıkı bağlanma, gidip gelme, bir işle sürekli meşgul olma, staj görme (Devellioğlu, 2002, s. 719.) gibi anlamları ihtiva eden mülâzemet, ilmiye mesleğindeki bir terim olarak iki anlama gelmekteydi. İlk olarak medrese 4 XVI. ve XVII. yüzyıl ilmiye teşkilatı hakkında çıkarılan kanunname ve fermanlar için bkz., Ercan Alan, s

9 Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri 9 mezunlarının müderris ya da kadı olmak için isimlerinin deftere kaydedilmesiyle başlayan kadı veya müderrislik adaylığı süreci; ikinci olarak ise müddet-i örfiye denen görev süreleri dolan kadı ve müderrislerin İstanbul da geçirdikleri mazuliyet sürecini ifade etmekteydi. Osmanlı belgelerinde mülâzemet ve mülazım tabirleri ilk olarak Fatih Kanunnamesi nde geçmektedir. Kanunnamenin, Bâb-ı Evvel Merâtib-i A yân ü Ekâbir Beyânındadur başlığı altında ilmiye mesleğiyle ilgili düzenlemelere yer verilirken mülazımlar hakkında Ve ibtidâ yeni mülâzım yirmi akça medreseye, andan yirmi beş, andan otuz, andan otuz beş, andan kırk, andan kırk beş, andan elli akçaya vâsıl olurlar. Elli akça müderris cümle ağaların üstüne oturur. Sahn a vardukdan sonra beşyüz akça kadı olup, andan kadı asker olurlar. (Fatih Sultan Mehmed, 2013, s. 11.) ifadesi yer almaktadır. Bu ifadelerden ilmiye mesleğindeki mülâzemet uygulamasının Fatih döneminden itibaren var olduğunu anlamaktayız; ancak tam olarak hangi tarihte başladığını kaynaklardan tespit etmek mümkün değildir. Buradaki yeni mülâzım tabiri ise medrese eğitimini henüz tamamlamış olup ilmiye sınıfına girmeye hak kazanan kişileri, bir görevden münfasıl olup mülâzemete devam eden ulemadan ayırmak için kullanılmaktadır. Medresedeki eğitimini tamamlayan danişmendler, belli bir süre mülâzemet etmek zorundaydılar. Bu eğitimi tamamlamayan kişiler mülâzemete kabul edilmezdi. Kanuni zamanında çıkarılan bir kanunnameye göre; derslerini tamamlamayan kişilerin mülâzemete kabul edilmemesi emredilmiştir. (Akgündüz, 1994, s. 662.) İlmiye mesleğinde, medrese eğitimi tamamlandıktan sonra, mülâzemet sistemine girişler tek bir şekilde olmayıp muhtelif yollarla yapılmaktaydı. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz: Nevbet Yoluyla Mülâzemet: Belli aralıklarla mevleviyet derecesindeki kadı ve müderrislerin mülazım vermesidir. Teşrif Yoluyla Mülâzemet: Mevleviyet derecesindeki kadı ve müderrislerin ve büyük şehir müftülerinin göreve tayin, görev değişikliği ve sefere katılma gibi durumlarda verdikleri mülâzemet usulüdür. Mevtadan Mülâzemet: Büyük ulemadan vefat edenlerin geride kalan danişmendleri arasından mülazım olma usulüdür. İadeden Mülâzemet: Mülazım verme hakkına sahip müderrislerin, yardımcıları olan muidleri mülazım vermeleri usulüdür. Muidlikten mülâzemet diye de adlandırılmaktadır. Tezkire Hizmetinden Mülâzemet: Mevcut kadıaskerin altı ayda bir tezkirecisini mülazım verme usulüdür. Fetva Emanetinden Mülâzemet: Şeyhülislamların altı ayda bir fetva eminliği hizmetinde bulunanlardan mülâzemet vermesi usulüdür. Müstakil Arz İle (Müstakilen) Mülâzemet: Danişmendler arasında çalışkanlığı ile sivrilen ya da bir hizmeti yerine getirenler ile mevleviyet rütbesindeki ulemanın çocuklarının, bir yetkilinin müstakil arzı aracılığı ile mülazım yazılma şeklidir. Atanma yetkisi kadıaskerlerin uhdesinde olan kadı ve müderrisler, atandıkları bir kazada ya da medresede müddet-i örfiye şeklinde adlandırılan görev sürelerini tamamladıktan sonra yeni bir göreve atanana kadar belli bir süre beklerlerdi. Bu bekleme süresine infisal ya da zaman-ı infisal ve bu durumdaki kadı ve müderrislere ise münfasıl ya da bazen mazul denmekteydi. Mazul kadı ve müderrisler, görevleri son bulduğu için yeni bir göreve atanana kadar, İstanbul da bağlı oldukları kadıaskerlik dairesinde mülâzemet etmek zorundaydılar. XVII. yüzyıl yazarlarından Koçi Bey e ve II. Mustafa ya sunulan anonim bir layiha yazarına göre; görevi sona eren bir kadı İstanbul a gelir ve

10 10 Ercan ALAN her Çarşamba kadıaskerlik dairesine giderek iki sene boyunca mülâzemet ederdi. (Koçi Bey, 2008, s. 133 ve Ünver, 1969, s. 28.) Ancak incelememize konu olan XVI. yüzyılın ilk yarısına ilişkin, mülâzemet süresini belirten bir kaynak mevcut değildir. Ayrıca münfasıl olduktan sonra mülâzemete devam etme usulü yalnızca atanma yetkisi kadıaskerlerin elinde olan ulemayı kapsamakta olup; mevleviyet rütbesini haiz ulema bundan muaftır. 3. Müderrislik Mesleği Medrese eğitimini ve mülâzemet sürecini tamamlayan bir kişi, en alt düzeydeki medreselerden birinde göreve başlardı. Bu durum Fatih Kanunnamesi nde İbtida yeni mülazım yirmi akçe medreseye, andan yirmi beş, andan otuz, andan otuz beş, andan kırk, andan kırk beş, andan elli akçeye vasıl olur. şeklinde ifade edilmektedir. (Fatih Sultan Mehmed, 2013, s. 11.) Meslek hayatına en alt kademedeki medreseden başlayan bir müderris, kademe kademe ilerleyerek mevleviyet rütbesindeki üst düzey medreselere ve oradan da büyük ve önemli şehirlerdeki kadılıklara, nişancılık ve defterdarlık gibi görevlere atanabilirlerdi. Nitekim Fatih Kanunnamesi nde, Dâhil, Hâric ve Sahn müderrislerinin mevleviyet makamında oldukları ve yevmiyelerinin de elli akçe olduğu, kendilerinin reisülküttabdan ve defter emininden daha üst makamda oldukları belirtilmiştir. Ayrıca Dâhil ve Sahn müderrislerinin mal defterdarı ve nişancı olabilecekleri; yine Sahn müderrisleri ile Ayasofya müderrislerinin de beş yüz akçelik kadılıklara atanabilecekleri, buradan da kadıaskerliğe yükselebilecekleri yer almaktadır. (Fatih Sultan Mehmed, 2003, s.7-13.) XVI. yüzyıldaki ilmiye teşkilatının işleyişini ve bir müderrisin eğitim ve meslek kariyerini anlamak için Osmanlı kroniklerinde kısa biyografisi verilen Hüsrev-zâde ünvanıyla meşhur Mustafa bin Mehmed in meslek serüvenini incelemek yerinde olacaktır. Hüsrev-zâde, İpek kadısının oğlu olarak Ramazan 940 (1531) yılında doğmuştur. Kendisi Fatih devrinin ünlü alimi Molla Hüsrev in torunudur. Kadı-zâde ve Saçlı Emir medreselerde eğitim gördükten sonra 963 te (1554) Ebussuud Efendi den mülazım olmuştur. 967 (1558) tarihinde 20 akçelik bir medrese ile müderrislik hayatına başlamıştır. 987 (1578) yılında ise mevleviyet makamının medrese hiyerarşisi içindeki ilk basamağı olan Hariç Medreselerinden Ali Paşa ne tayin edilmiştir. 993 Şaban ında (1583) ise hastalıktan ötürü emekliliğini istemiştir. Ancak 998 tarihinde (1588) Trablus kadısı olmuş ve görevini tamamladıktan sonra 1000 (1592) yılında İstanbul a dönerken Akşehir de vefat etmiştir. (Kâtib, 2007, s. 223 ve Naîmâ Mustafa Efendi, 2007, s. 53.) Bu bilgilerden Hüsrev-zâde nin 23 yaşında mülazım olduğunu, 4 sene süren mülâzemet süresinden sonra 20 akçelik medrese ile müderrislik kariyerine başladığını ve ancak 20 sene sonra, mevleviyet derecesindeki bir medreseye, 50 akçelik Haric medreselerden birine tayin edildiğini görmekteyiz. Kendisi ( ) yılları arasında yaklaşık 26 sene faal olarak müderrislik mesleğinin içinde bulunmuştur. Bu yirmi yıllık süre zarfında, kaynaklarda yazmasa da, Fatih Kanunnamesi nde ifade edilen yirmi akçelik medreseden, yirmi beş akçeliğe, oradan otuz akçeliğe, oradan otuz beşliğe, ardından kırklığa, sonra da kırk beş akçelik medreseye atandığı ve nihayetinde mevleviyet makamına ulaştığı anlaşılmaktadır. Bundan sonra emeklilik dönemi başlamış ancak emekli olduktan 5 sene sonra Trablus a kadı olarak tayin edilmiştir. Burada 2 sene görev yaptıktan sonra vefat eden Hüsrev-zâde nin, müderrislik ve kadılık olmak üzere, toplam kariyeri yaklaşık 28 yıldır. Ancak kendisinin bu zaman zarfında sürekli görev yaptığını söylemek doğru olmaz. Çünkü bir medresede görevini tamamladıktan sonra bir müddet infisal süresi daha sonra İstanbul da, görev yerinin bağlı olduğu kadıaskerlik dairesinde, ikinci bir mülâzemet süresi geçirmek zorunda idi. Dönemin kaynaklarından kendisinin ne kadar süre münfasıl olduğunu ya da ikinci mülâzemet süresinin ne kadar olduğunu tespit etmek mümkün görünmemektedir.

11 Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri Müderrislerin Gelirleri Medreseler, külliye denen vakıf kompleksi içinde yer alırdı. Müderrisler de, maaşlarını genel olarak, ders verdikleri medresenin bağlı olduğu vakfın gelirlerinden alırlardı. Vakıf mütevellileri, müderrislerin aylıklarını beratlarında yazan ve yevmiye denen günlük ücret üzerinden aylık olarak hesaplamak suretiyle öderlerdi. Müderrisler maaşlarının yanı sıra, başta erzak olmak üzere, ayni ödemeler de alırlardı. Bu ayni ödemeler içinde buğday, arpa, yağ gibi gıda maddelerinin yanında odun, saman gibi maddeler de mevcuttu. 5 Deftere göre en yüksek yevmiyeli müderris; Semaniye de görev yapan Mehmed dir. Müteveffa Şeyhülislam Ali nin oğlu olan Mehmed 80 akçe yevmiyeye ve 12 müdd 6 buğday ve 12 müdd arpa iaşe desteğine sahipti. Yine İstanbul daki Ayasofya müderrisi Bedreddin ile II. Bayezid in Edirne de yaptırdığı Sultan Bayezid nde görev yapan ve Hatib Kasım-zade künyesi ile bilinen Muhyiddin Efendi nin yevmiyeleri de 80 akçe idi. Ayrıca II. Bayezid in İstanbul da yaptırdığı ve vakfiyesinde müderrisliğini şeyhülislamlara şart koştuğu Sultan Bayezid nin yevmiyesi belirtilmemesine rağmen listede ilk ondan bahsedilmesi yevmiyesinin yüksek olduğunu göstermektedir. Semaniye müderrislerinden Taşköprü-zade Muslihiddin Efendi nin yevmiyesi ise 70 akçe ve 12 müdd arpa ve 12 müdd buğdaydır. Semaniye müderrislerinden bir tanesi 60; diğer müderrisleri ise 50 akçe yevmiye almaktadırlar. İstanbul daki bazı medreseler ile Edirne deki bir kısım medreselerin yevmiyeleri de 50 akçeliktir. Elli akçelik yevmiyelerden sonra kırk akçelik, ondan sonra otuz, otuzdan sonra ise yirmi beş ve yirmi akçelik medreseler gelmektedir. Defterdeki en düşük yevmiyeli medrese ise; Karaverye de bulunan Mehmed Bey dir. Burada görev yapan Deviri-zade Abdurrahman ın yevmiyesi 17 akçedir. Bazı müderrislerin ise aynı medresede görev yapmalarına rağmen yevmiyelerinin kademe kademe yükseldiği görülmektedir. Mesela İstanbul daki Mustafa Paşa nde görev yapan ve Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid dönemlerinde kadıaskerlik yapmış olan Alaaddîn el- Fenarî nin oğlu olan Pîr Mehmed, burada 33 akçe ile göreve başlamış; bir müddet sonra 7 akçe zam yapılarak yevmiyesi 40 akçeye çıkarılmıştır. Uzun süre bu medresede görev yaptığı için, vakıf şartnamesi uyarınca 10 akçe daha eklenerek yevmiyesi 50 akçeye çıkarılmıştır. (TSMA, d , Vr. 3a.) Aynı şekilde 40 akçe ile İstanbul daki Ali Paşa nde göreve başlayan Süleyman ın yevmiyesi de 10 akçe zamla 50 akçeye çıkarılmıştır. (TSMA, d , Vr. 3a.) Bazı durumlarda ise müderrislere, medresenin bağlı olduğu vakfın mütevelliliği hizmeti de verilir ve böylece bu hizmet karşılığı yapılan zam ile yevmiyeleri yükselirdi. İstanbul daki Hoca Hayreddin nin müderrisi Hayreddin in yevmiyesi 20 akçe idi. Ancak kendisine vakfın tevliyet işi de verildiği için 5 akçe zam ile yevmiyesi 25 akçeye çıkarılmıştır. (TSMA, d , Vr. 4a.) Müderrislerin yevmiyelerine yapılan zamlara ilişkin birçok örnek incelememize konu olan defterde mevcuttur. Bu durum, bu uygulamanın sıkça yapıldığını göstermektedir. Müderrislerin yevmiyeleri çeşitli sebeplerle zamlandığı gibi bazı durumlarda da belirlenen miktarın altında olduğu görülmektedir. Mesela; İstanbul daki Başcı İbrahim nin müderrisi olan Şeref in yevmiyesi 20 akçedir. Ancak medresenin bağlı olduğu vakıf harap olduğu için daha az gelir getirdiği kaydedilmiştir. (TSMA, d , Vr. 4b.) Fakat bu örneğin sadece bir tane olması, bu dönemde böyle sıkıntıların fazla yaşanmadığını da göstermektedir. 5 Müderrislerin gelirleri ve aldıkları ayni ödemelere ilişkin bazı müstakil kayıtlar mevcuttur. Ayrıntılı bilgi için bkz., Mefail Hızlı, (1999), Osmanlı Eğitim-Öğretim Tarihi Konusunda Önemli Bir Kaynak: Müderrisîn Vezâifi, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 8, C. 8, s , ayrıca Mecmû'a-i eş'ar ve fevâid, Millet Kütüphanesi, AEMnz, 726/1, Vr. 42a-43b. 6 Müdd, ağırlık ölçülerinden birinin adı olup iki avuç dolusu kadar bir ölçüdür. 1 müdd, yaklaşık olarak 875 grama tekabül etmektedir.

12 12 Ercan ALAN Müderrisler normal gelirlerinin yanı sıra saraydan inam adı altında ek bir ödeme daha almaktaydılar. Padişahın, tebaasına, ihtiyaç sahiplerine, devlet adamlarına, ulemaya ve her türlü görevlilere verdiği nakdi ya da ayni yardımlara inam denmekteydi. 7 Müderrislerin saraydan aldığı inama ilişkin II. Bayezid dönemine ilişkin kayıtlar günümüze ulaşmıştır (1503/ /1512) tarihleri arasındaki sekiz yıllık dönemde, İstanbul da, müderrislerine inam verilen medrese sayısı 17 dir. Bu süre zarfında İstanbul daki müderrislere verilen inam akçedir. Bu müderrisler, ayriyeten taziye, düğün, hac yolculuğu, eser telifi gibi sebeplerden dolayı da inam verilmek suretiyle desteklenmişlerdir. Kendilerine paranın yanı sıra Bursa ve Amasya dokuması olan değerli kumaşlar da inam olarak verilmiştir. (Gök, (2014), s ) 8 5. Defterdeki Verilerin Analizi Defterde, muvazzaf müderrisler ve görev yaptıkları medreseler ile mazul müderrisler ve mazul oldukları medreseler ayrı başlıklar halinde kaydedilmiştir. Her iki kayıt şeklinde de müderrislerin mülâzemet sürecinden başlayarak ilk görev yerleri ve meslek içindeki hareketleri verilmiştir. Defterdeki bilgilere göre; Rumeli deki muvazzaf müderrisler hakkında aşağıdaki tablo oluşturulmuştur. Tablo 1: TSMA d e Göre Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri MEDRESE Medresenin Bulunduğu Yer Atanan Müderris Yevmîyesi (Akçe) Önceki Görev Yer(ler)i Olduğu Hocası Sultan Bayezid İstanbul Müftü Efendi 9 Ayasofya İstanbul Bedreddin 80 Balıkesir Çay İstanbul Kalenderhane İstanbul Mustafa Paşa Edirne Darülhadis Semaniye, Semaniye, İstanbul Sultan Bayezid 70 Akçe ve 12 Müdd Buğday ve Bursa Arslaniye Ankara Ak Medrese, Ankara Mevlânâ Arab Semaniye İstanbul Muslihiddî n Eş-şehîr bi- Hocazâde Olma Şekli Mevtâdan Mevtâdan 7 İnam hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., İlhan Gök (2014), İstanbul Büyükşehir Kütüphanesi MC. O. 71 Numaralı / Tarihli İn âmât Defteri (Transkripsiyon, Değerlendirme), Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. 8 Müderrislere verilen inamlar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz., İlhan Gök (2014), İn'âmât Defteri Çerçevesinde II. Bayezid Dönemi İstanbul Medreselerine Bakış, Mavi Atlas, Sayı: 3, s Bu dönemde müftü (şeyhülislam) olan zat Zenbilli Ali Cemali Efendi dir.

13 Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri 13 MEDRESE Medresenin Bulunduğu Yer Atanan Müderris Taşköprüzâde Semaniye İstanbul Mehmed bin Pîrî Paşa Yevmîyesi (Akçe) 12 Müdd Arpa Önceki Görev Yer(ler)i Seyfiye Üsküb İshak Bey Edirne Sultan Selim in Hocalığı, Amasya Hüseyin Ağa Bursa Sultan Semaniye Haleb Kazâsı, Semaniye Sultan 50 İstanbul Mustafa Paşa Semaniye İstanbul Bâyezîd 50 Ankara Kara Medrese, Kastamonu Atabey (2 Defa), Edirne Edirne Eski Medrese Semaniye İstanbul Hasan Eşşehîr bi- Başcı-zâde Semaniye İstanbul Acem Hâfız 50 Hasköy Mahmud Paşa Tokat Hâtûniye İstanbul Davud Paşa İznik Sultan Orhan Bursa Manastır Edirne Yeni Medrese 50 Ankara Saru Hatîb Merzifon Olduğu Hocası Müftî Ali Müftî Efdalzâde Seydî Olma Şekli İadeden Mevtâdan İadeden

14 14 Ercan ALAN MEDRESE Medresenin Bulunduğu Yer Atanan Müderris Semaniye İstanbul Mehmed (Müteveffa Müftî Ali nin Oğlu) Semaniye İstanbul Boş 10 Ebâ Eyyûb el-ensârî Eyüb Şemseddin (Pîr Mevlânâ Emîr in Azatlı Kölesidir) Mustafa Paşa İstanbul Pîr Mehmed 11 (Alaaddîn el- Fenarî nin Oğlu) Yevmîyesi (Akçe) 80 Akçe ve 12 Müdd Buğday ve 12 Müdd Arpa Önceki Görev Yer(ler)i İstanbul Ali Paşa İznik Sultan Orhan İstanbul Murad Paşa İstanbul Davud Paşa Semaniye Edirne Kazası 60 Alaşehir Bursa Yıldırım Han Edirne Yeni Medrese, İznik Sultan Orhan Bursa Sultan Şam Kazası, Bursa Muradiye 50 Amasya Mehmed Paşa Kavize İstanbul İbrahim Paşa Amasya Hüseyin Ağa 50 İstanbul Mustafa Paşa (33 Akçe ile Başladı ve Sonra 40 Akçeye Yükseldi) Ali Paşa İstanbul Süleyman 50 Ankara Ak Medrese, Tokat Hâtûniye Olduğu Hocası Müeyyedzâde Semaniye İstanbul Ahmed Eşşehîr bi- Kireçcizâde Müeyyedzâde Pîr Emîr Müeyyedzâde Olma Şekli 10 Burada Mimar-zâde lakabı ile Muhyiddin isimli bir müderris görev yapıyordu; ancak kendisi Haleb kadılığına getirilince makamı boş kalmıştır. Fakat bu kayıt sadece TSMA, d , Vr. 2b de mevcut olup diğer defterde yoktur. 11 Pîr Mehmed için; TSMA d te Alaaddin el-fenarî nin oğlu tabiri kullanılırken TSMA 5604 numaralı defterde Fenarî-zâde Ali nin oğlu ve hâlen Rumeli kadıaskeri olan bende-i keminenin biraderidir ifadesi kullanılmaktadır. Bkz. TSMA d Vr. 2a.

15 Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri 15 MEDRESE Medresenin Bulunduğu Yer Atanan Müderris Davud Paşa İstanbul Emîr Hasan 12 Mahmud Paşa Yevmîyesi (Akçe) Önceki Görev Yer(ler)i İstanbul Ali Paşa (40 Akçe İle Görev Yapıyordu) 40 İstanbul Başcı İbrahim Vardar Yenicesi Ahmed Bey Edirne Ali Bey İstanbul İbrahim Paşa İstanbul Ebûlleys 40 Kütahya Balabaniyye İstanbul Hacı Hasan-zâde (21-30 Za 929 da Başladı) İbrahim Paşa İstanbul Abdullah 30 İstanbul Canbaz Mustafa Kalenderhane İstanbul Mehmed (Yegânzâde Ahmed nin Oğlu) Efdalzade İstanbul Emîr Mehmed Murad Paşa İstanbul Mehmed Bey (Müteveffa Sultân Bâyezîd in Ma iyyetin den) Hacı Hasanzade İstanbul Ali (Mü eyyed -zâde nin Kardeşi 30 İstanbul Murad Paşa (2 Defa) Olduğu Hocası İmam Ali Zamîrî Balı Müftî Ali 30 Bursa Kasım Paşa Hoca Efendi 30 Yok Kemal Paşa-zâde 30 Dimetoka Müftî Ali Olma Şekli İadeden İadeden İadeden 12 Davud Paşa nin müderrisi TSMA d te Emir Hasan olarak verilmişken; 5604 numaralı defterde ise; Yegân-zâde Muhyiddin olarak verilmiştir ve kendisi hakkında Şevval de 930 da Murad Paşa nde göreve başlayıp ardından Kalenderhane ne ve oradan da Davud Paşa ne geçtiği kayıtlıdır. Bkz. Vr. 2a.

16 16 Ercan ALAN MEDRESE Hoca Hayreddin Medresenin Bulunduğu Yer Atanan Müderris Şeyh Hacı Efendi nin Oğlu) Yevmîyesi (Akçe) Önceki Görev Yer(ler)i İstanbul Hayreddîn 25 Balıkesir Hoca Olduğu Hocası Taci-zâde Sadi Kürkçübaşı İstanbul Nureddin 20 Yok Fenarîzâde Muhayidd în Başçı İbrahim Abdüsselam Bey İstanbul Şeref 20 Yok Kadı Mahmud Küçük Salih 25 Yok Hoca Çekmece Efendi Çorlu Çorlu Seydi 50 Kütahya Vacid Muarrifzâde Medrese, Ankara Seyf Bursa Yıldırım Han (2 Defa) Sultan Bayezid Edirne Muhyiddîn eş-şehîr bi- Hatîb Kasımzâde 80 Amasya Yörgüç Paşa Amasya Mehmed Paşa Bursa Veliyyüddinzâde İstanbul Mustafa Paşa Şehzade Ahmed in Hocalığı ve Amasya Mehmed Paşa İstanbul Mahmud Paşa Edirne Yeni Medrese, Amasya Müftülüğü ve Sultan Bayezid Semaniye Ayasofya Sinan Paşa Olma Şekli Mevtâdan Tezkirecili kten Mevtâdan

17 Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri 17 MEDRESE Medresenin Bulunduğu Yer Atanan Müderris Eski Medrese Edirne Mahmud Yeni Medrese Edirne Muhyiddîn eş-şehîr bi- Çivi-zâde Darülhadis Edirne Mehmed Yevmîyesi (Akçe) Önceki Görev Yer(ler)i 50 Gelibolu Saruca Paşa İstanbul Murad Paşa Edirne Bursa Yıldırım Han 50 Edirne Beylerbeyi Bursa Veliyyüddinzâde Bursa Ferhad Ağa Çorlu Ahmed Paşa İstanbul Mahmud Paşa 50 Bursa Veliyyüddinzâde İstanbul Hacı Hasan-zâde Bursa Yıldırım Han İstanbul Ali Paşa İznik Sultan Orhan Halebî Edirne Sinân eşşehîr bi- Ahî-zâde 30 Akçe ve Bir Köy Bursa Vaiziye İstanbul Murad Paşa Üsküb İshak Bey (2 Defa) Ali Bey Edirne Sinan 30 Gelibolu Saruca Eski Cami Edirne Şemseddîn eş-şehîr bi- Pirinccizâde Paşa 30 Vardar Yenicesi Ahmed Bey Olduğu Hocası Müeyyedzâde Balı Müeyyedzâde Hoca Efendi Hoca Efendi Sarraçlar Edirne Salih 25 Yok Hoca Efendi Beylerbeyi Edirne Ferruh 25 Yok Hoca Efendi Olma Şekli İadeden

18 18 Ercan ALAN MEDRESE Medresenin Bulunduğu Yer Atanan Müderris Yevmîyesi (Akçe) Önceki Görev Yer(ler)i Olduğu Hocası Kadı Edirne Hayreddin 20 Yok Kara Seydi Mahmud Hasköy Muhyiddin 20 Yok Nureddin Paşa Dimetoka Dimetoka Ahmed 25 Yok Seydi (Taşköprüzâde nin Oğlu) Saruca Paşa Gelibolu Sadi 25 Yok Hoca Efendi Şehabeddin Paşa Filibe 40 Edirne Eski Cami Zeyrekzâde Ebû Hâmid bin Mevlânâ Şucâ Selçuk Sultan Siroz Ömer 20 Yok Şuca Sultan Murad Selanik Durmuş 20 Edirne Mütereddidîn Migalgara Turhan Bey Seydi İshak Bey Üsküp Bedreddin 40 Edirne İbrahim Paşa Edirne Beylerbeyi İstanbul Efdalzâde İsa Bey Üsküp Alaaddin 30 Karaverye Edirne Beylerbeyi Ahmed Bey Yenice-i Vardar Musa Bey Yenice-i Vardar İshak Manastır Abdülkeri m Şemseddin 30 Ankara Kara Medrese, Yenice-i Vardar Ahmed Bey (25 Akçe İle Görev Yapıyordu) Müftî Ahmed Paşa Nureddin Seydi Nureddin 20 Yok Şah 20 Manastır İshak Seydi Mehmed Bey İpek Murad 20 Yok Şah Faik Paşa Edirne Acem 20 Karaverye Alaaddin Olma Şekli Mevtâdan Mevtâdan Mevtâdan Mevtâdan Mevtâdan

19 Yeni Bir Belgeye Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Medreseleri ve Müderrisleri 19 MEDRESE Medresenin Bulunduğu Yer Atanan Müderris Mihaloğlu Pilevne Muslihiddî n eş-şehîr bi-hacı Sunak Mehmed Bey Karaverye Abdurrah man eşşehîr bi- Devîrîzâde Yevmîyesi (Akçe) Önceki Görev Yer(ler)i 20 İstanbul Kirmasti Gelibolu Balabaniye Olduğu Hocası 17 Yok Müftî Ahmed Paşa Olma Şekli Mevtâdan Defterdeki verilere bakacak olursak; bazı müderrislerin mülazımı oldukları hocaları ve mülazım yazılma usulleri kaydedilmiş, bazılarında ise bu kısım boş kalmıştır. Yine 2 medrese hariç bütün medreselerde görev yapan müderrislerin ne kadar yevmiye alacağı verilmiştir. Yevmiyesi belirtilmeyen iki medreseden biri, II. Bayezid in İstanbul da inşa ettirdiği Bayezid ve diğeri de müderrisi, Haleb kadılığına atandığı için boş olan Semaniye medreselerinden biridir. II. Bayezid, medresesini yaptırınca vakfiyesinde müderrislik işini şeyhülislamlara şart koşmuştu. Ancak yoğunluk nedeniyle şeyhülislamlar derse giremeyince, yerlerine ders vekili atanmıştı. Bu nedenle Bayezid nin yevmiyesi belirtilmemiş olabilir. Ayrıca müderrislerin, varsa, önceki görev yerleri de verilmiştir. Burada muvazzaf müderrisler içerisinde 14 kişinin ilk defa bir göreve atandıkları için eski görevlerinin olmadığı görülmektedir. Yüksek rütbeli müderrislerin ise daha önce görev yaptıkları medreselerin sayısının hayli kabarık olduğu gözlenmektedir. Defterde müderrisler hakkında detaylı bilgi olarak Acem Hafız ın kaydı çok ilginçtir. Semaniye medreselerinden birinde müderris olan Acem Hafız, İran kökenlidir. Kendisi eğitimini İran da tamamladıktan sonra, II. Bayezid döneminde, Osmanlı İmparatorluğu na gelmiş ve kadıaskerler olan Hacı Hasan-zâde ve Müeyyed-zâde tarafından imtihan edilip başarılı olduğu görülünce mülazım yazılmış ve ardından da müderris olmuştur. Gerçekten de II. Bayezid döneminde İran coğrafyasından gelip de Osmanlı ilmiyesine dâhil olan ulemaya ilişkin kayıtlar mevcuttur. Bu döneme ait bir belgede İran dan gelen ve kendilerine Acemler ve Müte accim adı verilen 10 kişinin mülâzemete kabul edildiği görülmektedir. (TSMA, d. 5605/1, Vr. 6b.) Bu da gösteriyor ki mülâzemete kabul edilen bu kişiler içinden ilmi açıdan yeterli olanlar müderris olarak istihdam edilmişlerdir. Defterdeki mazul müderrisler hakkında ise aşağıdaki tablo oluşturulmuştur.