V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi

Transkript

1 V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi,.-~ ;, yg_:~ç_ç~ ~.._ı _ \f!iRAS ~;:, ' '''!, ı--=--= ~ f@ 1,.,;-, :ı. *!! '!Tr'!!!'..-- YOCOCU Azerbaycan Selçuk Almanya M oldova (ltaly Youthin Kültürel Mirası Üniversitesi Türk Türklerin Komrat Devlet Conservation of Kurumu El San. Arş. ve Dünyas ı Üniversitesi Cultural (Azerbaijan Uyg. Merkezi Ertstitüsü (Komrat Heritage) Cultural (Selçuk Univers!ty (Germany S ta te H eritage Research Center Institute of Universitv) Suppôrtto forturkish World of Research Handicrafts) Turks) Association) 1 "Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAG Armağanı (In Honour of Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAG)" V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi V. INTERNATIONAL TURKIC ART, HISTORY AND FOLKLORE CONGRESS 1 ART ACTIVITIES Editörler: Osman KUNDURACI-Ahmet AYTAÇ April 2016 Komrat/MOLDOVA

2 V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHI ve FOLKLORU KONGRESI/SANAT ETKiNLiı<LERI SOTHEBY'S MÜZAYEDELERiNDE SATlŞA SUNULMUŞ.XVIII.-XIX. YÜZVILLARA AiT DELAiLÜ'L-HAYRAT YAZMALARlNDA MEKKE ve MEDiNE TASViRLERi (DEPICTIONS of MECCA and MEDINAH in the MANUSCRIPTS of DElAiLÜ'L HAYRA T of.xvii.-xix. CENTURIES SOLD at SOTHEBY'S AUCTIONS) o Filiz ADIGÜZEL TOPRAK" ABSTRACT Turkic-lslamic civilisations prevailed through vast territories have produced precious artworks in various branches of art such as architecture and handcrafts. A major group of these artworks are consisted of illuminated and illustrated manuscripts from the branch of book arts. Among these manuscripts, the most splendid works of calligraphy, Blumination and binding are in the Qurans. In the Ottpman Empire period of XVIII.-XIX. centuries, the prayer book called "Delailü'I-Hayrat" has been widely read after Quran. Delail-ül Hayrat (proof of the good) is consisted of prayers said for the Prophet which is called "salavat". Besides, it also contains miniature paintings of Mecca and Medinah which depict Qabe and Ravza-i Mutahhara in double folios. Delailü'I Hayrat manuscripts especially produced in XIXth century, convey prominent experiments of perspective and toning of colors. From this point of view, in paintings that repeat a specific schema, Western influences are highly exhibited. In this study, it is aimed to identify the Western factors that is conveyed in paintings of Mecca and Medina h, such as the use of watereotor technique. Accordingly, four Ottoman paintings of Mecca and Medinah of XVIII. and XIXth centuries, which are sold at London Sotheby's auctions in 2012 and 2014, are examined. lslamiyet'i kabul etmiş ve geniş bir coğrafyada hüküm sürmüş Türk medeniyetleri, mimariden el sanatıarına kadar sanatın çeşitli kollarında değerli eserler meydana getirmişlerdir. Bu eserlerden önemli bir bölümü, kitap sanatları alanındaki müzehhep ve minyatürlü yazmalardan oluşmaktadır. Bu yazmalar arasında, özellikle hat, tezhip ve cilt sanatiarına ait en görkemli örnekleri Kur'an-ı Kerim yazmaları ihtiva etmektedir. XVIII. ve XIX. yüzyıllarda, Osmanlı Imparatorluğu döneminde, Kur'an-i Kerim'den sonra en çok yazılan ve okunan yazma eser ise "Delailü'I-Hayraf' olarak adlandırılan dua kitabı olmuştur. XVIII. ve XIX. yüzyıllarda çok sayıda istinsah edilen Delailü'I-Hayrat yazmaları bugün, hemen bütün müze ve özel kolaksiyonlarda bulunmakta ve Londra'daki Sotheby's gibi müzayede evlerinde de satışa sunulmaktadır (Sotheby's Müzayede Evi hakkında geniş bilgi için bkz.: Delail-ül Hayrat (iyilerin delilleri), Hz. Peygamber için okunan ve "sa/ayaf' tabir edilen duaları içerir. Bunun yanında bu kitaplarda, Kabe-i Muazzama ve Ravza-i Mutahhara'yı (Hz. Peygamber'in mescit ve türbesi) tasvir eden ve karşılıklı sayfalara yerleştirilmiş Mekke ve Medine tasvirleri yer almaktadır (Gündüz, 2015: 72-74; Derman, 2014: 505). XVIII..yüzyıl itibariyle Osmanlı minyatür sanatında izlenen üsicıp değişikliğini yansıtan bu tasvirlerde, belirgin perspektif denemeleri ve hacmi ifade etmeye yönelik renk tonlamaları görülür (Renda, 1977: 73-74; Arık, 1976: 21). Bu açıdan bakıldığında, belirli bir kompozisyon şemasını tekrar eden tasvirlerde, dönemin sanat üretimi ve üsicıbunu yönlendiren unsurlar güçlü şekilde hissedilmektedir. Bu bildiride, Delailü'I-Hayrat'larda görülen Mekke ve Medine Yrd. Doç., Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, lzmir. 471

3 V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERI tasvirlerindaki kompozisyonlar ve uygulama tekniklerinde kendini gösteren Batı etkilerine dikkat çekmek amaçlanmaktadır. Araştırma kapsamında, Londra Sotheby's Müzayede Evi' nde, 2012 ile 2014 yılları arasında satışa sunulmuş, XVIII. ve XIX. yüzyıl Osmanlı dönemine ait altı adet Mekke ve Medine tasviri incelenmiştir. Bildiriye konu olan müzehhep ve minyatürlü Delail-ül Hayrat'lardan ilki, 447 lot numarası ile 25 Nisan 2012'de, Sotheby's Müzayede Evi'nin Londra şubesinde, 'Arts of the lslamic World' (islam Sanatları) müzayedesinde satışa sunulmuştur (Resim 1). Eser, H M tarihli olup hattatı Abdullah Halim Efendi'dir. Ketebe kaydında, eserin hattatının Hafız lbrahim Şevki'nin (ö. M.1829) talebesi olduğu belirtilmektedir. Eser, müzehhep iklil serlevha sayfasıyla başlamaktadır. Nesih hattıyla 11 satır halinde is mürekkebi ile yazılmış olan eser, 102 sayfadan oluşmaktadır. Eserin ebadı 19.7 x 13.2 cm.'dir (Sotheby's, 2012a). Karşılıklı sayfalar halinde düzenlenmiş olan Mekke ve Medine tasvirleri, oval bir form içine yerleştirilmiştir. En dışta bir dikdörtgen ile çevrelenen oval formun alt ve üst kısımlarındaki köşebentlerde dönemin bezerne özelliklerini yansıtan bitkisel süslemeler görülür. Sağda ki Mekke tasviri, Kabe, Kaba'nin çevresindeki yapılar, en üstte dağlar ve gökyüzü ile tamamlanmıştır. Soldaki Medine tasvirlnde ise, Ravza-i Mutahhara ve etrafındaki yapılar aynı doğa elemanları ile düzenlenmiştir. Her iki kompozisyonda da, arka planda birbiri ardına diziimiş dağlar ile kompozisyona derinlik kazandırılmıştır. Mimarinin tasvirinde cepheden ve üstten bakış açısı, perspektifin uygulanışında ise farklı kaçış noktaları kullanılmıştır. Kompozisyonun geneline çizgisel bir üsiop hakim olsa da, gökyüzünde, dağlarda ve mimaride kullanılan suluboya tekniği sayesinde ışık-gölge ile biçimlere hacim kazandırılmıştır. Bildiriye konu olan ikinci müzehhep ve minyatürlü Delail-ül Hayrat yazması, 433 lot numarası ile 25 Nisan 2012'de, Sotheby's Müzayede Evi'nin Londra şubesinde, 'Arts of the lslamic World' (islam Sanatları) müzayedesinde satışa sunulmu ştur. Eser, H M tarihli olup hattatı Mustafa Halimi'dir. Eser, müzehhep mihrabiyeli serlevha sayfasıyla başlamaktadır. Nesih hattıyla 13 satır halinde is mürekkebi ile yazılmış olan eser, 89 sayfadan oluşmaktadır. Eserin ebadı 15.5 x 10 cm.'dir (Sotheby's, 2012b). Karşılıklı sayfalar halinde düzenlenmiş olan Mekke ve Medine tasvirleri, oval bir form içine yerleştirilmiştir. En dışta bir dikdörtgen ile çevretenan oval formun alt ve üst kısımlarındaki köşebentlerde dönemin bezerne özelliklerine uygun olarak, iğne perdahlı sıvama altın zemin üzerine suluboya tarama tekniğiyle pembe goncagüller uygulanmıştır. Sağdaki Mekke tasviri, Kabe, Kaba'nin çevresindeki yapılar, en üstte dağlar ve gökyüzü ile tamamlanmıştır. Soldaki Medine tasvirinde ise, Ravza-i Mutahhara ve etrafındaki yapılar aynı doğa e l emanları ile düzenlenm i ştir. Her Iki kompozisyonda da, arka planda birbiri ardına diziimiş dağlar ile kompozisyona derinlik kazandırılmıştır. Mimarinin tasvirinde cepheden ve üstten bakış aç ı sı kullanılmıştır. Yapıların dış hatları tahrirlerle belirtilmemiş, bunun yerine kesik çizgiler ve suluboya etkisinde zemine kaynaştırılmış gölgeler kullanılmış ve bu nedenle ~de biçimlerde üçüncü boyut etkisi yaratılmıştır. Gökyüzünde ve dağlarda görülen açıktan koyuya giden tonlama (degrade) ile de derinlik hissi verilmiştir. Bildiriye konu olan üçüncü müzehhep ve minyatürlü Delail-ül Hayrat yazması, 40 lot numarası ile 9 Nisan 2014'de, Sotheby's Müzayede Evi'nin Londra şubesinde, 'Arts of the lslamic World' (islam Sanatları) müzayedesinde satışa sunulmuştur. Eser, H M tarihli olup hattatı Hafız Muhammed'dir. Nesih hattıyla 11 satır halinde is mürekkebi ile yazılmış olan eser, 102 sayfadan oluşmaktadır. Eserin ebadı 15.7 x 10.5 cm.'dir (Sotheby's, 2014). Karşılıklı sayfalar halinde düze nlenmiş olan Mekke ve Medine tasvirleri, dikdörtgen bir form içine yerleştirilmiştir. En dı ştaki bitkisel bezemali bordür yarım bırakılmıştır ve oldukça özensiz bir işçiliğe sahiptir. Sağdaki Mekke tasviri, Kabe, Kaba'nin çevresindeki yapılar, en üstte dağlar ve gökyüzü ile tamamlanmıştır. Soldaki Medine tasvirinde ise, ayn ı tarz mimari ve doğa elemanları 472

4 V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHI ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi kullanılmış olsa da renk ve doku farklılıkları göze çarpmaktadır. Sağdaki kompozisyondaki dağlarda gri ve pembe tonları kullanılmışkan diğerinde yeşil tonları ve fırça darbeleriyle bitki örtüsü görüntüsü sağlanmıştır. Her iki kompozisyonda da, mimarinin zemininde ve gökyüzünde kullanılan daha koyu tonlarda fırça darbeleri, Batı resmine özgü tekniklerden olan ışık-gölgenin uygulanmasına örnek gösterilebilir. Bir önceki Mekke ve Medine tasvirinde görüldüğü gibi burada da, mimarinin tasvirinde cepheden ve üstten bakış açısı kullanılmış, yapılar birbirinden tahrirlerle değil suluboya tekniğinde gölgelendirmelerle ayrılmıştır. Bildiriye konu olan dördüncü müzehhep ve minyatürlü Delail-ül Hayrat yazması, 33 lot numarası ile 3 Ekim 2012'de, Sotheby's Müzayede Evi'nin Londra şubesinde, 'Arts of the lslamic World' (islam Sanatları) müzayedesinde satışa sunulmuştur. Eser, H.1183/ M tarihli olup hattatı Hacı Osman'dır. Nesih hattıyla 13 satır halinde is mürekkebi ile yazılmış olan eser, 100 sayfadan oluşmaktadır. Eserin ebadı 16.9 x 11.1 cm.'dir (Sotheby's, 2012c). Karşılıklı sayfalar, halinde düzenlenmiş olan Mekke ve Medine tasvirleri, oval bir form içine yerleştirilmiştir. En dışta bir dikdörtgen ile çevrelenen oval formun alt ve üst kısımlarındaki köşebentlere, koyu kınnızı zemin üzerinde altınla bitkisel motifler çift tahrir üslübunda yerleştirilmiştir. Sağdaki Mekke tasviri, Kabe, Kabe'nin çevresindeki yapılar, en üstte dağlar ve gökyüzü ile tamamlanmıştır. Soldaki Medine tasvirinde ise yapılar surlar ile çevrelenmiş ve aynı doğa elemanları ile düzenlenmiştir. Her iki kor.npozisyonda da, arka planda birbiri ardına diziimiş dağlar ile kompozisyona derinlik kazandırılmıştır; ayrıca, sol üstte dağların önünde görülen hurma ağaçlarının yere düşen gölgeleri de ışık-gölge kullanımına bir örnektir. Mimarinin tasvirinde cepheden ve üstten bakış açısı bu kompozisyonda da kullanılmıştır; gökyilzü ve dağlarda kullanılan açıktan koyu değere giden tonlama sayesinde üçüncü boyut hissi sağlanmıştır. Batı'dan gelen yeni koşulların etkilediği XVIII.-XIX. yüzyıl Osmanlı Imparatorluğu'nun kültür ve sanat ortamı, köklü geleneksel sanat üsluplarının terk edilmeden devam ettirilmesiyle şekillenmiştir. Dönemin mimarisinde sıklıkla görülen duvar resimlerindeki manzara ve şehir tasvirleri, çeşitli minyatürlü yazmalarda da aynı kompozisyon ve boyama teknikleri ile kullanılmıştır. Delail-ül Hayrat yazmalarında, geleneksel bir biçim olarak tekrar edilmiş, aynı üslüptaki Mekke ve Medine tasvirleri, Batı etkilerinin minyatürde kendini gösterdiği örnekleri kapsar. Bu tasvirler, kutsal Mekke ve Medine şehirlerini simgesel olarak görselleştirme amacını taşır; bu nedenle kompozisyon şamasından yapıların sıralamasına kadar tüm unsurların birbirini tekrar ettiği söylenebilir. Ancak, renk ve perspektif kullanımı ile derinlik ve boyut kazandırma çabalarında bazı farklılıklar görülmektedir. Buradaki örneklerde de görüldüğü üzere, biçime derinlik ve hacim kazandıran suluboya tekniğinin kullanılması, gökyüzünün ifadesinde perspektif denemelerinin yapılması, ı ş ı k-gölge tekniğinin yardımıyla biçimlerin etrafını kapatan tahrirlerin artık kullanılmaması vb. özellikler öne çıkmaktadır. XVIII.-XIX. yüzyıl Osmanlı kitap sanatlarında Batı etkilerine nasıl yer verildiği ve minyatür ilsigbundaki dönüşümlerin tespit edilmesi bakımından çok sayıda istinsah edilmiş olan Delail-ül Hayrat yazmalarının incelenmesinin önem taşıdığı açıktır. 473

5 V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi Resim: 1, Mekk~ ve Medine tasviri, Delail-ül Hayraf Osmai1ıli~~aitorluğu dönemi, H M (Sotheby's, 2012a). J 474

6 V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESilSANAT ETKiNLiKLERi KAYNAKÇA ARlK, Rüyhan (1976). Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, T. Iş Bankası Yayınları, Istanbul. DERMAN F. Çiçek (2014). "Osmanlı lstanbulu'nda Bezerne Sanatı", 1. Uluslararası Osmanlı lstanbulu Bildirileri (29 Mayıs-1 Haziran 2013), 29 May ı s Üniversitesi Yay., Istanbul, Sayfa: GÜNDÜZ, Hüseyin {2015). "Hat, Tezhip ve Tasvir Sanatının Görkemli Buluşması Delail-ül Hayrat", ISMEK El Sanatları Dergisi, Sayı:S, s RENDA, Günsel (1977). Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı, , Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara. SOTHEBY'S, 2012a, ic-worldllot html SOTHEBY'S, 2012b, com/en/a uctions/ecata log ue/lot.433. htm 1/2012/arts-of -the-islam leworld SOTHEBY'S, 2012c, ic-world-2012/lot.33. html SOTHEBY'S, 2014, ULUDAG, Süleyman (1994). "Dela 'ih Hayrat", TDV Islam Ansiklopedisi, C.9, s