MiRAS Azerbaycan Kültürel M iras ı n

Transkript

1 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLERİ ~ MiRAS Azerbaycan Kültürel M iras ı n A raşt ırılmasına Destek Derneği Azerbaijan Cultural Heritage Support to Research Association Southern Federal Üniversitesi Tarih ve Uluslararası İlişkiler Enstitüsü Southern Federal University lnstitute of History and lnternational Relations Selçuk Üniversitesi Türk El Sanat l arı Araşt ı rma ve Uygulama Merkezi Selcuk University Research Ce.nter for Turkish Handicrafts UlU~lA~~ ~ ~'\Ül 1rlÜJ~9 A~lt~~ LI 9 f Ol~l<O[f?{ ~CO~<G~lE~~/SA~A ır ET~~~l~rt(lfE~~ INTERNATIONAL CULTURE, ART, FOLKLORE CONGRESS/ART ACTIVITIES Editörler: Doç. Dr. Osman KUNDURAC Ahmet AYTAÇ Rostov-na-Don/RUSY A 01 Mart 2016

2 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLERİ NISFÜ'L KUR'AN TEZHİBİ NE DAİR (OF THE ILLUMINATION OF NISF AL-QUR'AN) Gülnur DURAN" ABSTRACT The scope; introduction to the illumination to the middle pages of Qur'an manuscripts and studies of the sampleworks The illumination art is a manuscript glamorization art, that, having come into view with Uyghur Turks in the Middle Asia first, has been brought in Anatolian territories by the Seljuks, and that has been up to the present without breaking with its cultural and aesthetical values and been improvingly developping. Qur'an manuscripts that consists of the Qur'an illuminated according to the art, flavor, and traditions of lslamic community. The art of illumination, the main purpose of which is to make aesthetically valued contributions to the writing, through which to the manuscript, makes also significant contributions to it as well by attributing some meanings on many subjects as by pointing out many circumstances that need to be paid attention while reading it. in Qur'an manuscripts are illuminated pages and chapters such as front endpapers, frontispieces, single-illuminated opening page, sura headings, verse markers, colophone / epilogue / endpiece pages, back endpapers, prayer pages, falnama, ete. Nisf al-qur'an il/umination, that indicates the middle of the Qur'an, means the illumination of the pages at the ending of the fifteenth part (juz) and the beginning of the sixteenth one as a single page or two correspondlng pages. According to the knowledges that we've obtained till today, the illumination of the middle pages of the Qur'an (nisf a/-qur'an illumination) the examples of which we've encountered between XIVth and XVlllth centuries, come into view asa rare practice in Qur'an manuscript glamorization. Keywords : lllumination, The ornamentation of the Qur'an manuscripts, Nisf al-qur'an lllumination GİRİŞ Kur'an-ı Kerim ayetlerinin iki kapak arasında toplanmasıyla oluşan el yazması Mushafların (Maşalı, 1997:242), Vlll. ve X. yüzyıllar arasında istinsah edilen nüshalarından, sayfaları tezhib etme geleneğinin Mushaflarda başladığ ı söylenebilir. (Tanındı,2010:90) Bu gelenek yüzyıllar boyunca devam etmiş, Mushaflar islam milletlerinin sanat, zevk ve geleneklerine göre bezenmişlerdir. En güzel, zengin tezhibler Mushaflara ve Dua kitaplarına yapılmıştır. Başlıca görevi, yazıya dolayısıyla kitab.a, bezemek suretiyle estetik değer katmak olan tezhib sanatı, aynı zamanda kitabın okunması esnasında ona pek çok konuda anlam yükleyerek ve dikkat edilmesi gereken pek çok durumu da işaret ederek kitaba önemli katkılar sağlamaktadır. Kitabın kıymeti veya takdim edilecek kişinin önemine Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü Tezhib-Minyatür Anasanat Dalı, İstanbul, gduran@marmara.edu.tr 221

3 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ / SANAT ETKİNLİKLERİ göre yapılan tezhibin miktarı ve işçiliktek i özen de değişiklik göstermektedir. (Duran,2015) El yazması Mushaflarda metnin başlamasıyla birlikte cedvellerle sınırlandırılan yazı sahasının içine sorebaşları, durak, beyne's-sütor ve koltuk, sayfa kena r la rında ise mushaf gülleri, dış pervaz/haşiye tezhibi adı verilen bezemelerle zahriye, serlevha, unvan sayfası, ferağ kaydı/ketebe sayfası/hatime, hatime zahriyesi, hatim duası, ve falname gibi sayfalar ve/veya bölümler, döneminin üslüp ve sanat anlayışına göre tezhib edilmişlerdir.(ç.derman,2012: ; Duran, 2012: 63-65) Bazı Mushaflarda bezeme konusunda ender bir uygulama olan, tek veya karşılıklı çift sayfa şek l inde düzen lenmiş tezhibli ara sayfalar dikkati çe'ker. İnceleme ler bu tezhibli sayfaların 30 cüze ayrılmış olan Mushafın tam yarısını - onbeşinci cüzün bitişi {XVlll/Kehf Süresi) ile onaltıncı cüzün başlangıcı (XIX/Meryem Süresi)- işaret eden sayfalar olduğunu ortaya koymuştur. Kur'an'ın ilk yarısı Kehf Süresj'nin sonu, diğer yarısı da Nas Süresi'nin sonudur. (Koçyiğit,2013:19-23). R.1/b İncelenen yedi adet örnek eserden birincisi bir Osmanlı Mushafıdır. Konumuz olan tezhipli sayfalarında " NısFül Kur'an" ifadesini taşıması sebebiyle önem arz etmektedir. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Bölümü -14 numa ralı Mushaf, 1127/1715 tarihli, Karaçavuşzade Derviş Ahmed i mza lı, 15 satır, 341 varak, 180x11 Omm eb'adındad ır. v.159b-160a sayfalarında Kehf Süresi' nin ayetleri ile 21. ayetin bir kısmı yazmaktadır. v.160 a'da, sayfanın kenarına sülüs hattıyla "Nıs fü'/-kur'ani 222

4 ULUSLARARASI KÜL TÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESll SANAT ETKiNLiKLERİ ve'/-yetelattaf vefa yüş '1ranne biküm ehaden", yani nısfü'l-kurani (Kur'an'm yansı) ve sürenin 19. ayetinin son kısmı aynen yazılmışt1r (U.Derman,2010: ). Kehf süresinin 19. ayetinin sonu dikine yazı l ıp bezenmek suretiyle, Mushafın tam yarısının nihayetlendiğine dikkat çekilmiştir. Yazı sahasında da bu kısım surh mürekkebiyle yazılarak belirgin hale getirilmiştir. Bu sayfa n ın XVlll. yüzy ı lın özelliklerini taşıyan tezhibi, sülüs hatlı yazı boyunca uzanan sahaya, zerender-zer usolünde yapılmıştır (R.1 ). İ kinci eser de konuya açıklık getirmesi bakımından önemfidir. Mushaf Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü-12 numarada kayıtlıdır, 932/1525 tarihli, 9 satır, 549 varak, 301x195mm eb'adındadır. Nısfüf Kur'an tezhibi 257b-258a va rak larındadır. Bu sayfalarda, Kehf SOresi'nin ayetleri yazmaktadır. 79. ayetin devamı bir sonraki sayfada tamamlanmıştır. Tezhibi karşılıklı sayfa düzeninde yapılmıştır. Sürebaşı şek lindeki tezhibli sahalarda, Arapça olarak sırasıyla; v.257b 'deki yazı sahasının üst tarafınd a, "onaltmcı cüz", alt ta rafında "Kur'an'm ilk yansmm son sayfası"; v.258a'daki yazı sahasının üst tarafında "yüce Allah'm ke/ammdan", alt tarafında "ikinci yarmm ilk sayfası " ibaresi okunmaktadır. Eserin tezhibi renk, motif, üslüp olarak XVI. yüzyıl tezhibinin sade bir örneğidir. v.257b'nin haşiye sahasında küçük bir mushaf gülü vardır (R.2). Üçüncü eser, Süleymaniye Kütüphanesi, Sultanahmet 1 Bölümü-22 numa ra lı Mushaf, Abdullah el-harevi imzalı (v.427a), 10 satır, 429 varak, 390x263mm eb'adındadır. 223

5 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLERİ Nısf-ül Kur'an tezhibi 207b-208a varaklarındadır. v. 207b-208a'da, Kehf SOresi'nin 67.ayetinden 77. ayetin yarısına kadar olan kısmı yazılıdır Karşılıklı iki sayfaya uzun kenarlarında birer tane kubbesi olan haşiyeli levha tezhibi yapılmıştır. Eserin tezhibi renk, motif, kompozisyon, uygulama ve üslop olarak XVI. yüzyıl Safevi tezhibinin güzel örneklerinden biridir (R.3). Dördüncü eser, lstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, A-6661 numaralı Mushaf, ( ) 13 satır, 245 varak, 363x240mm eb'adındadır. Nısf-ül Kur'an tezhibi v.114b-115a'dadır. Bu sayfalarda Kehf Süresi'nin 1.ayetinden 22. ayetinin baş tarafına kadar olan kısmı yazılıdır. Karşılıklı iki sayfaya ince işçilikli, zengin, haşiye/i levha tezhibi yapılmıştır. Eserin tezhibi renk, motif, kompozisyon, uygulama ve üslup olarak benzer tezhibli eserlerle karşılaştırıldığında XVI. yüzyıl Safevi tezhibinin özelliklerini yansıtmaktadır (R.4). Beşinci eser, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, 423 numaralı Mushaf, 962/ , Muhammed b.ahmed el-haltli et-tebrizi imzalı (v.365a), 10 satır, 347 varak, 320x225mm eb'adındadır. (1400. Yılında Kur'an-ı Kerim,2010:300). 224

6 ULUSLARARASI KÜL TÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKiNLİKLERi Nısf-ül Kur'an tezhibi 161 b-162a varaklarındadır. v.161 b'de, XVll/lsra Süresi'nin Ayetleri, v.162a'da ayetleri ile Kehf SQresi'nin ilk beş ayeti ve 6. ayetin yarısına kadar olan kısmı yazılıdır. Karşılıklı iki sayfaya uzun kenarlarında birer tane kubbesi olan haşiye/i levha tezhibi yapılmıştır. Eserin bezemesi, XVI. yüzyıl Safevi Dönemi Herat tezhibinin güzel örneklerinden biridir (R.5). R.6 Altıncı eser, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, 446 numaralı ' Mushaf, 765/1363, Hacı Abdülaziz b.şeyh Cemaleddin.el-Hocendi el-kübrevi tarafından istinsah edilmiştir (v.514a), 11 satır, 291 varak, 433x310 mm eb'adındadır. (Demircan A., 2010:150) Nısf-ül Kur'an tezhibi 147b-148a, 148b-149a varaklarındadır. v.147b- 148a'da Kehf Süresi'nin ayetlerinin yaz ı lı olduğu sayfalar karşılıklı serlevha düzenindedir. Tezhibi uzun kenar boyunca altın ağırlıklı, kenarsuyu şeklindedir (R.6). v.148b-149a'da Meryem.Süresi'nin ayetinin yazılı olduğu sayfalar yine karşılıklı serlevha düzeninde tezhib edilmiştir (R.7). Eserin bezemesi, XIV. yüzyıl Anadolu Türk tezhibinin renk, motif, desen ve uygulama özelliklerini göstermektedir. 225

7 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKİNLiKLERİ Yedinci eser, Bursa Türk ve İslam Eserleri Müzesi, 208 numaralı Mushaf, 732/1323, Mesud b.hüseyin el-nişaburl tarafından istinsah edilmiştir (v.514a), 9 satır, 514 varak, 560x365 mm eb'adındadır. (Demircan A., 2010:124). Nısf-ül Kur'an tezhibi 240b-241 a varaklarındadır. Onbeşinci cüzün sona erdiği sayfanın (v.240a) hemen arkasından gelen karşılıklı tezhib edilmiş sayfalardır, yazı yoktur. Sayfa ların tamamın ı kaplayan altın ağ ırlık lı tezhibde renge çok az yer verilmiştir (R.8). Bu sayfaların ardından gelen v.241b-242a'da Meryem suresinin ayetinin baş tarafı yazılıdır. Eserin bezemesi, XIV.yüzyıl Anadolu Türk tezhibinin güzel bir örneğidir. SONUÇ Tezhibli el yazması Mushaf nüshaları üzerinde, yapılan araştırmalar sonucunda; XIV, XVI ve XVlll. yüzyıllara ait istinsah edilmiş Mushaflarda örneklerine rastladığımız ve incelenen 1127/1715 tarihli Mushaftaki (R.1) yazılı ibareye dayanarak "msfü'/ Kur'an tezhibi" olarak isimlendirilen, bu tezhibli sayfaların ender görülen bir uygulama olduğu anlaşılmıştır. incelenen ikinci eser, 932/1525 tarihli Mushafın tezhipli sayfalarında da yazıldığı gibi (R.2) Mushafın tam yarısını işaret eden msfü'i Kur'an tezhibi, onbeşinci cüzün bitişi ile onaltıncı cüzün başlangıç kısmında, tek veya karş ı lıklı çift sayfa olarak tezhib edilen sayfalardır. örneklerde görüldüğü gibi, el yazması Mushaf nüshalarında sayfanın satır sayısına göre meydana gelen varak sayısındaki farklılıklar, onbeşinci cüzün bitişinde yer alan Kehf SOresi'nin zaman zaman onaltıncı cüze geçmesine sebep olmuştur. N!sfü'I Kur'an tezhibindeki sayfa düzeni ve tasarımları da yapıldığı dönemin özelliklerine göre farklılıklar göstermektedir. Bazı örneklerde onbeşinci cüzün tamamlanıp onaltıncı cüzün başladığı sayfalar karşılıklı olarak biribirinin aynı kompozisyon ve desenle tezhib edilirken (R.2-5), tek sayfa olarak düzenlenmiş msfü'i Kur'an tezhibine de rastlanır (R.1). Bir Mushafta onbeşinci ve ona ltıncı cüzün arasındaki yazısız iki sayfaya karşılıklı tezhib yapılmış (R.8), bir başka örnekte ise söz konusu sayfalar he m onbeşinci cüzün son iki sayfası (R.6), hem de onaltıncı cüzün ilk iki sayfası (R.7) karşılıklı çift sayfa düzeninde, tezhipli dört sayfa halinde tasarlanmıştır. Bu çalışma, bugüne kadar yapılan incelemelerin sonucu olan tespitlerdir. Araştırmaları devam etmekte olan bu konuya, bulunacak yeni eserlerin önemli katkılar sağlayacağı düşünülmektedir. 226

8 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETK inlikleri KAYNAKÇA Yılında Kur'an-ı Kerim, İstanbul DEM İRCAN AKSOY, Zeynep, XIV.Yüzy ı l Anadolu Türk Tezhib San atı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi ABD.Yayınlanmamış Doktora tezi, İstanbul DERMAN, Çiçek, 'Tarihimizde Mushaf/arın Bezenmesi", Diyanet İlmi Dergi, Kur'an Özel Sayısı, DlB., Ankara DERMAN, Uğur, Doksandokuz İstanbul Mushafı, İstanbul DURAN, Gülnur, "Tezhib", DİA., c.41, İstanbul 2012; a.mlf., "Mushaf/arın Bezenmesinde Tezhib Sanatının ônemi ve Katkıları"!il.Uluslara ras ı Türk Sanat ları, Tarihi ve Folkloru Kongresi I Sanat Etkinlikleri, Bildiri, Delhi/Hindistan KOÇYİGİT, Hikmet, "Kur'an'ın Bö/ümlenmesı", Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 39, Erzurum MAŞALI, M.Emin, "Mushaf', DIA., c.31, İstanbul TANINDI, Zeren, "Kur'an-ı Kerim Nüshalarının Ciltleri ve Tezhibleri" Yılında Kur'an-ı Kerim, İstanbul 2010; a.mlf., "Anadolu kökenli Kur'an-ı Kerim nüshalarında müzehhep Meryem SOresf', Melekler, Peygamberler ve Azizler, Sanat Tarihi Atölye Ça lı şmas ı, Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü yay ı n l arı, Ankara 2008,s.4(özet); a.mlf., "Anadolu kökenli Kur'an-ı Kerim nüshalarında müzehhep Meryem Süresi', Melekler, Peygamberler ve Azizler, Sanat Tarihi Atölye Çalışması, Hacettepe üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü yayınları, Ankara 2008,s.4(özet); "Başlangıcmdan Osmanlıya Tezhib Sanatı", Hat ve Tezhib Sanatı, (Ed.A.R.Özcan), Kültür Bakanlığı Yayın l arı, Ankara **Metnin İ ngi l izce özeti için M.Devrim Korkmaz'a, Arapça metinlerin okunmasınd a Zehra D u mlupınar ve Necati Sancaktutan'a katkılarından dolayı teşekkür ederim. 227