'pef" ~ rj~j. SFedU /_,.::' o}...,,. "' ' 1--'>' Southern Federal Üniversitesi Tarih ve U lus l ara ra s ı ilişkiler Enstitüsü

Transkript

1 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLERİ ~ MiR.~S Azerbaycan Kültürel Mirasın Araştırılmas ın a Destek Derneği Azerbaijan Cultural Heritage Support to Research Association 'pef" ~ rj~j S<ı>. SFedU /_,.::' o}...,,. "' ' 1--'>' Southern Federal Üniversitesi Tarih ve U lus l ara ra s ı ilişkiler Enstitüsü Southern Federal University lnstitute of History and lnternational Relations Selçuk Üniversitesi Türk El Sa n atları Araştırma ve Uygulama Merkezi Selcuk University Research Center for Turkish Handicrafts lujlluj lair<ams~ rt(lüjl llüj~ 9 ~AU\ijA 1f 9 fol~{l(q)~ ~öu~cg~le~~/ A~A 11 lelr~~~l~~lrelr~ INTERNATIONAL CUL TURE, ART, FOLKLORE CONGRESS/ART ACTIVITIES Editörler: Doç. Dr. Osman KUNDURAC Ahmet AYTAÇ Rostov-na-Don/RUSY A 01 Mart 2016

2 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESlf SANAT ETKİNLİKLERi TEZHİP SANATINDA ZERENDERzER TEKNİGİ (ZERENDERZER TECHNIQUE in THE ART OF GILDING) Pınar TOKT Aş ABSTRACT The art of gilding (tezhib) which has a signifıcant place in traditional books arts was developed for the purpose of preparing Qur'an in ihe best way. Tezhib is defineci as any kind of decoration made with paints and gold in manuscript books, script albums called murraka, in firman and calligraphy. The techniques used in the art of tezhib are classical technique with a painted background, halkari, double traced, zerefşan (gold spreading) and zerenderzer. Zerenderzer means gold in gold. in this technique, gold is used in two colours and the same colour can also be used in the dull and bright form. Rarely found in the period of Fatih but becoming wide spread in the period of Bayezid il, this technique gave the fınest examples in the 16th century. The art oftezhib was used up to 19th century. Oue to the fact that this art requires a great effort but exhibiting this effort too little, the art is preferred less compared to other handicraft artzs. in the current study, the technique of zerenderzer used in the techniques of tezhib art was introduced and the place, past and current samples were investigated. Key words: Zerenderzer Technique, Gilding, Book Arts GİRİŞ Geleneksel kitap sanatları içerisinde önemli bir yer tutan tezhip sanatı Kur'an-ı Kerim'in en güzel biçimde hazırlanması düşüncesiyle ge lişme göstermiştir. Tezhip başta Kur'an-ı Kerim olmak üzere, el yazması kitaplarda, murak.ka adı verilen yaz ı albümlerinde, ferman ve hüsn-i hat levhalarında uygulama alanı bulmuştur. Tezhip Arapça zehep (altın)den gelir ve altınlama anlamına gelmektedir. Boya ve altınla yapılan kitap süsleme sanatımızdır. Tezhipli esere müzehhep, tezhip yapan kişiye de erkek ise müzehhip kadın ise müzehhibe denilmektedir. Tezhip sanatında kullanılan teknikleri zemini boya l ı klasik tezhip, halkari, çift tahrir (havalı), zerefşan (altın serpme) ve zerenderzer olarak sıralamak mümkündür. Halkari altınla yapılan hafif bir süsleme üslübudur. Klasik tezhibe oranla nispeten daha büyük motiflerin kullanıldığı, daha seyrek düzenlendiği ve diğer tekniklere oranla daha kolay yapılabilen bir tekniktir. Tarama halkar, gölgeli hal kar, foyalı halkar, zerşikaf halkar, tahrirli halkar gibi çeşitleri vard ı r. Çift tahrir tekniğ i, havalı ya da negatif adı ile de bilinmektedir. Fırça hakimiyeti ve motif anatomisi gerektiren bu teknik, motifi meydana getiren parçalar arasında eşit zemin boşluğu bı rakılarak boyanması ile oluşturulur (Sertyüz, 2012, 293). Zerefşan toz haline getirilen varak altının jelatinli su ile karıştırıldıktan sonra fırça ile kağıt yüzeyine serpilmesiyle elde edilir. Zerefşan yapımında bir başka yol ise uygulanacak kağıt yüzeyine jelatinli su sürüldükten sonra, süzgeç üzerine konan varak altının sert bir fırça ile yüzeye serpilmesiyle o luşturulu r. Arş. Gör. Dr. Gazi Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, Ankara. peyiol@gmail.com 355

3 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi Konumuz olan zer-ender-zer tekniğ i kelime anlamı ile altın içine altın anlamına gelmektedir. iki renk altın kullanımı ya da aynı renk altının mat ve parlak olarak kullanılmasıyla oluşturulan bir klasik tezhip tekniğidir. Bu teknikte altın, sarı ve yeşil gibi iki renkte kullanılabilir. Desen zemininde mat, sap ve yapraklarda ise parlatılm ış alt ın tercih edilebildiği gibi, desen zemininde mat sap ve yapraklarda, romili alanlarda yeşil altın kullanılabilir. Tahrir ise çoğunlukla nüans verilmeden çekilmektedir. Sadece çiçeklere hafif tonda renk konmaktadır. Derman, zerenderzer tekniği için çok özen isteyen ama verilen emeği göstermeyen zor bir klasik tezhip üslubu olarak belirtmektedir ( Eski zerenderzer örneklerinde kahverengiye çalan tahrirlerin rastıklı mürekkeple işlendiği anlaşılmaktadır (Serin v.d., 2014, 109). Altın hakimiyetinin göze çarptığı bu tarz bezemelerde tahrirleri iğne perdahı ile yapılmış ender örneklere de rastlamak mümkündür (Birol, Birol zerenderzer tekniğinin yapılış sırasını şu şekilde belirtmektedir. Uygulanacak tekniğe göre çizilmiş desen işlenecek kağıda geçirilir. İ lk olarak parlatılacak altın (örneğin sap ve yapraklara) sürülür. Zermühre ile parlatı lır. Daha sonra zemine mat b ırakılacak altın sürülür ve üzerine ince saman kağıdı konularak parlatılır. Böylelikle altının parlak değil mat olması sağlanır. Çiçeklerin içlerine beyaz astar boyası sürülür. Daha sonra bütün desenin siyah, ince ve düz çizgi ile tahrirleri çekilir. Sapların tahrirleri çift taraflı çekilmelidir. Nadir de olsa tek taraflı çekilen örneklere de rastlanmaktadır (Birol, 2003). Çiçekler tonlama, noktalama ya da tarama şeklinde renklendirilerek üç boyutlu gölgelendirilir. Bazen çiçekler beyaz astar boya yerine farklı renkte astar boya sürülerek gölgelendirmeden bırak ılır. Tercihe göre tirfiller eklenir (Birol, 2003; Derman, 1999; Duran, 1990). Fatih dönemi tezhiplerinde azda olsa bazı örneklerde zerenderzer tekniğiyle hazırlanmış bezemelere rastlanmaktadır (Ersoy, 2003, ). XV. yüzyılda zerenderzer tekniği daha çok Amasya'da hazırlanan eserlerde görülmektedir, Edirne'de ve Bursa'da hazırlanan eserlerde ise zeminlerin renkli boyandığı sıvama tezhibin ağırlıkta olduğu anlaşılmaktadır (Yerlikaya, 2010: 13; Aşıc ı, 2007: 214). Bir kültür merkezi olma özelliği taşıyan Amasya'da zerenderzer tekniğiyle yapılmış rumi süslemeleri zarif mavi tığlar tamamlamış, turuncu ve yeşil renklerin kullanıldığı görülmüştür. Özellikle il. Bayezid'in şehzadeliği döneminde babası için hazırl attığı kitaplarda ışıklı ve sıcak Amasya ekolü tezhibinin örneklerini görmek mümkündür (Özen, 2003, 7-8). Zerenderzer tekniğinin Fatih dönemine oranla 11.Bayezid döneminde kullanımı artmıştır. il. Bayezid döneminde Fatih dönemine oranla tezhipler daha da incelmiş, farklı altın tonları ve zerenderzer tekniği ile birlikte, lacivert ve her rengin tonları kullanılmıştır (Doğru, 2003, 336). XVI. yüzyı lda çok güzel örnekleri görülen zerenderzer tekniği, daha sonraki yüzyıllarda uğradığı kalite zaafını altın parıltılarıyla gizlemek kaygısıyla xıx. yüzyıla kadar tezhip sanatında kullanılmıştır ( 356

4 ULUSLARARASI KÜL TÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLERİ Fotoğraf 1. Mealimu't Tenzil-Tire Necip Paşa Kütüphanesi. Fotoğraf 1 'de görülen Tire Necip Paşa Kütüphanesi Necip Paşa K ısmı'ndaki tefsire ait NP/062 demirbaş numaralı Mealimu't Tenzil adlı yazma eserin ünvan sayfası tezhibi zerenderzer tekniği ile haz ı rlanmışt ı r. Yazma eser 1092/1681 tarihinde Bağdat'ta YOsuf b. Derviş Muhammed el Bağdadi tarafından Arapça nesih hatla istinsah edilmiştir (Türk, 2014: 170). Fotoğrafta yer alan örnekte zeminde parlak altın kullanılırken diğer kısımlarda mat altın kullanılmıştır. Fotoğraf 2a-2b. Adab-ı Tarik, Aziz Mahmud Hüdai (Efe, 2003) Fotoğraf 2a-2b'de görülen eser Aziz Mahmud Hüdai tarafından 1190/1777 tarihinde el Hac Mehmed Nazif tarafından nesh ed i lmiştir (Efe, 2003). Zeminde sarı mat altın, rumi ve hatai grubu çiçeklerde ise parlak altın kullanılmıştı r. Ayrıca zeminde üç nokta olarak iğne perda~ı yap~~~...,, t~,... r --,-,.,,,.., ' i. :--:: ;~ ~'?; l Fotoğraf 3a-3b. Tercüme-i Fezail-i Cihad (Efe, 2003: 41) Fotoğraf 3a-3b'de görülen Şair M. Abdülbaki Efendi tarafından tercüme edilen İslam fıkhı ile ilgili eser Muhammed b. Muhammed b. Beşa tarafından 1120/1708 tarihinde istinsah edilm iştir (Efe, 2003: 41 ). 1/2 simetri esasına göre hazırlanmış eserde zeminde sarı altın mat halde kullanılırken, rumi ve hatai grubu motiflerde ise parlak alt ın kullanılmı ştı r. 357

5 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi Fotoğraf 4a-4b. Kur'an-ı Kerim, Süleymaniye Kütüphanesi (Ersoy, 1988: 69) Fotoğraf 4a-4b'de yer alan XIX. yüzyıla ait Kur'an-ı Kerim Süleymaniye Kütüphanesi Pertevniyal Bölümünde 8 katalog numarası ile kayıtlıdır. H.1205 tarihinde istinsah ~dilen eserin serlevha tezhibi tamamen zerenderzer tekniği ile hazırlanmıştır. Zeminde ve bezemenin sap kısımlarında altın mat halde kullanılırken, rumi ve hatayi grubu çiçeklerde parlak olarak kullanılmışt ır. Fotoğ raf 5a-5b'de görülen Hilye-i Şerife Mehmed Ali Ulvi Efendi ta rafından muhakkak, sülüs ve nesih hatlarıyla yazılmıştır (Taşkale, Gündüz, 2006: 163). Dörtgen biçiminde düzenlenen göbek kısmında yazı l ı a lanın ın dışındaki bezemelerde zerenderzer tekniği kullanılmıştır. Zeminde mat altın diğer kısımlarda ise parlak altın tercih edilirken pençlerin etrafındaki yapraklar üzerinde iğne perdahı yapılmıştır. "itt Fotoğraf 6a-6b-6c.Mihrişah Sultan(1745? Mustafa'nın Başhasekisi )'a ait bağış belgesi (Yoltar Yıldırım, 2013: 893) Fotoğraf 8a-8b~8c. Hilye-i Şerife (Taşkale, Gündüz, 2006: 201) 358

6 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKiNLİKLERi Fotoğraf 8a-8b-8c'de görülen Hilye-i Şerife -(Bakkal) Ahmed Arif Efendi ( / ) tarafından sülüs ve nesih hatlarıyla yazılmışt ı r. Hilal biçiminde düzenlenen göbek kısmında yazılı alanın dışındaki bezemeler zerenderzer tekniğinde yapılmıştır. Zeminde mat halinde kullanılan sarı altın üzerinde rumilerde ve hatayi grubunda yer alan motifierde parlak sarı altın kullanılm ı ştır. Sap ve pençlerin etrafında yer alan yapraklarda ise yeşil altın kullanılmıştır. Zemin üzerine beyaz ile tekli noktalar konulmuştur. Fotoğraf 9a-9b'de yer alan zerenderzer tekniği ile çalışılmış Kur'an-ı Kerim 930/1523 tarihinde Sultan Süleyman için hazırlanmıştır (Rogers, Ward, 1990: 67) Tam sayfa dikdörtgen biçiminde hazırlanan zahriye.tezhibinde mat ve parlak altın bir arada kullanılmıştır. 359

7 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi Fotoğraf 12a- 12b. Sultan 111. Murad'ın Divanı (Derman, 2012: 358) Fotoğraf 12a-12b'de görülen Sultan 111.Murad'ın Divanına ait zahriye tezhibinin iç pervazı çizgi-dolanlı bulut olarak zerenderzer tekniği ile hazırlanmıştır.,... Fotoğraf 13a-13b. Ser levha tezhibi (Derman, 2012: ) Fotoğraf 13a-13b'de görülen Müzehhip Mehmed b. İlyas'ın eseri olan 9454/1548 tarihli mushafın (Derman, 2012: ) ser lavha tezhibinde zerenderzer tekniği kullanımıştır. Zeminde sarı, rumi ve hatayi grubu çiçeklerde ise yeşil altın kullanılmıştır. SONUÇ Zerenderzer tekniği uygulaması zor, em~k isteyen klasik bir tezhip üslubudur. Fatih döneminde fazla rastlanmayan ancak il. Bayezid dönemi ile birlikte kullanımı artan bu teknik en güzel örneklerini XVl.yüzyılda vermiştir. XIX.yüzyıla kadar tezhip sanatında kullanılmıştır. Yoğun emek isteyen ancak verilen emeği çok da göstermeyen bir tezhip üslubu olması sebebiyle günümüz tezhip çalışmalarında diğer tekniklere oranla daha az tercih edilmektedir. Yapılan araştırmalar sonucunda bu tekniğe ilişkin olarak yapılmış yayınların sayıca ve kapsam açısından yetersiz olduğu görülmüştür. Yine de tezhip alanında günümüzde yapılan bilimsel ve sanatsal faaliyetlerin artmakta olduğu göz önünde bulundurulursa gelecek açısından ümit verici çalışmaların yapılacağı düşünülmektedir. KAYNAKÇA AŞICI, Seher. (2007). Fatih Devri Tezhip Üslubu. Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü. (Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi). BiROL, A. inci. (2003). Basılmamış Ders Notları. DERMAN, Çiçek. (2012). Osmanlıda Klasik Dönem. Hat ve Tezhip Sanatı. Edt. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları....(2012). Halkarl Tezyinat. Hat ve Tezhip Sanatı. Edt. Ali Rıza ôzcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 360

8 ULUSLARARASI KÜLTÜR, SANAT, FOLKLOR KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLER(...(2007). Osmanlı Tezhibine Çağdaş Bi r.bakış. Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi. adresinden 1 Mart 2014 tarihinde alınmıştır....(1999). Osmanlı As ırlarında ÜslOp ve Sanatkarlarıyla Tezhip Sanatı. Edt. Güler Eren, Kemal Çiçek, Cem Oğuz. Osmanlı, 11, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. DOGRU, Hülya. (2003). 15.Yüzyıl Tezhip Sanatında Zencerek. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu Vll, , lstanbul. DURAN, Gülnur. (2012). 18.Yüzyıl Tezhip Sanatı. Hat ve Tezhip Sanatı. Edt. Ali Rıza Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayın l arı....(1990). Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki Türk Mushaflarında 16.Yüzyıl Serlevha Tezhipleri. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). EFE, Ahmet. (2003). Koyunoğlu Müzesi'nde Tezhipli Kitaplar Albümü. Konya Büyü kşeh i r Belediyesi Kültür Yayı n ları: 51, Konya. ERSOY, Ayla. (2003). Fatih Devri Tezhipleri. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Vll. Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler. lstanbul....(1988). Türk Tezhip Sanatı. İstanbul: Hilal Matbaacılık. ÖZEN, Mine.(2003).Türk Tezhip Sanatı. istanbul:gözen Kitap ve Yayınevi. ROGERS, J.M., Ward, R.M. (1990). Süleyman the Magnifıcient. British Museum Publications. SERİN, Muhittin., v.d. (2014). İslam Sanatları Tarihi. Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayın ı: 117, Eskişehir. SERTYÜZ, Nurcan. (2012). Tezhip Sanatında Çift Tahrir (Havalı veya Negatif) Tekniği.!.U l usl a ra rası Türk Sanatları Sempozyumu ve Sanat Çalıştayı, , Konya: Anka Bası m Yayın. TAŞKALE, Faruk., Gündüz, Hüseyin. (2006). Hat Sanatında Hilye-i Şerife Hz. Muhammed'in özellikleri.!stanbul: Antik Kültür Yayınları. TÜRK, Nurdoğan. (2014). Tire Necip Paşa Kütüphanesi'ndeki Tefsire Dair Yazma Eserler-! (Necip Paşa Kısmı). Gümüşhane Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 3,5, YERLIKAYA, Dilek. (2010). Sakıp Sabancı Üniversitesi Sabancı Müzesi Koleksiyonundaki El Yazması Kur'an-ı Kerimlerin Tezhip Yönünden İncelenmesi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). YOL TAR YILDIRIM, Ayşin. (2013). Codicology and llluminated Endowment Deeds of Royal Ottoman Women from The Seventeenth to The Nineteenth Centuries. 14th lnternational Congress of Turkish Art. Edt. Frederic Hitzel. College de France, Paris, Şenol Matbaacılık. Birol, A.inci. adresinden tarihinde alınmıştır. 361