Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 80, Ekim 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 80, Ekim 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Doç. Dr. Ferhunde HAYIRSEVER TOPÇU Akdeniz Ün. İİBF, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü hayirseverf@akdeniz.edu.tr E-ATIK BERTARAFI, GERİ DÖNÜŞÜMÜ VE YÖNETİMİ SORUNLARI: ÇİN ÖRNEĞİ Öz 2016 yılında Çin 7.2 milyon ton e-atık ile hem Asya'da hem de dünyada en çok e- atık üreten ülke olmuştur. Bu çalışmada e-atık bertarafı, geri dönüşümü ve yönetimi sorunlarının Çin ülke örneği üzerinden incelenmesi amaçlanmaktadır. Çalışmada Çin in e-atık sorunu literatür taraması yöntemiyle, yönetsel, sosyal ve çevresel bir bakış açısıyla ele alınacaktır. Bu çerçevede çalışmada Çin açısından e-atıkların kaynağı, e-atıklara yönelik çabalar ve yasal düzenlemeler, e-atıklara ilişkin enformel ve formel sektör uygulamaları ve karşılaşılan sorunlar ve zorluklar ortaya konulacaktır. Çin de e-atıklara ilişkin olarak karşılaşılan sorun ve zorluklar yasa dışı e-atık ithali sorunu; formel sektörde e-atık toplama ve finansman sorunu, teknolojik yetersizlik, ekolojik tasarım eksikliği sorunları; enformel sektörde insan ve çevre sağlığı sorunları, müdahale ve düzenleme sorunu; yönetim ve uygulama zorlukları olarak ifade edilebilir. Sonuç olarak Çin in bölgeye özgü sorun ve zorlukları da hesaba katacak, bütünsel yaklaşımlara ihtiyacı vardır. Anahtar kelimeler: E-Atık, E-Atık Yönetimi, Formel ve Enformel E-Atık Geri Dönüşümü, Çin

2 THE PROBLEMS OF THE E-WASTE TREATMENT, RECYCLING AND MANAGEMENT: A CASE OF CHINA Abstract China has become the country that produces the most e-waste in both Asia and the world with 7.2 million tons of e-waste in In this study, it is aimed to investigate e-waste disposal, recycling and management problems through Chinese country sample. In this study, the topic of e-waste disposal and recycling will be discussed by literature review from a managerial, social and environmental point of view. In this framework it will be addressed the sources of e-waste, e-waste efforts and legal arrangements, informal and formal sector practices on e-waste, and the problems and challenges faced in China. The problems and challenges related to e- waste in China include the problem of illegal e-waste import; problems of e-waste collection and financing, technological inadequacy, lack of ecological design in the formal sector; human and environmental health problems and the problem of intervention and regulation in the informal sector; management and implementation difficulties. As a result, China needs holistic approaches that will take into account regional problems and challenges. Keywords: E-Waste, E-Waste Management, Formal and Informal E-Waste Recycling, China 178 GİRİŞ E-atıklar kapsam olarak elektrikli ve elektronik eşyaların tüm parçalarını (Electrical and Electronic Equipment-EEE) ve sahibinin yeniden kullanma amacı olmadan elinden çıkardığı atık elektrikli ve elektronik eşya parçalarını (Waste Electrical and Electronic Equipment-WEEE) ifade etmektedir (Baldé vd., 2015: 11; Topçu, 2017: 1690). Küresel E-Atık İzleme Raporu na (The Global E-Waste Monitor 2014, 2017) göre (Baldé vd., 2015 ve Baldé vd., 2017), 2014 yılında dünyada 41.8 milyon ton (Mt) e-atık üretilmiştir. Aynı yıl e-atık miktarı Asya da 16 Mt, Amerika da 11.7 Mt, Avrupa da (Rusya dahil) 11.6 Mt, Afrika da 1.9 Mt dir yılında üretilen e-atık miktarı 44,7 milyon tona yükselmiştir. Toplamda dünyada bu rakamla kişi başına düşen e-atık miktarı genel olarak 6,1 kilogramdır. E-atık miktarının 2021'de 52,2 milyon ton veya 6,8 kg/kişi ye çıkması beklenmektedir yılında en fazla miktarda e-atık Asya da (18.2 Mt) üretilmiştir. Onu Avrupa (12.3 Mt), Amerika (Kuzey Amerika 7 Mt, Güney Amerika 3 Mt, Orta Amerika 1.2 Mt olmak üzere toplam 11.3 Mt), Afrika (2.2 Mt) ve Okyanusya (0,7 Mt) izlemiştir (Baldé vd., 2017: 6). Ülkeler bazında bakıldığında, 2014 yılı itibariyle en büyük e-atık üreticileri ABD (7.1 Mt) ve Çin (6.0 Mt) olmuştur (Heacock vd., 2016: 550) yılına gelindiğinde ise, Çin 7.2 Mt e-atık ile hem Asya'da hem de dünyada en çok e-atık üreten ülke olmuştur. Çin in e-atık miktarının 2030 da 27 milyon tona çıkması beklenmektedir (Baldé vd., 2017: 68). E-atıkların artmasının yanı sıra diğer sorun bu atıkların bertarafı, geri dönüşümü ve yönetimi sorunlarıdır da küresel olarak belgelendirilerek toplanan ve geri dönüştürülen e-atık miktarı 8,9 Mt dir; bu üretilen tüm e-atıkların %20'sine karşılık gelmektedir. Üretilen toplam e- atığın toplanma ve geri dönüştürülme oranı ve miktarı sırasıyla Avrupa da %35 ve 4,3 Mt,

3 Amerika da %17 ve 1.9 Mt, Asya'da %15 ve 2.7 Mt, Okyanusya da %6 ve 43 bin tondur. Afrika da mevcut verilerle, sadece toplanan ve geri dönüştürülen e-atık miktarı 4 bin ton olarak belgelenmiştir; bu %1'den de azdır (Baldé vd., 2017: 5-6, 41). Bu rakamlara göre, e-atık toplama ve geri dönüşüm oranında Avrupa kıtası %35 ile öne çıkmakta, Afrika da neredeyse yok denecek kadar az bir oran gerçekleşmekte; dünyanın geri kalanı açısından da rakam %17 nin altında kalmaktadır. Geri dönüştürülmeyen e-atık, hammadde kaynağına ve ekonomiye zarar verdiği gibi doğal yaşamı da kötü yönde etkilemektedir (Kaya ve Koruca, 2018: 372). Elektrikli ve elektronik atığın yapısı oldukça karmaşıktır. Elektronik atıklar çoğunluğu zehirli olan 1000 den fazla madde veya nadir metaller içermektedir. Bunların imha veya depolama alanları çok ciddi çevre kirliliği oluşturmakta; yeraltı sularına karışabilmekte; çevre ve halk sağlığı riski oluşturabilmektedirler. Çevre kirliliğinden kaçınmak ve değerli kaynakları korumak için elektronik atığın özel yöntemlerle, çalışanlar açısından da iş güvenliği şartlarının sağlandığı bertaraf ve geri dönüşüm gereklidir (Yaren vd., 2014: 633). E-atıklar doğal kaynaklar ve çevre için potansiyel bir tehditken; ekonomik değerleriyle yeni pazarlar yaratmaya aday unsurlardır. E-atıkların içeriğindeki malzemelerin ekonomik değerleri ve çevresel zararları düşünüldüğünde e-atıkların etkili yönetilmeleri, yeniden kullanımlarının sağlanması, müşterilerden toplanmaları, düşük maliyetlerle geri kazanılmaları ve bertaraf edilmeleri önem kazanmaktadır. Bu kapsamda özellikle gelişmiş ülkelerde konuyla ilgili birçok yasal düzenleme oluşturulmakta ve uygulamaya geçirilmektedir (Ergülen ve Büyükkeklik, 2008: 27). Gelişmekte olan ülkelerde ise e-atıklar konusu son yıllarda dikkat çekmekte, ancak hem mevzuat, hem uygulama açısından farklılıklar ve sorunlar da ortaya çıkmaktadır Bu ülkeler içinde de hem dünyada en çok e-atığın üretildiği ülke olması hem de bu e-atıkların bertarafı, geri dönüşümü ve yönetimindeki sorunları ile dikkat çeken ülke ise Çin dir (Zenga vd., 2017: 1076). 179 Bu çalışmada e-atık bertarafı, geri dönüşümü ve yönetimi sorunlarının Çin ülke örneği üzerinden incelenmesi amaçlanmaktadır. E-atıkların bertarafı ve geri dönüşümü konusu, bu atıkların teknik olarak en iyi şekilde nasıl bertaraf edileceği veya geri dönüştürülebileceğine ilişkin olarak mühendislik alanının da ilgi alanına girmekle birlikte, bu çalışmada teknik bir bakış açısı yerine yönetsel, sosyal ve çevresel bir bakış açısıyla, literatür taraması yöntemiyle konu ele alınacaktır. Bu çerçevede çalışmada Çin açısından ilk bölümde e-atıkların kaynağı, ikinci bölümde e-atıklara yönelik çabalar ve yasal düzenlemeler, üçüncü bölümde e-atıklara ilişkin enformel ve formel sektör uygulamaları, son bölümde de e-atık bertarafı, geri dönüşümü ve yönetiminde karşılaşılan sorunlar ve zorluklar ortaya konulacaktır. 1. ÇİN DE E-ATIKLARIN KAYNAĞI Çin'de e-atıklar esas olarak tüketim, üretim ve ithalat olmak üzere üç kaynaktan gelmektedir (Chi vd., 2011: 733). 1980'lerden beri Çin hızlı sanayileşme ve ekonomik gelişme ile elektronik cihazların tüketiminde ve eskimiş ürün miktarında zirve yapmıştır da toplamda 1,7 milyon ton e-atık üretilmiştir; bu kişi başına 1.3 kg e-atığa eş değerdir (Zhang, 2009: 981; Chi vd., 2011: 733). Bunun nedenleri içinde nüfusun ve nüfus artış hızının fazla olması, elektronik ürünlere olan talebin de artıyor olması, bu ülkelerde kullanılmakta olan ve sayıca artan elektronik ürünlerin modellerinin gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında daha eski olması, bu nedenle ürünlerin kullanım ömürlerinin daha kısa olması gibi nedenler (Pickren, 2014: 37) sayılabilir. Elektronik eşyaların tüketiminin sürekli artışı zaman geçtikçe kendisini e-atık olarak gösterecektir.

4 Büyük e-atık miktarına katkıda bulunan diğer kaynak Çin'in 1980'lerden itibaren en hızlı büyüyen sektörlerinden olan elektronik endüstrisidir yılında Çin in elektrikli ve elektronik cihaz sektöründen yapılan ihracatı milyar ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu rakam ülkenin toplam ihracat gelirinin %51,9'unu oluşturmuştur (Chi vd., 2011: ). Çin de elektrikli ve elektronik cihazların artan tüketim ve üretimine karşın, ulusal e-atık hacmi içinde ithalat daha büyük bir kısmı oluşturmaktadır. Çin günümüzde dünyada hem ABD ve Avrupa dan hem de Güney Kore ve Japonya da dahil olmak üzere komşu Asya ülkelerinden sürekli e-atık gönderilen en büyük e-atık boşaltım alanı olarak görünmektedir (Tong and Wang, 2004: 610; Yap, 2006: 28; Zhang, 2009: 982; Chi vd., 2011: 733). Basel Eylem Ağı (Basel Action Network-BAN) adını taşıyan Örgütün tahminlerine göre, 2000 li yıllarda gelişmiş ülkeler her yıl milyon ton elektronik atık üretmiş ve bunun %70'inden fazlası (örneğin, yılda milyon ton) Çin e boşaltılmıştır. Basel Sözleşmesi Asya Pasifik Bölge Merkezi ne (The Basel Convention Regional Centre for the Asia Pacific) göre ise 2004 yılında yaklaşık 33 milyon ton yasa dışı e-atık Asya bölgesine, bulguların çoğuna göre de Çin e ihraç edilmiştir (Yu vd., 2010: 991). 2. ÇİN DE E-ATIKLARA YÖNELİK ÇABALAR VE YASAL DÜZENLEMELER 1990'ların başlarında, Devlet Çevre Koruma İdaresi (State Environmental Protection Administration -SEPA) tarafından yapılan araştırmalar sonucunda atık elektrikli ve elektronik cihazların geri dönüşümünün Çin'de birçok kıyı bölgesini kirlettiği tespit edilmiştir. Sonraki çalışmalarda da standart olmayan e-atık geri dönüşüm faaliyetleri nedeniyle günümüzde büyük e-atık merkezlerinden biri olan Guangdong Eyaleti ndeki Guiyu kasabasında toprak ve su kanallarından alınan örneklerde yüksek seviyede bromlu difenil eterler (PBDE'ler), dioksin ve furanlar (PCDD/F'ler) ve kurşun, kadmiyum, civa gibi toksik metallerin olduğu saptanmıştır (Chung ve Zhang, 2011: 2639). 180 Çin hükümeti yabancı e-atıkların yasa dışı akınına cevap olarak öncelikle Tehlikeli Atıkların Sınırlar Ötesi Taşınması ve Bertaraf Edilmesinin Kontrolüne İlişkin Basel Sözleşmesi ne taraf olmuştur (Zhang, 2009: 983) da imzaya açılan Basel Sözleşmesi ni Çin da imzalamış, de onaylamıştır. Sözleşme de yürürlüğe girmiştir. 1 Bu anlaşma bir ölçüde Çin'de e-atık yönetimini başlatmıştır (Cao vd., 2016: 883) yılından beri Çin Hükümeti aldığı önlemlerle ithal edilebilecek geri dönüştürülmüş elektronik materyallerin kapsamını sınırlandırmıştır. Atılan klimalar, buzdolapları, bilgisayarlar, yazıcılar ve TV setleri dahil 21 çeşit e-atığın ithalatı Ağustos 2002'den itibaren yasaklanmıştır. Günümüzde eklenen diğer ürünlerle birlikte yaklaşık 40 tür (kodlama şemasına dayalı) e-atığın Çin'e ithal edilmesi yasaktır (Zhang, 2009: 983; Chung ve Zhang, 2011: 2639). Ulusal düzeyde e-atıklar için farklı yasal düzenlemeler ve idari önlemler de kullanılabilmiştir. Başlangıçta elektronik ürünlerin üretim süreci ve e-atıkların yol açtığı çevresel sorunlara özgü yasal düzenlemeler yoktur. Bu noktada Çin de çeşitli çevre yasaları, yönetmelikler, standartlar, teknik rehber ilkeler ve normların e-atık yönetimi için de geçerli olacağı söylenebilir. 2 Çin hü- 1 Erişim Tarihi Örneğin, 1989 da değiştirilen Genel Çevre Yasası kirlilik önleme ve kirleten öder ilkeleri ile ilgili kuralları belirlemiştir. Temiz Üretimi Teşvik Yasası zorunlu geri dönüşüm kataloğunda yer alan ürünlerin ve ambalaj malzemelerinin üreticilerine ürünlerini ve ambalaj malzemelerini nihai olarak geri dönüştürme sorumluluğu yüklemiştir. Katı Atık Kirliliği Kontrolü Yasası prensip olarak katı atıkların azaltılması, uygun şekilde geri dönüştürülmesi ve

5 kümeti bir tarafta kendi ülkesindeki kirliliğin baskısı, diğer tarafta uluslararası çevre örgütlerinin ve diğer devletlerin baskısı ile özellikle 2000 lerin başlarından itibaren e-atık ayrıştırma faaliyetlerinin çevresel açıdan kontrolü ve yeniden yapılandırılması için yasal düzenlemeler yayımlamıştır. 3 Söz konusu yasal düzenlemeler esas olarak elektronik ürün üretimi ile atık elektrikli ve elektronik ürün yönetimini dört açıdan kontrol etmektedirler (Chi vd., 2011: 735): (i) Elektronik bilgi teknolojisi ürünlerinde zehirli ve tehlikeli madde kullanımına kısıtlama, (ii) E-atığın sökülmesi, kullanımı ve bertarafında kirliliği önleme ve kontrol etme, (iii) E-atık geri dönüşümü için sertifikasyon yükümlülükleri, (iv) Üreticilerin ve ithalatçıların ürünlerini ve e-atıkları toplama, bertaraf etme ve fona katkı verme sorumluluğu. Bu düzenlemelere ek olarak 5 Şubat 2009 da Devlet Konseyi tarafından yayımlanan Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Geri Dönüşüm ve Bertaraf Yönetimi Yönetmeliği (WEEE Yönetmeliği) ile Haziran 2009 da Devlet Konseyi tarafından yayımlanan Yeni-İçin-Eski Ev Aletleri İçin Uygulama Önlemleri bütünsel bir formel e-atık yönetiminin kurulmasını hedefleyen düzenlemeler olmuşlardır. WEEE Yönetmeliği ile e-atık toplama için çeşitli kanallar kurumsallaştırılmakta, e-atık bertarafı için merkezi yönetim ve akreditasyon sistemi kurulmaktadır. Ayrıca Yönetmelik sübvansiyon sağlamak ve bilimsel araştırma ve teknolojik gelişmeyi teşvik etmek için bir fon kurmakta, elektronik ürün üreticileri ve ithalatçılarının e-atık geri dönüşümü için fona katkıda bulunmalarına ilişkin hükümler içermektedir. Çin de ekonomik kriz nedeniyle WEEE Yönetmeliği nin uygulaması 1 Ocak 2011 e ertelenmiştir. Bu ara dönemde geçerli olmak üzere geçici olarak kabul edilmiş olan Yeni-İçin-Eski politikası televizyon, klima, çamaşır makinesi, buzdolabı ve bilgisayarlar dahil olmak üzere kullanım ömrünü tamamlamış ev aletlerinin, e-atık konusunda uzman girişimler tarafından toplanmasını ve bertarafını öngörmektedir. Bu düzenleme 1 Haziran 2009'dan, 31 Mayıs 2010'a kadar yürürlükte kalmış; uygulama süresi 31 Aralık 2011 e kadar uzatılmıştır. 1 Temmuz 2012'de yayımlanan Vergi Toplama ve E- Atıkların Geri Dönüşümü İçin Kullanmaya Yönelik İdari Tedbirler ile Çin Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (Extended Producer Responsibility-EPR) ilkesini yürürlüğe koymaya yönelmiştir (Yu vd., 2010: ; Zhang, 2009: 984; Chi vd., 2011: 738; Zeng vd., 2013: 81; Cao vd., 2016: 883; Zenga vd., 2017: 1076). 181 Tüm bu düzenlemeler bir tarafta elektronik endüstrisine rehberlik etmekte; diğer tarafta uluslararası düzeydeki daha temiz elektrikli ve elektronik ürün üretimi (daha az toksik madde kullanım) ve daha iyi atık elektrikli ve elektronik ürün bertarafı (daha fazla çevresel bilinç) eğilimine cevap vermektedir. Ulusal mevzuatın gelişiminin yanı sıra Pekin, Şangay, Nanjing ve Guangdong eyaleti gibi büyük bölgelerde de işletmelerin, bayilerin ve müşterilerin faaliyetlerini düçevreye duyarlı bir şekilde bertaraf edilmesi, katı atık üreten kişi ve kurumların bu atıkların neden olduğu kirliliği önlemek ve azaltmak için uygun önlemler alması gibi konuları düzenlemiştir (Yu vd., 2010: 992). 3 Bunların örnekleri; Atık Elektrikli ve Elektronik Ekipmanların Çevre Yönetiminin Güçlendirilmesi Genelgesi (26 Ağustos 2003, Çevre Koruma Bakanlığı), Elektrikli ve Elektronik Ekipman Atıklarından Kaynaklanan Kirliliği Önleme ve Kontrol Teknik Politikası (27 Nisan 2006, Çevre Koruma Bakanlığı), Elektronik Bilgi Teknolojileri Ürünlerinden Kaynaklanan Kirliliği Önleme ve Kontrolü Yönetimi Yönetmeliği (1 Mart 2007, Sanayi ve Bilgi Teknolojileri Bakanlığı), Atık Elektrikli ve Elektronik Ekipmanların Kirliliğinin Önlenmesi İdari Tedbiri (1 Şubat 2008, Çevre Koruma Bakanlığı) vb. bkz. (Zhang, 2009: ; Yu vd., 2010: ; Chi vd., 2011: 738; Zeng vd., 2013: 81; Cao vd., 2016: 883; Zenga vd., 2017: 1076).

6 zenlemek ve e-atık geri alma, yeniden kullanımı ve geri dönüşümü için yerel sistemler inşa etmek için bir dizi yerel idari önlem de uygulamaya konulmuştur (Chi vd., 2011: 735). 3. ÇİN'DE E-ATIKLARIN TOPLANMASI, BERTARAFI VE GERİ DÖNÜŞÜMÜ İÇİN UYGULAMALAR: ENFORMEL VE FORMEL SEKTÖR Enformel' terimi genellikle formel olarak ifade edilen resmi yönetim mekanizmalarının dışında kalan; düzenleme, yapı ve kurumsallaşmanın olmadığı, kayıt dışı ve yasa dışı olanı tanımlamak için kullanılmaktadır. Bir tarafta enformel sektör kendi hesabına çalışan ekonominin bir parçasıdır; diğer tarafta kayıt dışı olması ile illegal ekonominin bir parçasıdır (Chi vd., 2011: 732; Topçu, 2017: 1701). Formel e-atık geri dönüşüm işletmeleri, profesyonel toplama ve sökme cihazları, standart bertaraf etme süreçleri olan, ulusal kalıntı emisyon standartlarına uyan ve hükümet tarafından yetkilendirilen işletmeleri ifade etmektedir. Diğer tarafta enformel ya da yasa dışı olan işletmeler ise yakma ve asit banyosu gibi ilkel teknikleri olan, aileler tarafından işletilen atölyeler ve arka bahçe geri dönüşüm sektörünü içermektedir (Cao vd., 2016: 883). Çin'de e-atık geri dönüşümü dört bölüm içermektedir: i) bireysel geri dönüşümcüler, ii) tedarik ve pazarlama girişimcileri, iii) imalatçılar ve iv) sökme şirketleri. Seyahat eden, dolaşan bireysel geri dönüşümcüler kullanılmış eşyaları satın alır ve genellikle ikinci el pazarı için bunları söker veya onarır. Bu sıralı, düzenli olmayan e-atık geri dönüşüm yöntemi şu anda Çin'de devam etmektedir. Bir tedarik ve pazarlama yoluyla geri dönüşüm sürecinde e-atık bir kişi tarafından veya ikinci el bir piyasada veya kurtarma noktasında toplanır. Atık daha sonra bu girişimin bir parçası olabilecek bir şirket tarafından ya da bir dış yüklenici tarafından parçalanır. Üreticiler aracılığıyla formel geri dönüşüm ise e-atıkların perakendeciler aracılığıyla ya da ticaret yoluyla toplanmasını içerir (Li vd., 2011: ). 182 Çin de e-atık yönetimi tarihsel olarak dört aşamada tanımlanabilir (Zeng vd., 2013: 86): (1) Enformel elle söküm aşaması (1980 ler- 2000) (2) Enformel geri dönüşüm ve ulusal pilot projelerin birlikte- var olma aşaması ( ) (3) Gelişme Aşaması ( ) (4) Olgunluk Aşaması (2020 ve sonrası) Enformel elle söküm aşaması (1980 ler- 2000) Çin'de e-atıklara ilişkin malzeme ve finans akışı gelişmiş ülkelerden farklıdır. Bazı elektrikli ve elektronik eşyalarını, bunların bertarafını sağlamak için bireysel toplayıcılara satmak Çin hane halkları için tercih edilen bir seçenektir ve Çin de üretilen e-atıkların yaklaşık %60-80 i enformel geri dönüşüm süreçlerine geçmektedir (Yu vd., 2010: 992; Chi vd., 2011: 734; Cao vd., 2016: 885). Dünyada Çin in yanı sıra Hindistan, Pakistan, Malezya, Tayland, Filipinler, Vietnam, Gana, Nijerya gibi gelişmekte olan ülkelerde enformel e-atık sektörü önemli boyutlara ulaşmıştır. Dünyada gelişmekte olan ülkelerde enformel sektörün büyük boyutlara ulaşmasının ardında bir tarafta gelişmiş ülkelerden kaynaklanan nedenler vardır. İlk olarak gelişmiş ülkelerde e-atıkların miktar olarak artmasının yanı sıra özellikle 1980'lerden itibaren atık yasalarının sıkılaştırılması, çevresel standartların yükselmesi nedeniyle bertaraf maliyetlerinin de artmış olması bir sorun olarak dile getirilmektedir (Schmidt, 2006; Lepawsky and Mcnabb, 2010; Nanda and Pring, 2014; Sullivan, 2014; Baldé vd., 2015; Heacock vd., 2016). İkinci olarak, gelişmiş ülkelerde etkili formel geri dönüşüm sektörleri olmakla birlikte, düşük e-atık toplama, yetersiz geri dönüşüm ve düşük etkinlik nedeniyle, bu ülkelerde bile tesislerin sayıca az ve pahalı tesisler olduğu belirtilmektedir (Heacock vd., 2016: 550). Üçüncü olarak, gelişmiş ülkelerde kurulması planla-

7 nan yeni atık tesislerine yakın yerleşim alanlarından gelen tepkinin de sorunun çözümünü zorlaştırması, bu durumun atıkların atılması ve işlenmesi amacıyla gelişmekte olan ülkelere ihraç edilmesi için finansal bir teşvik yaratması söz konusudur (Topçu, 2017: 1693). Diğer tarafta enformel sektörün var olma nedenleri içinde gelişmekte olan ülkelerin kendilerinden kaynaklanan nedenleri de vardır. Özellikle tüketicilerin kendi eski elektronik eşyalarının bertarafı için ödeme yapma ya da onları geri verme isteksizliği; kullanım ömrünü tamamlamış elektronik ürünlerin geri alınmasını sağlayan etkili programların olmaması; tüketiciler, toplayıcılar ve geri dönüştürücülerde e-atıkların potansiyel zararları konusunda bilincin olmaması; gelişmekte olan ülkelerin işgücü piyasalarının ikinci el ürünlerin işgücü yoğun şekilde daha ucuza ayrıştırılmasına imkan tanıması; imalat süreci için maddi girdi olarak geri dönüştürülmüş kaynaklara ve bu ürünlerin içerdiği değerli hammaddelere olan talebin artması; ikinci el hammadde ve dövize ihtiyaç duyan azgelişmiş ülkeler için atığın potansiyel değerinin yükselmekte olması; e-atıkların ikinci el ürün olarak düzensiz şekilde ithalatını engelleyecek yasal düzenlemelerin olmaması ve/veya etkili uygulanmamaları ya da gümrük kontrollerinin zayıf olması; e- atık geri dönüşümünde yatırımları finanse etmek için mali kaynakların olmaması; e-atıkların formel geri dönüşüm altyapısının ya da e-atık yönetiminin olmaması; çokuluslu bilişim şirketlerinin e-atık yönetimine ilgilerinin ya da bu alanda çıkarlarının olmaması gibi nedenler sayılabilir (Schmidt, 2006; Chi vd., 2011; Nanda and Pring, 2014; Lepawsky, 2015; Baldé vd., 2015; Topçu, 2017). Enformel sektörün ortaya çıkışı ve ölçeği açısından gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerden kaynaklanan sorunlar Çin için de geçerlidir. Ayrıca Çin de süreci etkileyen başka ekonomik ve sosyal faktörler de vardır. Birincisi, kırsal ve kentsel Çin arasında gelir, yaşam standardı ve elektrikli ve elektronik cihaz kullanımı açısından hâlâ büyük bir eşitsizlik vardır. Eskimiş olan ama henüz çöp olmayan elektrikli ve elektronik aletler hâlâ kırsal alanlarda bir kullanıcı bulabilir. Kentte bu ürünlerin kısalan kullanım süresi ile birlikte elektrikli ve elektronik cihazlar için artan kırsal talep, kentsel alanlardan ikinci el araçların toplanmasını ve bu ürünlerin kentten kıra hareketini canlandırmaktadır. İkinci olarak Çin geri dönüşümcüleri cihaz veya bileşenlerin yeniden kullanımına öncelik verirler, çünkü ekonomik olarak ifade etmek gerekirse, bu ürünlerin kalan fonksiyonel değeri genellikle içinden çıkarılacak maddenin malzeme değerinden daha fazladır. Üçüncü olarak gelir dağılımı ve yoksulluk dikkate alındığında, atık toplama ve bertaraf hizmetleri gelişmiş ülkelere göre kişilerin ortalama gelirinin daha yüksek bir kısmını oluşturmaktadır (Chi vd., 2011: 734). 183 Çin de geri dönüşüm sektörünün çoğunluğu hükümet düzenlemeleri dışında faaliyet gösteren küçük firmalardır ve esas olarak Guangdong, Zhejiang, Jiangsu, Hebei ve Pekin Eyaletlerinde yerleşmişlerdir. Özel toplayıcılar ve ikinci el eşyacı dükkanlar, atık depoları e-atık toplamanın ana kanallarıdır. Toplanan e-atıkların çoğu basit bakım veya onarım sonrası daha az gelişmiş bölgelere satılmaktadır. Artık tekrar kullanılamaz olanlar basitçe el ile sökülür ve sonra vasıfsız ev atölyelerinde veya küçük fabrikalarda değerli bileşenleri ve malzemeleri için satılır (Yu vd., 2010: 992; Chi vd., 2011: 734). Diğer taraftan, enformel geri dönüşüm sektörünün canlılığı kendi kendine-örgütlenme ve talep yönelimli işleme akışı ile güçlenmiştir. Enformel geri dönüşüm sektörünün ticaret ağı formel olana göre daha kapsamlı ve verimlidir. Örneğin, Guiyu gibi enformel geri dönüşüm alanlarından alınan ve baskılı devre kartlarından sökülmüş entegre devreler, katot ışınlı tüpler ve kapasitörler gibi ürünler düzenli olarak Shenzhen gibi komşu şehirlerde büyük elektronik merkezle-

8 rinde satılmaktadır. Demir, bilgisayarlardan ayrılan bakır ve alüminyum fraksiyonları genellikle atık komisyoncuları aracılığıyla, metal rafinerilerine sunulmaktadır. Rendelenmiş plastikler ise düşük veya orta düzeyde yerel olarak geri dönüştürülmekte ve yakındaki Shantou şehrinde genellikle orijinal plastiklerden 1/3 oranında daha ucuza oyuncak üreticilerine verilmektedir. Enformel geri dönüşümün asıl ekonomik dinamikleri elektronik parçalar ve ikincil malzemelere ihtiyaç duyan ve büyüyen pazardır. Ayrıca iyi organize olan ürün akışı ve yaygın ticaret ağları üretilen ürünlerin hızlıca satışına imkan tanımaktadır. Bütün bunlar piyasa şartları içinde enformel geri dönüşümün formel geri dönüşümün üstünde bir yer edinmesini açıklamaktadır (Chi vd., 2011: 737). Ancak kayıt dışı olma, yasa dışı olma, gelişmiş ve standart olmayan, kaba ve sağlıksız işleme yöntemleri vb. ile enformel sektör Çin de insan ve çevre sağlığı sorunları ile beraber büyümüştür. Özetle, 2000 lere kadar süren bu dönemde e-atık sorunu mevzuat eksikliği, e-atık için formel geri dönüşüm ağının olmaması ya da gelişmiş bir teknolojinin olmaması gibi nedenlerle ortaya çıkmıştır. E-atıkların yasa dışı sınır aşan hareketi ve enformel geri dönüşüm Çin'in güneydoğusunda ciddi kirliliğe ve ekolojik bozulmaya yol açmıştır (Zeng vd., 2013: 86) Enformel geri dönüşüm ve ulusal pilot projelerin birlikte- var olma aşaması ( ) Çin de enformel sektör gerek ölçek olarak gerek sorunları ile birlikte büyürken, e-atık geri dönüşümünün potansiyel ekonomik ve çevresel faydaları formel sektörü de harekete geçirmiş; e- atık geri dönüşümü için ulusal pilot projeler başlatılmıştır. Bu projelerde toplama ağı tasarımı, e-atık yönetim standartları ve geri dönüşüm teknolojilerinde pratik deneyimler kazanmak amaçlanmıştır. 4 Önde gelen birkaç elektronik şirketi de kendi geri dönüşüm girişimlerini geliştirmişlerdir yılında Nokia ve Motorola şirketleri China Mobile (Çin de büyük telefon operatorü) ile Çin genelinde 40 şehirde tüketicilerin eski cep telefonlarını ve aksesurlarını toplamak için Yeşil Kutu programını başlatmıştır. LG, Lenovo ve NEC dahil başka altı telefon üreticisi de Nisan 2006 da programa katılmıştır. Bu şekilde Yeşil Kutu Çin'de en büyük e-atık geri alma organizasyonlarından biri olmuştur. Aynı yıl içinde Dell ve Lenovo, Çin'de satılan bilgisayarlar için ücretsiz geri alma servisi başlatmıştır (Chi vd., 2011: 736). 184 Daha önce belirtildiği gibi, bu aşama ulusal pilot projeler ile enformel sektörün birlikte var olduğu bir dönemdir. Gelişmekte olan ülkeler içinde Çin e-atıklara ilişkin enformel sektörün ölçeği açısından en büyüklerindendir de den fazla kişi e-atık geri dönüşüm endüstrisinde, bunların %98'i enformel geri dönüşüm sektöründe çalışmıştır. Geri dönüşüm endüstrisinin alt dalları toplama, ayırma, malzeme kurtarma ve nihai bertaraf olarak sınıflandırılabilir. Çin de 2007 de e-atık toplama alanında formel kesimde çalışan yoktur. Ayırma, malzeme kurtarma, nihai bertaraf kısımlarında çalışan formel işçi sayısı sırasıyla 400, , 600 olmak üzere toplam dir. Enformel işçi sayısı ise toplama alanında , ayırma alanında ve malzeme kurtarma alanında olmak üzere toplam dir (Yu vd., 2010: 992). 4 Söz konusu pilot projeler içinde, Çin Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu ndan (National Development and Reform Commission- NDRC) onaylı üç proje vardır. Projelerde Shandong Eyaleti, Qingdao şehrinde elektrikli ev aletleri için Haier şirketi; Zhejiang Eyaleti Hangzhou kentinde atık bertaraf için Dadi şirketi; Tianjin şehrinde demir dışı metallerin geri dönüşümü için Datong şirketi olmak üzere ulusal formel şirketler yer almaktadır. Bilgi Endüstrisi Bakanlığı ve SEPA ortaklaşa Guangdong Eyaletindeki Guiyu projesini onaylamıştır. Bilim ve Teknoloji Bakanlığı da Tsinghua Üniversitesi, Changhong şirketi ve Zhizhuofeigao şirketinin içinde yer aldığı üç projeyi onaylamıştır (Chi vd., 2011: 735; Li vd., 2011: 2529).

9 Bu aşamada özetle, e-atıklar esasen seyyar satıcılar, ev atölyeleri, aile işletmeleri gibi özel tüccarlar tarafından toplanmış, imha edilmiş ve onarılamayanlar nihayet Guiyu, Taizhou gibi enformel e-atık arıtma merkezlerine satılmıştır (Yu vd., 2010: 992). Haziran 2009'a kadar Çin'in formel e-atık geri dönüşüm işletmelerinin büyümeye ve gelişmeye başladığı görülmemiştir (Cao vd., 2016: 884) Gelişme Aşaması ( ) Formel geri dönüşüm sisteminin iki temel unsuru e-atık toplama ve finansmandır. Nitelikli geri dönüşüm tesisleri için kullanım ömrünün sonuna gelmiş yeterli ürün arzının garanti altına alınması için Çin'in ihtiyaçlarına uygun verimli bir geri alma (take-back) sisteminin nasıl kurulacağı sorusu ortaya çıkmıştır (Chi vd., 2011: 738). Elektrikli ve elektronik ürün üreticilerinin bu noktada sorumluluk alması önemlidir. Özellikle, Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu nun (EPR) uygulanması dikkati çekmektedir. Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu elektronik cihazların toplanması ve geri dönüşümünden üreticiyi sorumlu tutma fikridir. Sorumluluk teriminin anlamı politikaya bağlı olarak üreticilerin mali açıdan sorumlu olması ve/veya uygulamadan sorumlu olması gibi farklı formlar alır (Yu vd., 2010: 995). Dünyada e-atıkla ilgili olarak üreticinin ürününü geri alması, ön ödemeli geri dönüşüm ücreti alma veya vergi koyma gibi uygulamalar görülebilmektedir. 5 Çin ve diğer ülkelerin yasal düzenlemeleri arasında hedefler itibariyle benzerlikler olmakla birlikte, farklılıklar da vardır. Çin in WEEE düzenlemesi daha karmaşık bir çerçeve sunmaktadır (Zeng, 2013: s.86). Çin'deki en etkili düzenleyici çekirdek, Yeni-İçin-Eski politikası ve WEEE Yönetmeliği nin üreticiöder finansman modelidir (Zenga vd., 2017: 1078). 185 Yeni-İçin-Eski politikası, yeni ürün almak isteyen tüketicilere, bir e-atık sattıklarında satış fiyatının üzerinden %10'luk sübvansiyon sağlamış, böylece e-atık geri dönüşümünü teşvik etmiştir. Politika ilk olarak Pekin, Şanghay, Jiangsu ve Zhejiang gibi 9 pilot bölgede uygulanmıştır. Haziran 2010'da ülke çapına genişlemiştir. Bir ihaleyi kazanan e-atık toplama işletmeleri de, politika gereğince taşımacılık sübvansiyonunu alabilirler, bu da formel e-atık toplama sisteminin ortaya çıkmasını desteklemiştir. Yeni-İçin-Eski politikası için teklif veren şirket sayısı 2011 de 568 iken, 2012 yılında bu sayı 1125'e ulaşmıştır. Şirketlerin dağılımı %30 imalatçılar, %42 perakendeciler, %23 atık toplama şirketleri ve %5 e-atık geri dönüşüm işletmeleridir (Cao vd., 2016: 884). Yeni-İçin-Eski politikası e-atık demontajı, bertarafı ve geri dönüşümü için de sübvansiyonlar sağlamıştır. Bir ihaleyi kazanan sökme ve bertaraf işletmelerinin sayısı 2010 yılında 56 iken, 2011 yılı sonunda 105'e yükselmiştir yılında, 19.2 milyon adet e-atık formel kanallar tarafından geri dönüştürülmüştür ve geri dönüşüm oranı (formel işletmeler tarafından geri dönüştürülmüş e-atıkların yıllık teorik hurdaya oranı) %32,8 olmuştur yılında bu rakam 56,3 milyona ulaşmıştır ve oran %84,5'e çıkmıştır (Cao vd., 2016: 884). Geleneksel enformel aile işletmeleri ve arka bahçe geri dönüşüm ile karşılaştırıldığında, Yeni- İçin-Eski politikası, Çin'de daha standart ve büyük ölçekli bir formel e-atık geri dönüşüm endüstrisinin ortaya çıkmasını teşvik etmiştir. E-atıkların içerdiği malzemelerin yeniden kullanımı eğilimi ve mevzuatın olumlu bir şekilde hazırlanmasının yarattığı teşvik ile e-atık geri dönüşüm endüstrisine yeni yatırımlar yapılmıştır. Ancak e-atıkların %90'lık kısmını formel geri dönüşüm işletmelerine sağlayan Yeni-İçin-Eski kanalının politikanın uygulama süresi sona erdikten sonra 5 Almanya, İsviçre, Avrupa Birliği, Japonya, Türkiye vb. örnekler için bkz. (Kaya ve Sözeri, 2007; Akın ve Kuru, 2010; Yu vd., 2010; Çiftlik vd., 2011; Zeng, 2013; Yaren, 2014; Garlapati, 2016; Baldé vd., 2017; Coşkun, 2018).

10 sürdürülmesi zorlaşmış ve bu işletmelerdeki e-atıkların %80'i tekrar özel tüccarlardan gelmiştir. Sonuç olarak, 2012 yılında e-atık geri dönüşümünün miktarı, keskin bir düşüşle 20,7 milyon adede, geri dönüşüm oranı %35,7'ye düşmüştür. Bu oran 2011'dekinin sadece üçte biriydi. Bazı formel e-atık geri dönüşüm işletmeleri, buna cevap olarak, daha iyi bir kazanç elde etmek için kendi toplama ağlarını kurmaya başlamışlardır ve bazı elektronik eşya üreticileri, 2012 yılında geri dönüşüm sisteminin kurulmasına odaklanmışlardır (Cao vd., 2016: 884). WEEE Yönetmeliği ile Çin Avrupa Birliği ve Japonya'ya benzer Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR) sistemini yürütmeye yaklaşmıştır. 2012'de yürürlüğe giren Vergi Toplama ve E- Atıkların Geri Dönüşümü İçin Kullanmaya Yönelik İdari Tedbirler Çin'in EPR'yi yürürlüğe koymaya başladığını göstermektedir. Bu düzenleme ile öngörülen finansman modeline göre, öncelikle Maliye Bakanlığı yerel vergi bürosu aracılığıyla e-ürün üreticilerinden, yerel gümrük bürosu aracılığıyla e-ürün ithalatçısından televizyon, buzdolabı, çamaşır makinesi, klima ve bilgisayar için sırasıyla 13 RMB 6, 12 RMB, 7 RMB, 7 RMB ve 10 RMB vergi toplar. E-atık toplama ve geri dönüşüm işletmeleri, kabul edilen söküm ve bertaraf tekniği temelinde, e- atıkların denetiminden sorumlu olan Çevre Bakanlığı ndan fon edinebilirler. Çevre Bakanlığı işletmeleri denetler ve sonra denetim sonuçlarını, fonların ayrılması ve tahsis edilmesi için Maliye Bakanlığı na sunar. Maliye Bakanlığı işletmelere kabul edilen söküm ve bertaraf tekniği temelinde, her bir televizyon, buzdolabı, çamaşır makinesi, klima ve bilgisayar için sırasıyla 85 RMB, 80 RMB, 35 RMB, 35 RMB ve 85 RMB sübvansiyon tahsis eder (Zeng vd., 2013: 84). Elektronik ürün üreticileri, 2012, 2013 ve 2014 yıllarında fona sırasıyla 1,8 milyar RMB (285 milyon dolar), 2,81 milyar RMB (454 milyon dolar) ve 2,88 milyar RMB (469 milyon dolar) katkıda bulunmuştur (Cao vd., 2016: 885) yılında toplam 615 milyon dolar sübvansiyon sağlanmıştır (Zenga vd., 2017: 1079) de 91 adet formel e-atık geri dönüşüm işletmesi vardır. Bunların %19.78 i devlete ait, %48.35 i özel, %6.59 u yabancı yatırımcı, %20.88 i karma ortaklık, %4.40 ı da diğerleridir. Özel girişimler ve karma ortaklıkların, işletmelerin %70'ini oluşturan ana akım olduğu söylenebilir. Devlete ait işletmeler yaklaşık beşte biri olup, e-atık geri dönüşümü konusundaki ulusal vurguyu yansıtmaktadır. Özellikle, yabancı yatırım oranının %6.59 olması, Çin e-atık geri dönüşüm endüstrisinin gelişimine yabancı sermayenin değer verdiğini göstermektedir. E-atık bertarafı geri dönüşüm kapasitesinin en yüksek yüzdesi, temel olarak kitlesel eskimesi ve kayda değer sübvansiyonlar nedeniyle %64 oranla CRT TV'lerdir. Onu bilgisayarlar (%12), çamaşır makineleri (%10), buzdolapları (%9) ve klimalar (%5) izlemektedir. Tüm formel işletmelerin toplam kapasitesi 118 milyon birimdir (Cao vd., 2016: 886, 888). Eylül 2015 itibariyle, ülke çapında yıllık 133 milyon adet atık elektrikli ve elektronik eşyayı işleme kapasitesine sahip, 109 lisanslı ve sertifikalı işletme, sübvansiyon almaya hak kazanmıştır. Sonuç olarak, resmi rakamlara göre, 2014 yılında ayrıştırılan toplam e-atık hacmi milyon adet, geri dönüşüm oranı %35'tir. Bu rakam ile Çin ABD ve AB gibi gelişmiş ülkelerin veya bölgelerin seviyesine erişmiştir. Ülkenin her yerinde formel geri dönüşüm tesisleri mevcuttur ve beş tür atık elektronik eşya için enformel geri dönüşüm daralmıştır (Zenga vd., 2017: 1076) RMB (Renminbi), Çin'in resmi para birimi olan Çin Yuanı'nın kısa adıdır.

11 3.4. Olgunluk Aşaması (2020 ve sonrası) E-atık yönetiminin gelecekteki olgunluk aşamasının formel büyük ölçekli söküm işletmeleri, kapsamlı yeniden kullanım işletmeleri ve konsantre bertaraf ve geri dönüşüm tesislerine dayanacağı öngörülmektedir (Zeng vd., 2013: 86). Ancak bu aşama formel ve enformel sektördeki mevcut sorun ve zorlukların aşılması ile mümkün olabilecektir. 4. ÇİN DE E-ATIK BERTARAFI, GERİ DÖNÜŞÜMÜ VE YÖNETİMİNDE SORUN- LAR VE ZORLUKLAR Çin'de yurt dışı tüketicilerden büyük miktarda yasal olmayan yollardan e-atık gelmektedir. Gelişmiş ülkelerin çoğunda tüketiciler elektroniklerin toplanması ve geri dönüşümü için ödeme yaparlar. Çin de ise tüketicilere eski elektronik cihazlar için ödeme yapan enformel toplayıcılar vardır. Bu durum Çin de formel e-atık toplama ve finansman sistemleri üzerinde önemli bir kısıtlamaya neden olur. Bunun yanı sıra formel sektörde teknolojik yetersizlik, ekolojik tasarım eksikliği sorunları; enformel sektörde insan ve çevre sağlığı sorunları, müdahale ve düzenleme sorunu; yönetim ve uygulama zorlukları vardır Yasa Dışı E-Atık İthali Sorunu Çin in e-atıkların sınır ötesi hareketine ilişkin Basel Sözleşmesi ne taraf olması e-atıkların yasa dışı ithalini engelleyebilme açısından olumlu bir gelişmedir. Ancak öncelikle, Sözleşmenin kendisinden ve uygulanmasından kaynaklanan sorunlar vardır. Sözleşmenin gönüllü yaklaşımından dolayı tüm büyük e-atık ihracatçılarının (örneğin ABD) Sözleşmeyi imzalaması veya onaylaması zorunlu değildir. Diğer taraftan Sözleşmeyi onaylayanlar için bile sözleşmeye uyumu sağlayacak hiçbir mekanizma yoktur. 7 Bu durum ABD ile Çin arasındaki devam eden e-atık ticaretinde açıkça görülmektedir: teknik olarak her iki taraf için de yasa dışıdır. İlk olarak, ABD Sözleşmeyi onaylamamıştır ve tehlikeli atık ticaretine sadece Sözleşmeyi onaylayan ülkeler arasında izin verilmektedir. İkincisi, Çin yasalarına göre, tehlikeli atık olarak kabul edildiklerinden elektronik atık ve hurdalar ithal etmek yasaktır (Yap, 2006: 30; Zhang, 2009: 983; Kaya, 2012: 65). 187 Çin de ilgili yönetmeliklere göre, atıklar için ithalat izinleri sadece hammadde olarak kullanılabilecek ve yetkili geri dönüşümcüler tarafından geri dönüştürülebilecek kablolar, teller, karışık metaller ve motorlar gibi belirli ikincil materyallere verilmektedir. Ancak, seçilen bazı materyaller için böyle bir ithalat izin sistemi Çin e yasa dışı e-atık girişi için açık kapı bırakmaktadır. Örneğin, pratikte, Japonya'dan gelen ev aletlerinin büyük bir oranı Çin'e karma metal olarak ihraç edilmiştir. Tüccarlar da ikinci el olarak etiketlenmiş e-atık ithal etmektedirler (Chi vd., 2011: ). Son yıllarda Çin e-atıkların yasa dışı sınır aşan hareketi ile mücadele etmek için Japonya, Güney Kore ve bazı ülkelerle işbirliği de yapmaktadır. Ancak uluslararası e-atık ticaretinden elde edilen büyük kârlar ve Çin de ithal edilen e-atıklar için merkezi e-atık yönetim sisteminin olmaması nedeniyle ne yabancı şirketler ne de ithalatçılar işlerini bırakmak istememişlerdir. Ayrıca, bu de Basel Sözleşme sine ek olarak Basel Yasağı (Basel Ban) Değişikliği imzaya açılmıştır. Basel Yasağı Değişikliği nin amacı Ek VII ülkelerinden (AB, OECD ve Lihtenştayn) Ek-VII olmayan ülkelere (Sözleşmeyi imzalayan diğer tüm ülkeler) tehlikeli atıkların bertaraf, iyileştirme ya da geri dönüşüm amacıyla ihracatını tamamen yasaklamaktır. Çin bu Sözleşme ekini de onaylamıştır. Ancak Basel Yasağı yeterli sayıda ülke tarafından imzalanmadığı için yürürlükte değildir (Lepawsky and Mcnabb, 2010: 179; Johnson, 2012: 107; Nanda and Pring, 2014: 465; Topçu, 2017: 1698).

12 düzenlemeler de etkili uygulama ve izleme mekanizmalarına sahip değillerdir (Yu vd., 2010: 994) Formel Sektördeki Sorunlar Formel sektörde e-atıkların toplanamaması, e-atıkların geri dönüşümü için oluşturulan fon için alınan vergilerle, verilen sübvansiyonlar arasında dengesizlik olması; operasyonların denetlenmesi ve sübvansiyonların dağıtılması ile ilgili yoğun ve uzayan prosedürler; hızla büyüyen formel geri dönüşüm işletmelerinin teknolojik olarak yetersizliği, eko-tasarımın Çinli elektronik ürün üreticileri tarafından yaygın olarak uygulanmıyor olması ve e-atıklara ilişkin yeni kataloğun, bazı paydaşlar üzerinde muazzam bir baskı yaratıyor olması gibi sorunlar vardır (Zhang, 2009; Yu vd., 2010; Chi vd., 2011; Li vd., 2011; Zeng vd., 2013; Cao vd., 2016; Zenga vd., 2017). E-Atık Toplama ve Finansman Sorunu: Formel geri dönüşüm sisteminin iki temel unsuru olarak e-atıkların toplanması ve finansmanına ilişkin sorun ve zorluklar zaman içinde değişmekle birlikte, bazı yönleriyle devam etmektedir. Çin de formel olarak e-atık bertaraf etme ve geri dönüştürme için Beihai, Wuxi, Şangay, Pekin, Nanjing ve Tianjin dahil olmak üzere bazı Çin şehirlerinde büyük ölçekli regüle e-atık arıtma tesisleri kurulmuştur. Bu tesisler gelişmiş, çevre dostu teknoloji kullanarak e-atık bertarafını sağlamayı amaçlamışlardır, ancak üretim için yeterli e-atık sağlanamadığından, beklenenden daha az fayda sağlamışlardır. Bu dönemde Çin'de resmi kurulu bir e-atık toplama sistemi olmadığından, e-atıkların çoğu tesislerden daha yüksek fiyatlar veren küçük atölyelere ve tedarikçilere satılmıştır (Zhang, 2009: 984). Hükümetin pilot projeleri ve üreticilerin geri dönüşüm programları da e-atık toplamada ve çevresel olarak uygun bertaraf ve geri dönüşümün makul maliyetlerini karşılamada enformel sektör ile rekabet edemediğinden başta başarı gösterememiştir. 8 Formel özel ya da kamusal tesisler aracılığıyla toplanacak yeterli e-atık arzı olmadığında, söz konusu düşük toplama oranları nedeniyle sadece projelerin finansal geçerliliği sorgulanmakla kalmamış, aynı zamanda bir adım daha ileride tüm formel geri dönüşüm endüstrisinin sürdürülebilirliği de zorlaşmıştır (Chi vd., 2011: 736). 188 Çin de WEEE Yönetmeliği bir ilke olarak Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu nu bir finansman mekanizması olarak uygulamaya başlamıştır. Ancak Çin in elektronik ürün imalat sanayinin EPR'yi uygulamaya hazır olma durumu dikkatlice değerlendirilmelidir (Chi vd., 2011: 738). Çin in elektronik imalat sektörü dünyanın en dinamik sektörüdür dan itibaren Çin dünyanın en büyük elektronik ürün üreticisidir. Çin küresel üretimin 1995 yılında %3 ünü yaparken, 2008 yılında %26'sını gerçekleştirmiştir yılında elektronik işletmelerin toplam sayısı firma, toplam sanayi üretimi 560 milyar ABD dolarıdır yılında 4459 firma ile toplam 108 milyar ABD doları değerinde idi. Çin elektronik sektöründe yeni elektronik üreticilerinin sayısı artarken, sektörde faaliyet gösteren ve ekonomik sorunlarla da karşılaşabilen küçük ve orta ölçekli firma sayısı da artmaktadır. Bu durum ABD, Avrupa ve Japonya gibi nispeten az sayıda büyük firmanın göreceli olarak daha düşük büyümeye sahip olduğu ülkelere göre keskin bir tezat oluşturmaktadır. Çin elektronik üretiminin bu dinamizmi ve çeşitliliğinin e-atık politikasının geliştirilmesi için etkileri vardır (Yu vd., 2010: 995). 8 Örnek olarak Hangzhou Dadi Şirketi, 36 toplama noktasına ve yıllık 7000 ton işleme kapasitesine sahip olmasına rağmen, Ocak 2005 ve Mart 2006 arasında sadece 133 ton e-atık ve 1325 adet atılmış ev aleti almış; 92 tonunu ayrıştırmış ve 59 ton çelik, bakır ve plastik geri kazanmıştır. Benzer şekilde, yerel medyadan elde edilen bilgiye göre, mobil telefon üreticilerinin oluşturduğu Yeşil Kutu programı Nisan 2006 ya kadar ülke çapında sadece yaklaşık parça kullanılmış cep telefonu ve aksesuarları toplamıştır (Chi vd., 2011: 736).

13 Bu nedenle dış finansman ve bilgi desteği olmadan, Çinli üreticiler veya geri dönüşümcülerin sadece kendi başlarına e-atık toplama ağı inşa etmeleri zordur; özellikle ilk kurulum maliyetleri, coğrafi ve ürün kapsamı ve ters lojistik deneyimleri dikkate alındığında zorluklar artmaktadır. 91 formel geri dönüşüm işletmesinin sadece %18'inin kendi toplama kanallarına sahip olduğu tahmin edilmektedir (Cao vd., 2016: 885). E-Atık Finansmanında Fon Vergileri ve Sübvansiyonlara İlişkin Sorunlar: Fon için alınan vergiler ile verilen sübvansiyonlar arasında bir dengesizlik vardır. Üreticiden gelen standart vergi geri dönüşümcüye sunulan standart sübvansiyonun çok altındadır; her yıl 0,3 milyar dolarlık bir farkla sonuçlanmaktadır. Sübvansiyon fonunu artırmak için verginin yükseltilmesi, EEE üreticisine aşırı bir yük getirecektir (Zenga vd., 2017: ). Sübvansiyon sisteminde faaliyetlerin denetlenmesi ve sübvansiyonların dağıtılması ile ilgili yoğun prosedürler, ödeme sisteminin etkinliğini azaltmıştır. Sistemde geri dönüşümcü yaklaşık bir yıl sonra Maliye Bakanlığı'ndan sübvansiyon almaya başlayabilir. Bu yorucu prosedür sübvansiyon sisteminin verimliliğini azalttığı gibi birçok kamu kaynağının da harcanmasına neden olur. Her bir geri dönüşüm işletmesinin bir haftalık yerinde denetimi için yüz kişiden fazla kişi gereklidir Ayrıca, işletmeler sahtekârlık yapabilir, yerel yönetim kurumu rant arayışına girebilir ve tehlikeli atıkların nihai bertarafını denetlemek zordur (Cao vd., 2016: 890; Zenga vd., 2017: 1080). Teknoloji Sorunları: Çin in e-atık geri dönüşüm endüstrisindeki formel işletme sayısı 3 ila 5 yıl arasında birkaçtan 100 ün üzerine çıkmıştır. Bu hızlı büyüme nedeniyle bu süreçte gelişmiş ülkelerin deneyimleri, yerli ve yabancı işleme teknolojileri tamamen aktarılamamış veya Çin'in durumuna uyarlanmamıştır. Gelişmiş ülkelerde e-atık yönetimi için mevcut en iyi teknoloji ve en iyi çevresel uygulamalar en temel yaklaşımlardır, ancak bunlar her zaman gelişmektedir (Zeng vd., 2013: 84). Çin e-atık mevzuatı ise e-atık için bazı modası geçmiş teknoloji ve süreçleri yasaklamaktadır. Şu anda, Çin de e-atık için ileri kurtarma/geri dönüşüm endüstrisi hâlâ emekleme aşamasında olduğundan, hükümet sübvansiyonları e-atıkların sökülmesi ve mekanik bertarafı gibi ön işlemeye yönelik hibeleri içermektedir (Zenga vd., 2017: 1080) Eko-Tasarım Sorunları: Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu gereği ömrünü tamamlamış ürünlerin sökülmesini ve geri kazanılmasını kolaylaştırmak için elektronik ürün üretimi aşamasında eko-tasarım önemlidir. Çin şu ana kadar eko-tasarımı düzenlemek için standartlar yayımlamamıştır; bu yüzden üreticinin eko-tasarım uygulamalarının tespit edilmesi zordur (Cao vd., 2016: 891). Eko-tasarım, Çin elektronik ürün üreticileri tarafından da yaygın olarak uygulanmamıştır. Çin de büyük elektronik ürün üreticilerinin sadece birkaçı e-atığın geri dönüşümüne katılmaktadır. Çoğu üretici sadece gerekli ücretleri ödemektedir ve ürünlerinin e-atık olduğunda kolayca sökülüp sökülmeyeceği veya geri dönüştürülüp dönüştürülmeyeceği konusunda kaygıları yoktur. Mevcut durumda geri dönüşümcüler piyasada üreticinin katılımı olmadan faaliyet göstermektedir (Zenga vd., 2017: 1080). Yeni E-Atık Kataloğu Sorunu: 1 Ocak 2015'te yayımlanan yeni e-atık Kataloğu ile Yönetmelik kapsamına giren mevcut beş e-atık kategorisine dokuz yeni e-atık kategorisi eklenmiştir. Bu şekliyle katalog, bazı paydaşlar üzerinde muazzam bir baskı yaratmıştır. Çin de yakın zamanda toplam geri dönüşüm oranı %34,6'ya ulaşmasına rağmen, e-atık kategorileri açısından bakıldı- 9 Örneğin, Guiyu da kurulan endüstri parkında işçiler için daha fazla iş fırsatı sağlamak amacıyla emek yoğun süreçlerin kullanımı devam etmiştir. Geri dönüşüm çalışmalarının çoğu hâlâ elle sökülerek yapılmaktadır. Guiyu'da önceki baskılama yaklaşımından uzaklaşan yönetim devrelerdeki bileşenleri çıkarırken kömür ateşinin kullanıldığı ızgaralar yerine elektrikli ısıtıcılar koyma gibi yollarla enformel atölyeleri teknik olarak yükseltme yaklaşımını izlemiştir (Chi vd., 2011: 738; Zhang, 2009: 984).

14 ğında, bilgisayar, klima, çamaşır makinesi ve buzdolabının geri dönüşüm oranı WEEE Yönetmeliğinde belirtilen minimum oran olan %20'den daha azdır. Mevcut düşük geri dönüşüm oranı ışığında, dokuz adet eklenen yeni e-atık kategorisi, hükümete planlama ve geri dönüşüm işletmelerinin düzenlenmesi için büyük zorluklar yaratmaktadır (Zenga vd., 2017: 1080). Tehlikeli Atık Bertarafı ve Denetleme Mekanizmalarındaki Sorunlar: Sübvanse edilen 91 formel işletmenin çoğu, tehlikeli atıkları çevre dostu bir şekilde kendileri bertaraf edememekte; tehlikeli atık bertarafı şirketlerine göndermekte ve bunlara ödeme yapmaktadırlar. Ancak bu şirketleri düzenleyen geçerli bir sistem yoktur. Bazı tehlikeli atık arıtma işletmeleri ile ilgili yapılan araştırmalara göre, bu tesislerde basit ve kaba bertaraf teknikleri ve çalışanlar için tatmin edici olmayan güvenlik önlemleri vardır. Her ne kadar Çin, tehlikeli atıkların bertarafını düzenlemek için belirli kuralları yayımlasa da, yerel denetim çoğunlukla düzenli aralıklarla yapılan görüşmelerle sağlanmaya çalışılmaktadır. Bu durum ise düşük verimliliğe ve kolaylıkla rant elde etme davranışına neden olabilir (Cao vd., 2016: 891) Enformel Sektördeki Sorunlar Enformel sektör Çin de e-atıkların toplanması, yeniden kullanılması, ucuza bertaraf edilmesi veya geri dönüştürülmesinde pratikte önemli bir rol oynamaktadır lere kadar sadece enformel sektör varken, bu tarihte öncelikle ulusal pilot projeler sürece eklenmiş; 2009 yılından itibaren formel geri dönüşüm işletmelerinin sayısı ve geri dönüşüm oranı artmıştır. Ancak yukarıda sayılan formel sistemdeki sorunların yanı sıra bir dizi sosyal ve ekonomik faktör nedeniyle enformel sektör hâlâ e-atık toplama ve geri dönüştürme işinde ağırlıktadır. Bu bir tarafta çevre ve insan sağlığı sorunlarını artırırken, diğer tarafta enformel sektöre nasıl müdahale edileceği ya da bu sektörün nasıl düzenleneceği sorununu ortaya çıkarmaktadır. 190 İnsan ve Çevre Sağlığı Sorunları: Çin de enformel yeniden kullanım/geri dönüşümün kârlılığı çok yüksektir. Çünkü kullanılmış elektronikler için, yurtiçi elektronik endüstrisi nedeniyle kullanılmış parçalar için, büyük ve büyüyen imalat sektörü nedeniyle malzemeler için yüksek bir talep vardır. Ayrıca enformel sektör söz konusu kârlılığı bir tarafta artan e-atık ithaline borçludur. Yasa dışı e-atık ithalatı, enformel geri dönüşüm atölyelerine genellikle elverişli fiyatlardan bol ve istikrarlı tedarik sağlar. İthal edilen e-atıklar Çin'deki sübvansiyonlara sahip olmadıkları için, hâlâ enformel kanallara akmakta ve ilkel teknikler tarafından bertaraf edilmektedir (Cao vd., 2016: 891). Kârlılığı sağlayan diğer önemli neden ise düşük ücretlerdir (Yu vd., 2010: 995; Chi vd., 2011: 734). Çin de hem çalışanların ücretleri hem de insan sağlığı ve çevre sağlığı önlemleri olması gerekenin altındadır. Guiyu da e-atık geri dönüşüm işçilerinin çoğu Hunan ve Anhui gibi dış bölgelerdeki tarımsal kesimden gelen kırsal göçmenlerdir. E-atık ayırma ve işleme işinin ortalama günlük ücreti 1,50 ABD dolarıdır. 10 Çalışanların çoğu kadın ve çocuktur (Chi vd., 2011: 735; Li vd., 2011: 2529). Enformel geri dönüşüm merkezlerinde işçilerin genellikle sağlık sigortası yoktur; işsizlik ücretleri yoktur; çok az mesleki eğitim ve çok düşük maaşlar vardır. Resmi geri dönüşüm firmalarında maaş yıllık 2570 ABD doları iken enformel firmalarda yıllık 1428 ABD dolarıdır (Yu vd., 2010: 992). İstenmeyen e-atığın açık yakılması ve açık boşaltma gibi işlemler sonucu çevre ve insan sağlığı açısından ciddi hasar ve riskler de ortaya çıkmıştır. E-atıkların yol açtığı insan ve çevre sağlığı sorunları birçok araştırmada ortaya konulmuştur (Yap, 2006: 28; Schmidt, 2006: 234; Zhang, 10 Bir başka çalışmaya (Akın ve Kuru, 2010: 4) göre, e-atıkların geri dönüşümü için Amerika da 30 ABD doları, Avrupa da 20 Euro harcanması gerekirken, Çin de 2 ABD doları, Hindistan da 2 Euro harcanmaktadır.