İSLÂM ve SANAT. Tartışmalı İlmî Toplantı Kasım Akdeniz Ü. Hukuk Fakültesi Konferans Salonu. Kampüs - Antalya

Transkript

1 İSLÂM ve SANAT Tartışmalı İlmî Toplantı Kasım 2014 Akdeniz Ü. Hukuk Fakültesi Konferans Salonu Kampüs - Antalya İstanbul 2015

2 MEVLİD İN SAHNEDE İCRÂSI İÇİN BİR MODEL ÖNERİSİ Giriş Selman BENLİOĞLU * Süleyman Çelebi nin (ö. 825/1422) Türk-İslâm Edebiyatı nın şaheserlerinden olan Vesîletü n-necât adlı eseri mûsikî tarihi açısından da önemli bir eserdir. Bazı kaynaklarda ilk bestesinin Süleyman Çelebi ye ait olabileceği iddia edilse de 1 kesin olan, kaleme alınışının ardından kısa bir zaman diliminde mûsikîyle icrâsının benimsendiği ve yaygınlık kazandığıdır. 2 Çeşitli İslâm ülkelerinde farklı dillerde, mübarek gün ve gecelerde, doğum, ölüm, anma ve kutlama gibi vesilelerle, besteli ya da irticâlen okunagelmiştir. 3 Mevlidin icrâsında esas unsur bu forma mahsus irticâlî okuyuş biçimidir. Meşk yoluyla günümüze ulaşan bilgiler ışığında bahirlere hangi makamla başlanacağına ve nasıl bir seyir yapılacağına dair bir gelenek yerleşmiştir. Esasen makam sıralamasına dair bu gelenek, her noktada kesin kurallar içermez ve icrâcıya serbest alanlar bırakır. Öte yandan mevlidin XVII. yüzyılda yaşamış Bursalı Sekban tarafından bestelendiği ve bu bestenin XX. yüzyılın başlarına kadar varlığını koruduğu bilinmektedir. 4 İlgisizlikten unutulmaya mahkûm olmuş bu mevlid bestesinin bilindiği dönemlerde bile icrâda ne kadar tercih edildiği belirsizdir. Zira bu serbest usûldeki uzun eseri meşk etmenin ve hafızada tutmanın zorluğu düşünüldüğünde irticâlî icrânın gölgesinde kaldığı, hiç değilse onunla harmanlandığı düşünülebilir. Bu çalışmada günümüz imkân ve ihtiyaçları göz önünde bulundurularak müzikal açıdan zenginleştirilmiş, görsel olarak desteklenmiş, * Arş. Gör., Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, selmanbenlioglu@gmail.com 1 Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Musikisi Antolojisi: Dini Eserler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1942, c. I, s Bedri Mermutlu, Besteli Mevlid Meselesi, Süleyman Çelebi ve Mevlid Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2007, s Necla Pekolcay, Mevlid (Vesîletü n-necât), İstanbul: Dergah Yayınları, 2013, s Ergun, a.g.e., s. 17.

3 662 İSLÂM ve SANAT bir bütünlük içinde kurgulanmış ve bu sayede katılımcıları da içine çeken bir mevlid icrâsının sahnede nasıl uygulanabileceği sorusuna cevap aranacaktır. Hiç şüphesiz farklı disiplinlerden oluşturulacak bir ekibin uzun soluklu çalışması neticesinde böylesi bir proje hayata geçirilebilecek olsa da, burada fikrî olarak tartışılacaktır. Bu kapsamda özellikle yakın dönemde mevlidin sahnede icrâsına ilişkin örnekler değerlendirilecektir. Sonrasında dinî mûsikî geleneğinin muhtelif unsurları kullanılarak ve tarihî uygulamalardan da beslenerek, görsel anlamda da sahnenin teknik imkânlarının kullanıldığı bir mevlid icrâsı modeli tanıtılacaktır. Farklı Mevlid İcrâları Mevlidin icrâsında geleneksel olarak riâyet edilen makam sırası, bahirlerin başlangıç ve kararlarına dair bir çerçeve çizer ve aralardaki kısımlarda tercih edilecek makam geçkilerinde icrâcıyı serbest bırakır. Bu durum günümüze ulaşan muhtelif mevlid yazmalarının kenarlarına not düşülen makam sıralamalarında kendini gösterir. Üzerinde çalışma yapılmış iki mevlid nüshasında da görüleceği üzere, temel noktalarda neredeyse aynı makamlar kullanılmış, ara bölümlerde ise farklı tercihler yapılmıştır. 5 Henüz araştırmaya konu edilmemiş benzeri birkaç yazmada da bu durum görülebilmektedir. 6 Tarihteki farklı mevlid icrâlarına örnek olarak Koca Mustafa Paşa Sümbül Efendi Dergâhı nda okunduğunu bilinen Hâyhâylı mevlid sayılabilir. Her satırın sonunda cumhur olarak Hây Hây şeklindeki zikirle iştirâk edilen icrânın fazla rağbet görmediği bilinmektedir. Zira bu ifade Türkçe de tasdik anlamına geldiğinden mevlid manzûmesinde anlam olarak yakışıksız kaçacağı yerler vardır. Meselâ Gece gündüz işleri isyân kamu/ Korkarım kim yerleri ola tamu beytinden sonra kullanımı uygun olmamaktadır. Nitekim bu icrâ günümüze ulaşmamıştır. 7 Bursalı Sekban a ait mevlid bestesinin yanı sıra Cumhuriyet döneminde yeni mevlid besteleri denenmiştir. Hafız Hattat Kemal Batanay tarafından yapılan besteyi Kâni Karaca meşk etmiş olsa da henüz bir 5 Mevlid-i şerîf, Nr. 985, Bursa Orhan Kütüphanesi, 1115/1703; Mevlid-i şerîf, Nr. 1286, Hacı Selimağa Kütüphanesi, 1242/1827. Bedri Mermutlu, a.g.m., s ; Ubeydullah Sezikli, Besteli Mevlid Üzerine İki Yazma Eser, Çukurova Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 8 (1), s Atatürk Kitaplığı nda bulunan mevlid yazmaları üzerinde yaptığımız araştırma neticesinde bu özelliği haiz birkaç yazma eser tespit edilmiş olup tarafımızdan neşre hazırlanmaktadır. 7 Nuri Özcan, Mevlid, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 29, s. 485.

4 Mevlid in Sahnede İcrası İçin Bir Model Önerisi 663 neşri veya kaydı bulunmamaktadır. 8 Sadettin Kaynak ın da mevlid bestesinin varlığından söz edilmektedir. Ayrıca Sefer Dal ın teşvikiyle Yakup Gören tarafından yapılmış bir mevlid bestesi daha bulunmaktadır. 9 Balkan coğrafyasında mevlidin yaygın olarak okunduğu bilinmektedir. Prizren de Ömer Tuğrul İnançer in kayda aldığı solo ve cumhur olarak okunan, besteli-irticâlî bölümleri bulunan bir mevlid bestesi de notaya alınmıştır. 10 Yine Isparta çevresinde vezne bağlı kalarak, yer yer besteli havasında okunan ve en önemlisi cumhur olarak icra edilen bir icrâ şekli de bulunmaktadır. 11 Mevlidin sahnede icrâsına yönelik tespit edilebilen ilk örnek 1954 yılında Ney ve Kudümlerle Mevlid başlığıyla sunulmuştur. Aralarında Ulvi Erguner, Kâni Karaca ve Niyazi Sayın gibi usta isimlerin yer aldığı konserin ses kayıtları günümüze ulaşmıştır. Enstrüman olarak ney, kudüm ve çellonun kullanıldığı icrâda küçük bir hânende ve mevlidhân heyeti yer alır. Program Çargâh makamında ney taksiminin ardından yine aynı makamdan Aziz Mahmud Hüdâyî ye ait Kudûmun rahmet u zevk u safâdır Yâ Rasûlallah tevşihiyle başlar. Peşinden Tevhid bahri irticâlen okunmuş, aralarda kısa ney taksimleriyle eşlik edilmiştir. Bazen enstrümanlar dem tutarak da icrâya katkı sağlamıştır. Benzeri şekilde okunan Velâdet ve Duâ bahirleriyle ve ara tevşihlerle program tamamlanmıştır. Benzeri bir icrâya Sebilürreşad ın 1958 de yaptığı bir haberde de rastlanır. Yunus Emre yi anmak üzere Eskişehir de yapılan ihtifâlde neyle müzikli mevlût okunacağı, ardından da Ahmet Adnan Saygun un Yunus Emre Oratoryosu nun yine kendisi tarafından yönetilecek orkestra tarafından çalınacağı aktarılmıştır. Bu mevlidin icrâsına dâir detay verilmemiştir. 12 Yakın döneme gelindiğinde Hâfız Ahmet Çalışır ın yönetiminde Konya da 26 Eylül 2008 tarihinde yapılan program mevlidin sahneye ta- 8 Muhittin Serin, Kemal Batanay: Bestekâr, Tamburi, Hattat, Hafız, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2006, s. 92. Eserin bestekârı tarafından yazılan notaları İSAM Kemal Batanay Müzik Arşivi ndedir. 9 Cumhur Enes Ergür, Prizren de Halen Okunan Besteli Bir Mevlid, Bir Kutlu Doğum Şaheseri: Mevlid ve Süleyman Çelebi (ed. Bilal Kemikli, Osman Çetin), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010, s Ergür, a.g.m., s Erdoğan Ateş, Mevlid İcrasında Farklı Bir Yöntem: Cumhur Mevlid (Isparta Örneği), Bir Kutlu Doğum Şaheseri: Mevlid ve Süleyman Çelebi (ed. Bilal Kemikli, Osman Çetin), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010, s Sebilürreşad, Ney ve Müzikle Mevlût, c. 11 (268), s. 288.

5 664 İSLÂM ve SANAT şınmasıyla ilgili uygulamalar arasında seçkin bir örnektir. Müzikal anlamda ustaca planlanmış bu icrâ Tevhid, Velâdet ve Dua bahirlerinden seçilen bölümlerden oluşmaktadır. Mevlid manzumesi bazen zikri çağrıştıran bir tempo üzerine kaside tavrıyla okunmuştur. Bahirlerin arasında tevşih ve ilâhiler enstrümanların katılımıyla icrâ edilmiştir. Yine bahir ortalarında yaklaşık iki beyitte bir olacak şekilde ney taksimleriyle karşılıklı icrâ yapılmıştır. Velâdet bahrinde ise beyitler arasında Mâhur Salât ü Selâm okunarak icrâya renk ve dinamizm katılmıştır. Yukarıda ilk örnek olarak zikredilen programın bir benzeri, Bursa da 2009 yılında yapılan Uluslararası Mevlid Sempozyumu kapsamındaki konserde sunulmuştur. Bu programın öne çıkan özelliklerinden biri de farklı dillerdeki mevlidlerden örneklerin seslendirilmesidir. Arnavutça, Boşnakça ve Gürcüce mevlidden bölümlerin okunduğu konser bu anlamda bir ilk olma özelliği taşır. Halide Edip Adıvar, mevlidin ruhunun korunup oratoryo formunda bestelenmesi ve bu eserin Süleyman Çelebi nin Bursa daki kabrinin bulunduğu sırta kurulacak amfi tiyatroda her mevlid kandilinde seslendirilmesine yönelik bir hayâlini zikretmiştir. 13 Yakın dönemde bu hayâli ne ölçüde gerçekleştirdiği tartışılır bir örnek Mevlid Kantat başlığıyla sunulmuştur. 20 Nisan 2011 tarihinde Harbiye Muhsin Ertuğrul Sahnesi nde dünya prömiyeri gerçekleştirilen Selman Ada bestesi, Cumhurbaşkanlığı himâyesinde Ahmet San ın organizatörlüğünde 452 kişilik bir orkestra tarafından sahnelenmiştir. Devamında bu projenin dünyanın belli başlı merkezlerinde de sergileneceği, yabancı aktörlerin farklı dillerde okuyacağı mevlid tercümeleriyle yayınlanacağı hedeflense de şimdiye kadar ikinci bir teşebbüse rastlanmamıştır. Yalçın Çetinkaya nın eleştirisinde daha çok iktidardaki sağ cenaha bir yolunu bulup yaklaşarak para vurmak maksadıyla yapıldığı çok aşikâr olan çalışma olarak nitelediği bu proje 14, Devlet Opera ve Balesi sanatçılarından oluşan kalabalık kadrosuyla, devletin üst düzey himâyesiyle ve 500 bin dolarlık bütçesiyle fare doğurmuş dağ olarak değerlendirilebilir. Mevlid İcrâ Modeli Konser salonlarında sahnedeki icrâcıyla seyirci arasında var olan konum farklılığı, bir tarafın üretici olarak sunulup diğer tarafın tüketici pozisyonunda kaldığı tek yönlü bir ilişki doğurmaktadır. Oysa dinî 13 Halide Edip Adıvar, "Mevlûd", Yeni İstanbul, nr. 2298, dan aktaran Beşir Ayvazoğlu, Halide Edip'in hayali ve Mevlid Kantat, Zaman, Yalçın Çetinkaya, Mevlit Kantat ve Hz. Muhammed'i Tampere Sistemin İndirgenmiş Ses Dünyasına Sığdırmak, Yeni Şafak,

6 Mevlid in Sahnede İcrası İçin Bir Model Önerisi 665 mûsikî geleneğinde, ister camide ister tekkede olsun, katılımcılar arasında icrâcı ve dinleyici gibi bir sınıflandırma asgari seviyededir. Sürükleyici rolü üstlenen ve icrâyı idâre eden bir ekip olmakla beraber, katılımcılar cumhur olarak icrâ edilen bölümlerle, zikir ritüelleriyle ve en önemlisi mânevî bir birlik sayesinde icrâya ve vücûda gelmesi murâd edilen zevk ve mânâya ortaktırlar. Mevlidin başlıca icrâ mekânı camidir ve bu durum geçerliliğini ve merkezîliğini korumaktadır. Son devirde bazı yozlaşmalara maruz kalsa da icrâ geleneği varlığını sürdürecektir. Mevlidin sahneye taşınması niyeti, mevlidin geleneksel yapısına müdahale etmek niyeti taşımamaktadır. Ancak gelişen imkânların kullanılmasıyla farklı platformlarda mûsikî açısından zenginleştirilmiş, daha anlaşılabilir bir mevlid icrâsı da mümkün görünmektedir. Mevlid icrâsına yönelik eleştirilerde başlıca husus metni anlama problemidir. Öyle anlaşılıyor ki bu şikâyet sadece günümüze ait değildir. Es ad Efendi tarihinde öteden beri ne mevlidhânların, ne de avâm olsun havâs olsun dinleyenlerin mevlidden bir şey anlamadıkları kayıtlıdır. 15 Bu durumun sebeplerinden biri olarak mevlidin okunuşunda kullanılan uzun nağmeler ve süslemeler sayılabilir. 16 Yine değişen dil açısından son zamanlarda mevlidin metin olarak bile okunduğunda ne kadarının anlaşılacağı şüphelidir. Mevlid icrâsının görsel anlatımla desteklenmesi, anlaşılma problemin bir nebze çözümü ve katılımcıların icrâya bağlılıklarının sağlanması için önerilmektedir. Bu maksatla başta minyatür olmak üzere hat, tezhib ve ebrû sanatının uygun eserleri kullanılabilir. 17 İlâveten bu ruha uygun resim ve fotoğraflarla icrâ zenginleştirilebilir. Özellikle soyut resmin imkânları bu noktada yararlı açılımlar sağlayabilir. Yine gelişmekte olan üç boyutlu görüntüleme teknolojileri ve ışık teknikleriyle sahnede metne paralel bir anlatım oluşturulabilir. Mevlidde sıklıkla yer alan âyet, hadis ve rivâyetlere göndermelerin ve mazmunların sadece anlamlarının aktarılması ya da metnin sadeleştirilmiş halde beyit beyit yansıtılması faydalı olacaksa da yeterli gö- 15 Esad Efendi, Vak a-nüvis Es ad Efendi Tarihi (yay. haz. Ziya Yılmazer), İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2000, s Ali Rıza Sağman, Mevlid Nasıl Okunur? ve Mevlidhânlar, İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1951, s Bu konuyla ilgili bir örnek için bkz. Zeren Tanındı, Siyer-i Nebi: İslâm Tasvir Sanatında Hazreti Muhammed in Hayatı, İstanbul: Hürriyet Vakfı, 1984.

7 666 İSLÂM ve SANAT rülmemektedir. Yani beyit tercümelerinin bir sunum hâlinde icrâ boyunca perdeye yansıtılarak sunulması, genelde dikkatin dağılması şeklinde sonuçlanabilmektedir. Meselâ Velâdet bahrinin ilk beytinde yer alan Ol sadeften doğdu ol dürdânesi ifadesinin mükemmelliğini basit bir sadeleştirmeyle anlatmak yerine ışık oyunları kullanılarak oluşturulacak bir tabloyla anlatmak daha etkili olacaktır. Örnekleri çoğaltmak mümkün olsa da değinildiği üzere görsel planlama ancak uygulamayla kendini gösterecektir. Modelin genel akışına gelindiğinde, program Süleyman Çelebi nin hayat hikâyesi ve mevlidin yazım sürecine dair kısa bir bilgilendirmeyle başlar. Tarihi seyir içinde hangi mahfillerde, ne maksatla okunduğu ve toplumun yaklaşımı değerlendirilir. Süre açısından Tevhid, Velâdet ve Dua bahirlerinin tamamının icrâsı öngörülmekte olup görsel yönden çok daha zengin atıfları ve imkânları bulunan Miraç bahrinin de hiç değilse bir kısmının icrâ edilmesi planlanmaktadır. Mevlid bahirleri, tevşihler, zikirli bölümler ve aşırların icrâsı için yedi kişilik hânende ekibiyle birlikte ney, kudüm, bendir, kanun, tanbur, klâsik kemençe ve çello icrâcılarından oluşacak yedi kişilik sâzende heyeti planlanan performans için yeterli görülmektedir. Asgari düzeyde tespit edilen bu kadronun birkaç müzisyenle daha desteklenmesi icrâyı zenginleştirecektir. Model, yukarıda sayılan tarihî uygulamalardan, yakın dönem tecrübelerinden ve dinî mûsikînin farklı icrâ şekillerinden istifadeyi hedeflemektedir. Bu maksatla dinî mûsikînin perde kaldırma ve cumhur icrâ şekillerinin ve zengin salâ formu örneklerinin kullanılması düşünülmektedir. Bu şekilde geleneksel icrâ şekilleri ve eserleri, mevlidin icrâsıyla harmanlanacaktır. Örneğin Velâdet bahrinde Hz. Peygamber in doğumunun adım adım anlatıldığı, heyecanın yükseldiği, mucizelerin ardı ardına sıralandığı kısımlarda perde kaldırma tekniğiyle coşkulu bir hava yakalanması sağlanabilir. Bahrin başlangıç bölümlerinde Rast makamı kullanıldığından, Rast perdesinden oktavı olan Gerdâniye perdesine kadar her beyitte bir makam kullanılmak üzere ve Lâilâheillâllah zikri eşliğinde perde kaldırma uygulanmış olur. Dinî mûsikî repertuarında seçkin bir yere sahip salâlar hem muhtevâ, hem de müzikal zenginliği açısından modelin kapsamına uygun düşmektedir. Hâlihazırda mevlid icrâlarında okunan Itrî nin Segâh Salât-ı Ümmiye si ve Mâhur makamında salâtların yanı sıra Hatib Zâkirî Hasan Efendi ye ait Dilkeşhâverân Sabah Salâsı, Allâhümme salli ale l-

8 Mevlid in Sahnede İcrası İçin Bir Model Önerisi 667 Mustafâ şeklinde başlayan Mâhur Salât ve Uşşâk makamında Salât-ı Kemâliye gibi eserler de beyitler arasında okunabilir. 18 Sonuç Bu çalışmada Türk-İslâm medeniyetinin zirve eserlerinden Süleyman Çelebi mevlidinin sahnede uygulanışıyla ilgili tecrübeler derlenmiş ve bunlardan hareketle görsel açıdan desteklenmiş bir mevlid icrâsının sahnede nasıl sunulabileceğine dair bir model teklif edilmiştir. Şüphesiz ki burada öne sürülen fikirler icraatla anlam kazanacaktır. Böyle bir projenin hayata geçirilebilmesi için ciddi bir destek ve farklı sahalardan uzmanların oluşturacağı bir heyetin uzun soluklu mesaisi gerekmektedir. Baştan sona müzikal ve görsel akışı tespit edilerek bir senaryo gibi titizlikle kurgulanmalıdır. Gelişen imkânlar çerçevesinde sayıları gün geçtikçe artan kültür merkezleri ve konser salonları camilerin ulaşamadığı kitlelere de ulaşabilmektedir. Bu tip yerlerde yapılacak faaliyetler için kamu kuruluşlarının ya da özel sektörün desteği daha kolay sağlanabilir. Öte yandan icrâcılar için farklı platformlarda sanatlarını daha iyi sunabilme gayreti olumlu sonuçlar doğuracaktır. Katılımcılar içinse mevlide farklı bir pencereden bakabilme imkânı sağlanması hedeflenmektedir. Geleneğin bozulması üzerinden yöneltilebilecek eleştirileri asgari seviyeye indirgemek için kaynaktan beslenen nitelikli bir ürün ortaya konmaya çalışılmalıdır. Bir ön çalışma olmak üzere tarihî ve güncel çalışmalar tespit edilip değerlendirilmiş ve gelenekten beslenerek yapılabilecek uygulamalar sıralanmıştır. Hem icrâcılar, hem de dinleyiciler için olumlu sonuçların hedeflendiği bu taslak, farklı çalışmalar için de emsal teşkil edebilir. Gelenekte mevlid gibi okunagelen Mirâciye ve Muhammediye gibi eserler için de benzeri çalışmalar yapılabilir. 18 Muhtelif salâlar için bkz. A. Başak İlhan Harmancı, Türk Din Mûsikîsi nde Salâ (Salât) Formu ve Salâ Besteleri, Rast Müzikoloji Dergisi, c. 1(1), s

9 668 İSLÂM ve SANAT KAYNAKLAR Ali Rıza Sağman, Mevlid Nasıl Okunur? ve Mevlidhânlar, İstanbul: Fakülteler Matbaası, A. Başak İlhan Harmancı, Türk Din Mûsikîsi nde Salâ (Salât) Formu ve Salâ Besteleri, Rast Müzikoloji Dergisi, c. 1(1). Bedri Mermutlu, Besteli Mevlid Meselesi, Süleyman Çelebi ve Mevlid: Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, Beşir Ayvazoğlu, Halide Edip'in hayali ve Mevlid Kantat, Zaman, Cumhur Enes Ergür, Prizren de Halen Okunan Besteli Bir Mevlid, Bir Kutlu Doğum Şaheseri: Mevlid ve Süleyman Çelebi (ed. Bilal Kemikli, Osman Çetin), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, Erdoğan Ateş, Mevlid İcrasında Farklı Bir Yöntem: Cumhur Mevlid (Isparta Örneği), Bir Kutlu Doğum Şaheseri: Mevlid ve Süleyman Çelebi (ed. Bilal Kemikli, Osman Çetin), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, Esad Efendi (Sahaflar Şeyhizâde), Vak a-nüvis Es ad Efendi Tarihi (Bahir Efendi nin zeyl ve ilaveleriyle) / (yay. haz. Ziya Yılmazer), İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, Muhittin Serin, Kemal Batanay: Bestekâr, Tamburi, Hattat, Hafız, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, Necla Pekolcay, Mevlid (Vesîletü n-necât), İstanbul: Dergâh Yayınları, Nuri Özcan, Mevlid (Mûsikî), TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 29. Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Mûsikîsi Antolojisi: Dinî Eserler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Sebilürreşad, Ney ve Müzikle Mevlût, c. 11 (268). Ubeydullah Sezikli, Besteli Mevlid Üzerine İki Yazma Eser, Çukurova Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 8 (1). Yalçın Çetinkaya, Mevlit Kantat ve Hz. Muhammed'i Tampere Sistemin İndirgenmiş Ses Dünyasına Sığdırmak, Yeni Şafak, Zeren Tanındı, Siyer-i Nebi: İslâm Tasvir Sanatında Hazreti Muhammed in Hayatı, İstanbul: Hürriyet Vakfı, 1984.