MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI VE MAKİNE KORUYUCU ÇEŞİTLERİ

Transkript

1 ÜNİTE-4 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI VE MAKİNE KORUYUCU ÇEŞİTLERİ ÖĞR. GÖR. HALİL YAMAK

2 İÇERİK Giriş Genel Tanımlar Makine Koruyucuları Neden Gereklidir? Makine Koruyucularının Tasarımı Başlıca Makine Koruyucu Çeşitlerine Genel Bakış Makine Koruyucuların Mevzuattaki Yeri

3 GİRİŞ Makine koruyucusu, adından anlaşıldığının tersine makineyi korumak için kullanılan aparatlar değil insanı makinenin tehlikelerinden korumak için kullanılan aparatları kastetmektedir. Yani makine koruyucularının amacı makineyi değil insanı korumaktır. İşyerlerinde makinelerin hareketli bölümleri iş kazalarına yol açmakta ve tehlike kaynağı olmaktadır. Makinelerin hareketli kısımlarının makine koruyucuları kullanılarak koruma altına alınması başta makine operatörleri olmak üzere tüm çalışanlara güvenli bir ortam yaratacaktır.

4 GİRİŞ Makinelerle ilgili kazalar iş kazaları sırasında önemli bir yer tutar, özellikle hareketli makine parçalarına kapılma yüksek orandadır. Dönen, kayan, sıkıştıran her türlü makinede giyeceklerden sarkan parçaların, parmakların, ellerin, saçların kaptırılması olabilir. Bu nedenle güvenlik kalkanları, kilitleme düzenekleri ve diğer makine koruyucu sistemleri bulunmalıdır. Makine koruyucularının kullanılması, belli bir güvenlik hiyerarşisinin belli bir basamağında gerçekleşir. Eğer makine kaynaklı bir tehlike kaynağında ortadan kaldırılamıyor veya risk düzeyi kabul edilebilir bir seviyeye çekilemiyorsa makine koruyucusu kullanmak kaçınılmazdır.

5 GENEL TANIMLAR. Makine: deyimi, bir tür enerjiyi başka bir tür enerjiye çevirerek veya insan gücü ile belirli işler yapan çeşitli kısımlardan meydana gelmiş araçlardır. Koruyucu: Makinelerin transmisyon düzenlerinde, hareketli parçalarında ve operasyon noktalarında kullanılan koruma düzeni ile güvenli olmayan durumlarda kullanılacak durdurma sisteminin tümüdür. Transmisyon düzeni: Güç aktaran milleri, volanları, kasnakları, kayışları, kaplinleri, muyluları, biyelleri, krankları, kavramaları, dişli düzenleri, zincir ve dişlisi gibi elemanlar Hareketli parçalar: Makine ve tezgahlarda güç aktarmayan ancak hareket eden (örneğin planyaların kalem tesbit başlıkları, besleme merdaneleri, vargel tablaları v.b. gibi) elemanları belirtir.

6 GENEL TANIMLAR. Operasyon noktaları: Makine ve tezgahta, talaş kaldıran, şekillendiren, delen, ezen, kesen veya başka şekilde işlem yapan kısım ile iş alıp verirken tehlikeli olan bölgeleri belirtir. Durdurma düzeni: Konveyör kayışlarının yanlarında bulunan güvenlik halatları, koruyuculara kilitleri, imdat düğme ve frenleri, asansör paraşütleri gibi güvenli olmayan durumlarda sistemi durdurmayı sağlayan düzenekleri belirtir.

7 MAKİNE KORUYUCULARI NEDEN GEREKLİDİR?. - Makinelerde oluşan kazaların sayısı önemlidir. - Makinelerde oluşan kazaların ağırlık oranı yüksektir. - Makinelerde oluşan kazalarda makine koruyucuları önemli bir faktördür. Yasalarımıza göre koruyucusu olmayan makine ve tezgah kullanılamaz. Hiçbir işçiden söz konusu koruma düzeni olmayan bir makine veya tezgahı kullanması istenemez. İşçiler de koruyucuyu etkisiz duruma getirerek çalışamaz veya böyle çalışmakta direnemez. Transmisyon tertibatı ile tezgah ve makinelere ait koruyucuların, emniyet teçhizat ve tertibatının çıkarılması veya işe yaramaz hale getirilmesi yasaktır. Bu koruyucular, ancak kontrol, ayar, bakım ve onarım sırasında kaldırılabilir ve işin bitiminde derhal yerine takılmalıdır.

8 MAKİNE KORUYUCULARI. Makine koruyucuları ile ilgili olarak dikkat edilmesi gereken bazı noktalar şunlardır: -Kimse özel eğitilmediği ve deneyim sahibi olmadığı makinede çalışmamalıdır. -Onarım. Bakım, iş tatili gibi durumlarda sadece düğmeye basılması makinenin durmasını yada elektrik devresinin kesilmesini garanti etmeyebilir. Bazen devre geçici olarak kesilebilir ve sistem kendiliğinden yeniden harekete geçebilir. Bu nedenle makine durdurulduktan, devre kesildikten sonra sistemin herhangi bir bölümünde yerçekimi, basınç vb. nedeniyle gerilim yüklemesi olmadığından, bir başkasının herhangi bir nedenle sistemin hareketine yol açmayacağından ve açmadığından emin olunmalıdır.

9 MAKİNE KORUYUCULARI. -Makine koruyucularının bulunması işle ilgili kişisel koruyucuların ihmal edilmesinin gerekçesi olmamalıdır. Teknik kişilerce kullanılması zorunlu görülen tüm kişisel koruyucular kullanılmalıdır. -Makinelerle ilgili her türlü kaza boyutu ne olursa olsun bir teknik ekip tarafından dikkatle değerlendirilmeli, buna yol açan yetersizlik hemen giderilmelidir. -Makine koruyucuları ile ilgili teknik gelişmeler izlenmeli, kişi müdahalesini ve ihmalini en aza indiren koruyucu tipleri hemen uygulamaya sokulmalıdır. -Koruyucular amaca uygun kullanılması kolay, sağlam ve dayanıklı olacak, gerektiğinde çıkarılmadan bakımı yapılabilecek şekilde olmalıdır.

10 MAKİNE KORUYUCULARI. -Çalışan elini düz olarak tezgah tablası üzerinde hareket ettirdiğinde, koruyucu aralığından geçen parmak uçları operasyon noktasına ulaşmamalıdır. -Bir tezgah veya makinde arıza veya bunların koruyucusunda bir kusur ve yetersizlik görüldüğü durumlarda, makine ve tezgah derhal durdurulmalı ve ilgililere haber verilmelidir. -Tahrik makinelerin volanları, gerektiğinde krank mili ve piston kolları uygun şekilde korunmuş olmalı ve bu makinelere elle ilk hareket verilmesi gereken durumlarda, güvenlik tedbirleri alınmalıdır. -Koruyucular, çalışmalarda her türlü teması kesecek şekilde tehlikeli kısmı örtmüş olmalıdır.

11 MAKİNE KORUYUCULARI. -Koruyucular, işçinin ve makinenin çalışmasına, yağlama, kontrol ve onarımına engel olmayacak, üretimi zorlaştırmayacak şekilde yapılmalı ve mümkünse makinenin sabit bir parçasına bağlanmalıdır. -Koruyucular, çalışan işçilerin çarpma ve düşmelerine, taşınan malzemelerin darbelerine dayanacak sağlamlıkla yapılmalıdır. -Koruyucular fazla bakıma ihtiyaç göstermeyecek biçimde yangın, aşınma ve pasa dayanıklı maddelerden yapılmalıdır. -Koruyucular döküm sac, boru veya profil demir, tel kafes, ahşap, plastik veya yerine göre uygun sağlamlıkta başka malzemeden yapılmalı ve bir tehlike taratmamalıdır.

12 MAKİNE KORUYUCULARI. -Şalter kumanda düğmeleri, kendiliğinden veya herhangi bir çarpma ile makineyi hareket ettirmeyecek şekil ve özellikte yapılmış olmalı ve işçinin kolayca kullanabileceği yerde bulunmalıdır. -Bir makine veya tezgah üzerinde birden fazla elektrik motoru bulunduğu durumlarda, tezgahın bütün faaliyetini durduracak bir ana şalteri veya bir veya daha fazla durdurma düğmesi bulunmalıdır. -Çalıştırma düğmeleri yeşil, durdurma düğmeleri kırmızı renkli olmalıdır. -Ayak pedalı ile çalışan makine ve tezgahların pedalları üzerinde bir koruyucu bulunmalıdır.

13 MAKİNE KORUYUCULARI. -Döküm, demir ve kaynak işlerinin yapıldığı yerlerde çalışma esnasında çıkan duman, gaz, koku, is, toz ve buharlar, mevzii aspirasyon tertibatı ile dışarı atılmalı ve erimiş maden veya tavlanmış malzeme ile çalışan yerler, aşırı derecede nemli olmamalıdır. -Doğrudan koruyucu kullanılmayan karıştırıcı, ambalajlama, paketleme vb uygulamalarında uygun korkuluklarla yaklaşım engellenmelidir. -Kapaklı karıştırıcıların tümü kapağı açıldığında otomatik olarak durmalıdır. -Çalışma anında parça fırlaması söz konusu ise uygun siperler bulunmalıdır.

14 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI Makineye koruyucu planlarken uyulması gerekli temel ilkeler mevcuttur ve bu ilkelere uyulmadan tam anlamıyla iyi bir koruyucu tasarlamış olma mümkün değildir. Bunun nedeni de koruyucu tasarlanırken hem koruma görevi yerine getirmesi hem de makineden beklenen işlevi aksatmaması konularına dikkat edilmemesidir yada bu iki konuyu bir arada ele almamaktır. Koruyucu tasarımında temel bakış açısı, bir taraftan makineyi çalıştıran operatörün hareketlerini engellememek iken, diğer taraftan da makinenin üretim kapasitesini düşürmemek olmalıdır.

15 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI Koruyucu tasarımında yukarıda açıklanan bakış açısı ele alındığında uyulması gereken bazı noktaları şu şekilde sıralayabiliriz: - Tasarlanan koruyucu, islem noktasına (tehlikeli noktalara) makine ile çalışan veya diğer bir kişinin ulaşmasını engellemelidir. - Koruyucu makineden çıkartıldığı zaman makine çalışmamalıdır. - Uzun ömürlü maddeden yapılmalı ve dayanıklı olmalıdır. - Çalışanlar koruyucuları kolayca çıkaramamalıdır. Ancak bakım, onarım tarzı isler yapılacağı zaman kolayca açılabilmelidir. - Makineden herhangi bir parça fırlamasını önlemelidir.

16 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI - Mevcut tehlike kaynağını kontrol altına almaya yararken kendisi yeni bir tehlike kaynağı olmamalıdır. - Çalışanı geciktirmemeli, isini zorlaştırmamalı ve isin yapılmasını engellememelidir. - Mümkünse makinenin bakımının yapılacağı zamanlarda koruyucunun çıkmamasına özen gösterilerek tasarım yapılmalıdır. - Ayrıca bakım gerektirmemelidir.

17 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI İyi bir makine koruyucusu amacına uygun olarak farklı özelliklere sahip olacak olsa bile her şeyden önce teması engellemeli (vücut kısımları, el, kol ), çalışana güvenli bir çalışma sunmalı ve ilave bir tehlike oluşturmamalıdır. Tabi birde kullanılacak olan makine koruyucusunun 3840 sayılı Türk Standardı olan Makinalarda İş Kazalarına Karsı Genel Güvenlik Kuralları na uygun olması gerekmektedir. Makine koruyucuları, makinelerde yapılacak her ise uygun olmalıdır. Hareket edebilen veya kapak şeklindeki koruyucuların kilit mekanizması bulunmalı ve bu koruyucular her kullanımdan önce kilitlenmelidir.

18 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI Ayak pedalı ile çalışabilen makinelerde yalnızca bir ayağın girebileceği şekilde koruyucular olmalıdır. Bu koruyucuların bilinçli olarak çıkarılmaması veya kullanışsız hale getirilmemesine dikkat edilmesi gerekmektedir. Çalışanın makine veya tezgâhın çeşitli kısımlarında çalışmasını gerektiren durumlarda, bu tezgâh veya makinenin bir tane çalıştırma düğmesi ve birden fazla durdurma düğmesinin olması gerekmektedir. Tezgâh ya da makinenin birden fazla tarafında aynı anda çalışma gerekmekte ise her çalışanın yakınında bir adet çalıştırma ve en az bir adet durdurma düğmesi bulunmalıdır. Çalıştırma düğmeleri senkronize olarak basılmadığı takdirde makinenin çalışmaması gerekmektedir.

19 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI - KORUYUCU YAPMANIN NEDENLERİ. Eski Makinalara Uymak: Çeşitli iş kollarında; özellikle küçük iş yerlerinde halen hizmet gören eski tezgahlar bulunabilir. Çoğu kez bunlar iyi korunmamıştır. Ayrıca tezgahın eskiliği yüzünden bunlara koruyucu bulmak da güçtür. Öte yandan, bunları yeni tezgahlarla değiştirmek için bir yatırım konusu ve çözümü güç problem halinde karşımıza çıkabilir. Bu durumlarda koruyucuların yasa gereği yapılması zorunludur.

20 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI - KORUYUCU YAPMANIN NEDENLERİ. Standart Dışı Makinalara Uygunluk: Endüstride kullanılan tezgahlar genellikle standart tiplerdir. Belirli işler için ayarlanmış ve donatılmışlardır. Tezgahın satın alındığı sırada koruyucusu bulunur veya bulunmaz. Tezgahın özel işler için kullanılışında standart tip koruyucudan yararlanmak mümkün olmayabilir. Bu hallerde operatörün korunması için koruyucuların yasa gereği yapılması gerekir. Fikirlerden Faydalanma: Ustabaşı, operatör ve diğer ilgililer belirli durumlarda yapılacak koruyucular için kendi fikirlerini açıklamaya teşvik edilmelidirler. Bununla beraber yapılacak yeni koruyucularda belirli standartlara bağlı kalmaya çalışılmalıdır.

21 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI - KORUYUCU SATIN ALMA. Kombine Tezgahlar: Şartnamelerde koruyucunun özellikleri satın alınırken açıklıkla belirtilmelidir. Bu noktalar üzerinde ısrarla durulmalıdır. Ara Kilitler: Tezgah imalatçıdan satın alınırken koruyucular ve ara-kilitler, bütün hareketli aksamı örtecek şekilde tasarlanmış ve yapılmış olmalıdır. Böylece; koruyucunun açık, bozuk veya yerinden çıkarılmış olduğu sırada tezgahın otomatik olarak, (koruyucu çalışır duruma gelinceye kadar) durması gerekir. Ara-kilit Şu 3 Şarta Uymalıdır: -Tezgah harekete geçmeden önce, tehlikeli aksam korunmuş olmalıdır. -Tehlikeli parça duruncaya kadar, koruyucu açılmamalıdır. -Ara kilidin bozulması halinde, tezgah çalışmamalıdır.

22 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI - KORUYUCU SATIN ALMA. Gelişmeler: Özel bir tezgah için imalatçısından alınacak koruyucu, bir araştırma ve uzman elemanlar tarafından meydana getirilmiş bir eserdir. Bu itibarla, bazı hallerde tezgah sahiplerinin imalatçı gibi üstün vasıfla koruyucu yapmaları imkansız olabilir. Makine Aksamı: İmalatçı tarafından tasarlanan ve yapılan koruyucular, yalnız tezgahın görünüşünü etkilemekle kalmaz. Koruyucu aynı zamanda fonksiyoneldir. Örneğin; Bazen koruyucu egzoz sistemi veya yağdanlığın bir parçası olabilir ve operatörün ayağı için destek vazifesi görebilir.

23 MAKİNE KORUYUCULARININ TASARIMI - KORUYUCU SATIN ALMA. Koruyucularda Emniyetli Aralıklar: Koruyucularda, iyi bir korunma temin etmek için, aralıklar üzerinde dikkatle durulmalıdır. Koruyucuda Ne İçin Aralık Olmalıdır? - İşlenecek malı, tezgaha sürmek, almak, talaşı temizlemek için, - Görüş sağlamak, çalışmak, muayene ve seçmek maksadıyla, - Bakım, onarım, ayar, yağlama, gresleme ve temizleme için, Azami Emin Aralıklar: Normal bir kalın parmağı yaklaşık olarak 10 mm. aralıktan geçebilir. Bu yüzden, koruyucularda müsaade edilebilecek emin paralıklar en az 6,35 mm. den en çok 37,5 mm. kadar olabilir. Bundan fazla açıklıklar tehlikeli olur.

24 MAKİNE KORUYUCU ÇEŞİTLERİ Makine koruyucuları özelliklerine ve yapılan işin niteliğine göre çok çeşitlenmektedir. Sabit koruyucular Kilitlemeli koruyucular Kumanda tipi koruyucular Otomatik koruyucular Yaklaşma koruyucular Ayarlanabilir koruyucular Kendi kendine ayarlanabilen koruyucular

25 MAKİNE KORUYUCU ÇEŞİTLERİ Durdurma veya Ters Döndürme sistemi -Mekanik durdurma sistemi -Foto Elektrik durdurma sistemi -Basınca duyarlı taban -Kapasitif ve Ultrasonik aygıtlar İki elle kumanda sistemi Koruyucu tabla Besleme ve çıkarma aygırları

26 MAKİNE KORUYUCU ÇEŞİTLERİ Mekanik engelleme aygıtları -Yatay hareketli tabla -Düşey hareketli tabla Eylemsizlik koruyucu sistemi -Dönmeyi (rotasyonu) algılayan aletler -Zamanlama aygıtları -Gecikmeli anahtarlar -Otomatik geciktirme cıvatası -Elle çalışan geciktirme cıvatası

27 MAKİNE KORUYUCULARINDA OLMASI GEREKENLER Etkin olmalıdır. Tehlike alanına girmeyi kesin olarak önlemelidir. Çalışmayı zorlaştırmamalıdır. Kullanışlı olmalıdır. İşe uygun olmalıdır. Tezgâhın bir parçası olmalıdır. Fazla bakım istememelidir. Bakımı güçleştirmemelidir. Karmaşık olmamalı, az parçalı olmalıdır.

28 MAKİNE KORUYUCULARIN MEVZUATTAKİ YERİ Makine koruyucularının ulusal bağlamda mevzuatımızda ilk defa yer alması 1971 senesinde yürürlüğe girmiş olan 1475 sayılı İş Kanunu dayanak gösterilerek 4/12/1973 tarihinde yürürlüğe giren İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü'dür. Daha sonra 1475 sayılı İş Kanunu na bağlı olarak çıkan ve 17/05/1983 tarihinde sayılı resmi gazetede yayımlanan Makine Koruyucuları Yönetmeliği"nde gerçekleşmiştir. Makine Koruyucuları Yönetmeligi22/05/2003 tarihinde 4857 sayılı İş Kanunu nun yürürlüge girmesi ile 1475 sayılı İş Kanunu yürürlükten kalktığı için bu kanuna baglı olarak yürürlükten kalkmıştır.

29 etmektedir. MAKİNE KORUYUCULARIN MEVZUATTAKİ YERİ 4857 sayılı İş Kanununa baglı olarak 11/02/2004 yılında Resmi Gazete de yayımlanan İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Sartları Yönetmeligi nde makine koruyucularının kullanımına dair hükümler yer almaktadır. 20/06/2012 tarihinde 6331 sayılı İş Saglıgı ve Güvenligi Kanunu nun yürürlüge girmesi ile mevcut yönetmeliklerin dayandırıldığı 4857 sayılı kanunun 77 ve 78. maddeleri yürürlükten kaldırılmıştır. Ancak 6331 sayılı kanunda yer alan Geçici Madde 2 de yer alan 4857 sayılı Kanunun 77 nci, 78 inci, 79 uncu, 80 inci, 81 inci ve 88 inci maddelerine göre yürürlüge konulan yönetmeliklerin bu Kanuna aykırı olmayan hükümleri, bu Kanunda öngörülen yönetmelikler yürürlüge girinceye kadar uygulanmaya devam olunur. ibaresi ile mevcut yönetmelikler uygulanmaya devam

30 MAKİNE KORUYUCULARIN MEVZUATTAKİ YERİ Bunların yanı sıra 3840 sayılı Türk Standardı olan ve Haziran/1984 de Makinelerde İş Kazalarına Karsı Genel Güvenlik Kuralları isimli standartta makine koruyucularının tipleri, seçimi, tasarımı ve bakımına dair hususlar belirtilmiş ve tipik uygulama örnekleri verilmiştir.