SERMAYE PİYASASI (DERS NOTU)

Transkript

1 1 SERMAYE PİYASASI (DERS NOTU) (Üçüncü Bölüm) Prof. Dr. İSMAİL MAZGİT DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ İKTİSAT BÖLÜMÜ

2 Bölüm 3 Sayfa 2 SERMAYE PİYASASI KURUMLARI

3 Bölüm 3 Sayfa 3 Sermaye Piyasası Kanunu ile sermaye piyasası kurumu olarak kabul edilen ve belli başlıları aşağıda ana hatlarıyla ele alınmış olan kurumlar şunlardır: Yatırım kuruluşu (aracı kurumlar, bankalar vb.) Kolektif yatırım kuruluşları (yatırım fonları ve yatırım ortaklıkları) Sermaye piyasasında faaliyette bulunacak bağımsız denetim, değerleme ve derecelendirme kuruluşları Portföy yönetim şirketleri Konut finansmanı fonları İpotek finansmanı kuruluşları Varlık finansmanı fonları Merkezi takas kuruluşları Varlık kiralama şirketleri Veri depolama kuruluşları Merkezi saklama kuruluşları Kuruluş ve faaliyet esasları Kurul tarafından belirlenen diğer sermaye piyasası kurumları Bu kurumların bazıları yatırım hizmetlerinde yer alırken, bazıları da yan hizmetleri gerçekleştirmektedir.

4 Bölüm 3 Sayfa 4 Yatırım kuruluşu kavramı aracı kurumlar ve bankaları kapsar. Bankalar ise mevduat ve kalkınma bankaları ile kalkınma ve yatırım bankalarını kapsayan bir ifadedir. Sermaye piyasası faaliyetleri açısından mevduat ve katılım bankaları arasında fark yoktur. Aynı şekilde kalkınma ve yatırım bankaları arasında da sermaye piyasası faaliyetleri açısından fark yoktur. Bankacılık sektörüyle ilgili yetkili otoritenin BDDK olmasına karşılık, bankalar kendi sermaye piyasası araçlarını ihraç etmeleri ve sermaye piyasası faaliyetlerinde bulunmaları halinde SPK düzenlemelerine uyum göstermek zorundadırlar. ARACI KURUMLAR Aracı kurum, sermaye piyasası araçlarıyla alım satım aracılığı ve halka arz aracılığı faaliyetlerini gerçekleştirilmek üzere Kurul tarafından yetkilendirilen yatırım kuruluşudur.

5 Bölüm 3 Sayfa 5 ARACI KURUMLARDA SINIFLANDIRMA Aracı kurumlar yürütebilecekleri faaliyetler dikkate alınarak üç farklı gruba ayrılmışlardır. Dar yetkili aracı kurum: Kurulun yatırım hizmetleri ve faaliyetleri ile yan hizmetlere ilişkin esaslar ile ilgili düzenlemeleri uyarınca emir iletimine aracılık ve/veya yatırım danışmanlığı faaliyetlerinden herhangi birini veya tamamını yürütecek olan aracı kurumdur. Kısmi yetkili aracı kurum: Kurulun yatırım hizmetleri ve faaliyetleri ile yan hizmetlere ilişkin esaslar ile ilgili düzenlemeleri uyarınca işlem aracılığı, en iyi gayret aracılığı faaliyeti, sınırlı saklama hizmeti ve/veya portföy yöneticiliği faaliyetinden herhangi birini veya tamamını yürütecek olan aracı kurumdur.

6 Bölüm 3 Sayfa 6 Geniş yetkili aracı kurum: Kurulun yatırım hizmetleri ve faaliyetleri ile yan hizmetlere ilişkin esaslar ile ilgili düzenlemeleri uyarınca portföy aracılığı faaliyeti, genel saklama hizmeti ve/veya aracılık yüklenimi faaliyetinden herhangi birini veya tamamını yürütecek olan aracı kurumdur. Aracı kurumların yürütebilecekleri faaliyetleri kısıtlayan bu sınıflandırma, kurumların farklı riskler üstlenmeleri nedeniyle, asgari özsermaye kuralına da bağlanmıştır. Dar yetkili aracı kurumların TL, kısmi yetkili aracı kurumların TL ve geniş yetkili aracı kurumların TL asgari özsermaye sahibi olmaları gerekmektedir. ARACI KURUMLARIN KURULUŞ ŞARTLARI (a) Anonim ortaklık şeklinde kurulmaları, (b) Paylarının tamamının nama yazılı olması, (c) Paylarının nakit karşılığı çıkarılması, (ç) Kuruluş sermayelerinin Kurulun sermaye yeterliliği ile ilgili düzenlemeleri uyarınca geniş yetkili aracı kurumlar için

7 Bölüm 3 Sayfa 7 aranan asgari özsermaye tutarının altında olmamak kaydıyla Kurulca belirlenecek tutardan az olmaması, (d) Esas sözleşmelerinin Kanun ve ilgili düzenlemelerde yer alan hükümlere uygun olması, (e) Kurucularının Kanunda ve ilgili düzenlemelerde belirtilen şartları haiz olması, (f) Ortaklık yapısının şeffaf ve açık olması gerekir. ARACI KURUMLARDA PAY DEVRİ Aracı kurumlarda bir ortağın payının %10, %20, %33 ve %50 oranlarının üstüne çıkması veya altına düşmesi sonucunu doğuracak pay devirleri Kurulun iznine tabidir. ARACI KURUMLARIN MERKEZ DIŞI ÖRGÜTLERİ Aracı kurumların merkez dışı örgütleri şube ve irtibat bürolarından oluşur. Daha önceki düzenlemelerde yer alan aracı kurumlarla bankalar arasındaki acentelik düzenlemesi yürürlükten kaldırılmıştır. Yeni düzenlemeler kapsamında bankaların

8 Bölüm 3 Sayfa 8 sermaye piyasası araçlarına ilişkin aracılık faaliyetleri emir iletimine aracılık şeklinde gerçekleştirilebilecektir. Aracı kurumların yurtdışı faaliyetleri de, şube ve irtibat bürosu açmak veya ilgili ülkenin yetkili otoritesinden faaliyet izni almış bir kuruluş ile sözleşme akdetmek yoluyla gerçekleştirilebilir.

9 Bölüm 3 Sayfa 9 SERMAYE PİYASASI FAALİYETLERİ

10 Bölüm 3 Sayfa 10 Sermaye piyasası faaliyetleri, 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu nda, sermaye piyasası kurumlarının bu Kanun kapsamındaki faaliyetleri, bu Kanun kapsamına giren yatırım hizmetleri ve faaliyetleri ile bunlara ek olarak sunulan yan hizmetlerden oluşur şeklinde tanımlanmıştır. Bu tanım kapsamında belirlenen ve belli başlıları aşağıda ana hatlarıyla ele alınmış olan sermaye piyasası faaliyetleri, Yatırım Hizmetleri ve Faaliyetleri ile Yan Hizmetler olarak gruplandırılmıştır. Kuruldan izin almak kaydıyla yapılabilecek yatırım hizmetleri ve faaliyetleri: - Sermaye piyasası araçlarıyla ilgili emirlerin alınması ve iletilmesi, - Sermaye piyasası araçlarıyla ilgili emirlerin müşteri adına ve hesabına veya kendi adına ve müşteri hesabına gerçekleştirilmesi, - Sermaye piyasası araçlarının kendi hesabından alım ve satımı, - Bireysel portföy yöneticiliği, - Yatırım danışmanlığı,

11 Bölüm 3 Sayfa 11 - Sermaye piyasası araçlarının halka arzında yüklenimde bulunularak satışa aracılık, - Sermaye piyasası araçlarının halka arzında yüklenimde bulunmaksızın satışa aracılık, - Çok taraflı alım satım sistemlerinin ve borsa dışı diğer teşkilatlanmış pazar yerlerinin işletilmesi - Sermaye piyasası araçlarının müşteri namına saklanması ve yönetimi, - Kurulca belirlenecek diğer hizmet ve faaliyetlerde bulunulması. Yatırım kuruluşlarının yetkili oldukları yatırım hizmet ve faaliyetlerine bağlı olarak yapabilecekleri yan hizmetler: - Sermaye piyasaları ile ilgili danışmanlık hizmetleri sunulması, - Yatırım hizmetleri ve faaliyetleri ile sınırlı olarak kredi ya da ödünç verilmesi ve döviz hizmetleri sunulması, - Sermaye piyasası araçlarına ilişkin işlemlerle ilgili yatırım araştırması ve finansal analiz yapılması veya genel tavsiyede bulunulması, - Aracılık yükleniminin yürütülmesi ile ilgili hizmetlerin sunulması,

12 Bölüm 3 Sayfa 12 - Borçlanma veya başka yollardan finansman sağlanmasında aracılık hizmeti sunulması, - Servet yönetimi ve finansal planlama yapılması, - Kurulca belirlenecek diğer hizmet ve faaliyetlerde bulunulması. ALIM SATIM ARACILIĞI FAALİYETİ Aracılık faaliyeti emir iletimine aracılık, işlem aracılığı ve portföy aracılığı olarak üç farklı şekilde düzenlenmektedir. EMİR İLETİMİNE ARACILIK Emir iletimine aracılık, müşterilerden sermaye piyasası araçlarına ilişkin emirlerin alınması ve emri gerçekleştirecek diğer aracı kurum, banka veya ilgili yabancı ülkenin yetkili otoritesinden faaliyet izni almış bir kuruluşa iletilmesidir.

13 Bölüm 3 Sayfa 13 Emir iletimine aracılık faaliyetini SPK dan izin almak kaydıyla, aracı kurumlar ve bankalar yürütebilirler. Ancak bankalar, kaldıraçlı alım satım işlemlerinde aracılık yapamazlar. İŞLEM ARACILIĞI FAALİYETİ İşlem aracılığı faaliyeti, müşterilerin sermaye piyasası araçlarıyla ilgili alım satım emirlerinin müşteriler adına ve hesabına veya kendi adına ve müşteri hesabına (a) borsalar veya teşkilatlanmış diğer pazar yerlerine, (b) kendi portföyünden müşteri alım satım emirlerini karşılamak üzere yetkilendirilmiş banka ve aracı kurumlara (c) kaldıraçlı işlemler hariç olmak üzere, ilgili ülkenin yetkili otoritesinden faaliyet izni almış yurt dışında yerleşik bir kuruluşa iletilmek suretiyle gerçekleştirilmesidir. Yatırım kuruluşlarının işlem aracılığı faaliyetlerinden hangilerini gerçekleştirebilecekleri aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi düzenlenmiştir.

14 Bölüm 3 Sayfa 14 Menkul kıymet Türev araç Pay Diğer Kaldıraçlı işlemler hariç türev araçlar (Borsaya veya portföy aracısına iletilmek üzere) Kaldıraçlı işlemler Aracı Kurum Yapabilir Yapabilir Yapabilir Yapabilir Mevduat ve Katılım Bankası Yapamaz Yapabilir Yapabilir (pay endekslerine veya Yapamaz paya dayalı olanlar hariç) Kalkınma ve Yatırım Bankası Yapamaz Yapabilir Yapabilir (pay endekslerine veya paya dayalı olanlar hariç) Yapamaz PORTFÖY ARACILIĞI FAALİYETİ Portföy aracılığı faaliyeti, yatırım kuruluşlarının, müşterilerinin alım satım emirlerini karşı taraf olarak yani kendi portföyünden gerçekleştirmelerini ifade etmektedir. Alım satıma aracılığın bu türünde yatırım kuruluşu müşterinin emrini

15 Bölüm 3 Sayfa 15 borsa veya başka bir yatırım kuruluşuna iletmeden işlemin karşı tarafı kendi olmaktadır. Yatırım kuruluşlarının portföy aracılığı faaliyetlerinden hangilerini gerçekleştirebilecekleri aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi düzenlenmiştir. Menkul kıymet Türev araç Kaldıraçlı işlemler Pay Diğer hariç türev araçlar (tezgâh üstü piyasada gerçekleştirilmek üzere) Kaldıraçlı işlemler Aracı Kurum Yapabilir Yapabilir Yapabilir Yapabilir Yapamaz Yapabilir Yapabilir Yapamaz Mevduat ve Katılım (paya dayalı olanlar hariç, Bankası pay endekslerine dayalı dahil) Kalkınma ve Yatırım Bankası Yapamaz Yapabilir Yapabilir (paya dayalı olanlar hariç, pay endekslerine dayalı dahil) Yapamaz

16 HALKA ARZA ARACILIK Bölüm 3 Sayfa 16 Menkul kıymetlerin halka arzı ihraççı ile halka arza aracılık yetkisine sahip bir yatırım kuruluşu veya yatırım kuruluşları konsorsiyumu ile halka arza aracılık sözleşmesi imzalanarak gerçekleştirilmesi zorunludur. SPK tarafından belirlenen prosedüre uygun olarak ihraç edilmiş menkul kıymetlerin halka arzına aracı kurumlar ve mevduat kabul etmeyen bankalar aracılık yapabilirler. Ticari bankaların halka arza aracılık işlemlerinde yer alması, acentelik sözleşmesi çerçevesinde mümkündür. Halka arza aracılık en iyi gayret aracılığı ve aracılık yüklenimi yöntemlerinden biriyle yapılır.

17 EN İYİ GAYRET ARACILIĞI Bölüm 3 Sayfa 17 Halka arz edilecek sermaye piyasası araçlarının izahnamede gösterilen satış süresi içinde satılmasını, satılamayan kısmın ise ihraççıya (satışı yapana) iadesini veya bunları daha önce satın almayı taahhüt etmiş üçüncü kişilere satılmasını ifade eder. ARACILIK YÜKLENİMİ Aracı kuruluş tarafından ihraççı şirkete halka arz edilecek sermaye piyasası araçlarının tamamının veya belli bir kısmının satılacağı taahhüt edilmesidir. Bakiyeyi yüklenim ve tümünü yüklenim şeklinde başlıca iki tür bulunmakla birlikte taahhüt kısmi olarak da gerçekleştirilebilir.

18 Bölüm 3 Sayfa 18 Tümünü Yüklenim: Halka arz edilecek sermaye piyasası araçlarının bedelinin, satışın başlamasından önce tam ve nakden ödenmek suretiyle tamamının satın alınarak halka satılmasıdır. Kısmen Tümünü Yüklenim: Halka arz edilecek sermaye piyasası araçlarının bedelinin, satışın başlamasından önce tam ve nakden ödenmek suretiyle bir kısmının satın alınarak halka satılmasıdır. Bakiyeyi Yüklenim: Sermaye piyasası araçlarının halka arz yoluyla satılmasının ve satılamayan kısmının tamamının bedeli satış süresi sonunda tam ve nakden ödenerek satın alınmasının ihraççıya karşı taahhüt edilmesidir. Kısmen Bakiyeyi Yüklenim: Halka arz edilecek sermaye piyasası araçlarının halka arz yoluyla satılmasının ve satılamayan kısmının bir bölümünün bedeli satış süresi sonunda tam ve nakden ödenerek satın alınacağının ihraççıya karşı taahhüt edilmesidir.

19 PORTFÖY YÖNETİCİLİĞİ Bölüm 3 Sayfa 19 Portföy yöneticiliği finansal varlıklardan oluşan portföylerin, her bir müşteri adına, müşterilerle yapılacak portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde maddi bir menfaat sağlamak üzere vekil sıfatıyla yönetilmesidir. Portföy yöneticiliği bireysel portföy yöneticiliği ve kolektif portföy yöneticiliği faaliyetlerinden oluşur. Bireysel ve kolektif portföy yöneticiliği faaliyetleri, hizmeti alan yatırımcıların niteliği kapsamında yapılan bir ayrımdır. Ayrıca alt portföy yöneticiliği faaliyeti de söz konusudur. BİREYSEL PORTFÖY YÖNETİCİLİĞİ FAALİYETİ Bireysel portföy yöneticiliği; kolektif yatırım kuruluşlarının portföyleri hariç olmak üzere, finansal varlıklardan oluşan portföylerin, her bir müşteri adına, doğrudan veya dolaylı bir menfaat sağlamak üzere vekil sıfatıyla yönetilmesidir.

20 Bölüm 3 Sayfa 20 Bireysel portföy yöneticiliği, müşterilerin mali durumuna, risk-getiri tercihlerine ve yatırım süresine uygun portföyler oluşturulması ve yönetilmesi, söz konusu portföylerin takip edilmesi ve müşterinin Kurulun ilgili düzenlemeleri uyarınca bilgilendirilmesi hizmetini kapsar. Bireysel portföy yöneticiliği faaliyeti, Kuruldan izin almak kaydıyla aracı kurumlar, yatırım ve kalkınma bankaları ile portföy yönetim şirketleri tarafından yapılabilir. Bireysel portföy yöneticiliği yapabilecek aracı kurumların kısmi yetkili veya geniş yetkili aracı kurum olması gerekmektedir. KOLEKTİF PORTFÖY YÖNETİCİLİĞİ FAALİYETİ Kolektif portföy yöneticiliği, imzalanan portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde, müşterilere ait portföylerin her bir müşteri adına maddi bir menfaat sağlamak üzere vekil sıfatıyla yönetilmesidir. Kolektif yatırım kuruluşları yatırım fonları ve yatırım ortaklarından oluşur.

21 Bölüm 3 Sayfa 21 Kolektif portföy yöneticiliği faaliyeti portföy yönetim şirketleri tarafından yürütülür. ALT PORTFÖY YÖNETİCİLİĞİ FAALİYETİ Alt portföy yöneticiliği, yapılacak bir sözleşme çerçevesinde, yetkili bir kuruluş tarafından yönetilen portföyün belirli bir kısmının veya tamamının hizmet verilen kuruluşun müşterileri ile doğrudan sözleşme imzalanmaksızın yönetilmesi faaliyetidir. YATIRIM DANIŞMANLIĞI FAALİYETİ Yatırım danışmanlığı, yetkili yatırım kuruluşunun, yatırımcı talebi doğrultusunda veya yatırımcı talebi olmaksızın sermaye piyasası araçları ile bunları ihraç eden ortaklık ve kuruluşlar hakkında, belli bir kişiye veya mali durumları, risk ve getiri

22 Bölüm 3 Sayfa 22 tercihleri benzer nitelikteki bir gruba yönelik olarak yönlendirici nitelikte yorum ve tavsiyelerde bulunması faaliyetidir. Genel yatırım tavsiyeleri ile finansal bilgi sunulması yatırım danışmanlığı kapsamında değildir. Yatırım danışmanlığı faaliyeti, Kuruldan izin almak kaydıyla aracı kurumlar, yatırım ve kalkınma bankaları ile portföy yönetim şirketleri tarafından yapılabilir. Yetkili kuruluşlar, müşterileriyle, yatırım danışmanlığı faaliyetinin ilkelerini de içerecek şekilde bir yatırım danışmanlığı çerçeve sözleşmesi imzalamaları gerekmektedir. REPO TERS REPO FAALİYETİ Mülga 2499 sayılı kanunda bir sermaye piyasası faaliyeti olarak tanımlanmış olan repo ve ters repo işlemleri, 6362 sayılı yeni kanunda yatırım hizmet ve faaliyetleri ile yan hizmetler kapsamında sayılmamıştır. Bu nedenle Kurul un tarih ve

23 Bölüm 3 Sayfa 23 35/1256 sayılı kararı ile Kurul dan daha önce alınmış olan tüm repo-ters repo yetki belgeleri geçersiz sayılmıştır. Bununla birlikte aynı ilke kararında aracı kurumların ve bankaların repo ve ters repo işlemlerini yapmaya devam edebilecekleri belirtilmiştir tarihinde SPK tarafından bir tebliğ ve BDDK tarafından bir yönetmelik yayınlanmıştır. Böylece repo ve ters repo faaliyeti düzenlenmiştir. Repo ve ters repo işlemi yapmak isteyen aracı kurumların, asgari olarak işlem aracılığı veya portföy aracılığı faaliyet iznine sahip olması zorunludur. Aracı kurumlar tarafından repo ve ters repo işlemlerine başlamadan önce Kurula bildirim yapılır. Repo, finansal araçların geri alma taahhüdü ile satımıdır. Ters Repo, finansal araçların geri satma taahhüdü ile alımıdır. Repo ve ters repo işlemlerine konu olabilecek finansal araçlar şunlardır:

24 Bölüm 3 Sayfa 24 (1) a) Devlet tahvili, hazine bonosu, gelire endeksli senet ve gelir ortaklığı senetleri dahil olmak üzere yurt içinde veya yurt dışında ihraç edilmiş kamu borçlanma araçları, 28/3/2002 tarihli ve 4749 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun çerçevesinde kurulan varlık kiralama şirketleri tarafından yurt içinde veya yurt dışında ihraç edilen kira sertifikaları. b) TCMB tarafından ihraç edilen likidite senetleri. c) Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, kamu iktisadi kuruluşları, mahalli idareler ve bunlarla ilgili idare, işletme ve kuruluşların Kanun uyarınca ihraç ettikleri borçlanma araçları. ç) Bankalar tarafından ihraç edilenler de dahil olmak üzere yurt içinde veya yurt dışında Türkiye de yerleşik ihraççılar tarafından ihraç edilmiş borçlanma araçları.

25 Bölüm 3 Sayfa 25 d) Türkiye de yerleşik ihraççılar tarafından yurt içinde veya yurt dışında ihraç edilmiş kira sertifikaları. e) Türkiye de yerleşik ihraççılar tarafından yurt içinde veya yurt dışında ihraç edilmiş varlığa dayalı menkul kıymetler, varlık teminatlı menkul kıymetler, ipoteğe dayalı menkul kıymetler ve ipotek teminatlı menkul kıymetler. f) Borsa İstanbul A.Ş. tarafından Borsa İstanbul A.Ş. pazarlarında repo ve ters repo işlemlerine konu olmak üzere belirlenen paylar. (2) Birinci fıkranın (ç), (d) ve (e) bentlerinde yer alan finansal araçlardan, yalnızca yurt içinde ya da yurt dışındaki borsalarda veya teşkilatlanmış diğer pazar yerlerinde işlem görenler, repo ve ters repo işlemlerine konu olabilir.

26 Bölüm 3 Sayfa 26 KALDIRAÇLI ALIM SATIM İŞLEMLERİ 2011 yılında yapılan düzenleme çerçevesinde, sermaye piyasası faaliyetleri kapsamına alınan kaldıraçlı alım satım işlemleri, SPK tarafından yetkilendirilmiş aracı kurumlar tarafından yerine getirebilir. Kaldıraçlı işlem, yatırılan teminat tutarı karşılığında, döviz ve kıymetli madenler ile Kurulca belirlenecek diğer varlıkların kaldıraçlı olarak elektronik ortamda oluşturulmuş bir platformda alım satımı işlemlerini kapsar. Kaldıraçlı işlemlerde kaldıraç oranı, işlem yapmak için yatırılan teminat tutarı karşılığında alınabilecek pozisyon tutarını gösteren orandır. Kaldıraçlı işlemlerde uygulanacak kaldıraç oranı 100:1 i geçemez. Kurul gerekli gördüğü hallerde bu oranı değiştirme ve varlık bazında kaldıraç oranı belirleme yetkisini haizdir.

27 Bölüm 3 Sayfa 27 Bu işlemlerde müşterilere uygulanacak kaldıraç oranı 100:1 i aşmamak kaydıyla yatırım kuruluşları ile müşteriler arasında imzalanacak çerçeve sözleşmede serbestçe belirlenir. Söz konusu oranın daha sonra değiştirilebilmesi için tarafların yazılı onayı gereklidir. Kaldıraçlı işlemlerde teminat olarak yalnızca nakit olarak Türk Lirası veya TCMB tarafından günlük alım satım kurları ilan edilen yabancı para birimleri döviz kabul edilir. Kurul gerekli gördüğü hallerde müşteri bazında farklı kıymetlerin teminat olarak kabul edilmesini isteyebilir. Aşağıda belirtilen iş ve işlemler kaldıraçlı işlem kapsamında değildir: (a) Kaldıraçlı alım satım işlemlerine konu edilebilecek varlıkların fiziki alım satımı. (b) Bankalar arasında yapılan işlemler ile bankalar tarafından aracı kurumlara likidite sağlanması amacıyla yapılan işlemler.

28 Bölüm 3 Sayfa 28 SERMAYE PİYASASI ARAÇLARININ BİRİNCİL PİYASADA SATIŞI

29 Bölüm 3 Sayfa 29 İhraç: Sermaye piyasası araçlarının ihraççılar tarafından çıkarılıp, halka arz edilerek veya halka arz edilmeksizin satışıdır. Halka Arz: Sermaye piyasası araçlarının satın alınması için her türlü yoldan yapılan genel bir çağrıyı ve bu çağrı devamında gerçekleştirilen satıştır. Bireysel Yatırımcı: Nitelikli yatırımcı tanımı dışındaki gerçek ve tüzel kişilerdir. Nitelikli Yatırımcı: Yerli ve yabancı yatırım fonları, emeklilik fonları, yatırım ortaklıkları, aracı kurumlar, bankalar, sigorta şirketleri, portföy yönetim şirketleri, ipotek finansmanı kuruluşları, emekli ve yardım sandıkları, vakıflar, kamuya yararlı dernekler ile nitelikleri itibarıyla bu kurumlara benzer olduğu Kurulca belirlenecek diğer yatırımcılar ve sermaye piyasası araçlarının ihraç tarihi itibarıyla en az 1 milyon TL tutarında Türk ve/veya yabancı para ve sermaye piyasası aracına sahip olan gerçek veya tüzel kişilerdir.

30 Bölüm 3 Sayfa 30 HALKA ARZ EDİLMEKSİZİN SATIŞ Sermaye piyasası araçlarının halka arz edilmeksizin satışı yapılacaksa, bu satış, (a) Tahsisli olarak satış, (b) Nitelikli yatırımcılara satış yöntemlerinden biriyle yapılabilir. Tahsisli satış, sermaye piyasası araçlarının doğrudan yurt dışında ve/veya yurt içinde yerleşik kişilere borsa dışında tahsisli olarak ya da borsada toptan satışıdır. Payların ikincil piyasa işlemleri hariç olmak üzere, tahsisli olarak satılan sermaye piyasası araçlarını belirli bir anda elinde bulunduran yatırımcıların sayısının yüz elliyi geçmemesi esastır. Nitelikli yatırımcı, Kurulun yatırım kuruluşlarına ilişkin düzenlemelerinde tanımlanan ve talebe dayalı olarak profesyonel kabul edilenler de dâhil profesyonel müşterileri kapsar. Nitelikli yatırımcılara yapılacak satışlar, yalnızca bu

31 Bölüm 3 Sayfa 31 yatırımcılara yönelik bir çağrıda bulunulması ve/veya nitelikli yatırımcıların önceden belirlenmesi suretiyle gerçekleştirilebilir. Sermaye piyasası araçlarının nitelikli yatırımcılara satışında, yatırımcı sayısı yönünden bir kısıtlama uygulanmaz. Nitelikli yatırımcılara satılmak üzere ihraç edilen sermaye piyasası araçları, borsa düzenlemeleri çerçevesinde yalnızca nitelikli yatırımcılar arasında alınıp satılmak üzere borsada işlem görebilir. Tahsisli olarak satılmak üzere ihraç edilen sermaye piyasası araçlarının ise borsada işlem görmemesi esastır. Yukarıdaki tanımlardan da anlaşılacağı gibi tahsisli satış ve nitelikli yatırımcılara satış, halka arz işlemi olmayıp, bir ihraç işlemidir.

32 Bölüm 3 Sayfa 32 HALKA ARZ YOLUYLA SATIŞ Halka arz, sermaye piyasası araçlarının satın alınması için her türlü yoldan yapılan genel bir çağrıyı ve bu çağrı devamında gerçekleştirilen satışı ifade eder. Sermaye piyasası araçlarının halka arz yoluyla satış süresi iki iş gününden az, yirmi iş gününden fazla olmamak üzere ihraççı ve/veya halka arz eden tarafından serbestçe belirlenir. Bu bölümde ele alınacak satış yöntemleri hisse senetlerinin halka arzına yönelik olarak ele alınacak olmakla birlikte, diğer sermaye piyasası araçları için de aynı yöntemler geçerlidir. Halka arz edilecek sermaye piyasası araçlarının satışında aşağıdaki satış yöntemlerinden biri kullanılabilir.

33 Bölüm 3 Sayfa 33 Talep Toplama Yöntemi: Yatırımcıların satışa sunulan sermaye piyasası araçlarına ilişkin taleplerinin toplanarak bu taleplerin değerlendirilmesi sonucunda satışa sunulan sermaye piyasası araçlarının yatırımcılar arasında dağıtıma tabi tutulmasıdır. Talep Toplamaksızın Satış Yöntemi: Sermaye piyasası araçlarının bizzat ihraççı tarafından ya da aracı kuruluş vasıtasıyla belirli bir fiyat tespit edilerek, yatırımcılardan talep toplamaksızın, halka arz yoluyla satışıdır. Borsada Satış Yöntemi: Sermaye piyasası araçlarının Borsa İstanbul un düzenlemeleri çerçevesinde borsada satışa sunulmasıdır. YATIRIMCI GRUPLARA TAHSİSAT Belli yatırımcı gruplarına, halka arz edilecek sermaye piyasası araçlarının bir bölümünün tahsis edilmesi mümkündür. Örneğin şirket çalışanlarına, tedarikçilere,

34 Bölüm 3 Sayfa 34 müşterilere, bireysel yatırımcılara, yurtiçi veya yurtdışından kurumsal yatırımcılar gibi. Talep toplama yöntemiyle gerçekleştirilecek halka arzlarda, halka arz edilecek sermaye piyasası aracının, ek satış hakkı hariç olmak üzere, en az % 10 u yurtiçi bireysel yatırımcılara ve % 20 si yurtiçi kurumsal yatırımcılara tahsis edilmek zorundadır. Talep toplama süresinin sonunda her bir yatırımcı grubuna tahsis edilen tutarı karşılayacak kadar talep gelmiş olsun ya da olmasın, izahnamede esasları açıklanmış olmak koşuluyla, yurt içi bireysel ve yurt içi kurumsal yatırımcıların asgari tahsisat oranlarını azaltmamak üzere, yatırımcı grupları için belirlenen tahsisat oranlarında kaydırma yapılabilir. Ancak herhangi bir yatırımcı grubu için izahnamede açıklanan tutarın yüzde yirmisinden daha fazla azaltma yapılamaz.

35 TALEP TOPLAMA YÖNTEMLERİ Bölüm 3 Sayfa 35 Talep toplama yöntemiyle satış, (a) sabit fiyat ile, (b) fiyat teklifi alarak, (c) fiyat aralığı yoluyla yürütülür. Sabit Fiyattan Talep Toplama: Halka arz edilecek sermaye piyasası aracının hisse senedi olması durumunda sabit bir fiyat, borçlanma senetleri olması durumunda sabit bir faiz oranı ihraççı tarafından belirlenir ve yatırımcıların talepleri bu fiyat/faiz oranı üzerinden, halka arza aracılık eden aracı kuruluş tarafından toplanır. Fiyat Teklifiyle Talep Toplama: Fiyat teklifi alma yoluyla talep toplanması durumunda ihraççı tarafından hisse senetleri için en düşük fiyat, borçlanma belgeleri için en yüksek faiz oranı belirlenerek, bu fiyattan daha yüksek (bu faiz oranından daha düşük) talepler toplanır.

36 Bölüm 3 Sayfa 36 Belli Bir Fiyat Aralığından Talep Toplama: Fiyat aralığı yoluyla talep toplanması durumunda ihraççı hisse senetleri için bir alt ve üst fiyat sınırı belirler. Bu durumda tavan fiyat, taban fiyatın yüzde yirmisini aşmayacak şekilde belirlenir. Dağıtım listesinin kesinleşmesinden sonra, ihraç fiyatı ile yatırımcının yatırdığı para arasındaki fark yatırımcıya iade edilir. Talep toplama sırasında yatırımcılar isterlerse, satın alacakları hisse senetlerine bir alt sınır belirleyebilirler. EK SATIŞ Talep toplama sonucunda toplanan kesin talebin satışa sunulan hisse senedi miktarından fazla olması halinde fazla talebin karşılanması amacıyla azami miktarı daha önce belirlenen ve kamuya duyurulan payların dağıtıma tabi tutulacak toplam hisse senedi miktarına ilave edilmesini ifade eder.

37 Bölüm 3 Sayfa 37 Ek satışa konu olan hisse senetleri, ek satış öncesi halka arz edilen hisse senedi miktarının %15 ini aşamaz. Ek satışa konu hisse senetleri, ortaklar tarafından satılabileceği gibi, halka arza aracılık eden aracı kurumlardan biri tarafından ortaklardan ödünç alınarak ödünç alımlı satış yoluyla da satılabilir. DAĞITIM İLKELERİ SABİT FİYATLA TALEP TOPLANMASI HALİNDE Başvuru taleplerinin satışa sunulan sermaye piyasası aracı tutarından az olması halinde bütün talepler karşılanır. Taleplerin satışa sunulan sermaye piyasası aracı tutarından fazla olması durumunda dağıtım şu şekilde gerçekleştirilir: Varsa belirli bir yatırımcı kitlesi için ayrılan kısım hariç olmak üzere, satışa sunulan toplam tutar, talep eden yatırımcı sayısına bölünür ve bu suretle bulunan tutar ve altındaki alım talepleri karşılanır. Kalan

38 Bölüm 3 Sayfa 38 tutar, talebi tamamen karşılanamayan yatırımcı sayısına bölünerek aynı şekilde dağıtılır. Bu şekildeki dağıtım işlemine satışa sunulan sermaye piyasası araçlarının tamamı dağıtılıncaya kadar devam olunur. Dağıtım sonucunda ortaya çıkan miktarlar, miktar konusunda bir alt sınır koyan yatırımcılar açısından gözden geçirilir, ortaya çıkan miktarın bu alt sınır altında kalması halinde yatırımcı isteğine uygun olarak listeden çıkarılır ve bu miktarlar tekrar dağıtıma tabi tutulur. Dağıtım hesaplamalarında küsurat ortaya çıkması durumunda küsurat tam a iblağ edilerek talebi tamamen karşılanamayan yatırımcılar arasında yönetim kurulunun veya hissedarın uygun gördüğü şekilde dağıtım yapılır.

39 Bölüm 3 Sayfa 39 Dağıtım Örneği 1 Yatırımcı Sayısı Talep Miktarı Talep Toplamı Kümülatif Talep Toplam yatırımcı sayısı = 7837 Kümülatif talep: Dağıtılacak hisse sayısı (Arz): Talep arzı aşıyor. Bu durumda yatırımcı başına düşen arz miktarının bulunması gerekir. Toplam arzı yatırımcı sayısına böldüğümüzde, ortalama dağıtım miktarı olarak 128 adet (= /7837) bulunur.

40 Bölüm 3 Sayfa 40 Yatırımcı Sayısı Talep Miktarı Karşılanan Talep Gruba Dağıtım TOPLAM Bu aşamada dağıtım toplamı: Henüz dağıtılmamış hisse toplamı: Bu kalan miktar, talebi kısmen karşılanan yatırımcılara aynı şekilde dağıtılacaktır. Buna göre, talebi kısmen karşılanan yatırımcı sayısı 1954 kişiye henüz dağıtılmamış olan adet hisse senedi dağıtılacağından, ikinci aşamada yatırımcı başına 182 adet (=355628/1954) dağıtım gerçekleştirilecektir. Dağıtım sonuçları aşağıdaki tabloda topluca gösterilmiştir.

41 Bölüm 3 Sayfa 41 Yatırımcı Sayısı Talep Miktarı 1. Aşamada 2. Aşamada Toplamda Karşılanan Talep Gruba Dağıtım Karşılanan Talep Gruba Dağıtım Karşılanan Talep Gruba Dağıtım TOPLAM Dağıtım tamamlandıktan sonra, kendisine yapılan tahsisattan daha yüksek alt sınır belirlemiş olan yatırımcı varsa, bu yatırımcılar listeden çıkarılacak ve bu yatırımcılara ayrılmış olan hisse senetleri, talebi kısmen karşılanan yatırımcılara aynı yöntemle dağıtılacaktır. Bu dağıtım yönteminde küçük miktarlarda talepte bulunan yatırımcıların talepleri daha yüksek oranda karşılanmaktadır.

42 Bölüm 3 Sayfa 42 Dağıtım Örneği 2 (ORANSAL DAĞITIM): Sabit fiyatla veya fiyat aralığı yoluyla talep toplama yönteminin uygulandığı halka arzlarda istenmesi halinde, herhangi bir yatırımcı grubuna tahsis edilmiş bulunan toplam sermaye piyasası aracı miktarının bu gruba gelen toplam talep miktarına bölünmesi ile arzın talebi karşılama oranı bulunur. Söz konusu oran yatırımcıların talep ettikleri tutar ile çarpılarak, her bir yatırımcıya tahsis edilecek sermaye piyasası aracı miktarı bulunur. Yukarıda çözülen örnekte oransal dağıtım yöntemi kullanılmış olsaydı; gelen talep toplamı arzı aştığı için, arzın talebi karşılama oranı hesaplanacak ve böylece talepte bulunan bütün yatırımcılara taleplerinin %62 si (= / ) oranında hisse senedi verilecekti.

43 Bölüm 3 Sayfa 43 FİYAT TEKLİFİ ALMA YOLUYLA TALEP TOPLANMASI HALİNDE DAĞITIM Toplanan teklifler, en yüksek fiyat teklifinden en düşük fiyat teklifine doğru olmak üzere, her fiyat düzeyinde talep edilen miktarlar ile birikimli miktarları gösteren bir tabloya dönüştürülür. Birikimli olarak en çok hisse senedinin satılabildiği fiyat, satış fiyatı olarak belirlenir. Hisse senetlerinin dağıtımında bu fiyatı karşılayan teklifler dikkate alınır. Belirlenen fiyat düzeyinde talep edilen toplam hisse senedi miktarının satışa sunulandan fazla olması durumunda, en yüksek fiyatlı talepten başlamak suretiyle dağıtım işlemi yapılır. Teşekkül eden fiyat seviyesinde birden fazla yatırımcının karşılanamayan talebi olması durumunda, yatırımcılar arasında dağıtım talep miktarı ile orantılı olarak yapılır.

44 Bölüm 3 Sayfa 44 Dağıtım sonucunda ortaya çıkan miktarlar, miktar konusunda alt sınır koyan yatırımcılar açısından gözden geçirilir, ortaya çıkan miktarın bu alt sınırın altında kalması halinde yatırımcı isteğine uygun olarak listeden çıkarılır ve bu miktarlar tekrar dağıtıma tabi tutulur. Dağıtım hesaplamalarında küsurat ortaya çıkması durumunda küsurat tama iblağ edilerek talebi tamamen karşılanamayan yatırımcılar arasında ihraççı veya hissedarın uygun gördüğü şekilde dağıtım yapılır. Dağıtım Örneği 3 XYZ AŞ nin sermayesini nominal olarak TL artıracağını ve artırılan sermayeyi temsil eden hisse senetlerinin 7,50 TL taban fiyatla ve fiyat teklifi alma yoluyla halka arz edildiğini, gelen tekliflerin de aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi olduğunu varsayalım. Bu durumda hisse senetlerinin ihraç fiyatı (halka arz fiyatı) ne olacaktır?

45 Bölüm 3 Sayfa 45 İhraççı şirket olabildiğince yüksek fiyattan hisse senetlerinin halka arzını gerçekleştirmeyi amaçlar. Ancak daha yüksek fiyat daha az hisse senedi arzı anlamına gelecektir. Bu nedenle yüksek fiyatlı tekliflere öncelik verecek şekilde bir sıralamanın yapılması yoluna gidilir. Yalnızca, gelen en yüksek fiyatlı teklifin kabul edilmesi durumunda halka arz edilebilecek hisse senedi sayısı ile sınırlıdır. Bu istenen bir durum olmadığından daha düşük fiyatlı tekliflerin de kabul edilmesi uygun olacaktır. Dolayısıyla halka arz edilecek hisse senedi sayısını buluncaya kadar daha düşük fiyatlı teklifler kabul edilerek 7,90 TL düzeyine kadar inilecektir.

46 Yatırımcı Sayısı Fiyat Teklifi Bu Fiyattan Talep Toplamı Bölüm 3 Sayfa 46 Kümülatif Talep 150 8, , , , , , , , , , , (=1,15 milyon /1,20 milyon) hisse senedi verilecektir. İhraç fiyatının 7,90 olarak belirlenmesi ile halka arz edilen hisse senetlerinin tümünün satılması mümkün olacaktır. Bu fiyat düzeyinde gelen talep 1,2 milyon adettir. Oysa bu fiyat düzeyine gelindiğinde satılabilecek hisse senedi miktarı 1,15 milyon adet kalmıştır (=5 milyon - 3,85 milyon). Bu durumda, 7,90 TL düzeyinde gelen teklifler oransal dağıtım yöntemine göre karşılanacak ve bu fiyat düzeyinde talepte bulunan yatırımcılara taleplerinin %95 i kadar

47 Bölüm 3 Sayfa 47 Daha düşük fiyatlı tekliflerin sahipleri hisse senedi alamayacaklardır. İhraç fiyatı olan 7,90TL olarak belirlendiği için, daha yüksek fiyat teklif etmiş olan yatırımcılar da 7,90 TL den hisse senetlerini alacaklardır.

48 Bölüm 3 Sayfa 48 BORSA İSTANBUL A.Ş. (BİAŞ)

49 Bölüm 3 Sayfa 49 Borsa İstanbul A.Ş. (BİAŞ), Türkiye deki menkul kıymet işlemlerinin yapıldığı tek borsa niteliğindedir. 30 Aralık 2012 tarihinde 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile kurulmuştur. BİAŞ öncesinde menkul kıymet borsası olarak İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (1985 yılında kurulmuş olup, ilk işlemler tarihinde hisse senetlerinin alım satımıyla başlamıştır), kıymetli madenler ve kıymetli taşlar borsası olarak İstanbul Altın Borsası, vadeli işlemler borsası olarak Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOBAŞ) faaliyet göstermekteydi. BİAŞ ın kurulmasıyla bu üç borsa tek çatı altında toplanmış oldu. BİAŞ bünyesinde dört piyasa bulunmaktadır: 1) Pay Piyasası, 2) Borçlanma Araçları Piyasası, 3) Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası, 4) Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası.

50 Bölüm 3 Sayfa 50 Genel olarak bütün borsalarda olduğu gibi BİAŞ da da, işlemler üyeler eliyle yürütülmektedir. Borsa üyesi olmayan kişi veya kuruluşlar borsada işlem yapamazlar. BİAŞ da işlem yapabilecek aracı kuruluşların Sermaye Piyasası Kurulundan menkul kıymetlerin alım satımına aracılık yetki belgesi almış olmaları gerekir. Bu kuruluşlar: - yatırım ve kalkınma bankaları, - ticari bankalar, - aracı kurumlardır. BİAŞ PAY PİYASASI (Hisse senetleri piyasası) 26 Aralık 1985 tarihinde faaliyete geçen İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nda ilk hisse senedi işlemleri, 3 Ocak 1986 tarihinde gerçekleşmiştir. Başlangıçta, 36 Borsa Üyesinin işlem yapma yetkisine sahip olduğu piyasada, 41 anonim şirketin hisse senedi işlem görmekteydi.

51 PAY PİYASASISININ YAPISI Bölüm 3 Sayfa 51 Pay Piyasasında bulunan pazarlar şunlardır: Yıldız Pazar: Halka açık piyasa değeri 100 M TL nin üstünde olan şirketler yada BIST100 kapsamındaki şirketlerin Borsa İstanbul bünyesinde işlem görebileceği pazardır. Ana Pazar: Halka açık piyasa değeri 25 milyon TL nin üzerinde ve 100 M TL nin altında olan şirketlerin Borsa İstanbul bünyesinde işlem görebileceği pazardır. 25 M TL kriteri ilk defa halka arz edilen şirketler için geçerlidir ve mevcut şirketler arasında halka açık değeri 25 M TL nin altında olup Ana Pazarda işlem gören şirket olabilir. Gelişen İşletmeler Pazarı: Gelişme ve büyüme potansiyeline sahip, halka açık piyasa değeri 25 M TL nin altında olan şirketlerin Borsa İstanbul bünyesinde

52 Bölüm 3 Sayfa 52 işlem görebileceği pazardır. GİP te 2 yıl süreyle işlem gören şirketler Yıldız ve Ana Pazara geçiş başvurusu yapabilirler. Yakın İzleme Pazarı: Belirli gelişmelerin oluşması halinde Yıldız Pazar, Ana Pazar, Gelişen İşletmeler Pazarı ve Kolektif Yatırım Ürünleri ve Yapılandırılmış Ürünler Pazarı ndan çıkarılan şirketlerin paylarının Borsa İstanbul bünyesinde işlem görebileceği pazardır. Kolektif Yatırım Ürünleri ve Yapılandırılmış Ürünler Pazarı: Menkul kıymet yatırım ortaklıkları, gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve girişim sermayesi yatırım ortaklıkları payları ile borsa yatırım fonları katılma belgeleri, aracı kuruluş varantları ve sertifikalar kot içi pazar niteliğindeki bu pazarda işlem görmektedir. Nitelikli Yatırımcı İşlem Pazarı: Halka arz olmadan sadece nitelikli yatırımcılara ihraç yapan şirketlerin paylarının sadece nitelikli yatırımcılar arasında işlem görebileceği pazardır.

53 Bölüm 3 Sayfa 53 Piyasa Öncesi İşlem Platformu: Halka açık statüde olup, payları Borsada işlem görmeyen şirketlerden, SPK tarafından bu Platformda işlem görmesine karar verilenlerin payları Piyasa öncesi işlem platformunda işlem görecektir (eski uygulamadaki Serbest işlem platformu). Pay piyasasındaki bu sürekli pazarlar dışında, gerekli oldukça işlemlerin yapıldığı geçici piyasa niteliğinde üç düzenleme söz konusudur. Birincil Piyasa: Pay ihraç eden şirketler (fon talep edenler) ile tasarruf sahiplerinin (fon arzedenler) doğrudan karşılaştıkları piyasadır. Pay Piyasası Sistemi aracılığıyla Borsada halka arz edilecek payların birincil piyasa işlemleri saat arasında yapılmaktadır. Toptan Satış İşlemleri: Toptan Satış İşlemleri, önceden alıcıları belirli olan veya olmayan, belirli bir miktarın üzerindeki pay işlemlerinin Borsa da güven ve şeffaflık ortamında, organize bir piyasada gerçekleştirilmesini sağlamaktadır.

54 Bölüm 3 Sayfa 54 Yeni Pay Alma Hakları İşlemleri: Payları Borsada işlem gören şirketlerin nakdi sermaye artışı yapmak üzere belirledikleri yeni pay alma hakkı kullanma süresi içinde, söz konusu payların üzerinde bulunan yeni pay alma haklarının alınıp satılması için, Borsaca belirlenecek süre içinde "R" özellik koduyla yeni pay alma hakları sıraları işleme açılır.rüçhan hakkı kuponları, Pay Piyasasında geçerli olan kurallarla işlem görür. HİSSE SENETLERİ PİYASASINDA SEANS VE İŞLEM SAATLERİ Hisse Senetleri Piyasasında bir borsa yetkilisi tarafından verilecek bir işaretle işlemlerin başlatıldığı an ile yine borsa yetkilisi tarafından verilecek başka bir işaretle işlemlerin bitirildiği an arasında geçen süre seans olarak adlandırılır. Farklı işlem tiplerinin gerçekleştirildiği pazarlara göre farklı seans saatleri belirlenebilmektedir. Ayrıca, seans sürelerinin belirli bölümlerinde girilecek emirlere ilişkin sınırlamalar da söz konusudur. Hisse Senetleri Piyasası işlemleri

55 Bölüm 3 Sayfa yılından itibaren iki seans şeklinde düzenlenmiş iken; 30 Kasım 2015 tarihinden itibaren tek seans uygulamasına geçilmiştir. İşlem seansının başlangıcında açılış seansı ve sonunda kapanış seansı uygulanmaktadır. Açılış ve kapanış seansları ile gün ortası bölümünde tek fiyat kuralına göre işlemler gerçekleştirilirken, bu zaman dilimleri dışında sürekli müzayede kuralına göre işlemler gerçekleştirilmektedir. Sürekli müzayede kuralına göre işlem yapılan saatlerde, yatırımcılar alım satım emirlerini aracı kuruluşlar vasıtasıyla borsaya iletmekte ve (a) fiyat önceliği, (b) zaman önceliği kurallarına göre işlemler gerçekleştirilmektedir. Sürekli alım satım işlemlerinin yapılıyor olması nedeniyle fiyatlar sürekli değişebilmektedir. Tek fiyat kuralına göre işlem yapılan saatlerde, yatırımcılar alım satım emirlerini emir toplama süresi boyunca iletmektedir. Bu aşamada emir eşlemesi

56 Bölüm 3 Sayfa 56 gerçekleştirilmez ve emir toplama süresinin bitiminde, en yüksek işlem miktarını sağlayacak fiyat düzeyi, seansta geçerli olacak tek fiyat olarak belirlenmektedir. HİSSE SENETLERİ PİYASASINDA ENDEKSLER Endeksler, karmaşık olayların tek bir sayı dizisine indirgenmesini sağlayan, olaylar ve sonuçları hakkında yaklaşık bilgi verebilen araçlardır. Hisse senetleri borsalarında endeks hesaplama yöntemleri birbirinden farklı olabilmektedir. Başlıca üç tür endeks hesaplama yöntemi vardır. Bunlar: aritmetik ortalama, geometrik ortalama ve piyasa değeri ağırlıklı ortalama yöntemleridir. Aritmetik ortalama yönteminde endeks kapsamındaki hisse senetlerinin fiyatları toplanarak hisse senedi sayısına bölünmektedir.

57 Bölüm 3 Sayfa 57 Geometrik ortalama yönteminde endekse dahil her bir hisse senedinin fiyatı bir önceki günkü fiyatına bölünür, bulunan rakamlar birbiriyle çarpıldıktan sonra hisse senedi sayısı kadar kökü alınır ve bir gün önceki endeks değeriyle çarpılır. Piyasa değeri ağırlıklı ortalama yöntemiyle hesaplanan endekslerde, piyasayı temsil etmesi için oluşturulan endeks portföyünün değerindeki artış veya azalışlar endeksteki artış veya azalışları verir. Endeks, toplam piyasa değeri, piyasa değerinin bir kısmı (halka açık kısım, alım satıma konu olabilecek kısım, endeksin hesaplandığı borsa kotunda bulunan kısım vb ) veya eşit ağırlıklı olarak hesaplanabilmektedir. Hisse Senetleri Piyasası endeksleri MKK kaydında bulunan ve alım-satıma konu olabilecek hisse senetlerinin piyasa değeri ağırlıklı olarak hesaplanmaktadır. Bu endeksler, pazar ve sektör bazında, fiyat ve getiri endeksleri olarak hesaplanıp duyurulmaktadır.

58 Bölüm 3 Sayfa 58 Fiyat endeksleri, kapsadıkları hisse senetlerinin fiyatlarındaki gelişmeyi göstermekte, dolayısıyla fiyat endeksleri sermaye kazancının (veya kaybının) ortalama bir göstergesi niteliğini taşımaktadır. Buna karşılık getiri endeksleri, kapsadıkları şirketlerin kâr payı dağıtımlarını da içermekte, dolayısıyla getiri endeksleri yoluyla sermaye ve kâr payı kazançlarının birlikte izlenebilmesi mümkün olmaktadır. BİAŞ Pay Piyasası kapsamında hali hazırda 162 adet endeks hesaplanmaktadır. Bunlar içinde en fazla takip edilenler BİST 100, BİST 30 endeksleridir. HİSSE SENETLERİNİN SEMBOLLERİ Hisse senetlerinin sembolleri yapılan hisse senedi işleminin niteliğini gösterecek şekilde düzenlenmiştir. Normal olarak her bir hisse senedinin dört ya da beş harften oluşan bir sembolü ile bir ya da iki harften oluşan özellik kodu bulunur. Bu kod (.) ile asıl sembolden ayrılır.

59 Bölüm 3 Sayfa 59 SEMBOL XXXXX.E XXXXX.Y XXXXX.R ANLAMI Eski hisse senedi Yeni hisse senedi Rüçhan hakkı kuponu XXXXX.ME Resmi müzayede eski hisse işlemi XXXXX.MY Resmi müzayede yeni hisse işlemi XXXXX.B Birincil piyasa işlemi HİSSE SENETLERİNDE ESKİ YENİ AYRIMI Hisse senetlerindeki eski yeni ayrımı, bir önceki hesap dönemine ait kâr payından yararlanma hakkının bulunmadığı hisse senetlerinin ihracı durumunda ortaya çıkmaktadır. Örneğin şirket bedelli sermaye artırımı ve kâr payı dağıtımını farklı tarihlerde gerçekleştirme kararını almış olabilir. Eğer kâr payı dağıtımından önceki bir tarihte bedelli sermaye artırımını gerçekleştiriyor ise, artırımın yapıldığı gün çıkarılan yeni

60 Bölüm 3 Sayfa 60 hisse senetlerinde bir önceki yılın kâr payından yararlanma hakkı bulunmayacaktır. Bu durumda bedelli sermaye artırımı nedeniyle çıkarılan hisse senetleriyle daha önce dolaşımda bulunan hisse senetlerinin taşıdığı haklar aynı olmayacaktır. Bu farklılığı belirtmek amacıyla, bir önceki yılın kâr payından yararlanma hakkı bulunan hisse senetleri eski, bir önceki yılın kâr payından yararlanma hakkı bulunmayan hisse senetleri yeni olarak anılır ve eski hisse senedinin işlem gördüğü Pazar seansında, farklı hisse senetleri olarak işlem görür. Kâr payının ödendiği veya ödenemeyeceği açıklandığı tarihte yeni hisse pazarı kapatılır ve eski ve yeni hisselerin pazarları birleştirilir. Bu durumda baz fiyat şöyle hesaplanır: [ Eski hisse adedi x ( Eski hissenin en son ağırlıklı ortalama fiyatı - Brüt Temettü ) ] + [ Yeni hisse adedi x Yeni hissenin en son ağırlıklı ortalama fiyatı ] / (Eski hisse adedi + Yeni hisse adedi)

61 Bölüm 3 Sayfa 61 FİYAT TANIMLARI VE FİYAT MARJLARI Hisse senetleri piyasasında alış ve satış emirlerinin girilebileceği fiyat düzeyleri taban ve tavan fiyatlarla sınırlanmıştır. Bu fiyat sınırlarının (marjın) hesaplanmasında baz fiyat ve fiyat adımları tablosu kullanılır. Baz fiyat, bir payın gün boyunca işlem görebileceği alt ve üst fiyat limitlerinin belirlenmesine esas teşkil eden fiyattır. Baz fiyat bir önceki işlem gününün kapanış fiyatı ile hesaplanır. Fiyat adımı, her pay fiyatı için bir defada gerçekleşebilecek en küçük fiyat değişimidir. Hangi fiyat adımlarının kullanılacağı konusunda son işlem fiyatı belirleyici olmaktadır.

62 Bölüm 3 Sayfa 62 Hisse senetleri ve rüçhan hakkı kuponları için fiyat adımları aşağıda verilmiştir. BAZ FİYAT ARALIĞI (TL) FİYAT ADIMI (TL) 0,01 19,99 0,01 20,00 49,98 0,02 50,00 99,95 0,05 100,00 ve üzeri 0,50 Borsa yatırım fonları için geçerli fiyat adımları tablosu aşağıda verilmiştir. BAZ FİYAT ARALIĞI (TL) FİYAT ADIMI (TL) 0,01 49,99 0,01 50,00 99,98 0,02 100,00 249,95 0,05 250,00 ve üzeri 0,10

63 Bölüm 3 Sayfa 63 Fiyat Değişme Sınırları (Tavan Taban Fiyat): Borsada işlem gören menkul kıymetler için teşekkül ettirilen pazarlarda arz ve talebin karşılaştırılması, Borsa yönetimi tarafından belirlenen yöntemle tespit edilen fiyat aralıkları içinde yapılır. Her hisse senedi için, seans içinde işlem görebileceği en düşük (taban) ve en yüksek (tavan) fiyatlar, o hisse senedi için "Fiyat Aralığını oluşturur. Bu sınırlar, gün başlangıcında ve baz fiyat dikkate alınarak hesaplanır. - Paylar ve borsa yatırım fonlarında %20, - Rüçhan hakkı kuponlarında ve ISKUR için %50, - Varant ve sertifikalar için serbest marj uygulanır. Fiyat aralığının hesaplanmasında küsurat çıkması durumunda, üst sınır aşağıya, alt sınır ise yukarıya, ilgili fiyat adımına uygun olarak yuvarlanır.

64 Bölüm 3 Sayfa 64 ÖRNEK: X hisse senedinin, bir gün önceki gün sonundaki kapanış fiyatı 28,28 TL ise; izleyen günün Baz Fiyat, Fiyat Adımı ve Fiyat Değişme Sınırları aşağıdaki gibi bulunur: Önceki Gün Kapanış Fiyatı : 28,28 TL Baz Fiyat : 28,28 TL Fiyat Adımı : 0,02 TL Fiyat Marjı (%) : + / - %20 Üst sınır (Tavan Fiyat) : 28,28 + (28,28 x 0,20) = 33,936 33,92 TL Alt sınır (Taban Fiyat) : 28,28 - (28,28 x 0,20) = 22,624 22,64 TL Fiyat Değişme Sınırları : 22,64 TL 33,92 TL

65 Bölüm 3 Sayfa 65 EMİRLERİN GERÇEKLEŞMESİNDE ÖNCELİKLER VE EMİR EŞLEŞMESİ Müşteri tarafından aracı kuruma verilen bir emir, farklı kanallardan borsaya iletilecektir. Verilen bir emrin sisteme girilmesi sonrasında, karşı bir emir ile eşleştirilmesinde bir takım işlem kuralları uygulanacaktır. Hisse senedi almak veya satmak isteyen üye temsilcisi, bir emrin içermesi gereken tüm bilgileri sisteme aktarır. İşlemler öncelik kurallarına uygun şekilde sistem tarafından otomatik olarak gerçekleştirilir. İki tür öncelik vardır: fiyat ve zaman önceliği. Fiyat Önceliği: Daha düşük fiyatlı satış emirlerinin, yüksek fiyatlı satış emirlerinden; daha yüksek fiyatlı alım emirlerinin, düşük fiyatlı alım emirlerinden önce işlem görmesini sağlayan öncelik kuralıdır.

66 Bölüm 3 Sayfa 66 Zaman Önceliği: Girilen emirlerde fiyat eşitliği olması halinde, sisteme zaman açısından daha önce kaydedilen emrin daha önce işlem görmesini sağlayan öncelik kuralıdır. Borsaya aktarılan emirler bu önceliklere göre işlem sırasına kaydedilir. Yeni girilen emir, bekleyen emirlere göre daha iyi fiyattan emir ise, fiyat önceliği kuralı gereği bekleyen emirlerin önüne geçer. Yeni girilen emir, bekleyen emirlere göre daha iyi fiyattan emir değilse, aynı fiyat düzeyinde verilmiş olan bekleyen emirler arasında zaman önceliği kuralı gereği listeye girer ve sırasını bekler. Bilgisayar sistemine aktarıldığı anda yeni girilen bir emrin fiyat düzeyinde bekleyen bir karşı emir varsa, bu emirler eşleşecek ve işlem gerçekleşecektir. Bu durumda, yeni girilen emir AKTİF GERÇEKLEŞEN EMİR niteliğinde olacaktır. Bekleyen emirler ise PASİF EMİR niteliğinde olur.

67 Bölüm 3 Sayfa 67 Aşağıda örnek bir ekran görülmektedir. Buradaki derinlikli veri ekranı örneğinde, en iyi beş alış/satış fiyat kademesinde bekleyen emirler listelenmektedir. Buna göre, bekleyen en iyi alış emirlerinin fiyatı 2,37 TL, sayısı 99 adet, miktarı lot; bekleyen en iyi satış emirlerinin fiyatı 2,38TL, sayısı 63 adet, miktarı lottur.

68 Bölüm 3 Sayfa 68 Bu durumda borsaya iletilecek örneğin 2,38 TL den lot alış emri, uygun karşı emir bulunması nedeniyle hemen bekleyen emirlerle eşleştirilecektir. 2,38TL den bekleyen satış emrinin ilk sırasında yer alan emrin büyüklüğünün lotun üzerinde olduğunu varsaydığımızda, bekleyen emir sayısı değişmeksizin, bekleyen lot azalacak ve bekleyen emirlerin yeni durumu şöyle olacaktır: EMİR LOT ALIŞ SATIŞ LOT EMİR ,37 2, ,36 2, ,35 2,

69 Bölüm 3 Sayfa 69 EMİRLERDE GEÇERLİLİK SÜRESİ Pay Piyasası na iletilen emirlerde geçerlilik süresi verilen emrin niteliğine göre aşağıdaki gibidir: İptale Kadar Geçerli (İKG) Kalanı İptal Et Emirleri (KİE) Günlük Emir Bu emir türü talep toplama yöntemiyle halka arzların gerçekleştirildiği birincil piyasada (.HE sıralarında) kullanılmaktadır. Fiyat ve miktarın girildiği, ancak sisteme gönderildiği anda hiç işlem görmezse tamamının, kısmen işlem gördüğü durumda görmeyen kısmın emir dosyasına pasif olarak yazılmayarak, sistem tarafından otomatik olarak iptal edildiği bir emir türüdür. Emrin verildiği gün sonuna kadar sistemde işlem görmek üzere bekleyebilen emir türüdür. Emir gün sonuna kadar işlem görmezse, iptal edilecektir. Sistem, aksi belirtilmedikçe, bütün emirleri günlük emir olarak kabul edecektir. Emrin kısmen karşılanması durumunda, geriye kalan karşılanmamış miktar gün sonuna kadar bekletilecek ve yine karşılanmamışsa, sistem tarafından iptal edilecektir.

70 Bölüm 3 Sayfa 70 SERMAYE ARTIRIMI VE TEMETTÜ DAĞITIMINDA FİYAT DÜZELTMESİ Borsa jargonunda hissenin bölünmesi olarak adlandırılan sermaye artırımlarında ve ortaklara temettü ödenmesi durumlarında borsa fiyatlarında düzeltme yapılması gerekmektedir. Şirket sermayesinin artırılması ortakların elindeki hisse senedi sayısının da artmasına neden olmaktadır. Bedelli ve bedelsiz olmak üzere iki tür sermaye artırımı söz konusudur. Daha önce ele alındığı gibi bedelli sermaye artırımında artırılan sermayeyi temsil eden hisse senetleri nakit karşılığı ortaklara dağıtılırken, bedelsiz sermaye artırımlarında artırılan sermayeyi temsil eden hisse senetleri ortaklar tarafından bir bedel ödenmeksizin ortaklara dağıtılmaktadır. Bu işlemler borsa fiyatının düzeltilmesini gerektirmektedir.

71 Bölüm 3 Sayfa 71 Borsa fiyatının düzeltilmesini gerektiren bir diğer uygulama da temettü dağıtımıdır. Temettü, genel kurulun kararı çerçevesinde nakit olarak veya hisse senedi şeklinde dağıtılabileceği gibi, bir miktar nakit bir miktar hisse senedi şeklinde de dağıtılabilir. Sermaye artırımları ve temettü dağıtımına ilişkin olarak verilen oranlar hisse senedinin nominal değerine oranlanarak ifade edilir. Örnek: Bir önceki günün kapanış fiyatı (eski fiyat EF) 60 TL olan hisse senedi bugün %40 ı bedelli ve %60 ı bedelsiz olmak üzere %100 sermaye artırımı yapmakta ve %20 nakit temettü dağıtmakta olsun. Rüçhan hakkının 2,00TL den kullandırılması durumunda, bugünkü ilk seans işlemleri için geçerli olacak baz fiyat aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır. %40 bedelli SA yapılması, 1 adet hisse senedine karşılık 0,40 adet hisse dağıtılacağı ve hisse sahibinin bunun bedelini ödeyeceği; %60 bedelsiz SA yapılması