ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ

Transkript

1 EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 17 Sayı: 54 (Kış 2013) 123 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ Zekiye UYSAL (*) Öz Osmanlı tarihinde III. Ahmet ve sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa nın siyasi kişilikleriyle birlikte şair Nedim, Levnî, Seyyid Vehbî gibi sanatçılarla hatırlanan döneme Lâle devri denilmiştir. Bu devre ait olan Ağaç Ayak Camiinin kalem işleri zamanla bozulmuş ve müdahale görmüş olmakla beraber Lâle devri üslubuna uygun nitelikler taşımaktadır. Ahşap üzerine kalem işi bezemeler geometrik ve bitkisel olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Ayrıca yazı uygulaması da görülür. Yapıda süsleme açısından asıl yoğunluk stilize ve naturalist karakterli bitkisel kompozisyonlardan oluşmaktadır. İnşa kitabesi mevcut olamayan Ağaç Ayak Camiindeki kalem işlerinin lâle devri üslubunu yansıttıkları süslemede genel olarak Klasik Osmanlı üslubundan gelen motiflerin yanında Lâle devrinde gelişen şükûfe tarzı çiçekler ve baroklaşma eğilimi hissettiren motiflerin de kullanılmış olduğu ileri sürülebilir. Anahtar Kelimeler: Ankara, Ağaç Ayak Camii, kalem işi, lâle devri Ağaç Ayak Camii A Building in Ankara with Painted on Wood in Lâle Period Abstract In Ottoman history, marked with the political characters of III. Ahmet and his grand vizier Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Lâle period is remembered with the poets Nedim, Levnî and Seyyid Vehbî.However damaged in time, painted on wood Ağaç Ayak Camii present features from Lâle period. Painted on wood can be divided into two main styles; vegetal and geometric designs. Calligraphy can also be seen. Painted on wood mostly reflect naturalist and stylized vegetal arrangements. Ağaç Ayak Cami s construction epigraph has not survived up to now, but it can be said that painted on wood mostly represent Lâle period style with classical Ottoman designs, şuküfe design flowers mostly developed in Lâle period, along with some motifs in tendency with Baroc tradition. Keywords: Ankara, Ağaç Ayak Mosque, painted on wood, lâle period *) Yrd.Doç.Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Terzioğlu Yerleşkesi, (e-posta: zuysal@comu.edu.tr)

2 124 / Yrd. Doç. Dr. Zekiye UYSAL EKEV AKADEMİ DERGİSİ Giriş Osmanlı tarihinde Celali isyanlarının ve II. Viyana bozgunu gibi felaketlerin yaşandığı 17. yüzyıldan sonra III. Ahmet dönemi ( ) huzur ve barışa olan özlemlerin giderildiği bir devre olarak görülebilir. (Uzunçarşılı, 1983; Sertoğlu, 2011: ). Bu devirde her ne kadar Prut Savaşı gerçekleşmişse de bir barış ortamından söz edilebilir. Bu ortamın gelişmesinde III Ahmet in barışçıl ve zevk ü sefaya yatkın kişiliğinin yanında, sadrazamlık makamına getirilen ve saraya damat olan Nevşehirli İbrahim Paşa nın yeniliklere açık ve Batı medeniyetine ilgi duyan reformist kişiliğinin de payı büyüktür. Osmanlıların dış dünyaya daha fazla açılması ve özellikle Batıyla ilişkilerin gelişmesi ve bir etkileşim sürecine yönelme Sultan III.Ahmet döneminde belirginleşir. III.Ahmet ve sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa nın (görev süresi: ) siyasi kişilikleriyle birlikte şair Nedim, Levnî, Seyyid Vehbî gibi sanatçılarla hatırlanan bu döneme Lâle Devri denilmiştir. (Altınay, 1973; Öztuna, 1983: 289). Bir görüşe göre bu tanımlama önce Yahya Kemal Beyatlı tarafından önerilmiş; sonra Ahmet Refik (Altınay) ve Musahibzâde Celal bu dönem için aynı ismi kullanmışlardır. (Sakaoğlu, 1994: 182). Döneme Lâle adının verilmesi, Sultan III. Ahmet in çiçek sevgisine paralel olarak toplumun bahçelerde lâle yetiştirme merakından ve bu çiçeğe karşı çılgınlık düzeyine varan ilgiden kaynaklanmaktadır. (Goodwin, 2012: 459; Kuban, 2004a: 312). Eyice (1979;1980: 165) ye göre Lâle Devri; Batıdan gelen sanat sızmaları, süslemenin aşırı derecede çoğalması ve yer yer yabancı elemanların kullanılmasıyla kendini belli eder. Fakat Türk Klasik Sanatı da henüz gücünü yitirmemiştir. Arel (1975: 42) ise, Batı etkili Barok üsluba yol açan çözülmenin bu devirde yaşandığını ileri sürer. Lâle devrinde, Klasik dönemin merkezî kubbeli sultan camileri çevresinde gelişen anıtsal külliyelerinin yerini daha mütevazı ölçekli ve iddiasız külliyeler almış 1 ; özellikle başkentte meydan çeşmeleri, sebiller, çok sayıda konak ve saraylar ön plana çıkmışlardır. Dönem, dinî yapılardan çok sivil yapılarıyla ilgi çekicidir. (Kuban, 2004b: 157) Bunlar içerisinde çeşme ve sebiller, önceki dönemlerde görülmeyen ölçüde çoğalarak âdeta kent mobilyalarına dönüşmüşlerdir. (Kuban, 2007: 509) Bu devirde Fransa ile başlayan ilişkilerin ivme kazandırdığı değişimin nedenleri arasında toplumun hayat ve zevk anlayışındaki değişmelerin de payı vardır. (Kuyulu, 1982: 4; Sözen vd., 1975: 284). Öztuna (1978: 297), İstanbul da çok canlı bir tarzda ortaya çıkan Lâle devri zevklerinin taşrada da yansımasını bulduğu ve ülkenin taşra kentlerinde başkentteki ortamın taklit edildiği görüşündedir. Devrin mimari üslubu özellikle İstanbul daki örneklerle incelenmiştir. İstanbul dışında, Osmanlı ülkesinin diğer bölgeleri ve Anadolu da bu dönemi temsil eden eserleri kapsamlı olarak inceleyen bir araştırma henüz yapılmamıştır. Fakat bazı yapılarla ilgili çalışmalar yayınlanmıştır. (Kuyulu, 1982; Uysal, 1988: 33-55; Uysal, 2008: ). 1) Damat İbrahim Paşa nın İstanbul ve Nevşehir deki külliyelerinin Klasik dönem vezir ve sadrazam külliyeleri ile mukayesesi fikir verici olabilir. İbrahim Paşa nın Nevşehir deki yapıları için bkz.; Kuyulu, 1982.

3 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ 125 Burada kalem işi bezemeleri üzerinde duracağımız Ankara Ağaç Ayak Camii de Lâle Devrinin taşra örneklerinden birisidir. Bu yapıyla ilgili olarak şimdiye dek yayınlanmış çalışmaların başında G. Öney in kitabı gelmektedir. Öney (1971: 60-62) in, Ankara daki Türk devri yapılarını kapsayan monografik eserinde, bu yapıların mimari nitelikleri planlar ve fotoğraflar eşliğinde verilmiş; kalem işi bezemelerine ana hatlarıyla değinilmiştir. Bunun dışında Mübarek Galib in ilk kez 1925 yılında yayınlanan eseri ile İ.H. Konyalı nın kitabında kısa bilgilerle karşılaşılır (Mübarek Galib, 1996: 32-37; Konyalı, 1978: 4-5). Bu yüzden, eserin kısaca mimari tanımı yapıldıktan sonra, kalem işi bezemelerin ayrıntılarına inilerek ele alınmaları yöntem açısından benimsenmiştir. Ankara nın kale çevresinde gelişen eski dokusu içinde bulunan Ağaç Ayak Camii ne yönelik ilk incelemeyi 1999 yılında yapmıştık. Sonra 2009 yılında ve son olarak 2012 yılında yapıyı yerinde inceleme fırsatı bulduk. Bu süreç içinde eserin mimari unsurlarıyla beraber, silik ve solgun hâle gelmiş kalem işlerinin restore edildiklerini gözlemledik. Son araştırma gezisi sırasında yapıyla ilgili olarak Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivini de taradık. Cami, Akbaş mahallesinde Ulucanlar Caddesi üzerinde yer almaktadır. Yapıda inşa kitâbesi yoktur. Buna karşılık Galib, eserin banisinin, caminin karşısında yaptırmış olduğu Hanım Oğulları Konağı nın H.1118/M.1706 tarihini taşıdığını belirterek caminin de 18. yüzyılın başlarına ait olması gerektiğini ileri sürmüştür. (1996: 32) Sözü edilen konak bugün mevcut değildir. Bundan sonra yayınlanan kitaplarda yapının tarihlendirilmesi konusunda Mübarek Galib e dayanıldığı kanısı uyanmaktadır. Fakat hicri tarih hep farklı verilmiştir. Örneğin Mamboury H.1116/M tarihini verirken (1933: 211), Vakıflar Genel Müdürlüğü nün kitabında H.1117/ M tarihi yer alır (Erken, 1983: 419). İ.H. Konyalı (1978:5) ise tarih vermez. Buna karşılık Ankara Vakıf Kayıtlar Müdürlüğü arşivinde yapının vakıfları hakkında bilgi bulunduğunu bildirir. Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinde yaptığımız araştırma sırasında Konyalı nın söz ettiği kayıtlara ulaştık. Bunlardan en eskisi imametle ilgili olup H. Şa ban 1172/M.1759 tarihini taşımaktadır. 2 Belgeden, Caminin bulunduğu mevkinin 18. yy. ortalarında Yusuf Habbaz Mahallesi adını taşıdığı ve vakıf eserin Ağaç Ayakzâde Hacı Mehmed Camii olarak kaydedildiği öğrenilmektedir. Diğer belge de bir görevlendirmeyle ilgili olup, H.1272 /M tarihlidir. 3 Bu arşiv kayıtları caminin 18. yüzyıl ortalarından itibaren mevcut olduğunu belgelediğine göre, Galib in tarihlendirmesinin kabul edilebilir nitelikte olduğu söylenebilir. Arşiv belgelerine göre yapıya ismini veren Ağaç Ayakzâde Hacı Mehmed, eserin bânisi olmalıdır. Cami, 2003 yılındaki basit onarımdan sonra, 2006 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. Genel Mimari Tanımı Ağaç Ayak Camii, 14,20x13,30 m boyutlarında derinlemesine dikdörtgen planlı, düz ahşap tavanlıdır. (Çizim 1) Dıştan kiremitle kaplı kırma çatıyla örtülüdür. Kuzeybatı köşesi yakınında yer alan minaresi ahşaptan yapılmıştır. (Fotoğraf 1) 2) VGM Arşivi, Defter No:228.1, sayfa no:134, sıra no:593. 3) VGM Arşivi, Defter No: 226, sayfa no: 100, sıra no:764.

4 126 / Yrd. Doç. Dr. Zekiye UYSAL EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yapının duvarları subasman seviyesine kadar taştan, kuzey duvarı hariç olmak üzere yukarısı ahşap hatıllı kerpiç malzemeden yapılmıştır. Kuzey duvarı ise tuğladandır. Cami nin doğu cephesinde altta beş, üst tarafta beş olmak üzere toplam on pencere bulunur. Batı cephede sadece üstte beş pencere görülür. Cephenin alt kısmında pencere açıklığı yoktur. Güney cephede ise hiç pencereye yer verilmemiştir. Doğu ve batı cephelerin üst kısımlarındaki pencereler küçük dikdörtgen açıklıklardır. Yapının kuzey cephesi tuğla malzemesi ve alınlıklı pencereleriyle daha gösterişlidir. Bu cephede ortadaki kapı ve iki yanındaki birer pencerenin sivri kemerli alınlıkları bulunmaktadır. Cephenin üst tarafında dört adet küçük dikdörtgen pencerelerin de sivri kemer biçimli alınlıkları vardır. Kuzey cephenin üst tarafındaki pencereler ile doğu cephenin alt pencerelerinden birisi, bizim 1999 daki incelememiz sırasında duvarla örülerek kapatılmış durumdaydılar. Bunlar 2003 yılındaki basit onarım sırasında aslına uygun biçimde yeniden açılmışlardır. Cephenin kuzeybatı köşesinde dikkati çeken pahlanma, üst tarafta ahşap hatıllar üzerine atılan tuğladan kornişle sona erer. Kuzey cephedeki kapıdan geçilen harimin kuzey tarafında ahşap kadınlar mahfili yer alır. (Fotoğraf 2) Kadınlar mahfilinin altında kalan harim kısmı ise ortadaki geçiş alanının iki yanına taksim edilmiş olarak müezzin mahfili işlevi görür. Kıble duvarının ortasındaki alçı mihrap devrine aittir. (Eskici, 2001: 135) (Fotoğraf 3) Ahşap malzemeli kalem işi süslü minberin de aynı devirden olduğu söylenebilir. Harim cepheler bahsinde tanımlanan pencereler aracılığıyla ışık almaktadır. Kıble duvarında mihrabın iki tarafındaki ahşap pervazlı dolaplar, buradaki pencerelerin kapatılmasıyla elde edilmiş görünmektedir. Harimin batı duvarındaki dolap nişleri de böyle bir dönüşümün ürünü olabilirler. Ancak bunu anlamak için sıvanın altındaki özgün duvar dokusunu görmek gerekir. Harimi örten düz ahşap tavan, içten tahtalar üzerine çakılmış ince çıtalarla oluşturulan kare panolarla kaplanmıştır. Bu kaplama dört kenar boyunca dört ahşap pervazla çerçevelenmiştir. Harim tavanının ortasında altıgen tavan göbeği bulunmaktadır. Aynı biçimde bir tavan göbeği de kadınlar mahfilinin altındaki müezzin mahfilinin doğu kısmının tavanında göze çarpar. Kadınlar mahfili tavanındaki göbek ise dört köşelidir. Camideki Kalem İşi Süslemeler Yapıdaki ahşap üzerine kalem işleri; tavanı dört kenardan kuşatan pervazlarda, tavan göbeklerinde, kadınlar mahfili balkonunun ön yüz silmelerinde ve ön yüzünün altındaki ahşap kaplamalarda, mahfilin ahşap direklerinin taşıdığı ahşap kemer köşeliklerinde; mahfilin üstündeki enlemesine uzanan tavan kirişi kaplamalarında, mahfil tavanı kenarını kaplayan pervazda, kadınlar mahfilinin altında yer alan müezzin mahfili tavanında ve pencerelerin ahşap pervazları üzerinde yoğunlaşmıştır. Taklit kündekârî teknikli minber üzerindeki süslemeleri buna eklemek gerekir. Minberi ayrı bir çalışmada ele alacağımız için burada üzerinde durulmamıştır. İlk incelememiz sırasında yapıdaki kalem işlerinin bir bölümünün bozulduğu bazılarının üzerlerinden boyayla geçildiği ya da koruyucu şeffaf vernik sürüldüğü gözlemlenmişti. Bu müdahalelerin özellikle renk tonlarında bozulmaya yol açtığı belli oluyordu yılındaki restorasyon sırasında kalem işleri de aslına

5 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ 127 uygun biçimde tamir edilip boyaları yenilenmiştir. Bu esnada bazı renk tonlarının tutturulamadığı ya da daha keskin renk tonlarının uygulandığı anlaşılmaktadır. Ağaç Ayak Camiindeki pencerelerden harimin kuzey duvarındaki iki alt pencere, harimin doğu duvarındaki alt pencereler, kadınlar mahfilinin doğu ve batı tarafındaki iki küçük pencere ile mihrabın iki yanındaki dolapların ahşap pervazları üzerinde kalem işi işçilik tespit edilmektedir. Bunlardan harimin doğu duvarındaki beş alt pencereden dördünün üst kenarı ile kıble duvarındaki dolapların üst kenarlarındaki yatay kartuşlarda laciverde benzeyen koyu renk zemin üzerinde sülüs tarzda Kelime-İ Tevhid yer almaktadır. Bunun dışında, sözünü ettiğimiz alt pencerelerin pervazlarında klâsik saz yolu geleneğine dayanan bitkisel kompozisyonlar ile şemseli bordürler uygulanmıştır. Bunlardan kuzey taraftaki iki pencere ile doğu duvarının kuzeydoğu köşe dibindeki ilk pencerede yeşil zemin üzerine birbirini keserek devam eden kıvrık dallara bağlı tırtıllı yaprak, yelpaze gibi açılmış stilize karanfil, gonca gül ve pençten oluşan bir kompozisyon vardır (Fotoğraf 4). Doğu taraftaki üçüncü ve dördüncü pencere ile mihrabın iki tarafındaki dolapların pervazlarında ise; yine yeşil zemin üzerine girlanda benzer iri kıvrık dal ve ince kıvrık dala bağlanan hatayî, gonca gül ve stilize yelpaze karanfil motifleri işlenirken tırtıllı yaprağa yer verilmemiştir (Fotoğraf 5,6). Doğu taraftaki ikinci alt pencere ile aynı cephenin güneydoğu köşe yakınındaki pencerenin pervazlarında, diğerlerinden farklı olarak dilimli şemseli ulama kompozisyonu dikkati çeker (Fotoğraf 7). Bunlarda şemselerin dışında kalan kısımlarda yeşil zemin üzerine penç motifleri ve dalları, şemselerin içine nöbetleşe lacivert ve kırmızı zemin üzerine stilize karanfil ve hatayî motifleri yapılmıştır. Kadınlar mahfili katında doğu ve batı taraftaki birer üst pencerenin pervazında yeşil zemin üzerine kıvrık dallar, basit pençler ve iyice bozularak klâsik tarzını yitirmiş simetrik tırtıllı yapraklardan oluşan bordür kompozisyonu yerleştirilmiştir (Fotoğraf 8). Kadınlar mahfilini taşıyan direklerin sınırladığı müezzin mahfilinde tavanın yüzeyi çıtalarla bölümlenerek ahşap pervazlarla çerçevelenmiştir. Pervazlar, tavan yüzeyini üç bölüme ayırırlar. Bunlardan orta bölümde yüzey koyu yeşile boyanırken, iki yandaki yüzeyler kırmızıya çalan bir tonda boyanmışlardır. Bu ahşap pervazları kaplayan bordürde; alt pencerelerden bazılarında görüldüğü biçimde ince kıvrık dal ve barok girland kıvrımlarının arasında nefti yeşil zemin üzerine, gonca gül, hatayî ve stilize yelpaze karanfil motifleri siyah konturlu sarı ve kırmızı renk dolguyla işlenmişlerdir (Fotoğraf 9). Tavanın kenarlarını dolaşan pervazın iç kenarındaki dar bordürde siyah boya ile çizgisel kıvrık dal ve stilize çiçek motifleri görülmektedir. Müezzin mahfilinde üçe bölünmüş tavanın doğu taraftaki kısmının ortasındaki tavan göbeği, hariminki gibi altıgendir (Fotoğraf 10). Burada göbeği çerçeveleyen bordüre bağımsız şemselerden oluşan bir kompozisyon işlenirken; şemselerin arasına yarım şemseler yapılmış ve tümünün içine dal, hatayî ve penç motifleri yerleştirilmiştir. Tavan göbeğinin içi ise, baklava biçimli ahşap parçaların oluş-

6 128 / Yrd. Doç. Dr. Zekiye UYSAL EKEV AKADEMİ DERGİSİ turduğu geometrik düzenlemeyle kaplanmıştır. Restorasyon sırasında bu göbeğin renkleri bozulmuştur. Kadınlar mahfilini taşıyan direkler ile kirişlerin arasını kapatan ahşap kemer kavisli köşeliklerin iç yüzeylerinde sarı, yeşil ve kırmızı renkte zikzak motifli düzenleme uygulanırken; köşelik yüzeylerinde natüralist şükûfe tarzı pembemsi çiçekli bahar dalları işlenmiştir. Ahşap mahfilin balkon çıkıntısının alt yüzeyi diğer tavan yüzeyleri gibi çıtalarla kare panolara bölümlenerek koyu yeşile boyanmıştır. Panolardan her birinin ortasına birer küçük kabara yapılarak gümüşi renkte boyanmışlardır. Bu kısımdaki tavan yüzeyini kuşatan bordürde dilimli şemseli ulama kompozisyonu uygulanmıştır (Fotoğraf 11). Yeşil boyalı zemin üzerine işlenen şemselerin içine simetrik konumda iki stilize karanfil ile bunların üst tarafına birer penç motifi yerleştirilmiştir. Şemselerin arasında kalan boşluklarda ise uçlarında küçük yeşil yapraklar bulunan karanfil motifleri göze çarpmaktadır. Kadınlar mahfili kuruluşunun ön yüzündeki ahşap kaplamanın üzerine yatay biçimde üst üste uzanan dört bordür yapılmıştır. Bunlardan en üstteki bordürde sarı, kırmızı ve koyu yeşil renklerle, kilim desenini andıran zincirekvarî bir düzenleme görülmektedir (Fotoğraf 12). Bunun altındaki ince yeşil konturdan sonra gelen ince bordürde sarı zemin üzerine kırmızıyla çizgisel tarzda kıvrık dal bezeme işlenmiştir. Mahfilin ön yüzünde, yukarıdan aşağıya doğru üçüncü bordür diğerlerinden daha geniştir. Burada yeşil zemin üzerine yan yana dizilmiş yelpaze biçimli kartuşların alt uçları palmet motifiyle sona ermektedir. Kartuşların içine nöbetleşe düzende sarı ve lacivert zemin üzerine naturalist çiçek demetleri işlenmiştir. Bunlardan sarı renk zeminli olanların içine sarı ve kırmızı renklerle natüralist üçlü karanfil kompozisyonu yapılırken, lacivert zeminli olanlara birer daldan çıkan pembe tonda üçer zerrin çiçeği yapılmıştır. Pembe ton restorasyon sonucu oluşmuş olabilir. Kartuşların arasındaki üst boşluklara birer penç motifi, alt boşluklara kıvrık dallı gonca güller işlenmiştir. Yelpaze kartuşlu bordürün altındaki dar bordürün yüzeyini kaplayan stilize palmet motifleri, sarı ve kırmızı renkler kullanılarak ters ve düz olmak üzere tekrarlanmışlardır. Yapının tavan düzeninde, harim ile kadınlar mahfili arasına atılan enine kiriş tavanı ikiye bölen bir eleman gibi kullanılarak, harim tavanı ayrı, kadınlar mahfili tavanı ayrı olarak pervazlarla çerçevelenmişlerdir. Ahşap çıtalarla kare panolara bölünen kadınlar mahfili tavan yüzeyi koyu yeşile boyanmıştır. Dört taraftan bir pervazla çevrelenen tavanın ortasında bir göbek vardır (Fotoğraf 13). Bu, öteki göbeklerden farklı biçimde dört köşelidir. Geniş bir bordürle kuşatılan dörtgen göbeğin içi ahşaptan dilimli şemselerle kartuşlara ayrılmış; kartuşlar kırmızıya boyanırken, şemselerin yeşil renk zeminine sarı ve kırmızı tonlarda tırtıllı yapraklar ve çiçek motifleri işlenmiştir. Göbeği kuşatan bordürde yan yana haçvari formda kartuşlar dizilmişlerdir. Yeşil zemin üzerinde sıralanan kartuşların içi nöbetleşe düzende kırmızı ve laciverde boyanarak, merkezdeki çiçekten çerçeve dışına uzanan dallar ile haçın uzun kollarının içine birer hatayî motifi yapılmıştır. Merkezden çıkan dallar kartuşların dışındaki yüzeyleri dolgulayan pençlere bağlanırlar.

7 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ 129 Kadınlar mahfili tavanını kenarlar boyunca dört taraftan çerçeveleyen ahşap pervaz yüzeyi dilimli şemseli ulama kompozisyonuyla kaplanmıştır. Sarı zemin üzerine yeşil konturlu şemselerin içi; lacivert zemin üzerinde bir hatayî motifini çelenk gibi kuşatan dala bağlanan pençlerle dolgulanmıştır. Bunların arasında kalan boşlukları dolduran yarım şemselerde ise kırmız zemin üzerine aynı türde dolgu kompozisyonu kullanılmıştır. Kadınlar mahfili tavanının harim tavanına komşu kenarında, şemseli bordürün dış kenarına bitişik olarak ahşaptan burmalı kaval silme yer alır. Bunun güney kenarındaki dar bordür de kadınlar mahfili tavanıyla ilgilidir. Bu bordürde açık sarı zemin üzerine yapılan kıvrık dal üzerine rûmili kompozisyon klasik geleneğe bağlıdır. Harim tavanı dört kenardan dört ahşap pervazla kuşatılarak, tavan yüzeyi bu çerçevenin içinde biraz yükseltilmiştir. Tavan yüzeyi ahşap çıtalarla pencere parmaklıklarını andıran bir düzende bölümlenmiş; çıtalar sarıya, zemin ise kırmızıya boyanmıştır. Harim tavanın ortasına altıgen biçimli bir göbek yerleştirilmiştir (Fotoğraf 14). Tavanın göbeği, değişik genişlikteki bordürlerle kuşatılmıştır. Bunların çerçevelediği orta kısımda ahşap üzerine çıtalarla geometrik geçme kompozisyonu yapılmıştır. Göbeğin dıştan itibaren ilk geniş bordüründe; yeşil zemin üzerine kıvrık dal, hançer yaprağı, karanfil, gonca gül ve penç motifli bir kompozisyon yer alır. Balıksırtı desenli ince bir bordürden sonra gelen ikinci geniş bordürde ise düğümlü şeritlerle birbirine bağlanan şemselerin içine simetrik dört yaprak şekli oluşturan rûmilerin içine penç motifleri işlenmiştir. Şemselerin arasında kalan boşluklarda da penç motifleri kullanılmıştır. Her iki bordürde motifler koyu nefti yeşil zemin üzerine sarı, kırmızı ve laciverde çalan mavi renklerle boyanmıştır. İkinci bordürden sonra gelen ince bordürde yine balıksırtı zencirek deseni görülür. Bu ince şeritlerde kırmızı, nefti yeşil ve sarı renkte zencirek göze çarpar. Göbeğin ortasını dolduran geometrik geçmelerin arasında kalan yüzeylere de stilize karanfil, penç ve gonca gül motifleri yapılmıştır. Tavan göbeği 2006 yılındaki restorasyonda aslına uygun biçimde tamir edilmiş görünmektedir. Harim tavanını kuşatan pervazlardan içtekinde yeşil zemin üzerine dilimli şemseli ulama kompozisyonu görülmektedir. Şemselerin ortasına yerleştirilmiş penç motifi, üzerindeki penç motifleriyle birlikte bir çelenk oluşturan dal ile kuşatılmıştır. Şemselerin arasındaki boşluklara da birer penç yerleştirilmiştir. İçten itibaren ikinci pervazı kaplayan bordürde, yeşil zemin üzerine saz yolu geleneğinde kıvrık dallar üzerinde hatayî, penç ve stilize lâleden oluşan bir düzenleme dikkati çekmektedir (Fotoğraf 15). Üçüncü pervaz diğerlerinden daha geniş olup; bunu kaplayan bordür; bağımsız dilimli şemseler ve aralarındaki dilimli yarım şemselerle bezenmişlerdir. Burada uçları palmetle sonuçlanan şemseler sarı renk zemin üzerine işlenmişlerdir (Fotoğraf 16). Şemselerin içinde yeşil zemin üzerine ortaya yapılan hatayî motifi, üzerlerinde pençler bulunan simetrik iki dal ile çelenk gibi çerçevelenmişlerdir. Bunların arasındaki alanları dolgulayan yarım şemselerin içleri ise aynı kompozisyonun yarımıyla bezenmiştir. Tam şemselerden farklı olarak yarım şemselerde zemin kahveye çalan kırmızı renktedir.

8 130 / Yrd. Doç. Dr. Zekiye UYSAL EKEV AKADEMİ DERGİSİ Harim tavanını kuşatan en dıştaki dördüncü pervazda yeşil zemin üzerine kıvrık dal, tırtıllı yaprak, yelpaze stilize karanfil, hatayî ve pençlerden oluşan kompozisyon pencere pervazlarında da görülmektedir. Sonuç Ankara daki ahşap direkli ve tavanlı cami geleneği Selçuklu devrine dayanmaktadır. Selçuklu döneminden Arslanhane Camii ve 14. yüzyıldan Ahi Elvan Camii gibi yapılarda ahşap üzerine kalem işi bezemeye rastlanmasa da; Örtmeli, Poyracı, Eyüp, Geneği ve Sabûnî mescitleri gibi yüzyıl örnekleriyle birlikte bu tekniğin zengin biçimde uygulanmaya başladığını görürüz (Uysal, 2002: 579). İzleyen dönemlerde şehirde inşa edilen cami ve mescitlerin çoğu yine ahşap tavanlı yapılmışlardır. Bunların ahşap kısımlarında kalem işi süslemelere yer verildiği mevcut örneklerden anlaşılmaktadır. Özellikle 18. yüzyılın ilk yarısında inşa edilen bazı camiler ile aynı dönemde tamir edilen birkaç eserin tavan, kapı ve pencere pervazları ve minber gibi elemanlarının yüzeylerinde devrin üslubunu yansıtan kalem işleri günümüze kadar ulaşabilmiştir. Bunların başında Ağaç Ayak Camii gelmektedir. Ağaç Ayak Camii, ahşap tavanlı ve kırma çatılı yapısı, kuzey cephedeki tuğla işçiliği gibi özellikleriyle de Ankara da 18.yüzyılın ilk yarısına verilen bazı camilerle ortak özellikler taşır. Yapının kalem işleri, zamanla bozulmuş ve müdahale görmüş olmakla beraber Lâle devrinin üslûbuna uygun nitelikler taşımaktadır. Kalem işlerinin özgünlüğü, cumhuriyetin ilk yıllarında Galib (1996: 33) ve Mamboury nin (1933: 211) dikkatini çekmiş, Öney (1971: 61-62) de süslemelerin dönemini yansıttığına vurgu yapmıştır. Galib (1996: 33), eserdeki kalem işlerini Nakkaş Mustafa isimli bir sanatçının ekolüne bağlar. Ona göre Mimar Sinan ın arkadaşı olan Nakkaş Mustafa Saî nin tarzını sürdürenler Ankara daki birçok caminin kalem işlerini yapmışlardır (1996: 16-17). Galib in adını verdiği sanatçı Mimar Sinan ın tezkirelerini kaleme alan Sâî Çelebi olmalıdır. Adı geçen sanatçıya ve onu takip eden sanatçılara dair bilgiler sadece Galib in anlattıklarından ibarettir. 4 Galib in bu konuda yeterli ölçüde kaynak göstermemesi, sanatçı konusunu karanlıkta bırakmaktadır. Caminin yukarıda tanımlanan kalem işlerinde ağırlıklı renk neftî yeşil olup, daha çok bordür zeminlerine uygulanmıştır. Şemse ve kartuş içleri genellikle kırmızı ve lacivert renkle dolgulanmıştır. Motiflerin konturları siyahtır. Motifler sarı ve kırmızının tonlarıyla işlenmişlerdir. Bunların yanında az da olsa pembeye çalan kırmızı ton görülmektedir. Ağaç Ayak Camii nde ahşap üzerine kalem işi bezemeler geometrik ve bitkisel olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Bunlardan ayrı olarak yazı uygulaması doğu taraftaki pencereler ile kıble taraftaki dolapların üst kenarlarındaki kartuşlarda sülüs tarzda kelime-i tevhitten ibarettir. Camide geometrik bezemeler, basit zikzaklar ve (Z) harfine benzer motiflerin tekrarlandığı zencireklerden oluşurlar. 4) Mübarek Galib, Nakkaş Mustafa nın adına Ankara Zincirli Camii kapısı üzerindeki kitâbede rastladığını belirtir. Ancak, Zincirli Camii kapısı üzerinde böyle bir kitâbe başka kaynaklarda yer almamaktadır. Bkz.; Mübarek Galib, 1996:16.

9 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ 131 Yapıda süsleme açısından asıl yoğunluk stilize ve natüralist karakterli bitkisel kompozisyonlardan oluşmaktadır. Bunların stilize motiflerden oluşanlarını; klâsik saz yolu geleneğine dayananlar, şemseli kompozisyonlar, yelpaze kartuşlu kompozisyonlar, stilize palmetler ve stilize kıvrık dallı kompozisyon olmak üzere beş grupta toplamak mümkündür. Natüralist tarzdaki bezemeleri ise şükûfe tarzı adı altında toplayabiliyoruz. Stilize kompozisyonlarda kıvrık dallar, tırtıllı yapraklar, karanfil, lâle, hatayî, penç, gonca gül ve zerrin çiçekleri dikkati çekmektedir. Bunlar arasında kadınlar mahfilindeki pencere pervazlarındaki tırtıllı yapraklar klâsik hançer yaprağı geleneğinden uzaklaşmış ve Barok kenger yapraklarına dönüşmeye başlamıştır. Buna benzer dönüşüm İstanbul daki Lâle devri çeşmeleri üzerinde de göze çarpar (Barışta, 1995: 51). Diğerleri ise hâlâ Klâsik Osmanlı devrinde özellikle çini ve kalem işlerinde ve tezhiplerde görülen tarza bağlılığı sürdürmektedirler. Osmanlı sanatında saz yolu üslûbunu meydana getiren Şah Kulu, kısa zamanda tezhip, çini, kumaş, ahşap, kalem işi gibi süsleme alanlarını etkilemişti. 18 yüzyılın ilk yarısında tezhip ve lâke üstadı olarak tanınan Ali Üsküdarî (Demiriz, 1986: 384), saz yolu üslûbunun son temsilcisi olarak kabul edilmektedir. (Özcan, 2002: 304) Bundan hareketle Lâle Devri, saz yolu üslubunun son parlayışı olarak görülebilir. Bu dönem aynı zamanda hatayî üslubunun da son aşaması olarak tanımlanmaktadır. (Kuban, 2007: 509) Yapının bazı kısımlarında uygulanan şemseli kompozisyonların bağımsız şemseler ya da ulama düzeninde şemseler olarak ortaya konuldukları görülmektedir. Bu biçimde şemse kompozisyonları Lâle devrinin ünlü nakkaşı Levnî nin tasvir ettiği hükümdar portrelerindeki kumaşlar üzerinde de uygulanmıştır. (İrepoğlu, 1999: 90,107) Yapıda şükûfe tarzı çiçeklerin paralelleri, yine Levnî nin minyatürlerinde yüzey dolgusu olarak kullanılmışlardır (İrepoğlu, 1999: 107). Ama bu tarzın en gösterişli uygulamaları Topkapı Sarayında III. Ahmet in yemiş odası (yemek odası) denilen mekanda ve Nevşehir Damat İbrahim Külliyesi bezemelerinde karşımıza çıkar. Ağaç Ayak Camii nin kalem işi bezemelerinin asıl benzerleri, Ankara da Lâle Devrinden kalma Hacı İlyas Camii (1704), İbadullah Camii (18.yy), Çiçeklioğlu Camii (17.yy.sonu-18.yy.başları) ile aynı dönemde tamir gördükleri anlaşılan Hacı Musa Camii (1421), Hacı Bayram Camii (1427, tamiri 1714), İki şerefeli Camii (1674) ve Zincirli Camii (1685) de tespit edilmektedir. 5 Yapının minberindeki kalem işleri, hem dolap, pencere ve tavan pervazlarındakilere, hem de 1714 teki tamir sırasında yapıldığını düşündüğümüz Hacı Bayram Camii minberine benzer. Sonuç olarak; İnşa kitâbesi mevcut olmayan Ağaç Ayak Camiindeki kalem işlerinin, Galib in verdiği tarihi doğrular biçimde lâle devri üslûbunu yansıttıkları; süslemelerde genel olarak Klâsik Osmanlı üslûbundan gelen motiflerin yanında Lâle devrinde gelişen şükûfe tarzı çiçekler ve Baroklaşma eğilimi hissettiren motiflerin de kullanılmış olduğu ileri sürülebilir. 5) Bu yapıların tarihleri ve bezemeleri için kaynakçada künyelerini verdiğimiz Öney, Konyalı, Erken ve Mübarek Galib in eserlerine bakılabilir.

10 132 / Yrd. Doç. Dr. Zekiye UYSAL EKEV AKADEMİ DERGİSİ Kaynakça Altınay, A.R. (1973). Lâle Devri. Ankara: Milli Eğitim Basımevi. Arel, A. (1975). On Sekizinci Yüz Yıl İstanbul Mimarisinde Batılılaşma Süreci. İstanbul: İTÜ Mimarlık. Fakültesi Yayını. Barışta, Ö. (1995). İstanbul Çeşmeleri: Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Demiriz, Y. (1986). Osmanlı Kitap Sanatında Natüralist Üslûpta Çiçekler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Erken, S. (1983). Türkiye de Vakıf âbideler ve Eski Eserler-I. Ankara: VGM Yayınları. Eskici, B. (2001). Ankara Mihrapları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Eyice, S. ( ). XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neoklasik Üslubu. Sanat Tarihi Yıllığı, IX-X: Goodwin, G. (2012). Osmanlı Mimarlığı Tarihi. Çev. Müfit Günay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. İrepoğlu, G. (1999). Levnî: Nakış, Şiir, Renk. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. Konyalı, İ.H. (1978). Ankara Camileri. Ankara: VGM Yayınları. Kuban, D. (2004a). İstanbul Bir Kent Tarihi. Çev., Zeynep Rona. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Kuban, D. (2004b). Çağlar Boyunca Türkiye Sanatının Anahatları. Semlin Kangal, (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: YEM Yayın. Kuyulu, İ. (1982). Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Külliyesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: A.Ü.D.T.C.F. Sanat Tarihi Kürsüsü. Mamboury, E. (1933). Ankara: Guide Touristique. Ankara: İç İşleri Bakanlığı Yayını. Mübarek Gâlib. (1996). Ankara Mescidler, Câmiler, Mezarlıklar, Kitâbeler. Haz.: Seyfettin Erşahin ve Hüseyin Çınar. Ankara: Altındağ Belediyesi Kültür Yayınları. Öney, G. (1971). Ankara da Türk Devri Dinî ve Sosyal Yapıları. Ankara: A.Ü.D.T.C.Fakültesi Yayınları. Özcan, Y. (2002). Türk Tezhib Sanatı, H.C. Güzel, K.Çiçek ve S.Koca (Ed.), Türkler içinde, (s ). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. Öztuna, Y. (1983). Başlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi, c.6, İstanbul: Ötüken Yayınevi. Sakaoğlu, N. (1994). Lâle Devri, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c.5: Sertoğlu, M. (2011). Mufassal Osmanlı Tarihi-V. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Sözen, M., Arık, R. ve Çelik, Z. (1975). Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.

11 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ 133 Uysal, A.O. (1988). Bolvadinde Bir Lâle Devri Eseri; Ağılönü Çeşmesi, A.Ü.D.T.C.F. Dergisi, XXXII: Uysal, Z. (2002). XIV-XV. Yüzyıl Ankara Mescitlerinde Kalem İşi Süslemeler, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu (Prof.Dr. Gönül Öney e Armağan), Ekim 2001, İzmir Uysal, A.O. (2008). Kaymak Mustafa Paşa nın Hatırası: Babakale, Ayvacık Değerleri Sempozyumu, Ağustos 2008, Ayvacık / Çanakkale Uzunçarşılı, İ.H. (1983). Osmanlı Tarihi, IV, 2.kısım (XVIII. yy.), 2.Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. VGM Arşivi, Defter No: , sayfa no: 134, sıra no: 593. VGM Arşivi, Defter No: 226, sayfa no: 100, sıra no: 764. Çizim 1: Ankara Ağaç Ayak Camii Planı (Öney den)

12 134 / Yrd. Doç. Dr. Zekiye UYSAL EKEV AKADEMİ DERGİSİ Fotoğraf 1: Ağaç Ayak Camii genel görünüş Fotoğraf 2: Harimden kadınlar mahfiline bakış

13 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ 135 Fotoğraf 3: Harimden görünüş Fotoğraf 4: Harimin kuzeydoğu köşesi yakınındaki pencereden ayrıntı

14 136 / Yrd. Doç. Dr. Zekiye UYSAL EKEV AKADEMİ DERGİSİ Fotoğraf 5: Harimin doğu kenarında dördüncü pencereden ayrıntı Fotoğraf 6: Mihrabın sağındaki dolap

15 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ 137 Fotoğraf 7: Güneydoğu köşe yakınındaki pencere Fotoğraf 8: Kadınlar mahfili katında doğu taraftaki pencere

16 138 / Yrd. Doç. Dr. Zekiye UYSAL EKEV AKADEMİ DERGİSİ Fotoğraf 9: Müezzin mahfili tavanından ayrıntı Fotoğraf 10: Müezzin mahfili tavan göbeği

17 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ 139 Fotoğraf 11: Mahfil balkonunun alt yüzü Fotoğraf 12: Kadınlar mahfilinin ön yüzünden ayrıntı (1999)

18 140 / Yrd. Doç. Dr. Zekiye UYSAL EKEV AKADEMİ DERGİSİ Fotoğraf 13: Kadınlar mahfili tavan göbeği Fotoğraf 14: Harimin tavan göbeği

19 ANKARA DA LÂLE DEVRİNDEN KALEM İŞİ BEZEMELİ BİR YAPI: AĞAÇ AYAK CAMİİ 141 Fotoğraf 15: Harim tavanında bordürler Fotoğraf 16: Harim tavanından ayrıntı