AYDINLATMA TASARIMININ PARK KULLANIMINA ETKĠLERĠ: ULUS PARKI. YÜKSEK LĠSANS TEZĠ M. Pınar COġKUN. Anabilim Dalı: ġehġr ve BÖLGE PLANLAMA

Transkript

1 ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ AYDINLATMA TASARIMININ PARK KULLANIMINA ETKĠLERĠ: ULUS PARKI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ M. Pınar COġKUN Anabilim Dalı: ġehġr ve BÖLGE PLANLAMA Programı: PEYZAJ PLANLAMA MAYIS 2005

2 ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ AYDINLATMA TASARIMININ PARK KULLANIMINA ETKĠLERĠ: ULUS PARKI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ M. Pınar COġKUN ( ) Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 9 Mayıs 2005 Tezin Savunulduğu Tarih : 30 Mayıs 2005 Tez DanıĢmanı: Diğer Jüri Üyeleri Yrd. Doç. Dr. Funda YĠRMĠBEġOĞLU Prof. Dr. Ahmet Cengiz YILDIZCI (ĠTÜ.) Doç. Dr. Nilgün ERGUN (ĠTÜ.) MAYIS

3 ÖNSÖZ Yüksek lisans eğitimim ve bu tez çalışmasının hazırlanışı sırasında her türlü destek ve yardımını esirgemeyen, deneyimleriyle bana destek olan, güleryüzüyle moral veren ve sabır gösteren danışmanım Yrd. Doç. Dr. Funda Yirmibeşoğlu na sonsuz teşekkürlerimi sunarım. İlgi, sabır ve anlayışlarıyla bütün eğitim hayatım boyunca olduğu gibi beni tez çalışmamda da yalnız bırakmayan aileme, bütün çalışmalarımı maddi ve manevi olarak destekleyen eşime ve eşimin ailesine çok teşekkür ederim. Mayıs 2005 Pınar COŞKUN Peyzaj Mimarı ii

4 ĠÇĠNDEKĠLER KISALTMALAR TABLO LĠSTESĠ ġekġl LĠSTESĠ ÖZET SUMMARY v vi vii ix x 1. GĠRĠġ ÇalıĢmanın Amacı ve Yöntemi ÇalıĢmanın Kapsamı 2 2. AYDINLATMA Aydınlatmanın Tanımı Yapay IĢık Kaynakları, Fiber Optik ve LED Sistemleri Akkor Telli (Enkandesen) Lambalar Deşarj Lambar Fiber Optik ve LED Sistemleri Aydınlığın Niteliği ve Niceliği Kavramları Aydınlığın Niteliği Aydınlığın Niceliği Aydınlatma Aygıtları Dekoratif Amaçlı Aydınlatma Aygıtları Fonksiyonel Amaçlı Aydınlatma Aygıtları Su Altı Aydınlatma Aygıtları Ġç ve DıĢ Aydınlatma İç Aydınlatma Dış Aydınlatma Kentsel Değerlerin Dışında Kalan Alanların Aydınlatılması Kentsel Değerlerin Aydınlatılması PARK AYDINLATMASI Parkların Güvenlik Amaçlı Aydınlatılması Park Aydınlatmasında Kullanılan Aydınlatma Teknikleri Aşağıdan Yukarıya Doğru Aydınlatma Yukarıdan Aşağıya Doğru Aydınlatma Ayışığı Aydınlatması Gölge Aydınlatması Doku Aydınlatması Vurgu Aydınlatması Silüet Aydınlatması Yansıma Aydınlatma Çapraz Aydınlatma 27 iii

5 Hale Etkili Aydınlatma Park Ġçinde Yer Alan Peyzaj Öğelerinin ve Mekanların Aydınlatılması Bitki Aydınlatması Su Öğelerinin Aydınlatılması Durağan Su Yüzeylerinin Aydınlatılması Hareketli Su Öğelerinin Aydınlatılması Yaya Yolu Aydınlatması Merdiven Aydınlatması Otopark Aydınlatması Heykel ve Anıtsal Obje Aydınlatması Çocuk Oyun Alanı Aydınlatması İşaret ve Yön Levhası Aydınlatması Oturma Alanı Aydınlatması Parklarda Yer Alan Aydınlatma Elemanlarının Bakımı ve Vandalizm ULUS PARKI AYDINLATMA TASARIMININ DEĞERLENDĠRĠLMESĠ, ANKET ARAġTIRMASI Alan AraĢtırması Araştırmanın Amacı Araştırmanın Yöntemi ÇalıĢma Alanının Özellikleri Ulus Parkı nın Konumu ve Tarihi Ulus Parkı nın Mevcut Durumu Ulus Parkı nın Aydınlatma Tasarımı Ulus Parkı nın Aydınlatma Tasarımının Değerlendirilmesi Ulus Parkı Aydınlatma Tasarımının Kullanıcılar Tarafından Değerlendirilmesi, Anket AraĢtırması Kullanıcılarının Sosyo-Demografik yapısı Parkın Kullanımına İlişkin Değerlendirmeler Parkın Genel İzlenimine İlişkin Değerlendirmeler Aydınlatma Tasarımına İlişkin Değerlendirmeler Aydınlatma Elemanlarının Bakımına İlişkin Değerlendirmeler Değişkenler Arası İlişkilerin Çapraz Tablolar ile Değerlendirilmesi Değişkenler Arası İlişkilerin Korelasyon Analizi ile Değerlendirilmesi Bölüm Sonuçları SONUÇ VE ÖNERĠLER 85 KAYNAKLAR 89 EKLER 92 ÖZGEÇMĠġ 99 iv

6 KISALTMALAR CIE IESNA MR PAR R LED : Commision Internatioale de L eclairage : Illumination Engineering Society of North America : Multireflector : Parobolic Aliminium Reflector : Reflector : Light Emitting Diodes v

7 TABLO LĠSTESĠ Sayfa No Tablo 3.1. Park içinde yer alan peyzaj öğeleri ve mekanlar için belirlenmiş aydınlık düzeyi değerleri Tablo 4.1. Anket uygulamasının zamana göre dağılımı Tablo 4.2. Ulus Parkı ndaki mevcut aydınlatma tasarımının özellikleri 57 Tablo 4.3. Ankete katılan kullanıcıların cinsiyet dağılımı Tablo 4.4. Ankete katılan kullanıcıların medeni durumu Tablo 4.5. Ankete katılan kullanıcıların meslek durumu Tablo 4.6. Ankete katılan kullanıcıların çalışma durumu Tablo 4.7. Ankete katılan kullanıcıların araç sahipliği Tablo 4.8. Ankete katılan kullanıcılarının parka ulaşım şekli Tablo 4.9. Kullanıcıların parka geliş saatlerindeki tercih nedeni Tablo Kullanıcıların parka geliş amacı Tablo Kullanıcıların parka kimle geldiği Tablo Ankete katılan kullanıcıların parkı kullanım süresi Tablo Parktaki beğenilen unsurlar Tablo Parktaki beğenilmeyen unsurlar Tablo Parkı güvensiz kılan nedenler Tablo Kullanıcıların kendini güvensiz hissettiği saatler Tablo Kullanıcıların neden belli satlerde güvensiz hissettiği Tablo Kullanıcıların görüş uzaklığını değerlendirmeleri (Gündüz) Tablo Kullanıcıların görüş uzaklığını değerlendirmeleri (Gece) Tablo Kullanıcılara göre park içindeki saklanılabilecek yerler (Gündüz) Tablo Kullanıcılara göre park içindeki saklanılabilecek yerler (Gece).. 72 Tablo Parkın gece kullanımını arttırmak için getirilen öneriler Tablo Parkın gece kullanımını arttırmak için getirilen öneriler Tablo Kullanıcıların mevcut lamba durumunu değerlendirmeleri Tablo Kullanıcıların çalışmayan lamba yüzdesini değerlendirmeleri Tablo Arızalı lambalar için aranması gereken yerler Tablo Kullanıcıları güvensiz kılan nedenler- Parkın gece kullanımı Tablo Cinsiyet-Güvensiz hissedilen saat Tablo Aydınlatmanın güvenlik açısından yeterliliği-saklanılacak yer Tablo Cinsiyet- Gece kullanımı Tablo Cinsiyet- Neden güvensiz hissedildiği Tablo Parkın gece kullanımı-araç Sahipliği Tablo Korelasyon analizi tablosu (a) Tablo Korelasyon analizi tablosu (b) vi

8 ġekġl LĠSTESĠ Sayfa No ġekil 3.1 : Aşağıdan yukarıya doğru aydınlatma ġekil 3.2 : Yukarıdan aşağıya doğru aydınlatma ġekil 3.3 : Ayışığı aydınlatması. 23 ġekil 3.4 : Gölge aydınlatması ġekil 3.5 : Doku aydınlatması ġekil 3.6 : Vurgu aydınlatması. 25 ġekil 3.7 : Siluet aydınlatması ġekil 3.8 : Yansıma aydınlatması ġekil 3.9 : Tek yönlü çapraz aydınlatma tekniği ġekil 3.10 : İki yönlü çapraz aydınlatma tekniği ġekil 3.11 : Hale etkili aydınlatma ġekil 3.12 : Bitki gruplarının yer yer aydınlatılarak vurgulanması ġekil 3.13 : Soliter ağacın aydınlatılarak ön plana çıkarılması ġekil 3.14 : Işık lekesi oluşumu ve üst dalların karanlıkta kalması ġekil 3.15 : Renk filtresi kullanılarak aydınlatılmıs bir ağaç ġekil 3.16 : Durağan su yüzeyinin aydınlatılması ġekil 3.17 : Durağan su yüzeyinin çevresinde yer alan ağaçlarının aydınlatılarak durağan su yüzeyinin etkili hale getirilmesi ġekil 3.18 : Fıskiyelerin aşağıdan aydınlatılması ġekil 3.19 : Hareketli su öğesinin renk filtresi kullanılarak aydınlatılması ġekil 3.20 : Yaya yolu aydınlatması ġekil 3.21 : Merdivenlerin duvara monte aydınlatma aygıtlarıyla ġekil 3.22 aydınlatılması : İspanyol merdivenlerinin yüzeye gömülü aydınlatma aygıtlarıyla aydınlatılması ġekil 3.23 : Heykel aydınlatması ġekil 4.1 : Ulus Parkı nın konumu ġekil 4.2 : Ulus Parkı aydınlatma avan projesi ġekil 4.3 : Mevcut aydınlatma aygıtlarının konumu ġekil 4.4 : Fotoğrafların çekilme yönü ġekil 4.5 : Park genelinde kullanılan aydınlatma aygıtı ġekil 4.6 : Ulus Parkı nın batı girişinin gündüz ve gece görünümü ġekil 4.7 : Parkın doğu girişinin ve park levhasının gündüz ve gece görünümü ġekil 4.8 : Parkın doğu girişinde bulunan otoparkın gündüz ve gece görünümü ġekil 4.9 : Seyir terasının gündüz görünümü vii

9 ġekil 4.10 : Kafeterya çevresinde yer alan bitki aydınlatmasının gündüz ve gece görünümü ġekil 4.12 : Kafeteryanın arka tarafında yer alan soliter kullanımlı ağacın gündüz ve gece görünümü ġekil 4.12 : Üst kotta yer alan ispanyol merdivenlerinin gündüz ve gece görünümü ġekil 4.13 : Alt kotta yer alan ispanyol merdivenlerinin gece görünümü... ġekil 4.14 : Su öğesinin gündüz ve gece görünümü ġekil 4.15 : Su altı aydınlatma aygıtlarının gündüz görünümü ġekil 4.16 : Çocuk oyun alanının gündüz ve gece görünümü ġekil 4.17 : Macera oyun alanının gündüz görünümü ġekil 4.18 : Ana aksa yakın oturma ceplerinin gündüz ve gece görünümü ġekil 4.19 : Ana akstan uzak oturma ceplerinin gündüz ve gece görünümü ġekil 4.20 : Ankete katılan kullanıcıların yaş durumu ġekil 4.21 : Ankete katılan kullanıcıların eğitim durumu ġekil 4.22 : Ankete katılan kullanıcıların gelir grubu ġekil 4.23 : Ankete katılan kullanıcıların oturdukları semtte ikamet ettiği süre ġekil 4.24 : Ankete katılan kullanıcıların parka geliş sıklığı ġekil 4.25 : Parkın gece kullanımı ġekil 4.26 : Ankete katılan kullanıcıların parkta kalış süresi ġekil 4.27 : Kullanıcıların kendini güvende hissetme durumu ġekil 4.27 : Kullanıcıların aydınlatmadan memnuniyet düzeyi (Gündüz) ġekil 4.28 : Kullanıcıların aydınlatmadan memnuniyet düzeyi (Gece) ġekil 4.29 : Aydınlatmanın güvenlik açısından yeterliliği (Gündüz) ġekil 4.30 : Aydınlatmanın güvenlik açısından yeterliliği (Gece) ġekil 4.31 : Aydınlatmanın estetik açıdan yeterliliği (Gündüz) ġekil 4.32 : Aydınlatmanın estetik açıdan yeterliliği (Gece) ġekil 4.33 : Saklanılacak yer mevcudiyeti (Gündüz) ġekil 4.34 : Saklanılacak yer mevcudiyeti (Gece) viii

10 AYDINLATMA TASARIMININ PARK KULLANIMINA ETKĠLERĠ: ULUS PARKI ÖZET Parklar kent insanının her türlü sosyal, fiziksel ve rekreatif gereksinimlerini karşılayan kentsel yeşil alanlardır. Planlı ve dengeli bir aydınlatma sistemi, gündüz saatlerinde yoğun olarak kullanılan bu alanların günün ilerleyen saatlerinde de etkin bir biçimde kullanılabilmesini olanaklı kılar. Park tasarımıyla uyumlu ve dengeli şekilde yapılmış bir aydınlatma tasarımı güvenliği sağlamanın yanısıra parkın peyzajına gün ışığından farklı bir yorum katar ve çekicilik kazandırır. Parkların kullanımında sürekliliğin sağlanabilmesi ve kullanıcıların ihtiyaçlarına cevap verebilmesi için kullanıcıların istek ve değerlendirmeleri dikkate alınmalıdır. Bu çalışmanın amacı aydınlatma tasarımının park kullanımına etkilerinin belirlenmesi ve elde edilen sonuçlar ışığında mevcut parkların aydınlatma tasarımının tekrar ele alınarak düzenlenmesinin gerekliliğinin irdelenmesidir. Yapılan çalışmada öncelikle konu ile ilgili literatür bilgileri toplanmıştır. Daha sonra görsel analiz ve anket araştırması yöntemi kullanılarak alan araştırması yapılmıştır. Çalışma alanı olarak boğaza hâkim manzarası, peyzajı ve kapalı oturma alanıyla İstanbul halkı için büyük öneme sahip olan Ulus Parkı seçilmiştir. Belirtilen amaca yönelik olarak yapılan tez çalışması dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde yapılan çalışmanın amacı, kapsamı ve yöntemi ile ilgili bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde aydınlatma konusu ile ilgili kavramsal açıklamalar yapılmış bu bağlamda aydınlatmanın tanımı, yapay ışık kaynakları, aydınlığın niteliği ve niceliği, aydınlatma aygıtlarının sınıflandırılması, iç aydınlatma ve dış aydınlatma konularına değinilmiştir. Üçüncü bölümde parkların yeterli ve doğru şekilde nasıl aydınlatılabileceği anlatılmaktadır. Bunun yanısıra park peyzajına gün ışığından farklı bir yorum getirilmesini sağlayacak aydınlatma teknikleri ve park içinde yer alan peyzaj öğelerinin ve mekanların aydınlatılması konuları irdelenmiştir. Dördüncü bölümde araştırmanın amacı, araştırmada kullanılan yöntem, araştırmanın kapsamı, araştırmanın amacı doğrultusunda seçilen Ulus Parkı nın konumu, İstanbul ve çevre mahalleler için önemi, parkın mevcut durumu anlatılmaktadır. Bu bölümde ayrıca parkın aydınlatma tasarımı ile ilgili görsel analizler ve anket araştırmasından elde edilen sonuçların genel değerlendirmesi yer almaktadır. Son bölümde yapılan araştırmadan çıkarılan sonuçlar ve öneriler yer almaktadır. Bu bölümde iyi planlanmış bir aydınlatma tasarımının güvenlik ve görsel konfor sağlamanın yanısıra, parkların cazip ve dikkat çekici hale getirilmesindeki önemi vurgulanmıştır. Ayrıca çalışma alanı olarak seçilen Ulus Parkı aydınlatma tasarımının görsel analiz ve anket sonuçları yorumlanmış, mevcut aydınlatma tasarımının parkın daha etkin kullanımına olanak sağlayacak şekilde yeniden ele alınmasına yardımcı olacak önerilere yer verilmiştir. ix

11 THE EFFECTS OF LIGHTING DESIGN IN PARKS: ULUS PARK SUMMARY Parks are the green urban areas covering any kinds of social, physical and recreational requirements of the people living in the cities. A well planned and balanced lighting system ensures these areas being used intensively during the daytime hours to be capable to use also during the later hours of the day in an effective way. The lighting design made in a harmonious and balanced form with the park design adds a distinct. Interpretation which differs from the day light to the landscape of the park besides, it ensures the security and gives attraction. The requests and evaluations of the users should be taken into consideration to provide the continuity on the use of the parks and to make them qualified to answer the needs of the users. The target of this study is to establish the effect of the lighting design to the use of the parks with the requests, impressions, evaluations and recommendations of the users. Under the light of the results obtained from the evaluations of the users, the necessity of the pretreatment and reorganization of the lighting design of the existing parks are examined. In the study performed, at first, the literature data are collected in collection with the subject. After that, the research performed on the area by using the visual analysis and public survey methods. Ulus Park that has a big importance for people living in Istanbul with its view, over landscape and closed sitting area overlooking to the Bosporus is selected as the area to examine. The study of the thesis performed in the direction of the target state constitutes of four sections. In the first section, details on the goal, coverage and method of the study performed are given. The conceptual explanations are made in connection with the subject of the lighting and the description on the lighting, the sources of the artificial light, the quantity and quality of the light, the classification of the lighting devices, internal lighting and external lighting are mentioned under the second section. In the third section, how to make the parks be lightened in a sufficient and correct way. Besides this, the subjects of the lighting technique to ensure an interpretation which differs from the daylight to the landscape of the park brought and lighting of the landscape elements and spaces taken parts inside the park are examined. In the fourth section, the target of the research, the method used in the research, the coverage of the research, the location of Ulus Park selected in the direction of the goal on the research, its importance for Istanbul and the neighborhood and the current condition of the park are explained. Also, the visual analysis and a general evaluation of the result obtained from the public survey are stated. In the final section, the results taken from the researches performed and recommendations are stated. It is emphasized that besides, a well-planned design provides security and visual comfort, it is also important to make the parks to have an attractive and striking condition. Furthermore, the results of the visual analysis x

12 and surveys made on the lighting design of Ulus Park selected as the study area are commented and suggestions are made to assist the pretreatment on the existing lighting design of the park in a way to ensure the more effective use of the park are stated. xi

13 1. GĠRĠġ Hızlı nüfus artışı, sanayileşme, yoğun ve düzensiz kentleşme sonucu özellikle büyük kentlerde açık ve yeşil alanlar gün geçtikçe kaybolmaktadır. Hızlı yapılaşmayla beraber toplumsal yaşam ve yaşam kalitesi bozulmakta, kent yaşamının getirdiği baskı ve stres insanları açık ve yeşil alanlara daha çok yönlendirmektedir. Bu amaçla çeşitli ihtiyaçlara cevap verecek şekilde düzenlenmiş parklar farklı yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi, sosyal ve ekonomik yapıya sahip kent insanının doğa ile bütünleşmesini sağlayan ve boş zamanlarını değerlendirdiği en önemli rekreasyon alanlarıdır. Günlük hayatın getirdiği zorluklar ve çalışma koşullarının ağırlığı boş zamanı kısıtlı olan kent insanını, çalışma saati bitiminde günün yorgunluğunu atabilmek, eğlenmek, dinlenmek için günün ilerleyen saatlerinden daha etkin bir şekilde yararlanmaya yöneltmektedir. Bu nedenle kent insanı için büyük öneme sahip parkların doğru ve etkili bir biçimde aydınlatılması bu alanların günün ilerleyen saatlerinde de güvenlik içinde kullanılması açısından büyük önem taşımaktadır. İyi tasarlanmış bir aydınlatma güvenliği sağlamanın yanısıra, park tasarımına gün ışığından farklı bir çekicilik ve görsel algılama özelliği kazandırmaktadır. 1.1 ÇalıĢmanın Amacı ve Yöntemi Gündüz saatlerinde yoğun olarak kullanılan ve çeşitli ihtiyaçlara cevap veren parkların gece saatlerinde de güvenlik içinde kullanımı mekan güvenliğinin sağlanması ve kullanıcı memnuniyeti ile doğrudan ilişkilidir. Bu alanların kullanımında sürekliliğin sağlanması ve kullanıcı ihtiyaçlarına cevap verebilmesi için kullanıcıların istek ve değerlendirmeleri dikkate alınmalıdır. Bu çalışmanın amacı aydınlatma tasarımının park kullanımına etkilerini kullanıcıların izlenim, değerlendirme ve önerileriyle belirlemek ve elde edilen sonuçların parkların akşam ve gece saatlerinde daha etkin kullanımını sağlayacak şekilde yeniden ele alınarak irdelenmesidir. Mevcut parkların yanı sıra düzenlenecek başka parkların aydınlatma 1

14 tasarımında tasarımcılara yardımcı olmasıdır. Bu amaca yönelik olarak tezde belirlenen araştırma konuları şunlardır: Aydınlatma kavramı, Park aydınlatması, güvenliği sağlamak açısından önemi ve kulllanılan aydınlatma teknikleri, Park içinde yer alan peyzaj öğelerinin aydınlatılması, Ulus Parkı mevcut aydınlatma tasarımının incelenmesi ve değerlendirilmesi, Ulus Parkı aydınlatma tasarımının anket araştırması ile irdelenmesi, Değerlendirme sonuçlarının ve önerilerin sunulması. Yapılan çalışmada öncelikle konu ile ilgili literatür bilgileri toplanmış, daha sonra görsel analiz ve anket araştırması yöntemi kullanılarak alan araştırması yapılmıştır. Anket soruları park içinde gündüz (75) ve gece (75) olmak üzere rastgele seçilen toplam 150 kullanıcıya uygulanmıştır. Konu ile ilgili yapılmış anket sorularından yararlanılarak hazırlanan anket formu kullanıcıların sosyo-demografik yapısı, park kullanımına ilişkin değişkenler, kullanıcıların parkla ilgili genel izlenimleri, kullanıcıların aydınlatma tasarımına ve mevcut aydınlatma elemanlarının bakımına ilişkin değerlendirmeleri olmak üzere beş grup değişkeni içermektedir. Anket sonuçlarından elde edilen veriler SPSS istatistik programı kullanılarak değerlendirilmiştir. 1.2 ÇalıĢmanın Kapsamı Belirtilen amaca yönelik olarak yapılan tez çalışması dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde yapılan çalışmanın amacı, kapsamı ve yöntemi ile ilgili bilgiler ele alınmaktadır. İkinci bölümde aydınlatma konusu ile ilgili kavramsal ve teknik açıklamalar yer almaktadır. Bu doğrultuda kısaca aydınlatmanın tanımı yapılmış, yapay ışık kaynakları, fiber optik ve LED sistemlerinden bahsedilmiştir. Lamba olarak adlandırılan yapay ışık kaynaklarının rengi, etkinlik faktörü, ekonomik ömrü ve kullanım alanları kısaca ele alınmıştır. Görsel algılamanın tam olabilmesi için ortam özelliklerine uygun olarak oluşturulması gereken aydınlığın niteliği ve niceliği kavramlarından ve bu kavramların amaca uygun olarak düzenlenmesini sağlayan aydınlatma aygıtlarından bahsedilmiştir. Ayrıca iç aydınlatma ve dış aydınlatma 2

15 konuları kısaca ele alınmış, dış aydınlatma konusunu oluşturan kentsel değerlerin aydınlatılması ve kentsel değerlerin dışında kalan alanların aydınlatılması konularına değinilmiştir. Üçüncü bölümde park aydınlatması konusu irdelenmiştir. Park aydınlatmasında dikkat edilmesi gereken hususlar, aydınlatma tasarımının güvenliği sağlamadaki önemi, parkların yeterli ve etkili şekilde nasıl aydınlatılabileceği konularına yer verilmiştir. Park içinde güvenliği sağlamanın yanısıra park peyzajına farklı bir görsel algılama özelliği kazandıracak aydınlatma teknikleri ele alınmıştır. Tekniklerle yaratılabilecek etkiler, nerede kullanılabileceği ve nasıl uygulanması gerektiği konularından bahsedilmiştir. Ayrıca bu bölümde park içinde yer alan bitkilerin, durağan ve hareketli su yüzeylerinin, yaya yollarının, merdivenlerin, otoparkların, heykel ve anıtsal objelerin, çocuk oyun alanlarının, işaret ve yön levhalarının, oturma alanlarının aydınlatılması konuları ele alınmıştır. Dördüncü bölümde yapılan araştırmanın amacı, yöntemi ve kapsamından kısaca bahsedilmiş ve araştırmanın amacı doğrultusunda seçilen Ulus Parkı nın mevcut durumu ve parkın aydınlatma tasarımı irdelenmiştir. Ayrıca bu bölümde alanda gerçekleştirilen görsel analiz ve anket araştırması sonuçları yer almaktadır. Görsel analiz sonuçları alanda aynı noktadan gece ve gündüz çekilen fotoğraflarla beraber yapılan gözlem ve değerlendirmeleri içermektedir. Anket araştırması sonuçları sıklık dağılım tabloları, çapraz tablolar ve korelasyon analizi yapılarak değerlendirilmiştir. Son bölümde yapılan araştırmadan çıkarılan sonuçlar ve öneriler yer almaktadır. Bu bölümde dengeli ve planlı yapılmış bir aydınlatma tasarımının güvenlik ve görsel konfor sağlamanın yanısıra, parkların cazip ve dikkat çekici hale getirilmesindeki önemi vurgulanmıştır. Amaca ve park tasarımına uygun, etkileyici, estetik ve fonksiyonel çözümler için tasarımcının ilgili disiplinlerle birlikte çalışmasının gerekliliği belirtilmiştir. Ayrıca çalışma alanı olarak seçilen Ulus Parkı aydınlatma tasarımının görsel analiz ve anket sonuçları yorumlanmış, mevcut aydınlatma tasarımının parkın daha etkin kullanımına olanak sağlayacak şekilde yeniden ele alınmasına yardımcı olacak önerilere yer verilmiştir. 3

16 2. AYDINLATMA 2.1 Aydınlatmanın tanımı Aydınlatma olgusunun en temel unsuru olan ışık, insanların değişik algılar yolu ile edindikleri bilgilerin yaklaşık %95 inin görsel algı yolu ile olması nedeniyle büyük önem taşır. İnsanlar ışık aracılığıyla nesneleri görüp algılayabilir ve eylemlerini gerçekleştirebilirler (Öztürk, 1992). Işık, doğal ya da yapay ışık kaynakları ile elde edilir. Doğal ışık olan güneş ışığı, güneş ve göğün yayımladıkları ışıkların değişik oranlarda bileşiminden oluşur. Özelliği itibarı ile denetlenemeyen ve sürekli olarak değişim gösteren bir ışık kaynağıdır. Yapay ışık, gün ışığının olmadığı ya da yetersiz olduğu durumlarda yararlanılan ışık kaynağıdır (Boduroğlu, 2001). Güneş ışığı, doğada mevsimlere, bulutların konumuna, ağaçlara, atmosferdeki nem ve toz miktarı gibi çeşitli etkenlere bağlı olarak gün içinde çok değişik ışık oyunları oluşturmaktadır. Yapay ışık ise duyulan ihtiyaca göre denetlenebilen bir ışık kaynağıdır. İstenilen anlam ve performansı, yapay ışık kaynağında yapılacak her türlü düzenleme ve denetleme ile elde etmek mümkündür. Aydınlatma, mekanları ve içinde bulunan nesneleri gerçek büyüklükleri ve doğal renkleri ile fark edebilmemiz için, doğal ve yapay ışık kaynakları ile nesnelerin üzerine ışık göndererek görmemizi sağlayan sistemlerdir (Işık, 2001). Uluslararası Aydınlatma Komisyonu (CIE, 2000) tarafından ise aydınlatma, Nesneler ve çevrelerinin görülebilmesi amacı ile ışık uygulaması biçiminde tanımlanmıştır. Aydınlatmada temel amaç belli bir aydınlık düzeyi elde etmek değil, görsel konforun sağlanmasıdır. Yetersiz aydınlatılmış ortamlar görsel performansın düşmesine, konforsuzluğa, yanılgılara, güvensizliğe, estetik ve mimari özellikler bakımından uygunsuzluğa yol açabilir (Ünver, 2001). Işığın amaca ve aydınlatma tasarımına en uygun biçimde kullanılabilmesi ve istenilen etkinin yaratılması açısından yapay ışık kaynağının seçimi çok büyük önem taşır. 4

17 2.2 Yapay IĢık Kaynakları, Fiber Optik ve LED Sistemleri İstenilen düzeyde aydınlık yaratan ve bu aydınlığı yine istenilen renk, doğrultu yada dağılımda oluşturan yapay ışık kaynakları lamba olarak adlandırılır (Altunkasa, 1998). Günümüzde kullanılan yapay ışık kaynakları yani lambalar akkor telli ve deşarj lambaları olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Akkor telli lambalar genel olarak ışığı, içinden elektrik akımı geçirilen madensel flamanın akkor hale gelip ışıması ile üretirken, deşarj lambalar ışığı çeşitli gaz veya metal buharından elektrik boşalımı sonucunda üretirler (Küçükdoğu ve Onaygil, 2002) Akkor Telli (Enkandesen) Lambalar Akkor telli lambalarda ışık, içinden elektrik akımı geçirilen tungsten flamanın akkor hale gelip ışıması sonucu elde edilir. En eski ve ucuz lamba tipidir. Akkor telli lambaların yaydığı ışık sıcaklık ile doğru orantılı olarak artış gösterir. Bu lambaların ışık rengi sıcak beyaz görünüme sahiptir. Renksel geriverim indeksleri % 100 olmasına karşın etkinlik faktörleri düşük, ömürleri kısa olan akkor telli lambalar dış mekan uygulamaları için uygun değildir. Akkor telli lambalar dış aydınlatma için uygun bir çözüm olmamasına karşın düşük elektriksel güçle çalıştıklarından dolayı iç ve dış mekan aydınlatmasında sıkça kullanılmaktadır (Küçükdoğu ve Onaygil, 2002; Yıldırım, 2001). Tungsten flamanın cam balon içindeki yüksek sıcaklık artışına bağlı olarak zamanla buharlaşması normal tipteki akkor telli lambaların ömürlerini ve etkinlik faktörlerini sınırlamaktadır. Cam balon içindeki gaza bazı halojenler ilave edilerek oluşturulan tungsten halojen lambalar normal akkor telli lambalara göre daha beyaz ışık rengine, daha yüksek etkiye, daha kompakt boyuta, daha uzun ömüre sahiptir. Tungsten halojen lambalar projektörlerde, araç farlarında, spotlarda ve trafik ışıklarında kullanılmaktadır (Moyer, 1992). Bütün MR tipi lambalar tungsten halojen lambalar olup bu tip lambalar çoğunlukla düşük voltajlıdır. Düşük voltajla çalışan bu lambalarda maksimum ışık üretmek için quartz-halojen teknolojisi kulanılmıştır. Boyutları küçük olduğundan dolayı uygulama alanlarında kolayca gizlenebilir olması görsel açıdan avantaj sağlamaktadır. MR 11 ve MR 16 olmak üzere iki tipi mevcuttur. MR 16 tipi lambalar çok çeşitli seçeneklere sahip olması dolayısıyla park ve bahçe aydınlatmasında her türlü amaca yönelik olarak sıkça kulanılır (Özkaya, 1998). 5

18 R tipi lambalar, çok düzgün ve geniş projektör aydınlatması sağlayan lambalar olmasına karşın çok kırılgan olmaları dezavantaj oluşturmaktadır. Bu nedenle kullanımı PAR lambaları kadar yaygın değildir. Minyatür lambalar, düşük elektrik gücüyle çalışan küçük boyutlu lambalardır. Yaya yolu ve az basamaklı merdiven aydınlatması için çok uygundur (Özkaya, 1998). PAR, parabolik alüminyum reflektör kelimelerinin baş harflerinden oluşur. Düşük voltajlı PAR 36 ve standard voltajlı PAR 16, PAR 20, PAR 30, PAR 38, PAR 46, PAR 56, PAR 64 gibi değişik boyutlarda ve voltajlarda seçenekleri bulunan PAR tipi lambalar yağmur, sulama suyu ve kar etkisiyle meydana gelecek sıcaklık şokuna dayanıklı olmasına karşın kapalı aydınlatma aygıtlarında kullanımı fonksiyon süresini uzatır. PAR tipi lambalarda lamba boyutunun büyük, ömrünün kısa, etkinlik faktörünün düşük olması dezavantaj oluştururken düşük maliyetli ve dış etkenlere karşı dayanıklı olmaları avantaj sağlar. PAR tipi lambalarda renkli lens ve filtre düzenlemeleriyle çeşitli renk seçenekleri elde edilebilir. Bu lambalar park ve bahçe aydınlatmasında sıkça kullanılmaktadır. PAR 36 spot aydınlatma, PAR 38 büyük ağaç ve heykellerin aşağıdan yukarıya doğru nokta ve ışıldak şeklinde aydınlatılması için uygunken PAR 46, 56 ve 64 tipi lambalar su altı aydınlatma aygıtlarında sıkça kullanılmaktadır (Moyer, 1992; Özkaya, 1998) DeĢarj Lambalar İki elektrot arasında bulunan gazların uyarılması sonucu ışık üreten deşarj lambalarının yüksek basınçlı civa buharlı, yüksek basınçlı sodyum buharlı, alçak basınçlı civa buharlı, alçak basınçlı sodyum buharlı, metal halojen olmak üzere beş tipi mevcuttur. Bunlar; Yüksek Basınçlı Civa Buharlı Lambalar: Yüksek basınçlı civa buharlı lambalar ömürleri uzun, etkinlik faktörleri düşük beyaz ışıklı lambalardır. Lamba eskidikçe ışık verimi azalır. Işık verimi azalan lambaların yenisiyle değiştirilmesi durumunda eski ile yeni arasında renk farkı oluşur. Meydana gelen renk ayırımı görsel açıdan dezavantaj oluşturmasına karşın park ve bahçe aydınlatmasında sıkça kullanılmaktadır (Seçkin, 1998). Yüksek Basınçlı Sodyum Buharlı Lambalar: Yüksek basınçlı sodyum buharlı lambalar nesnelerin gerçek renginin görünmesinin önemli kriter olmadığı şehir içi yol, cadde, sokak, meydan gibi alanların aydınlatmalarında kullanılır. Bu lambaların 6

19 verdiği renk bitkileri donuk ve cansız göstereceğinden park ve bahçe aydınlatmasında kullanıma uygun değildir (Harris ve Dinnes, 1988; Onaran, 1993). Alçak Basınçlı Civa Buharlı (Flüoresan) Lambalar: Alçak basınçlı civa buharlı lambalar sıcak ve soğuk beyaz renk seçeneğine sahip, uzun ömürlü lambalardır. Kompakt flüoresan ve tüp flüoresan olmak üzere iki tiptedir. Kompakt flüoresan lambalar hem enerji tasarrufu sağlaması hem de bol ışık üretmesi nedeniyle akkor telli lambaların yerine tercih edilebilir. Bu lambalar yeşil rengin iyi algılanmasını sağladıklarından dolayı park ve bahçe aydınlatmasında sıkça kullanılmaktadır (Bean, 2004; Seçkin, 1998). Alçak Basınçlı Sodyum Buharlı Lambalar: Alçak basınçlı sodyum buharlı lambalar renk ayırımının önemli olmadığı tüm tesislerde kullanılabilecek en yüksek etkinlik faktörlü ışık kaynağıdır. Ekspres yollar, limanlar, yükleme boşaltma alanları ve güvenlik aydınlatması için uygun lambalardır. Işık kirliliğinin önlenmesinin birinci derecede önem taşıdığı doğal hayatın korunması gereken alanlardaki alan aydınlatmalarında alçak basınçlı sodyum buharlı lambalar kullanılmalıdır (Küçükdoğu ve Onaygil, 2002; Bean, 2004). Metal Halojen Lambalar: Metal halojen lambaların ekonomik ömürleri çok kısadır. Renkli televizyon çekimlerinin yapılacağı açık hava spor sahalarında ve beyaz rengin vurgulanmak istendiği bina dış cephe aydınlatmalarında kompakt ve etkin bir ışık kaynağı olan metal halojen lambalar kullanılabilir (Küçükdoğu ve Onaygil, 2002; Yıldırım, 2001) Fiber Optik ve LED Sistemleri Fiber optik aydınlatmada jenaratördeki ışık kaynağından çıkan ışık kabloların jenaratöre bağlantı noktasına iletilir. Bağlantı noktasına iletilen ışık, ışık taşıyan ve ışık yayan olmak üzere iki ayrı sistemle aydınlatılmak istenen yere taşınır. Işık taşıyan sistemde ışık optik fiber kablo aracılığıyla aydınlatılmak istenen alana taşındıktan sonra kablo ucundan sonlandırırcılar kullanılarak ışık dağılımı sağlanır. Işık yayan sistemde ise ışığı taşıyan kablo, uzunluğu boyunca parlak ışık yayar. Fiber optik aydınlatma sistemleri, Bir ampulle birçok nokta aydınlatabilme, Bakımının ve montajının kolay oluşu, 7

20 Işık kaynağının aydınlatılacak alandan bağımsız herhangi bir yere yerleştirilebilmesi, Renk filtreleriyle istenilen renkli etkinin oluşturulabilmesi, Işık kaynağının aydınlatılacak objeye istenildiği kadar yaklaştırılabilmesi gibi özelliklerinden dolayı gerek iç mekan gerek dış mekan aydınlatmasında birçok avantaj sağlamaktadır ( Şerefhanoğlu ve Bostancı, 2000; ce.philips.com). Fiber optik sistemler peyzajda özellikle su elemanlarının vurgu veya etki amaçlı aydınlatılmasında kullanım kolaylığı nedeniyle tercih edilmektedir. LED (Işık Yayan Diyot) olarak adlandırılan sistem, biri elektron bakımından zengin, diğeri ise elektron eksikliği olan iki ayrı tabakadan oluşmuş özel bir diyot şeklidir. Tek renk ışık yaydığından renkli lenslerin kullanımı gerekmez (Göl, 2004). LED sistemleri klasik aydınlatma sistemlerine göre bakımı daha kolay, ilk kurulum maliyeti yüksek ama işletme maliyeti daha düşük, güç kaybının daha az olduğu sistemlerdir. Bu sistemler daha çok dekoratif aydınlatma, rampa ve merdiven aydınlatması, su öğelerinin estetik amaçlı aydınlatılması amacıyla peyzajda kullanılabilirler (Onaygil ve Güler, 2002). 2.3 Aydınlığın Niteliği ve Niceliği İnsanlar çevrelerini aydınlık olabildiği oranda görürler ve algılarlar. Algılamanın yeterliliği, ışığın niteliği ve niceliği ile doğrudan ilişkilidir. Herhangi bir görme alanı aydınlatılırken, görsel algılamanın tam olabilmesi için aydınlığın niteliği ve niceliği söz konusu ortam özelliklerine uygun bir biçimde oluşturulmalıdır. Uygunluğun sağlanamadığı koşullarda ışık az veya çok da olsa algılamada güçlük çekilmektedir (Sirel, 1992) Aydınlığın Niteliği Aydınlığın niteliği aydınlığı oluşturan ışığın renksel özellikleri ve doğrultusal yapısı, aydınlıkta oluşan gölgelerin niteliği, aydınlık düzeyi dağılım özellikleri gibi etkenlere bağlıdır. Aydınlık düzeyi ne kadar yüksek olursa olsun görsel algılama konusu özelliklerine uygun olmayan bir aydınlık niteliği gerekli görme koşullarını sağlayamaz. Bu nedenle aydınlığın niteliği iyi görmenin belirleyicisidir (Kentsel Tasarım Çalışma Grubu, 1992; Işık, 2003). 8

21 Doğal ve yapay tüm ışıklar az çok renkli olduklarından nesnelerin görünen rengi, aydınlatan ışığa göre değişir (Sirel, 1992). Bu nedenle ışığın renksel özellikleri nesne ve yüzeylerin renginin algılanmasını etkiler. Renksel özellikler sıcak ve soğuk kavramlarının yanısıra renksel geriverim (Ra) ve renk sıcaklığı (K) değerleri ile ifade edilir (Kentsel Tasarım Çalışma Grubu, 1992). Aydınlığı oluşturan ışığın doğrultusal yapısı nesnelerin üç boyutlu olma özelliklerinin tam olarak algılanmasına yardımcı olur. Işığın doğrultusal yapısı görsel algılamanın iyi ya da kötü olmasının yanısıra estetik değerlerin belirtilmesi, vurgulanması, güçlendirilmesi yada gizlenmesi açısından önemlidir (Sirel, 1992). Aydınlıkta oluşan gölgelerin niteliği nesnelerin tam olarak algılanmasını sağlar. Herhangi bir yüzeye gelen ışığın engellenmesi durumunda yüzey üzerinde engelin gölgesi oluşur. Aydınlatılan alandaki gölge alanlar yüzeyin tam olarak algılanmasını engeller. Aydınlıkta oluşan gölgelerin sertlik, yumuşaklık, saydamlık ve saydamsızlık (kara) gibi nitelikleri algılamayı etkiler (Sirel, 1992). Vurgulanması gereken nitelikler taşımayan tek düze karakterli mekanlarda eşdeğer aydınlık oluşturulmalıdır. Belli bir obje veya bölge vurgulanmak istendiğinde veya farklı yoğunlukta kullanılan mekanlarda, birbirinden farklı aydınlık düzeyleri oluşturulabilir. Aynı ortam üzerinde oluşturulan farklı aydınlık düzeyleri aydınlık düzeyi dağılımını belirler (Sirel, 1992) Aydınlığın Niceliği Aydınlık düzeyi olarak tanımlanan aydınlığın niceliği tek boyutlu bir kavramdır. Aydınlık düzeyi karanlıktan aydınlığa doğru değişmektedir. Her aydınlatma konusu için en yüksek ve en düşük aydınlık düzeyi değerleri çeşitli verilere göre belirlenmiştir. Belirlenen bu değerlerlerin simgesi E, birimi lümen/metrekare (lm/m 2 ) olarak gösterilir. Aydınlık düzeyi gereksinimi genç ve yaşlı arasında büyük değişim gösterdiği gibi insandan insana, yorgunluk durumuna ve saate bağlı olarak da değişim gösterir (Kentsel Tasarım Çalışma Grubu, 1992; Öztürk, 1992). 2.4 Aydınlatma Aygıtları Aydınlatma aygıtları lamba ve elektrik elemanlarını dıştan gelecek her türlü çevresel zararlara karşı korumak, lambayı doğru ve uygun açıda yönlendirerek amaca uygun 9

22 bir aydınlık elde edilmesini sağlamak, lambayı tutmak, lambayı gözden gizlemek, lambanın görünen ışıklılığını azaltmak, lambanın görünen biçiminin çevresiyle uyumunu sağlamak gibi amaçlardan biri, birkaçı veya hepsi için kullanılan aygıtlardır (Kentsel Tasarım Çalışma Grubu, 1992). Aydınlığın niteliği ve niceliğinin amaca uygun bir şekilde düzenlenmesi aydınlatma aygıtları ile sağlanır (Öztürk, 1992). Aydınlatma aygıtında yansıtıcı ve yayıcı, yüzey ve parçalar kulanılarak ışık kaynağından çıkan ışık amaca uygun olarak toplanabilir, yönlendirilebilir veya dağıtılabilir. Amaca ve mekana uygun bir aydınlatma için aydınlatma aygıtı seçiminde aygıtların fonksiyon, estetik, mekanik ve ekonomik özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır (Moyer, 1992). Dış mekanda kullanılan aydınlatma aygıtları sadece sert hava koşullarına değil aynı zamanda çarpma, basınç ve şok gibi çevresel etkilere de maruz kalmaktadır. Bu nedenle aygıt lambayı olumsuz koşullara karşı koruyacak özellikte olmalıdır. Genellikle dış mekan aydınlatma aygıtları lensle tamamen kapatılır. Aygıta sağlam ve su geçirmeyecek şekilde yerleştirilen lens sayesinde lamba yağmur, kar, sulama suyu gibi dış etkilerden meydana gelebilecek sıcaklık şokuna karşı korunur (Seçkin, 1998). Işık belli bir hedefe doğru yönlendirildiğinde, istenen görsel etkinin yaratılabilmesi için aygıtın yatay ve düşey yönde hareket edebilme kabiliyeti göz önünde bulundurulmalıdır. Aydınlatma aygıtının ayarlanabilme özelliği lamba veya ışık dağılımını istenilen hedefe doğru yönlendirilmesinde kolaylık sağlar (Seçkin, 1998). Aydınlatma aygıtları açık bir mekanda amaca göre dikkat çekmeyecek biçimde yer alabilecekleri gibi, özellikle ilgi bir çekici kentsel tasarım öğesi, bir başka değişle kent mobilyası olarak da yer alabilirler. Bu nedenle aydınlatma aygıtının seçiminde fonksiyonel olmasının yanısıra aygıtın tasarım, boyut, renk ve form gibi estetik özelliklerinin de mekanla uyum içinde olması ve mekan tasarımını tamamlaması önemlidir (Öztürk, 1992; Küçükdoğu, 2003). Dış mekan aydınlatmada kullanılan aydınlatma aygıtları dekoratif amaçlı, fonksiyonel amaçlı ve sualtı olmak üzere üç gruba ayrılır. Dekoratif amaçlı kullanılanların fener, duba, yaya yolu, direk, duvara monteli ve askılı olmak üzere birkaç tipi vardır. Fonksiyonel amaçlı aydınlatma aygıtlarının ise zemine monte edilen, yüzeye monte edilen, zemine gömülen, askılı tipleri vardır (Seçkin, 1998). 10

23 2.4.1 Dekoratif Amaçlı Aydınlatma Aygıtları Gündüz saatlerinde mekan tasarımıyla, gece saatlerinde ise aydınlatma kompozisyonuyla bütünlük oluştururlar. Bu aydınlatma aygıtlarının seçiminde uygun lamba tipi ve elektrik gücü gibi teknik özelliklerin yanında boyu, şekli, yapıldığı materyal gibi estetik özellikleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Dekoratif amaçlı aydınlatma aygıtları tek tek ele alınacak olursa; Fener Tipi: Kullanıldıkları alanda hem dekoratif eleman vazifesi görürler hem de verdikleri yumuşak ışıkla aydınlatma kompozisyonuna katkıda bulunurlar. Bu tip aydınlatma aygıtları daha çok tarihi veya farklı kültürleri çağrıştıran mekanlarda dış mekan aydınlatması olarak kullanılırlar (Moyer, 1992) Duba (Bolard) Tipi: Sokak, park ve mimari dış mekanları içeren çok geniş bir kullanım alanı vardır. Boyları 0,4 1,5 metre arasında değişen duba tipi aydınlatma aygıtları daha çok yaya yollarının aydınlatılmasında kullanılırlar. Dengeli bir boyuta ve kuvvetli bir yapıya sahip olmalarına karşın alçak boylu olmalarından dolayı vandalizmden etkilenmektedirler. Duba tipi aygıtlarda daha çok kompakt flüoresan veya düşük elektrik güçlü yüksek basınçlı boşalmalı lambalar kullanılmaktadır. Duba tipi aydınlatma aygıtları kullanılacağı alana ve alanın kullanım yoğunluğuna bağlı olarak farklı stabilitelerde de monte edilebilir (Moyer, 1992; Wilson, 1984). Direk, Duvara Monteli ve Askılı Tip: Bu tip aydınlatma aygıtları yukarıdan aşağıya doğru aydınlatılmak istenilen alarda kullanılır. Direk üzerine monte edilenler daha çok yaya yolu aydınlatılması veya genel aydınlatma amaçlı kullanılırken duvara monte veya askılı olanları daha çok bina girişlerinde, gazebolarda kullanılmaktadır (Seçkin, 1998). Direk tipi aydınlatma aygıtları kullanım amacına bağlı olarak farklı yüksekliklerde direk üzerine monte edilebilir. Direk yüksekliğine bağlı olarak alçak boylu, yüksek boylu diye adlandırılmaktadır Fonksiyonel Amaçlı Aydınlatma Aygıtları Hem gündüz hem de gece saatlerinde görülmesi istenmeyen, gizlenmesi gereken aydınlatma aygıtlarıdır. Önemli olan aydınlatma fonksiyonunu yerine getirmesi ve istenilen etkinin yaratılmasını sağlamaktır. Aydınlatma aygıtının gözden gizlenmesinin mümkün olmadığı koşullarda, seçilen aygıtın dış görünüşü mekan tasarımıyla gerek renk ve gerek stil olarak uyumlu olmalıdır. 11

24 Yüzeye Monte Aygıtlar: Hem ayarlanabilir hem de sabit iki tipte olan yüzeye monte aydınlatma aygıtları dolgu, vurgu veya genel aydınlatma amacıyla kullanılır. Ayarlanabilir tipte olanları aşağıdan yukarıya, yukarıdan aşağıya veya her iki şekilde de aydınlatma yapabilir. Bunlar ağaç, duvar, yapay çit, çatı veya çatı saçağı üzerine monte edilerek kullanılabilir. Merdiven aydınlatması amacıyla kullanımında aygıt merdivenin yan duvarlarına, rıhtlara veya baskıç burunlarının altına gizlenir. Aydınlatma aygıtını gizlemek veya daha az dikkat çekmesini sağlamak için renginin kullanılan yüzeyle uygun olmasına ve mümkün olduğunca montaj aksesuarlarının küçük tutulmasına dikkat edilmelidir. Elektrik donanımının ağaç üzeri gibi gizlenemediği durumlarda donanım mümkün olduğunca en az görünen kısımlara aşağıdan yukarıya doğru yerleştirilmelidir (Moyer, 1992; Wilson, 1984). Zemine Monte Edilen Ayalanabilir Aygıtlar: Bu tip aygıtlar genellikle bina cephesi, bitki veya objelerin aşağıdan yukarıya doğru aydınlatılması amacıyla kullanılır (Moyer, 1992). Askılı Aygıtlar: Bu aygıtlar ağaçlara monte edilerek kullanıldığında, altında kalan yaya yoluna, ışığın ağaç yaprakları arasından süzülerek ve dağılarak gelmesi yumuşak bir aydınlatma sağlar (Moyer, 1992). Zemine Gömülü Aygıtlar: Soliter ağaç, vurgu veya obje aydınlatması amacıyla kullanılır. Direkt gömme ve kuyulu olmak üzere iki tiptedir. Direkt gömme aydınlatma aygıtlarında aygıt daha geniş, çukur derinliği sığdır. Kuyu aydınlatması tipinde ise aydınlatma aygıtı daha dar fakat çukur derinliği daha fazladır. Aydınlatma aygıtı tesviye yüzeyi altında kaldığından yönlendirme açısı sınırlıdır. Yönlendirme açısını arttırmak için aydınlatma aygıtı bazı durumlarda hafif eğimli olarak monte edilebilir. Aydınlatma aygıtı fonksiyonun uzun ömürlü olması için su drenajının iyi yapılması gerekir (Moyer, 1992) Su Altı Aydınlatma Aygıtları Hem ayarlanabilir hem de sabit pozisyona sahip tipleri vardır. Ayarlanabilme özelliğine sahip su altı aydınlatma aygıtları su yüzeyinde yer alan şelale, fıskiye, heykel, bitki gibi objelerin dikkat çekici özellikte aydınlatılması gibi çok çeşitli amaçlarla kullanılır. Bazı tipteki su altı aydınlatma aygıtları zemin veya duvar içine yerleştirilerek havuzun form ve yapısını aydınlatmak için kullanılır. Su altı aydınlatma aygıtlarının su geçirmez özellikte olması gerekir. Fonksiyonlarının uzun 12

25 süre devam edebilmesi için su altı standartlarını taşımasına ve monte edilirken toprak bağlantısının da yapılmasına dikkat edilmelidir (Uzun, 1997). 2.5 Ġç ve DıĢ Aydınlatma Yaşadığımız her ortamda gündüz ve gece görsel algılamanın olabilmesi için ışığa gereksinim vardır. Gün ışığı günün sadece belirli bir kısmında insan için gerekli olan görsel konforu sağlayabilmektedir. Bu süre mevsimlere bağlı olarak değişmekte özellikle kış aylarında daha da kısalmaktadır. Gerek iç, gerek dış mekandaki aydınlık görsel konforun sağlanmasının yanı sıra insanların güvenlik içinde olmalarını da sağladığı için, büyük önem taşımaktadır. İnsanların gün ışığının yeterli olmadığı veya güneş battıktan sonraki karanlık saatlerde de her türlü etkinlik ve eylemlerini aynı konfor ve güvenlikte devam ettirmeleri ancak yapay aydınlatma ile sağlanabilir. (Sözen ve Arifoğlu, 2000). Çağdaş aydınlatma; 1- İç aydınlatma 2- Dış mekan olarak ikiye ayrılır Ġç Aydınlatma Kapalı mekanlarda yapılan aydınlatmaların tümü iç aydınlatma konusunu oluşturur. İç aydınlatma çalışma alanlarının ve çalışma alanları dışında insanların dinlenme, yemek yeme, uyuma, eğlenme gibi yaşamsal faaliyetlerini sürdürdüğü alanların aydınlatılması konularını kapsar (Öztürk,1992) DıĢ Aydınlatma Kapalı mekanların dışında yapılan aydınlatmaların tümü dış aydınlatma konusunu oluşturur. Dış aydınlatma konusu kendi içinde iki bölüme ayrılır. 1- Kentsel değerlerin dışında kalan alanların aydınlatılması 2- Kentsel değerlerin aydınlatılması Kentsel Değerlerin DıĢında Kalan Alanların Aydınlatılması Kentsel değerlerin dışında kalan alanların aydınlatılması kullanıcılara görsel konfor sağlamanın yanısıra onlar için rahat ve konforlu bir ortam oluşturmayı hedefler. Bu rahat ve konforlu aydınlatma ortamını oluştururken temel amaç eşaydınlık düzeni 13

26 kurmak ve düzgün yayılmış ışıklılıklar elde etmektir. Kentsel değerlerin dışında kalan alanlar aydınlatılırken aydınlatmanın niceliği konusu büyük önem taşır (Öztürk, 1992). Kentsel değerlerin dışında kalan alanların aydınlatılması ikiye ayrılır. Bunlar; Araç Dolaşım Alanlarının Aydınlatılması: yol, kavşak, tünel, meydan, viraj, havaalanı, köprü, demiryolu Açık Spor Alanlarının Aydınlatılması Kentsel Değerlerin Aydınlatılması Kentlerde karanlık saatlerde emniyet ve güvenliği sağlamak, yön ve yer bulmak, kentlerin gece yaşanmasını sağlamak, açık hava etkinliklerini gerçekleştirmek, kent kimliğini oluşturmak, kenti güzelleştirmek ve değişik etkilerle çekici kılmak için aydınlatma yapılması gerekir. Bütün bu amaçlar doğrultusunda kentsel değerler ve bunların aydınlatma tasarımı ve teknikleri belli bölümlere ayrılmıştır. Kentsel değerlerin aydınlatılması; Yapı yüzlerinin aydınlatılması, Plastik öğe aydınlatması, Meydan aydınlatması, Köprü aydınlatması, Park ve bahçe aydınlatması konularını kapsar (Öztürk, 1992; Küçükdoğu, 2003). Yapı Yüzlerinin Aydınlatılması: Yapı yüzlerinin aydınlatılmasının amacı yapıların işlevsel ve mimari özelliklerini vurgulayarak ve özel yapıların gece görünürlülüğünü sağlayarak kentin çekiciliğini arttırmaktır (Bostancı, 2002). Plastik Öğe Aydınlatması: Plastik öğe aydınlatması afiş, resim, pano gibi iki boyutlu öğelerin yanısıra, üç boyutlu heykel, anıt, yontu gibi öğelerin aydınlatılması konularını kapsar. Plastik öğelerin aydınlatılması hem fonksiyonel hem de estetik amaçlı yapılır (Bostancı, 2002). Meydan Aydınlatması: Meydanlar sınırlayıcı bir çevre içinde insanların ya da araçların birarada bulundukları buluşma noktalarıdır. Meydanın çekici ve biraraya getirici özellikte olması, hem tabanının hemde onu sınırlayan öğelerin aydınlatılmasına, yani aydınlık bir ortam oluşturulmasına bağlıdır. Meydanın çevresindeki yapıların mimarisine ve işlevine bağlı olarak ya meydan aydınlatılır ya 14

27 da meydanda yer alan fıskiye ve merdiven gibi öğeler aydınlatılarak vurgulanır (Arifoğlu, 1999). Köprü Aydınlatması: Kentsel imajda önemli öğelerden biri olan köprülerin, formunu ve özelliklerini ortaya çıkaracak biçimde aydınlatılması kentin gece görünümüne katkı sağlaması açısından gereklidir. Park aydınlatması konusu bu tez çalışması kapsamında üçüncü bölümde detaylı olarak ele alınacaktır. 15

28 3. PARK AYDINLATMASI Parklar kentte yaşayan insanların gezinti ve temiz hava ihtiyaçlarını karşılayan, insanların doğa ile bütünleşmesini ve doğa özlemini gidermesini sağlayan, düzenlenmiş ağaçlı ve çiçekli alanlardır. Parkların genel amacı eğlemek, dinlenmek, gezinti gibi işlevlerdir. Ancak zamanla fonsiyonlar değişikliğe uğramış, parklar günümüzde eğlenme, kültür, spor gibi fonksiyonlar yüklenmeye başlamıştır. Parklar her yaştan ve sınıftan insan için doğayla bağlantı sağlayan eğitsel alanlardır (Hayward, 1986). Gündüz saatlerinde çeşitli gereksinimleri karşılayan parkların, kent yaşantısına katkıda bulunmaları, kent bütünü içinde görüntüyü etkilemeleri ve iyi bir çevresel nitelik kazandırmaları ayrıca emniyet, güvenlik, kullanılabilirlik gibi değişik amaçlar yönünden aydınlatılması oldukça önemli ve gereklidir (Arifoğlu ve Sözen, 2000). Parkların yalnızca insanların güvenliğine yönelik aydınlatılması yeterli değildir. Aydınlatma tasarımı parkların aynı zamanda dinlendirici, eğlendirici, ilgi çekici mekanlar olmalarını sağlamaya yönelik özellikler taşımalıdır (Arifoğlu, 1999). İyi bir aydınlatma sistemi, güvenlik ve görsel algılamayı sağlamanın yanısıra parkın gece görünümüne gün ışığından farklı bir çekicilik ve görsel algılama özelliği kazandırır (Uzun, 1997). Değişik aydınlatma teknikleri ile gündüz dikkat çekmeyen estetik özellikler akşam saatlerinde ilginç ve dikkat çekici hale gelir. Işık ile objeler arasındaki ilişkilerden yararlanılarak ışık sanatsal olarak da kullanılabilir. Tüm bunları yaparken enerji ekonomik olarak kullanılmalıdır. Enerjinin etkin ve doğru olarak kullanımıyla doğal hayatı olumsuz etkileyecek ışık kirliliği ve gereksiz enerji sarfiyatı önlenmiş olur. Parkların başarılı bir biçimde aydınlatılması parkın tümüyle aydınlatılması şeklinde olmamalıdır. Bu nedenle aydınlatma tasarımında ışıktan tam olarak yararlanılmaz. Park içinde yer alan öğeler önce küçük ölçekte ele alınır sonra bunların büyük ölçekte bütünlüğü sağlanır. Parkların aydınlatılması için yönetmelik ve standart türü bir yönlendirici bulunmamaktadır. Bunun nedeni parkların standardlaştırılamayan, her biri kendine başarılı özgü özellikler taşıyan alanlar olmasıdır. Fakat parkta yer alan elemanların 16

29 ve mekanların aydınlatılması için ayrı ayrı standartlara ulaşmak mümkündür. Parklarda yer alan peyzaj öğeleri ve bu alanlarda gerçekleştirilecek eylemlere bağlı olarak yaratılmak istenen atmosfer farklılık göstermektedir. Bu nedenle park aydınlatmasının bu alanlarda amaca uygun bir ortam yaratılması için aydınlatma tasarımının belli bir sistem içinde ele alınarak izlenecek adımların belirlenmesi gerekir (Göl, 2004). Aydınlatma tasarımı gereksinimleri karşılamaya yönelik ve aydınlatma tekniğine dayalı olarak, özgün bir aydınlatma düzeninin oluşturulması biçiminde tanımlanabilir. Aydınlatma tasarımı temelde sırasıyla; Ön tasarım, Tasarım, Uygulama projesi olmak üzere üç aşamada gerçekleşir (Sözen, 2003). Ön tasarım bir hazırlık evresi olup, konu ile ilgili yasa ve yönetmeliklerin değerlendirildiği, her yönden belirli ilke kararlarının verildiği aşamadır. Tasarım aşaması ilk aşamada elde edilen ilke kararları, işveren isteklerinin değerlendirilmesi gibi etkenlerle beraber tasarımcının yaratıcı gücü ile oluşan özgün tasarım evresidir. Uygulama projesinin hazırlanması aşaması ise tüm sorunların çözülmesi gereken bir aşamadır. Aydınlatma projesi hazırlanırken parkın peyzajı ve tasarım özellikleri ile birlikte yapısal özelliklerinin incelenmesi, bunlara uygun çözümler getiren düzenlerin oluşturulması ve gerekli aydınlık düzeyi hesaplarının yapılması gerekir. Aydınlatma aygıtlarının seçimi, konumlandırılması, lambalar, lambaların gücü, sayıları, uygulama ile ilgili teknik bilgiler uygulama projesinde yer alır. Sonraki aşamada ise hazırlanan proje doğrultusunda elektrik tesisatı projesinin hazırlanması gelir (Sözen, 2003). Park aydınlatma tasarımında dikkat edilmesi gereken hususlar; Park içinde yer alan mekan ve aktivite alanlarında gündüz ve gece arasındaki kullanım yoğunluğu farkı dikkate alınmalı, aydınlatma tasarımı ona göre yapılmalıdır. Park içinde insanların oturacağı ve dolaşacağı mekanlar incelenmeli ve aydınlatma aygıtlarının gözde kamaşma yaratmayacak şekilde yerleştirilmesine dikkat edilmelidir. 17

30 Ağaç grupları aydınlatılırken, aydınlatma ağaç grupları için yer yer yapılmalı ve aydınlatılmamış ağaç grupları bırakılmalıdır Başarılı bir aydınlatma için ışık kaynağı gizlenmeli ve ışığın etkisinden istifade edilmelidir. Aydınlatma aygıtının seçimi ve yerleşimi aydınlatılacak mekana ve amaca uygun olmalıdır. Parkın mimari özelliklerine aykırı düşmemeli ve kullanıldığı mekandaki renge ve atmosfere uygun ışık vermelidir. Aydınlatma aygıtı seçiminde bitkilerin boyut ve dağılımları göz önünde bulundurulmalı, yüksekliği park genelindeki ortalama bitki boyuyla uyumlu olmalıdır. Aydınlatma aygıtında kullanılacak lamba seçiminde ekonomik ömrünün uzun olması, ışık rengi, ışık renginin bitkilerin rengine etkisi gibi özellikleri dikkate alınmalıdır. Üst yarı uzaya ışık gönderen ve ışık kirliliğine neden olan küre (globe) tipi aydınlatma aygıtlarının kullanımından kaçınılmalıdır. Kullanılması durumunda ise aşağıya doğru yönlendirilerek kullanılmasına çalışılmalıdır. Aydınlatma aygıtı seçiminde dış koşullara dayanıklılığı göz önünde bulundurulmalıdır (Arifoğlu ve Sözen, 2000). Aydınlatma tasarımının mimari formasyona sahip kişiler ya da uzmanlar tarafından yapılması ve uygulamanın ise elektrik mühendislerinin yaptığı tesisat projesiyle gerçekleştirilmesi karşılaşılacak sorunların en aza indirilmesi ve kullanım sırasında sorunların çıkmasını önlemek açısından doğru bir yaklaşımdır (Küçükdoğu, 2003). 3.1 Parkların Güvenlik Amaçlı Aydınlatılması Parklar belirsiz sayıda insanın ziyaret ettiği ve biraraya geldiği alanlardır. Bu nedenle bu alanların aydınlatılmasında estetikten çok güvenliğin sağlanması bir çok insan için daha büyük önem taşır. Park içinde karanlıkta kalan, aydınlatılmamış alanlar güvensizliğe neden olur. Bu nedenle aydınlatma ziyaretçilerin gelebilecek herhangi ani bir tehlikeyi algılayabilecek yeterlilikte olmalıdır. Kullanıcı üzerinde güvensizlik yaratacak karanlıkta kalan saklanılabilecek yerler ve kör noktaların oluşması engellenip yeterli 18

31 aydınlık düzeyi oluşturularak kullanıcının çevresini rahatça algılayabilmesi sağlanmalıdır. Aydınlatma aygıtlarının yeterli sayıda ve doğru şekilde kullanımıyla bu alanlarda oluşabilecek güvensizlik hissi önlenebilir. Aydınlatılacak mekanlarda yeterli aydınlık düzeyi oluşturularak güvenlik sağlanmalı fakat mekanların çevre ve park bütünüyle ilişkisi de göz önünde bulundurulmalıdır (Harris ve Dinnes, 1988; Moyer, 1992). Yatay yüzeylerin aydınlatılması kadar bitki, heykel ve duvar gibi düşey yüzeylerinde aydınlatılması güvenlik açısından önemlidir. Yatay yüzeyle beraber dikey yüzeylerde de sağlanan aydınlıkla çevrelenmiş olmak kullanıcının psikolojik olarak güvende hissetmesini sağlar. Yaya yolları aydınlatılırken sadece yaya yolu aydınlatılmamalıdır. Yaya yollarının çevresinde yer alan bitki veya diğer elemanlar da aydınlatılarak kullanıcının çevresinin algılanması sağlanmalı ve çevre hakkında bilgi vermelidir. Çevresinde yer alan bitki ve ağaç gruplarının karanlıkta kalması kullanıcının görüş mesafesinin sınırlanmasına neden olur (München, 1998). Güvenlik aydınlatması ortam kullanıcılarının kendini güvende hissetmesinin yanısıra kullanıcıların aktivitelerini güvenli bir şekilde yerine getirebilmesinin amaçlar. Park içinde yer alan merdivenlerin ve su öğelerinin yeterli şekilde aydınlatılması fonksiyonel açıdan büyük önem taşır. Merdiven, rampa ve yaya yollarındaki aydınlık düzeyi ziyaretçilerin döşemeyi rahatça algılamasına ve hareketlerini güvenlik içinde yapmasına yardımcı olur. Su yüzeylerinde yeterli düzeyde aydınlık sağlanması, oluşabilecek tehlikelerin önlenmesi, su öğesinin ve sınırlarının rahatça algılanması açısından önemlidir (Moyer, 1992). Park aydınlatmasında görsel konforun sağlanması ve kullanıcıların güvenlik içinde hareket edebilmeleri için farklı öğe ve mekanlar için belirlenmiş belirli aydınlık düzeyi değerleri vardır. Tablo 3.1 de görsel konfor sağlanması açısından IESNA (Illumination Engineering Society of North America) tarafından belirlenmiş aydınlık düzeyi değerleri verilmiştir. Park içinde yer alan öğelerin ve aktivite alanlarının aydınlatılmasında kullanılacak aydınlatma tekniğinin, aydınlatma aygıtı tipinin, ışık kaynağının ve gücünün seçimi aydınlatma tasarımının büyüklüğüne, kullanıcı gereksinimine ve beklentilerine göre değişir. Tüm bunların seçimi ve konumlandırılması, hem estetik hem de fonksiyonel açıdan parkla bütünlük içinde olmalıdır. 19

32 Tablo 3.1 Park içinde yer alan peyzaj öğeleri ve mekanlar için belirlenmiş aydınlık düzeyi değerleri (Harris ve Dinnes, 1988) Park Ġçinde Yer Alan Peyzaj Öğeleri ve Mekanlar Aydınlık Düzeyi Değerleri (lm/m 2 ) Yaya Yolu 5 Yaya Üst Geçit 3 Merdiven (Açık Renkli Yüzey) (Koyu Renkli Yüzey) Odak Noktalar (Küçük) (Büyük) Ağaç ve Çalılar (Vurgulu) 50 Çiçek Parterleri 50 Kaya Bahçeleri 50 Çocuk Oyun Alanı 50 Bisiklet Yolu 5 İşaret ve levhalar (Açık Yüzeyler) (Koyu yüzeyler) Otopark 20 Bina Girişi (Yoğun Kullanım) (Az Kullanım) Genel Aydınlatma Park Aydınlatmasında Kullanılan Aydınlatma Teknikleri Park içinde yer alan peyzaj öğeleri ve mekanlar istenilen amaca, park tasarımına, kullanım yoğunluğuna göre çok çeşitli aydınlatma teknikleri ile aydınlatılır. Amaca uygun aydınlatma tekniği kullanılarak park içinde yer alan ve gün ışığında dikkat çekmeyen bir obje, bitki veya bitki grubu gece saatlerinde dikkat çekici hale gelebilir. Park içinde sadece etki amaçlı değil aynı zamanda güvenlik ve alan aydınlatması amacıyla da kullanılan bu teknikler; Aşağıdan yukarıya doğru aydınlatma Yukarıdan aşağıya doğru aydınlatma Ayışığı aydınlatması Gölge aydınlatması Doku aydınlatması Vurgu aydınlatması Silüet aydınlatması 20

33 Yansıma aydınlatması Hale etkili aydınlatma olarak sıralanabilir AĢağıdan Yukarıya Doğru Aydınlatma Bitkilerin ve diğer peyzaj öğelerinin aşağıdan yukarıya doğru aydınlatılarak vurgulanmasıdır (Şekil 3.1). Çok sıkça kullanılan bir aydınlatma biçimidir. Aşağıdan yukarıya doğru aydınlatma, objeler üzerinde gün ışığı etkisinin tam tersi bir etki yaratacağı için uygulaması çok dikkatli yapılmalıdır (Landphair and Klatt, 1999). Aydınlatılan bitki veya objenin gözde kamaşma yaratmadan tam olarak algılanabilmesi için ışık kaynağının bakış açısına doğru yönlendirilmemiş olmasına dikkat edilmelidir (München, 1998). Genellikle dikkat çekilmek istenen bir heykel, önemli özellik ve güzellikteki bir ağaç, sanatsal bir duvar, köprü, gibi peyzaj öğelerinin aydınlatılması amacıyla kullanılır. Aşağıdan yukarıya doğru aydınlatma bitkiler üzerinde dramatik etki yapar. Şekil 3.1: Aşağıdan yukarıya doğru aydınlatma (greenhero.com, 2004; Raine, 2001) Yukarıdan AĢağıya Doğru Aydınlatma Herhangi bir obje, yüzey veya alanın yukarıdan aşağıya doğru aydınlatılmasıdır (Şekil 3.2). Yukarıdan aşağıya doğru aydınlatma tekniğiyle obje ve yüzeyler üzerinde oluşan etki gün ışığının oluşturduğu etkiye benzemektedir. Bu teknikle oluşturulan etki, insan gözünün aydınlatılan ortamda oluşan desene gün ışığından 21

34 alışkın olması nedeniyle, aşağıdan yukarıya doğru aydınlatma tekniğine göre daha az vurgulayıcıdır (Landphair and Klatt, 1999). Şekil 3.2: Yukarıdan aşağıya doğru aydınlatma (greenhero.com, 2004) Bu aydınlatma tekniğinde estetikten çok fonksiyonellik ön plandadır. Rekreasyon ve güvenlik açısından etkili bir aydınlatma tekniği olan yukarıdan aşağıya doğru aydınlatma tekniğinde bindirmeli ışıklandırma modeliyle gölgeler yumuşatılıp daha homojen bir aydınlatma etkisi yaratılabilir. Yüzey ve yüzeyin hemen üzeri ve göz seviyesinde yüksek ışık kontrastı oluşması, aydınlatma kompozisyonunda zenginlik sağlar. Gözaltında çözümlenmiş bu aydınlatma ile bitki kitlelerinin silüeti ve aydınlatılmış fon yürüyüş sırasında kolayca izlenebilir hale gelir. Ayrıca aydınlatılarak belirginleşen döşeme kullanıcıya yürüme rahatlığı sağlar (Raine, 2001) AyıĢığı Aydınlatması (Dağınık Aydınlatma) Ayışığı aydınlatması ya da dağınık aydınlatma dış aydınlatmada kullanılan en doğal aydınlatma tekniğidir. Işık kaynağının yerden yukarıda, yükseğe monte edilmesi suretiyle oluşturulur (Şekil 3.3). Bu sayede ışık hem geniş bir alana yayılır hem de gölge azaltılmış olur. Işık kaynağının yeteri kadar yükseğe monte edilemediği durumlarda, ışığın etkisini azaltmak amacıyla, ışık kaynağının önüne ekran konulabilir ya da lambanın gücü azaltılabilir (München, 1998). Ayışığı aydınlatması yaya yolları, yoğun kullanımlı geçiş alanları ve mahrem karakterli mekanlar için ideal bir aydınlatma tekniğidir. Ağaç üzerinden yapılan 22

35 ayışığı aydınlatmasının, gene ağaç üzerine yerleştirilecek aşağıdan yukarıya doğru bir aydınlatma ile birleştirilmesi ağacın karanlıkta kalan üst dallarının da aydınlatılmasını sağlar (Raine, 2001). Şekil 3.3: Ayışığı aydınlatması (greenhero.com, 2004; Raine, 2001) Gölge Aydınlatması Bir bitki veya objenin aşağıdan yukarıya doğru ve yandan aydınlatılarak gölgelerinin komşu yüzey üzerine yansıtılması tekniğidir (Şekil 3.4). Şekil 3.4: Gölge Aydınlatması (greenhero.com, 2004) Gölge aydınlatması kaligrafik karakterleri, daha yumuşak ve narin elemanların oluşturduğu ve yer seçiminin uygun yapıldığı bir kompozisyonda yoğun etki ve 23

36 algılama çeşitliliği sunabilmektedir. Bu basit teknikle aydınlatılan büyük, düz duvarlara hareketlilik kazandırılabileceği gibi yeni dikilmiş küçük bir ağaç bile dikkat çekici hale getirilebilir. Genellikle düşey yüzeylerde uygulanan bu teknik nadiren de olsa döşemelerde de kullanılmaktadır. Duvara monte edilecek bir projektör yardımıyla tırmanıcı veya saksı içindeki bir bitkinin gölgesi döşeme üzerine yansıtılabilir (München, 1998; Altunkasa,1996). Işık kaynağının bitkiye olan uzaklığı ve ışığın geliş şekli bitkinin kendi üzerindede ışık-gölge oyunları yaratacaktır. Bitkiye arkadan ve onunla aynı seviyede ışık verildiğinde bitki ile ışık kaynağı arasındaki uzaklık arttıkça gölgenin büyüklüğü de artacaktır (München, 1998) Doku Aydınlatması Doku aydınlatması çim alanlarda, ağaç ve çalı kitleleri bünyesinde, doğal ya da doğala yakın karakterli malzemelerin kullanıldığı yaya yolu, duvar veya kaldırımlarda etki ve algılama çeşitliliğini artırabilmek amacıyla oluşturulur. Işık kaynağı objeye yakın ve 90ºC den az bir açıyla yerleştirilmelidir (Şekil 3.5). Etkinin daha belirgin olabilmesi için ışık yerden yukarıya ya da alçaktan ve dağınık olarak verilmelidir. Doku aydınlatması özellikle ağaçlarda vurgu etkisi de yapabilmektedir Doku aydınlatması ile ağaç dokusunun, günışığında algılandığından çok daha farklı ve dikkat çekici özellikte doku etkisi ortaya çıkarılabilir (Raine, 2001; Altunkasa, 1996). Şekil 3.5: Doku aydınlatması (greenhero.com, 2004; Raine, 2001) 24

37 3.2.6 Vurgu Aydınlatması Işığın doğrusal ya da nokta aydınlatılması formunda herhangi bir objeye verilmesiyle oluşturulan aydınlatma tekniğidir (Şekil 3.6). Burada amaç bir objenin ya da belirli bir kompozisyonda yerleştirilmiş objeler bütününün çevredeki diğer objelerden ayırt edilebilecek biçimde vurgulanmasıdır. Bu nedenle vurgulanmak istenen obje ile çevredeki diğer objeler arasında yüksek bir kontrastın oluşturulması gerekir. Işığın nokta aydınlatması ile doğrudan obje üzerine yansıtılması vurgu etkisini daha da güçlendirir (Raine, 2001; Altunkasa, 1998). Şekil 3.6: Vurgu Aydınlatması (greenhero.com, 2004) Silüet Aydınlatması Bir bitki veya objenin arkasında bulunan düşey yüzeyin aydınlatılmasıyla sureti ile elde edilir (Şekil 3.7). Böylece önde bulunan objenin silüet şeklinde algılanması sağlanmış olur. Işık kaynağının objeye olan uzaklığı ve ışığın yayılım genişliği istenen etkinin yaratılması açısından çok önemlidir. Aydınlatılan yüzeyle obje arasındaki mesafe çok uzak olması durumunda aydınlık ve karanlık arasındaki kontrast kaybolacağından silüet etkisi azalır. Aynı şekilde arka yüzey fazla ışık verilerek aydınlatılırsa da silüet etkisi kaybolur. Silüet aydınlatmasında istenilen etkinin yaratılabilmesi için belirli bir hacimde yoğunlaştırılmış yayınık ışık veren lambalar kullanılır ( Blanc, 1996; Barker, 1997). 25

38 Şekil 3.7: Silüet aydınlatması (greenhero.com, 2004) Yansıma Aydınlatma (Dolaylı Aydınlatma) Aydınlatılmak istenen alanın doğrudan ışık uygulaması yapmadan ışık yansıması yoluyla aydınlatılmasıdır (Şekil 3.8). Yansıtıcı yüzey ve ışık kaynağı seçimi çok önemlidir. Doğru seçilmiş bir ışık kaynağı ve yansıtıcı yüzey hem yeterli aydınlık düzeyinin oluşturulmasını hemde çevredeki objelerin farklı bir kompozisyonda algılanmasını sağlar (Landphair and Klatt, 1999;Yıldırım, 2001). Şekil 3.8: Yansıma Aydınlatma (Raine, 2001) Yansıma aydınlatma tekniğinden, su yüzeyi yakınında bulunan bitki veya objelerin aydınlatılarak silüetlerinin suya aksettirilmesi amacıyla sıkça yararlanılmaktadır. Bu 26

39 teknik genellikle durağan, hareketsiz su yüzeylerinin dikkat çekici hale getirilmesi amacıyla kullanılır (Landphair and Klatt, 1999) Çapraz Aydınlatma Işık kaynağını, aydınlatılmak istenen objenin bir tarafından diğer tarafına doğru çapraz şekilde yönlendirerek yapılan aydınlatma tekniğidir (Şekil 3.9). Çapraz aydınlatmada yüzey ve doku etkisi sağlayan spot aygıtlar kullanılarak doku ve form daha iyi vurgulanır. Bu aydınlatma tekniği nesnelerin daha iyi algılanmasını sağlar (Raine, 2001). Eğer aydınlatılan objenin gölgede kalan ve algılanamayan kısımları varsa karşı tarafa aynı şekilde, objenin bir tarafından diğer tarafına doğru yönlendirimiş ikinci bir aydınlatma aygıtı yerleştirilerek objenin tamamının algılanması sağlanabilir (Şekil 3.10). Şekil 3.9: Tek Yönlü Çapraz Aydınlatma Tekniği (Raine, 2001) Şekil 3.10: İki Yönlü Çapraz Aydınlatma Tekniği (metallicartsmfg.com, 2003) 27