TANRI VE MÜKEMMELLİK KAVRAMI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN FELSEFESİ) ANABİLİM DALI TANRI VE MÜKEMMELLİK KAVRAMI Doktora Tezi Münteha BEKİ Ankara-2016

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN FELSEFESİ) ANABİLİM DALI TANRI VE MÜKEMMELLİK KAVRAMI Doktora Tezi Münteha BEKİ Tez Danışmanı Prof. Dr. Mehmet Sait REÇBER Ankara-2016

3

4

5 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER..I KISALTMALAR...II ÖNSÖZ..III GİRİŞ...1 I.BÖLÜM MÜKEMMELLİK: KAVRAMSAL BİR ÇERÇEVE Mutlaklık Sonsuzluk Maksimallik Mükemmellik II. BÖLÜM MÜKEMMELLİK: TANRI NIN TABİATI Mükemmellik, Zorunluluk ve Basitlik Mükemmellik, Sınırsızlık ve Sınırlılık Tanrı ve Zaman Tanrı ve Bilgisi Tanrı ve Kudreti Tanrı ve İradesi III. BÖLÜM MÜKEMMELLİK VE TANRI NIN VARLIĞI Mükemmellik ve Varlık Mükemmellik ve Zorunlu Varlık SONUÇ 228 KAYNAKÇA i

6 KISALTMALAR A.g.e. : Adı geçen eser. A.g.m. : Adı geçen makale. A.ş. : Anonim şirketi AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Bkz. : Bakınız. C. : Cilt. Çev. Der. Ed. : Çeviren : Derleyen : Editör. İFAV : Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları İng. : İngilizce. S. : Sayfa Trsz. :Tarihsiz. Yay. : Yayınları/Yayınevi. Y.y. : Yer yok ii

7 ÖNSÖZ Felsefi teolojide Tanrı hakkında birbirinden farklı birçok anlayış bulunmaktadır. Tanrı nın varlığı ve mahiyetine ilişkin olarak öne sürülen bu anlayışların temelinde birtakım varsayımların olduğu söylenebilir. Ne tür bir varsayımın Tanrı hakkında doğru bir tasavvur geliştirmemize imkan sağlayabileceği hususu felsefî ve dinî sezgilerimize bağlı olarak belirlenebilir. Felsefî ve dinî sezgilerimizle örtüşen, makul, tutarlı ve tatmin edici bir tasavvur doğru bir tasavvur olabilir. Tanrı hakkında bir tasavvur oluşturabilmenin imkanı ise O nun nasıl bir mahiyete ve niteliklere sahip olduğu, bu niteliklerin kendi içinde tutarlı olup olmadığı, bu tür bir varlığın alemle olan ilişkisinin imkanı ve mahiyeti, bu mahiyete sahip bir varlığın var olup olmadığının nasıl kanıtlanabileceği gibi soruların yanıtlanabilmesine bağlıdır. Bu nedenle, makul ve tatmin edici bir Tanrı anlayışının oluşumunda bu sorulara verilebilecek yanıtların ne tür bir varsayımı öngördüğü son derece önemlidir. Tanrı hakkındaki rasyonel sezgilerimiz genel olarak böyle bir varlığın mükemmel olması gerektiği yönündedir. Diğer birtakım varsayım ve yöntemlerle karşılaştırıldığında, Tanrı nın nasıl bir mahiyete ve varlığa sahip olduğu noktasındaki soruların yanıtlanmasında mükemmellik kavramının kayda değer bir açılım sağlayabileceğini söylemek mümkündür. Bu tezin çerçevesini de mükemmellik ve Tanrı kavramlarının doğru bir analizinin bize uygun ve tatmin edici bir tasavvur sunmasının mümkün olabileceği iddiası oluşturmaktadır. Bu araştırmamızda, öncelikli olarak ilk bölümde kavramsal bir çözümlemeyle mükemmelliğin neyi gerektirdiği ve mükemmellikle ilişkili diğer birtakım kavramlardan hangi yönde ayrıştığı konusu irdelenmektedir. Mükemmelliğin kavramsal çerçevesi ortaya konulduktan sonra, mükemmel bir varlığın tabiatının nasıl olması gerektiği bu araştırma içinde ele almış olduğumuz bir diğer konudur. İkinci bölümde üzerinde durulan bu konuya ilişkin olarak Tanrı nın mükemmelliği gereği mahiyetini oluşturan nitelikler mükemmellik bağlamında tartışılarak ele alınmıştır. Kavramsal birtakım analizlerle Tanrı nın nasıl bir tabiata sahip olduğuna/olabileceğine dair geliştirilebilecek bir tasavvur mantıksal olarak O nun var olup olmadığını belirlemek için de önemli olduğundan son bölümde mükemmel iii

8 varlığın mantıksal imkanından bilfiil varlığına gidilip gidilemeyeceği üzerinde durulmuştur. Dolayısıyla, bu çalışmada Tanrı hakkında felsefî anlamda tutarlı ve uygun bir tasavvur oluşturabilmenin yolunun öncelikli olarak kavramsal analizle mümkün olabileceği savunularak, mükemmellik kavramının bu noktada iyi bir hareket noktası/zemin olabileceği ve bu kavramın aynı zamanda Tanrı nın varlığı için de ontolojik bir temel sağlayabileceği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Tezin yöntemine ilişkin olarak Tanrı nın mükemmelliği, tabiatı ve varlığı konuları irdelenirken felsefî bir çerçeve içinde kalarak bir değerlendirmeye gidilmiştir. Bu bağlamda, belirli bir düşünür ya da düşünce çizgisi doğrultusunda değil, daha ziyade problem merkezli bir yaklaşımla meseleler irdelenmiştir. Bu yapılırken klasik ve neoklasik teizmin bu konulardaki yaklaşımları dikkate alınarak literatürdeki tartışmalara yer verilmeye çalışılmıştır. Bu tartışmalar ağırlıklı olarak günümüz ve Batı literatürü ekseninde olmakla birlikte konuya ilişkin problem çerçevesinde zaman zaman İslam düşünürlerinin görüşleri de tartışılmıştır. Son olarak, doktora sürecinde bakış açısıyla düşünce yapımın şekillenmesinde etkili olan, gerek konunun belirlenmesinde gerek tezin çeşitli aşamalarında beni yönlendiren, eleştirileriyle tezin bu aşamaya gelmesine katkıda bulunan değerli danışman hocam Prof. Dr. Mehmet Sait REÇBER e çok teşekkür ediyorum. Ayrıca bu konularda kütüphanelerinden yararlandığım ve kendileriyle fikir teatisinde bulunduğum Prof. Dr. Fehrullah TERKAN ve Yrd. Doç. Dr. Zikri YAVUZ a desteklerinden dolayı teşekkür ediyorum. Bunun yanı sıra tezi başından sonuna kadar okuyan ve eleştirileriyle teze katkıda bulunan değerli arkadaşlarım Yurdagül Kılınç ADANALI ve Sümeyye PARILDAR a da teşekkür ediyorum. Bu süre zarfında maddi ve manevi katkılarıyla bana her türlü desteği gösteren aileme ve arkadaşlarıma da özellikle teşekkür ediyorum. iv

9 GİRİŞ Tanrı nın varlığı ve mahiyeti noktasında birbirinden farklı yaklaşım biçimlerinin bulunmasının muhtemel nedenlerinden biri sınırlı/sonlu varlıklar olarak tecrübemize konu olmayan böyle bir varlığın doğrudan tecrübemizi aşacak kadar yüce olduğudur. En yüce varlığın Tanrı olması gerektiğine dair dinî ve felsefî sezgilerimizle örtüşecek şekilde ortak bir düşünceyi paylaşan bu yaklaşımların, böyle bir varlığın gerçekliği ve nasıl bir mahiyetinin olabileceği hususunda benzer bir müştereklik ve açıklığa sahip olmadıkları görülmektedir. Ancak, Tanrı tasavvurlarının birbirinden farklılık gösteriyor olmasının, O nun hakkında doğru bir tasavvura ulaşabilmenin önünde bir engel olarak görülemeyeceğini öne sürebiliriz. Bir kavramın içeriği bir şeyi kendisi yapan birtakım özsel nitelikleriyle açıklanabileceği için Tanrı kavramının içeriği de bir varlığın Tanrı olabilmesi için gerekli birtakım özsel niteliklerine bağlı olarak belirlenebilir. Tanrı ya atfedilebilecek bu niteliklerin ne olması gerektiği noktasında teizmde genel olarak Tanrı nın her şeyi bilen, her şeye gücü yeten, mükemmel iyi bir varlık olduğu öne sürülmektedir. Bununla birlikte, Tanrı nın gücünün, bilgisinin ya da iyiliğinin neyi içerip içermediği ya da sınırlarının ne olması gerektiği konusunda düşünürlerin birbirinden ayrıştıkları görülür. Bu niteliklerin yanı sıra, Tanrı ya değişmezlik, ezelilik, zorunluluk, basitlik gibi birtakım nitelikleri atfeden yaklaşımlar olduğu gibi, buna karşılık Tanrı nın değişim, zamansallık, kontenjanlık gibi niteliklere sahip olduğunu iddia eden yaklaşımlardan da bahsedilebilir. Thomas Morris e göre, bu tür uzlaşmazlıklar/farklılıklar günümüz felsefî teolojisinin merkezinde yer alan bir tür kavramsal karmaşaya işaret edecek kadar temel ve çok yönlü gibi görünmektedir. Sözgelimi, Tanrı nın zamansal olduğunu savunanlar ile zamanın dışında olduğunu savunanlar aynı varlığın tabiatı noktasında gerçekten ayrışmakta mıdır? Eğer ayrışıyorlarsa o zaman hangi tarafın yanlış olduğu neye göre belirlenebilir? 1 Morris, bu tür uzlaşmazlıkların arada hiçbir ortak zeminin olmadığı şeklinde yanıltıcı bir kanaate yol açabileceğine işaret ederek, Tanrı nın mahiyetine dair bir ve aynı olan bir konuda bu uzlaşmazlıkların bu kadar farklı ve derin olup olamayacağı meselesine 1 Thomas V. Morris, Perfect Being Theology, Noûs, 21:1, (1987), s

10 dikkat çekmeye çalışır. Morris in de önemle üzerinde durduğu gibi, Tanrı nın nasıl bir varlık olduğu ya da nasıl bir mahiyete sahip olduğu noktasında birbiriyle bağdaşmadığı görülen birtakım düşüncelerin ortaya çıkması felsefî teolojide üzerinde durulan en önemli tartışmalardan biri olmuştur. Bu nedenle, bu uzlaşmazlıkların kaynağının ne olabileceği ve bu anlayışlardan hangisinin daha makul, tutarlı ve tatmin edici göründüğü burada ele alınması gerektiğini düşündüğümüz bir meseledir. Tanrı nın mahiyeti hakkında felsefî sezgilerin değişkenlik gösterdiğini düşündüğümüzde, bu yaklaşım biçimlerinden hangisinin uygun ve tatmin edici bir Tanrı anlayışı ortaya koyduğu ya da böyle bir anlayışa nasıl varabileceğimiz hususu bir yöntem sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Tanrı hakkında düşünmek için hangi yöntemin ya da yöntemlerin en iyi olduğu ve bunu belirlemenin makul bir yolunun olup olmadığı üzerinde durmaya çalışan Morris de meselenin esasında bir yöntem sorunu olduğunu vurgulamaya çalışır. 2 O halde, Morris in de belirttiği gibi, ne tür bir yöntem bize Tanrı hakkında makul ve tatmin edici bir tasavvur sunabilir? Hangi yöntemin/yöntemlerin uygun olabileceğini ortaya koyabilmek için öncelikle felsefî teolojide öne sürülen birtakım yöntemleri ele alarak meseleyi irdelemek yerinde olacaktır. Tanrı hakkında düşünmek için öne sürülen yöntemlerden birinin teist dinlerin kutsal kitaplarının referans olarak gösterilebileceği düşüncesi olduğu söylenebilir. Örneğin, meseleye Hıristiyanlık açısından bakıldığında, bazı Hıristiyanlara göre Tanrı kavramını tamamen İncil den almak gerekir. Ancak, Daniel Hill e göre bu tür bir yaklaşım bazı problemler içermektedir. Bunlardan biri Kutsal Kitap ın Tanrı kavramına yönelik bir tanım verip vermediği konusundadır. Ona göre, her ne kadar zımnen bir tanımdan bahsedilebileceği öne sürülse de İncil de Tanrı ve Tanrısallık la ilgili açık bir tanımdan bahsetmek zordur. Bunun yanı sıra, Kutsal Kitap ın Tanrı ya atfettiği nitelikleri Tanrı nın tabiatının bir parçası olmayan nitelikler (Adem i yaratmak, Musa ya seslenmek vs.) ile tabiatının bir parçası olan nitelikler (mutlak kudret ve bilgi vs.) şeklinde ayırmak mümkün gibi görünmekle birlikte İncil in bize böyle bir ayrım verebileceğini savunmak da problemlidir. 3 2 Thomas V. Morris, Our Idea of God: An Introduction to Philosophical Theology, (Illinois: InterVarsity Press, 1991), s Daniel Hill, Divinity and Maximal Greatness, (London: Routledge, 2005), s. 7. 2

11 Hill in de dikkat çektiği gibi, gerek açık bir tanım vermemesi gerekse de Tanrı ya birbiriyle bağdaşmadığı düşünülen birtakım nitelikler atfedilmesinden dolayı Kutsal Kitap ın Tanrı hakkında tatmin edici bir tasavvur veremeyeceği söylenebilir. O halde denebilir ki, Kutsal Kitap la sınırlandırılmış bir Tanrı tasavvuru Hıristiyanlık düşüncesine uygun olabilir, ancak bunun felsefî anlamda tatmin edici bir anlayış sunabileceğini beklemek güç olacaktır. Bununla birlikte, kutsal metinlerin Tanrı hakkında tutarlı ve uygun bir tasavvur oluşturmada yeterli bir yöntem sağlayamayacağı düşüncesinin dinin Tanrı sı ile filozofların Tanrı sı arasında bir gerilime yol açtığı düşünülmüştür. Arada bir gerilimin olduğu düşüncesi, bu gerilimin bertaraf edilmesinde hangisinin temel alınması gerektiğine veya bir uzlaşının sağlanıp sağlanamayacağına dair birtakım tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Bu konudaki tartışmalara değinen Katherin Rogers, Kutsal Kitap ın bir felsefe kitabı olmadığını kabul etmekle birlikte filozofların Tanrı sı ile dinin Tanrı sı arasında bir gerilimin olduğu varsayımına ve bunun aşılamayacağı düşüncesine karşı çıkar. Ona göre, bu konuda tartışmaların olması arada bir uzlaşının sağlanamayacağı gibi bir sonuca ulaştırdığı düşünülse de bu tür bir gerilimin giderilmesinde hangi felsefî düşüncesinin referans alındığı önemlidir. 4 Rogers ın aradaki gerilimin nedenini benimsenen felsefî düşüncenin hangisi olduğuna bağlı olduğu iddiası haklı olmakla birlikte benzer şeyi din için de söylemek mümkündür. Bu tür bir gerilimin giderilmesinde hangi dinin kutsal kitabının referans alındığı da önemlidir. Zira, Kutsal Kitap için söz konusu edilen güçlükleri benzer şekilde diğer teistik dinlerin (sözgelimi, İslam ın) kutsal kitapları için genellemek pek doğru görünmemektedir. Bu nedenle, dinin Tanrı sı ile felsefenin Tanrı sı arasında bir gerilimin olup olmadığı, hangi dinin Tanrı sı ve hangi felsefî düşüncenin Tanrı sı olduğuna bağlı olarak ele alınması gereken bir durumdur. Arada bir uzlaşımın olup olmayacağı ise ancak felsefî bir irdelemeyle ortaya konulabilir. Diğer bir yöntem ise, ibadete layık olma kavramının uygun bir Tanrı tasavvuru sağlayabileceği iddiasıdır. Jordan H. Sobel, Tanrı nın büyüklüğü ve mükemmelliğinin ibadete layık olmasından çıkarsanabileceğini savunur. Ona göre, 4 Katherin Rogers, Perfect Being Theology, (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2000), s

12 Tanrı kavramının semantik analizi bize ibadete layık olma fikrini verir. Tanrı kavramının analizi iddia edildiği gibi, mutlak güç ve bilgi sahibi, ebedi (everlasting) gibi birtakım özsel nitelikleri vermez. Bu niteliklerin hiçbirisi, Sobel e göre, Tanrı kavramının olağan kullanımının bir parçası değildir. Birçok insanın bu niteliklerin neye delalet ettiği konusunda bir fikirleri yoktur. Sobel, uzlaşımsal olarak oluşturulan Tanrı kavramının içeriğinin ibadete layık olması anlamına geldiğini iddia eder. 5 Sobel in öne sürdüğü bu tür bir yaklaşım, sadece ibadete layık bir varlığın üstün ve mükemmel olmasından bahsedilebileceği iddiasını içerir. Buna göre, Tanrı nın aşılamaz derecede mutlak güç, bilgi, iyilik gibi sahip olduğu nitelikler, koşulsuz sena ve ibadete layık olmasını anlamlı kılar. Bir varlık mükemmel derecede bu nitelikleri karşılamıyorsa koşulsuz bir şekilde ibadete layık değildir. Sobel, mutlak güç ve bilgiyi başka bir varlığa, sözgelimi şeytana atfettiğimizde bu durumun ondan korkulup ona boyun eğmeyi gerekli kılabileceği, ama bunun onun ibadete layık olduğu anlamına gelemeyeceğini öne sürer. Tanrı ancak ibadete layık bir varlık ise mükemmel derecede iyi, güçlü, bilgili, evrenin yaratıcısı ve koruyucusu olmalıdır. 6 Benzer bir düşünceyle J. N. Findlay de dinî tutum ve ibadetin nesnesinin aşılamaz bir üstünlüğe sahip bir varlık olması gerektiğini savunur. Findlay e göre ancak ibadete layık bir varlık mükemmel ve zorunlu olabileceği için birçok teolog ve filozof her ne kadar farklı Tanrı tasavvurları geliştirseler bile aslında bu varlığı ibadetimize layık kılmakla uğraşırlar. 7 Sobel ve Findlay in vurguladığı şey, bir Tanrı dan bahsedeceksek bu varlığın ibadete layık bir varlık olması gerektiğidir. Tanrı nın ibadete layık olması gerektiği düşüncesi teizmin de savunduğu bir düşüncedir. Ancak, burada sorun ibadete layık olma fikrinden hareketle Tanrı nın nasıl bir mahiyete ve ne tür niteliklere sahip olabileceğini belirlemenin mümkün olup olmadığıdır. Öyle görünüyor ki, bir varlığın ibadete layık olabilmesi için birtakım niteliklere sahip olması gereklidir, aksi durumda mahiyeti hakkında bilgimizin olmadığı bir varlığın ibadete layık olup olmadığına karar vermek pek mümkün olmasa gerektir. Sobel ve Findlay in iddialarında belirsiz görünen noktanın da bundan kaynaklandığı söylenebilir. Bir taraftan Tanrı hakkında düşünmede ibadete 5 Jordan Howard Sobel, Logic and Theism: Arguments For and Against Beliefs in God, (Cambridge: Cambridge University Press, 2004), s Sobel, a.g.e., s J. N. Findlay, Can God s Existence Be Disproved?, Mind, 57, (1948), s

13 layık olmanın esas alınması gerektiği üzerinde durulurken, diğer taraftan bunun için mükemmel niteliklere sahip olması öngörülmektedir. Bununla birlikte, ibadete ve itaate layık olma fikrinin bir varlığın nasıl bir varlık olması gerektiği ve hangi nitelikler kümesine sahip olması gerektiği noktasında yeterli bir açılım sağlayabileceğinden bahsetmek zor göründüğü için bu yöntem de makul bir Tanrı anlayışı ortaya koymada tek başına yeterli görünmemektedir. Bir başka yöntem ise, Tanrı nın her şeyin kaynağı, tüm varlığın temeli ve nedeni olduğu düşüncesidir. Brian Leftow, Doğu ve Batı dinlerinin Tanrı yı nihai bir varlık olarak gördüğünü ve bunun Tanrı nın her şeyin kaynağı, mükemmel ve ibadete layık bir varlık anlamında nihai gerçekliği ifade ettiğini öne sürer. Ona göre düşünürler Tanrı hakkında iki yolla bu nihailik tasavvurunu ortaya koymaya çalışmıştır: Tanrı nın her şeyin nihai kaynağı olmasını ön plana çıkartan ilk-neden teolojisi ile değer itibariyle nihailiğine vurgu yapan mükemmel varlık teolojisi. İlkneden teolojisi Tanrı nın alemle olan ilişkisi üzerinden bir tasavvur geliştirmeye çalışırken, mükemmel varlık teolojisi daha ziyade Tanrı nın tabiatının mükemmel olduğundan hareket eder. Düşünürlerin birçoğu her iki yöntemi de kullanmaya çalışmışlardır. 8 Burada hangi yöntemin Tanrı hakkında uygun bir tasavvur geliştirebilmek için tercih edilebilir olduğu noktasında Leftow mükemmel varlık teolojisinin yönteminin daha temel olduğunu, buna karşılık ilk-neden anlayışının bu tür bir beklentiyi karşılamak için tatmin edici görünmediğini düşünür. İlk-neden anlayışına benzer şekilde açıklayıcı teizm düşüncesinden de bir yöntem olarak bahsedilebilir. Bu noktada, Tanrı nın varlığının alemi açıklayan bir hipotez olduğu düşüncesi (açıklayıcı teizm) ile teizmin her şeyin nihai kaynağı olarak Tanrı yı gören düşüncesini birbirinden ayırmak gerekir. Morris e göre, ampirik bakış açısına sahip bazı teologlar, Tanrı kavramını var olan her şeyi ve içinde yaşadığımız alemi açıklayan bir hipotez, Tanrı ya yüklenilen niteliklerin de bu açıklamada işlevsel bir role sahip olduğunu savunurlar. Ancak, ona göre bu anlayış son derece minimal ve tatmin edici olmaktan uzak bir Tanrı tasavvuru vermektedir. 9 Bu tür bir eleştiri, yaratma düşüncesi için de öne sürülebilir. Evrenin varlığı ve tabiatına yönelik bir açıklama biçimini ifade eden bu düşünce de Tanrı nın tabiatı hakkında tatmin edici 8 Brian Leftow, God, Concepts of, The Shorter Routledge Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward Craig, (London: Routledge, 2005), s Morris, Perfect Being Theology, s

14 bir fikir vermekten ziyade Tanrı kavramının açıklayıcı rolü üzerinde durmaktadır. 10 Dolayısıyla, gerek ilk-neden anlayışında gerekse de yaratma düşüncesi veya açıklayıcı hipotez düşüncesinde olsun içinde yaşadığımız alemden hareketle bir Tanrı tasavvuruna ulaşılmaya çalışıldığını dikkate aldığımızda bu tür yaklaşımların, Tanrı nın mahiyeti ve nitelikleri hakkında tatmin edici bir yöntem sunabileceklerini söylemek zordur. Görüldüğü gibi bu yöntemler Tanrı nın nasıl bir mahiyete ve niteliklere sahip olduğuna dair doğrudan bir fikre varmak için yeterli görünmemektedir. Morris in belirttiği gibi, Tanrı hakkında bir açıklama biçimi geliştirmeye çalışan bu yöntemlerin her biri farklı kavramlardan hareketle bir tasavvur ortaya koysalar da yine de bu fikirlerin hiçbirisinin tek başına bütünüyle yeterli bir Tanrı anlayışı sunabilecekleri söylenemez. 11 Zira, bu fikirlerin doğrudan Tanrı nın tabiatına ilişkin değil, O nun diğer varlıklarla olan ilişkisine bağlı olarak belirlendikleri görülmektedir. Bir başka ifadeyle, bu nitelikler ilişkisel nitelikler olarak Tanrı hakkında dolaylı bir yolla bir tasavvura varmayı hedeflemektedir. Dolayısıyla, bu yöntemlerin eksikliği Tanrı nın tabiatını ve özsel niteliklerini belirlemede kendi başına yeterli olmamalarıdır. Birbirinden farklı bu yöntemlerden hareketle bir Tanrı tasavvuruna ulaşmak mümkün görünse de bunun nasıl bir Tanrı olduğu noktasında sınırlı kalacağını söyleyebiliriz. Peki, ne tür bir yöntem Tanrı hakkında uygun, tutarlı ve tatmin edici bir tasavvur sunabilir? Teizmde Tanrı, her şeyi bilen, her şeye gücü yeten, mükemmel iyi, ezeli, varlığı hiçbir şeye bağlı olmayan, her şeyin kaynağı ve yaratıcısı olma gibi niteliklere sahip bir varlık olarak düşünülmüştür. Tanrı ya atfedilen bu özsel nitelikler olmaksızın bir varlığın Tanrı olmasından bahsedilemeyeceği öne sürüldüğü gibi bu özsel niteliklerle çelişecek şekilde O nun güçsüz, bilgisiz, ahlaken kusurlu ya da kontenjan 12 bir varlık olmasının da düşünülemeyeceği ifade edilmektedir. Tanrı ya atfedilen bu niteliklerde dikkati çeken nokta bunların mükemmellik ifade 10 Bkz. Morris, Our Idea of God, s Morris, Perfect Being Theology, s Burada kontenjan (contingent) teriminin Türkçe deki karşılığı mümkün, olumsal, olurlu gibi kelimelerle ifade edilmektedir. Ancak tezimizde hem konunun bağlamı itibariyle hem de terimin karşılığının ne olması gerektiği konusunda bir uzlaşı olmadığı için kontenjan kelimesini olduğu gibi bırakmanın daha uygun olduğunu düşünüyorum. 6

15 eden nitelikler olduğudur. Alvin Plantinga, Tanrı nın Bir Tabiatı Var mı? adlı eserinde ilahi tabiatın olup olmadığını tartışırken teizmin Tanrı ya atfettiği niteliklerin mükemmellik ifade ettiğine işaret eder. Ona göre Tanrı, sözgelimi, özsel olarak sadece bilen ve güçlü bir varlık değil, her şeyi bilen ve her şeye gücü yeten bir varlıktır. 13 Bu durumda, mükemmellik kavramının Tanrı hakkında konuşmanın imkânını belirlemede anahtar bir kavram niteliği taşıdığı söylenebilir. Öyle ki, Tanrı nın varlığı ve mahiyetiyle ilgili olarak öne sürülen yaklaşımlar genelde Tanrı nın nasıl bir varlık olması gerektiği sorusuna verilebilecek en uygun yanıtın mükemmellik kavramından hareketle ortaya konulabileceğini öngördüğü için felsefî teolojide Tanrı nın mükemmel bir varlık olduğu, üzerinde uzlaşılan en önemli noktalardan biri olmuştur. Nitekim, Tanrı hakkında mükemmel varlık, kendisinden daha büyüğü düşünülemeyen varlık, mümkün en büyük varlık, maksimum mükemmel varlık, maksimal büyük varlık şeklinde birbirine yakın anlamlarda birtakım tanımlamalara gidilmesi bunun bir göstergesidir. Bu tanımlamalarda vurgulanan nokta mükemmellik kavramıdır. Tanrı tasavvurunun oluşturulmasında İslam düşünürlerinin de mükemmellik kavramını esas aldıkları görülür. İslam düşüncesindeki felsefe ve kelam geleneğinde Tanrı nın mükemmel varlık olduğu ve sahip olduğu niteliklerin mükemmellik ifade eden nitelikler olduğu konusunda bir müşterekliğin olduğundan söz edilebilir. Sözgelimi, Fârâbî, İlk Mevcud un bütün eksikliklerden münezzeh bir varlık olarak zatında ve niteliklerinde en yüksek mükemmellik mertebesinde olduğuna vurgu yapar. Benzer şekilde, İbn Sînâ da Zorunlu Varlık ın mükemmel olduğunu, varlığında ve mükemmelliklerinde hiçbir eksikliğe sahip olmadığını ifade eder. Yine, Gazzâli de Allah ın her türlü eksiklikten münezzeh ve mükemmel nitelikleri olduğuna işaret eder. 14 Gerek Batı düşüncesinde gerek İslam düşüncesinde farklı teistik yaklaşımların Tanrı hakkında konuşurken mükemmellik kavramını esas almaları, üzerinde önemle durulması gereken bir noktadır. Benzer bir yaklaşımla, Morris de Tanrı nın tabiatı konusunda gerek geçmişteki gerek günümüzdeki 13 Alvin Plantinga, Tanrı nın bir Tabiatı Var mı?, çev. M. Sait Reçber, (Ankara: Elis Yayınları, 2014), s Fârâbî, El-Medinetü l- Fazıla, çev. Nafiz Danışman, (İstanbul: Maarif Basımevi, 1956), s. 3, 23-24; İbn Sînâ, Kitabu ş-şifa: Metafizik II, çev. Ekrem Demirli, Ömer Türker, (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005), s. 100; Gazzâli, İtikadda Orta Yol, çev. Osman Demir, (İstanbul: Klasik, 2012), s. 39,

16 birbirinden farklı yaklaşımların arkasında Tanrı nın mükemmel varlık olduğu varsayımının olmasının dikkate değer bir durum olduğunu öne sürer. Ona göre, bu farklı yaklaşımların ortak paydası mükemmellik kavramı olduğuna göre, tüm bu yaklaşımları Mükemmel Varlık Teolojisi (Perfect Being Theology) geleneği içinde toplamak mümkündür. 15 Tanrı nın tabiatına ilişkin tanımlamalarda mükemmellik kavramının öngörülmesi ya da Tanrı nın mükemmel bir varlık olması gerektiği düşüncesi, Tanrı ile mükemmel varlık arasında kavramsal bir örtüşmenin varsayılabileceğini göstermesi açısından önemlidir. Kant ın da bu noktada, insan aklının mükemmellik arayışına gittiğini ve bir ölçüt olarak en yüksek mükemmellik fikrine ihtiyaç duyduğunu öne sürerek Tanrı tasavvurunun oluşturulmasında mükemmellik kavramının önemine dikkat çektiğini görmekteyiz. Ona göre, zihnimizdeki en yüce varlık fikri, her noksanlığı dışlayan, mükemmel bir tabiata sahip olan ve pratik/ahlaki anlamda en yüksek iyi olarak tasavvur ettiğimiz bir varlık hakkındadır. 16 Kant ın dile getirdiği gibi, rasyonel sezgilerimizle de uygunluk gösteren bu tür bir yaklaşım biçimi, Tanrı kavramının analizinden mükemmel varlık olduğu, mükemmel varlık analizinden ise bunun Tanrı olduğu sonucuna varabileceğimizi gösterir. Meseleyi daha da ileriye taşımak gerekirse, mükemmel varlık ile Tanrı kavramı arasında mantıksal bir ilişkinin olabileceği anlamına gelen bu durumun, Tanrı nın mükemmel bir varlık olduğu şeklindeki bir yargının mantıksal/a priori bir doğru olabileceği şeklinde güçlü bir sezgiye işaret ettiğini öne sürebiliriz. Tanrı nın mükemmel bir varlık olması gerektiğinin rasyonel bir sezgiyi ifade ettiğini kabul ettiğimizde mükemmellik kavramının tatmin edici bir Tanrı tasavvuru oluşturulması noktasında bir yöntem sağlayabileceğini düşünebiliriz. Bu tür bir yöntem, Morris in ifadesiyle, Tanrı kavramının felsefî analizi için işlevsel bir karaktere sahip görünmektedir. Ona göre, bu analiz birbirinden bütünüyle ayrıştırılamazsa da şu iki hususu içermelidir: i) Hangi nitelikler dizisinin Tanrı[sallık] için gerekli olduğunu belirlemek; ii) Bu niteliklerden her birinin uygun analizini ortaya koyabilmek. Birinci husus, Tanrı nın aşılamaz büyüklükteki 15 Morris Perfect Being Theology, s Immanuel Kant, Felsefî Teolojiye Giriş, çev. M. Sait Reçber, Felsefe Dünyası, 2:40, (2004), s

17 nitelikler kümesine sahip bir varlık olarak mükemmel olmasının en iyi nasıl anlaşılabileceğini, ikincisi ise ilahi niteliklerin sezgisel olarak uygun ve mantıksal olarak tutarlı olup olamayacağını ele almaktadır. 17 Mükemmellik düşüncesinin sağlayacağı böyle bir açılım, kavramsal bir analizle mükemmel bir varlığın mahiyeti ve nitelikleri hakkında doğrudan bir fikre varmamızı mümkün kılabileceği gibi böyle bir varlığın ancak Tanrı olabileceği sonucunu da bu analizle çıkarsamamıza imkân tanıyabilir. Peki, mükemmel varlık teolojisi bu anlamda gerçekten gerekli ve yeterli koşulları sağlamakta mıdır? Mükemmel varlık teolojisi Morris e göre; i) sezgisel olarak makul olması ve ii) diğer makul yöntemler için yol gösterici ve bütünleyici olması açısından benzeri olmayan bir yöntemdir. 18 Bu yöntemin sezgisel olarak makul ve güvenilir olması kavramsal bir analize başvurmasından dolayıdır. Hakkında konuştuğumuz varlığın ontolojik statüsünü dikkate aldığımızda Tanrı kavramının analizinden mükemmel bir varlık olduğu şeklindeki tanımlamasal bir iddianın haklıçıkarımsal temeli ancak a priori olabilir. Kaldı ki, a priori bir temel olmadan ya da kavramsal içeriğine sahip olmadığımız bir şey hakkında bir fikir ileri sürmek pek mümkün görünmemektedir. Diğer taraftan, bir kimse mükemmelliğe dayanan bu sezgilerimizin güvenilirliğinin nasıl gerekçelendirildiğini sorgulayabilir. William J. Wainwright a göre, eğer insanların teolojik sezgileri temelde benzerlik gösterseydi o zaman bu mükemmellik sezgilerinin de güvenilir olduğunu kabul edebilirdik. Bu nedenle, mükemmel varlık teolojisinin yöntemi birçok problemi ele almada yararlı olabilir, ama sezgilerinin güvenilirliği ve epistemik statüsü ortaya konulmadığı, bunların altında yatan mekanizmanın ne olduğu ve hangi koşullarda güvenilir bir işleve sahip olduğu belirlenmediği sürece bir geçerliliğe sahip değildir. 19 Ancak, bu tür bir eleştiriye karşı birçok alanda a priori sezgilerimize dayanarak iş gördüğümüzü dikkate aldığımızda bunların birbirinden farklı alanlar olsa bile epistemolojik açıdan aralarında benzerlik olduğunu düşünebiliriz. Morris, mantık, matematik ya da bilimsel yöntemleri kullanabilmek için bunların temel 17 Thomas V. Morris, Introduction, The Concept of God, ed. T. V. Morris, (New York: Oxford University Press, 1987), s Morris, Perfect Being Theology, s William J. Wainwright, Worship, Intuitions and Perfect Being Theology, Noûs, 21, (1987), s

18 varsayımlarının, önermelerinin ve ilkelerinin doğru olduğuna sezgilerimizle karar verebildiğimiz gibi bir varlık için ne tür niteliklerin mükemmellik ifade edebileceği konusunda da benzer şekilde sezgisel olarak bir yargıda bulunabileceğimizi öne sürer. Ona göre, tüm sezgilerimizin aynı derecede olduğu elbette söylenemez, bazıları diğerlerinden daha güçlüdür. Dolayısıyla, bu söz konusu alanlarda sezgilerimizin ne kadar güvenilir olduğunu kabul edebiliyorsak mükemmel varlık hakkındaki sezgilerimizi de kusurlu olduğu kanıtlanmadığı sürece güvenilir olarak kabul edebiliriz. Diğer türlü şüphecilikten kurtulamayız. 20 Peki bu yöntem tek başına yeterli olabilir mi? Wainwright bu noktada, teizmin Tanrı ile maksadının mükemmel bir varlık olduğu, teizmin bu iddialarının vahiyden destek aldığı gibi dinî pratiklerde de zımnen içerildiğini gösterecek argümanlarla desteklenmesi durumunda savunulabileceğini öne sürerek bu yöntemin daha fazla gerekçelendirilmeye muhtaç olduğunu iddia eder. 21 Böyle bir eleştiri yerinde görünebilir, çünkü mükemmellik kavramının analizine dayanan bir yöntemin tek başına yeterli olduğu şeklindeki bir iddia felsefî açıdan problemlidir. Morris in de bunun farkında olarak dile getirdiği gibi, mükemmellik sezgilerinin tek bir yöntem olarak her noktayı kuşatacak şekilde Tanrı nın nasıl bir varlık olduğu hakkında kesin bir tasavvur ortaya koyabileceğinden bahsedemeyiz. Burada söylenebilecek şey en fazla, mükemmellik sezgilerine dayanan bir yöntemin diğer yöntemlere nispetle felsefî ve dinî anlamda daha uygun ve tatmin edici bir tasavvura ulaşabilme imkânı sağlayabileceğidir. Mükemmellik konusundaki sezgiler her ne kadar değişkenlik gösterse de bu yöntemin birçok uzlaşmazlığı çözmede önemli bir çıkış olarak görülebileceği, aynı zamanda Tanrı hakkında düşünürken de önemli bir felsefî kontrol sağlayabileceği pekala öne sürülebilir. Dolayısıyla, farklı ilahi nitelikleri birbiriyle tutarlı bir şekilde mükemmellik anlayışıyla bağdaştırmak ve Tanrı ya atfedebilmek için niteliklerin analizinde bu yöntem önemli ölçüde haklı görülebilir. 22 Mükemmellik düşüncesinin kavramsal analizi ya da bir yöntem olarak mükemmellik düşüncesi -yukarda değinildiği gibi- başka yöntemlerle karşılaştırıldığında Tanrı nın tabiatı hakkında daha bütüncül ve kuşatıcı bir tasavvur 20 Morris, Our Idea of God, s Wainwright, Worship, Intuitions and Perfect Being Theology, s Morris, Introduction, s

19 sunabileceğini de söyleyebiliriz. Böyle bir yaklaşım diğer alternatif yöntemleri dışlamayı gerektirmez, sadece bunların Tanrı hakkında yeterli bir tasavvur geliştiremedikleri şeklinde anlaşılabilir. Bir başka ifadeyle, bu yöntemlerle Tanrı ya birtakım nitelikler atfedebiliriz, ancak Tanrı nın tabiatı hakkında kapsayıcı ve bütüncül bir tasavvurdan bahsetmek zor görünmektedir. Bu noktada mükemmel varlık teolojisinin öngördüğü yöntem daha makul bir yol olabilir. Böyle bir yöntemin diğer alternatif yöntemlerle de etkileşim içinde olabileceğini düşünebiliriz. Şöyle ki, mükemmellik kavramının analiziyle Tanrı ya varmaya çalışan a priori yöntem ile daha çok tecrübî ve çıkarımsal yolla bir Tanrı kavramına ulaşmaya çalışan birtakım yöntemler birbirinden farklı olmakla birlikte bunlar birbirini dışlayan ya da yanlışlayan yöntemler olarak görülmemelidir. Bu yöntemler aynı zamanda birbirine indirgenebilecek yöntemler de değildir. Tersine, bunların birbirini tamamlayabileceğini düşünmek daha kabul edilebilir görünmektedir. Bunun yanı sıra, a priori yöntemin/sezgilerin a posteriori sezgilere/yöntemlere olan kavramsal önceliğini dikkate aldığımızda ikincisinin birincisini öngörmesi gerektiği de gözden kaçırılmaması gereken bir noktadır. Buna göre, mükemmellik kavramının analizi Tanrı ya hangi mükemmel niteliklerin ve ne düzeyde atfedilebileceğini belirlemesine karşılık, sınırlı ve eksik varlıklardan, yani sınırlı tecrübemizden hareketle bir Tanrı tasavvuruna ulaşılmaya çalışıldığında da böyle bir Tanrı nın mükemmel olması gerektiği esasında baştan öngörülmektedir. Bu açıdan bakıldığında, en azından Tanrı nın varlığı ve mahiyeti hakkında doğru bir fikre varabilme konusunda a posteriori yöntemlerin ancak a priori sezgilerle anlamlı hale gelebileceği ve bu sezgileri doğrulayabileceği/destekleyebileceği düşünülebilir. O halde, tutarlı ve tatmin edici bir Tanrı anlayışının ortaya konulmasında mükemmellik düşüncesini esas almanın diğer a posteriori yöntemleri dışlamayı gerektirmesi bir yana, Morris in de ifade ettiği gibi, eğer bu ikisini birleştirmek mümkünse belki de tek uygun ve güvenilir yolun bu olabileceğini savunabiliriz. 23 Sözgelimi, yukarıda geçen diğer yöntemlere baktığımızda, kutsal metinleri mükemmellik fikrinden hareketle yorumlamak, dinin Tanrı sı ile felsefenin Tanrı sı arasında bir uzlaşının sağlanmasında mükemmellik düşüncesini esas almak gerektiği 23 Thomas V. Morris, Anselmian Explorations: Essays in Philosophical Theology, (Indiana: University of Notre Dame Press, 1987), s

20 öne sürülebilir. 24 Bunun yanı sıra, mükemmel bir Tanrı dinin beklentilerine cevap veren, ibadet edilmeye layık, var olan her şeyin kaynağı ve yaratıcısı, her şeyin nihai açıklayıcısı ve ilk nedeni olan bir varlık olması gerektiği de makul görünmektedir. Dolayısıyla, denebilir ki, felsefî olarak uygun ve tatmin edici bir Tanrı anlayışı ortaya koymada hem sezgisel olarak makul olması hem de diğer yöntemler için yol gösterici ve bütünleyici olması açısından mümkün en iyi yöntemi sağladığı 25 düşünülen mükemmellik düşüncesinin daha kapsayıcı bir çerçeve sunabileceğini söylemek mümkündür. Tanrı nın mükemmel bir varlık olması gerektiğinin rasyonel bir sezgiyi ifade ettiği yönünde genel bir uzlaşımın olduğu görülmekle birlikte benzer bir uzlaşımın hangi niteliklerin mükemmel olduğu ve içeriklerinin ne olması gerektiği konusunda sergilenmediği görülür. Bu durum, bir varlığın mükemmel olması ile o varlığın mükemmelliğinin neyi gerektirdiğinin birbirinden farklı şeyler olduğu anlamına gelir. Buna bağlı olarak, ortak/tek bir mükemmellik tasavvurundan değil, birbirinden farklı mükemmellik tasavvurlarının olabileceğinden bahsedebiliriz. Mükemmellik anlayışı konusunda ortaya çıkan farklılıklar esasında Tanrı tasavvurlarının birbirinden farklılık göstermesinin de önemli bir nedenidir. İlahi nitelikler konusundaki temel ayrışmalar önemli ölçüde mükemmelliğin neyi gerektirdiği noktasında kayda değer farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Sözgelimi, Tanrı-zaman ilişkisinde zamanla sınırlı olmanın mükemmellik olamayacağı, bu nedenle Tanrı nın mükemmelliği gereği zamansız bir varlık olarak nitelendirilmesi gerektiğini savunanlar olduğu gibi, zamandan münezzeh olmanın zat bir Tanrı ve O nun alemle olan ilişkisi açısından tutarsızlık doğurabileceği göz önüne alınarak zamansal bir varlık olması gerektiğini savunanlar da olmuştur. 26 Her iki yaklaşımda da ortak olan, Tanrı anlayışının oluşturulmasında mükemmellik kavramını esas almalarıdır. Bu bağlamda, Tanrı nın mükemmel bir varlık olduğu noktasında uzlaşıldığı halde mükemmelliğinin hangi nitelikler kümesine ve bu niteliklere ne ölçüde sahip olması gerektiği noktasında değişkenlik gösteren felsefî sezgilerin iki genel çizgi 24 Bkz. Morris, Our Idea of God, s.40-45; Hill, Divinity and Maximal Greatness, s. 7; Rogers, Perfect Being Theology, s Bkz. Morris Perfect Being Theology, s Morris, a.g.m., s

21 etrafında toplandığını görmekteyiz. Bunlardan biri Tanrı nın değişmez, zamandışı, hiçbir şeyden etkilenmeyen ve metafiziksel olarak basit bir varlık olduğu, diğeri ise Tanrı nın sürekli değiştiği, yaratılanlarla sürekli etkileşimi olan mükemmel ve sorumlu bir zamansal bir fail olduğu yönündedir. 27 Bu iki farklı yaklaşım biçimini Charles Hartshorne sırasıyla klasik ve neoklasik olarak adlandırır. Hartshorne, bu ayrımın ilahi mükemmellik konusundaki farklı anlayışlardan kaynaklandığını savunarak mükemmellik anlayışının uygun bir Tanrı tasavvuru geliştirilmesi konusundaki önemine vurgu yapar. Bununla birlikte, Hartshorne, sözgelimi, klasik teizmin ilahi mükemmellik tasavvurunda ciddi problemlerin olduğunu ve bunun dinin (Hıristiyanlığın) anlayışına da uygun düşmediğini, buna alternatif olarak yeni bir mükemmellik tasavvuru geliştirmek gerektiğini öne sürer. Ona göre, klasik teizmin mutlak mükemmellik anlayışına karşılık neoklasik çizgide yer alan süreç teizmi Tanrı nın bazı yönlerden mutlak bazı yönlerden ise görece olduğunu savunarak kendi içinde kendini aşan ve mükemmelleşen bir Tanrı tasavvuru geliştirmeye çalışmıştır. 28 Hartshorne bu yaklaşımıyla, mükemmel bir varlığın tabiatının nasıl olması gerektiğine dair öne sürülen klasik ve neoklasik yaklaşımların kendi içinde sıkı bir şekilde birbirini gerektirdiğini savunur. Bu yaklaşıma göre, klasik teizmin mutlaklık, zorunluluk, değişmezlik, zamansızlık, sınırsızlık gibi niteliklere sahip Tanrı anlayışı ile neoklasik teizmin görecelik, kontenjanlık, değişebilirlik, zamansallık, sınırlılık gibi niteliklere sahip Tanrı anlayışının kendi içinde tutarlı olduğu düşünülebilir. Ancak, her iki yaklaşım da mükemmelliği öngörerek Tanrı anlayışı ortaya koyduğuna göre bunların birbiriyle bağdaşmayacağını düşündüğümüzde burada mükemmelliğin hangisini gerektirebileceği önemli bir sorudur. William P. Alston bu noktada, birbiriyle bağdaşmayacağı düşünülen bu anlayışlar arasında birinin lehine bir tercihte bulunulması gerektiği şeklindeki bir yaklaşımın doğru olmadığını savunarak bu iki yaklaşım biçimi arasında bir orta yolu bulmanın mümkün olabileceğini öne sürer. Ona göre, bir kimse bazılarını alıp diğerlerini reddedebilir Morris, Introduction, s. 6; Keith Ward, Rational Theology and the Creativity of God, (Oxford: Basil Blackwell, 1985), s Charles Hartshorne, Man s Vision of God and the Logic of Theism, (Hamden: Archon Books.,1964), s Bu konu için bkz. William P. Alston, Hartshorne and Aquinas: A Via Media, Existence and Actuality: Conversations with Charles Hartshorne, (Chicago: University of Chicago Press, 1984), s. 13

22 Sözgelimi, bir taraftan Tanrı nın zorunlu varlık olduğunu diğer taraftan O nun kontenjan unsurlar içerebileceğini kabul etmek; Tanrı nın hem zamansız ve değişmez olduğunu kabul edip O nun aynı zamanda değişen ve zamansal şeylerle ilişki kurabileceğini savunmak gibi. Alston un da iddia ettiği şekilde, neoklasik ve klasik yaklaşımın ya bütünüyle kabul edilmesini veya bütünüyle reddedilmesini ve bunların salt kendi içinde tutarlı olabileceğini söylemek pek anlaşılır görünmemektedir. Bu iki genel çizgiyi dikkate aldığımızda, bunlardan birini tercih ederek bu çizginin tek bir Tanrı anlayışı ortaya koyduğu ve bunun dışına çıkılamayacağı düşüncesi yerine, her iki çizgideki düşünce ve eleştiriler hem felsefî olarak hem de mükemmellik açısından irdelenerek mükemmelliğe uygun bir tasavvur geliştirmeye çalışmak daha makul görünmektedir. Öyle görünüyor ki, burada temel sorun mükemmelliğin neyi gerektirip gerektirmeyeceğinin nasıl belirlenebileceğidir. Bir başka ifadeyle, birbirinden farklı çizgilerde yer alan bu anlayışlarda ön plana çıkan ve bunları şekillendiren temel kavram mükemmellik olmakla birlikte Tanrı nın mükemmelliği konusunda farklı anlayışların ve birtakım tartışmaların olması mükemmel varlığın tabiatının nasıl olması gerektiği sorunsalı ile bizi karşı karşıya bırakmaktadır. Bu nedenle, mükemmel bir varlığın nasıl bir tabiata sahip olması gerektiğini ortaya koyabilmek için mükemmelliğin kavramsal çerçevesinin ne olabileceği ve buna bağlı olarak neyi gerektirebileceği üzerinde durmak kaçınılmaz görünmektedir. Bu noktada, Tanrı nın mükemmelliğinin neyi gerektirdiği konusunda öne sürülen yaklaşımları irdelediğimizde bu farklı yaklaşımların temelinde birtakım varsayımlar olduğu ve bu varsayımlardan hareketle mükemmel bir Tanrı tasavvuru geliştirilmeye çalışıldığını söyleyebiliriz. Mükemmellik sezgilerinin değişkenlik göstermesinin temelinde yatan bu varsayımların ne olduğu ve bunların uygun ve makul bir Tanrı anlayışı oluşturmak için ne kadar tatmin edici olabilecekleri felsefî bir incelemeyle ortaya konulabilir. Bu durumda, bu varsayımların mükemmellikten ne ölçüde ayrıştıkları ya da mükemmellikle ne tür bir ilişkisinin olduğunu ortaya koyabilmek ve mükemmelliğin kavramsal çerçevesini oluşturabilmek için mükemmellikle ilişkili görünen ve fakat mükemmellikten önemli ölçüde ayrışan mutlaklık, sonsuzluk ve 79; William P. Alston, Divine Nature and Human Language: Essays in Philosophical Theology, (Ithaca: Cornell University Press, 1989), s

23 maksimallik kavramlarını irdelemek yerinde olacaktır. Tanrı nın mahiyeti ile ilgili olarak ortaya çıkan birtakım problemlerin kaynağı olarak görülebilecek bu söz konusu kavramların analizinin ve mükemmellikle olan ilişkisinin son derece önemli olduğunu ve tatmin edici bir mükemmellik anlayışının oluşturulabilmesi için bunun gerekli olduğunu öne sürebiliriz. Dolayısıyla, konumuz açısından öncelikli olarak üzerinde durulması gereken konu Tanrı nın nasıl bir varlık olduğu noktasında birçok uzlaşmazlığın ve problemin ortaya çıkmasına yol açtığı düşünülen bu kavramların bir çözümlemesini yapabilmektir. Bu nedenle, bu çalışmada mutlaklık, sonsuzluk ve maksimallik kavramlarının çözümlemesi yapılırken bunların semantik, epistemolojik ve metafiziksel implikasyonlarının ne olabileceği ve mükemmellikle olan ilişkisi ele alınarak tutarlı, makul ve uygun bir mükemmellik tasavvurunun nasıl olması gerektiğine dair bir çerçeve sunulmaya çalışılmaktadır. Mükemmelliğin kavramsal çerçevesi ortaya konulduktan sonra burada ele alınması gereken diğer bir mesele mükemmellik gereği bir varlığın sahip olması gereken niteliklerin ne olduğu ve bunların mükemmelliğinin neyi içermesi gerektiği yönündedir. Bu noktada, zorunluluk, basitlik, zaman, bilgi, kudret ve irade bağlamında ilahi niteliklerin içeriklerinin ne olduğu ve bunların mükemmellikle olan ilişkisi ele alınarak Tanrı nın mükemmel tabiatının nasıl olması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Buna göre, Tanrı nın mükemmelliği gereği zorunlu bir varlık olup olmadığı, zorunlu ise O nun zorunluluğunun nasıl anlaşılabileceği ve temellendirilebileceği, zorunlu bir Tanrı nın basit olup olmadığı ve basitliğin zorunluluk ve mükemmellikle olan ilişkisi tartışılmaktadır. Yine bu bağlamda, Tanrı mükemmelliği gereği zorunlu bir varlık ise böyle bir varlığın mükemmelliği sınırlı mı yoksa sınırsız mı olmalıdır? Bir başka ifadeyle, mükemmellik sınırlı bir Tanrı anlayışını mı yoksa sınırsız bir Tanrı anlayışını mı gerektirir? Mükemmelliğin sınırlı bir Tanrı anlayışını gerektirip gerektirmediği noktasında Tanrı nın zamansal olup olmadığı; bilgi, güç ve iradesinin sınırlı olup olmadığı, sınırlı ise hangi anlamda sınırlı olabileceği gibi konular mükemmellik çerçevesinde irdelenmektedir. Tanrı nın mükemmelliği gereği nasıl bir mahiyete sahip olması gerektiğine dair oluşturulabilecek bir çerçeve aynı zamanda bu tür bir mahiyete sahip olan bir varlığın alemle olan ilişkisini de şekillendirmede önemlidir. Bu nedenle, bu niteliklerin kendi içinde ve birbiriyle olan tutarlılığı esas alınarak Tanrı ile diğer 15

24 varlıklar arasında kurulabilecek bir ilişkinin hangi anlamda ilahi mükemmelliğe daha uygun olabileceği bu bağlamda tartışılan bir başka noktadır. Mükemmellik hakkında ortaya koymaya çalıştığımız kavramsal çerçevede mükemmel bir varlığın tabiatının nasıl olması gerektiği üzerinde durulduktan sonra böyle bir varlığın var olup olmadığı incelenmesi gereken bir başka mesele olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir şeyin var olup olmadığını bilmenin öncelikle o şeyin mahiyetine ilişkin bir bilgiye sahip olmak olduğunu dikkate aldığımızda mükemmelliğin neyi gerektirip gerektiremeyeceği noktasında oluşturacağımız bir tasavvur benzer şekilde böyle bir varlığın var olup olmadığını da belirlemede önemlidir. Nitekim, Tanrı nın mahiyetine ilişkin olarak öne sürülen farklı mükemmellik tasavvurlarının O nun varlığını kanıtlayabileceği düşünülmüştür. Bu nedenle, bu çalışmada ontolojik kanıtın farklı versiyonları olarak ele alınabilecek bu yaklaşımların mükemmel bir varlığın var olduğunu temellendirme noktasında başarılı olup olmadıkları felsefî bir irdelemeye tabi tutulmaktadır. Bu tür bir irdelemeyle burada Tanrı nın mükemmel olan tabiatının mükemmelliği gereği var olması gerektiği şeklindeki bir iddianın a priori birtakım gerekçelerle temellendirilip temellendirilemeyeceği üzerinde durulmaktadır. 16

25 I.BÖLÜM MÜKEMMELLİK: KAVRAMSAL BİR ÇERÇEVE Bu bölümde, mükemmelliğin kavramsal çerçevesini ortaya koyabilmek için mükemmel bir varlığın nasıl olması gerektiği noktasında farklı yaklaşımlara kaynaklık eden bazı kavramlar üzerinde durulmaktadır. Bunlar mutlaklık, sonsuzluk ve maksimallik kavramlarıdır. Bu kavramlar mükemmellikle ilişkili olmakla birlikte mükemmellikten önemli ölçüde farklı olan kavramlardır. Bu nedenle mükemmelliğin ne olduğu veya neyi gerektirdiğini ortaya koyabilmek için öncelikle bu kavramların bir analizini yapacağız Mutlaklık Mükemmellik kavramıyla doğrudan ilintili kavramlardan biri mutlaklık kavramıdır. Mutlaklık kavramı genelde koşulsuz olma, hiçbir şeye bağlı ve ilişkili olmama, sınırsızlık, bağımsızlık, bir şeye dayanmama, kayıtsızlık ve kuşatılamazlık gibi anlamlara gelmektedir. 1 Mutlak bir varlık ise var olması için hiçbir koşula/kayda bağlı olmayan, varlığı hiçbir şeye dayanmayan, ontolojik açıdan bütünüyle bağımsız olan bir varlık şeklinde düşünülebilir. Varlığı kendinden olan ve hiçbir şeye bağlı olmayan böyle bir varlığın Tanrı olduğu düşüncesi klasik teizmde öne sürülen yaklaşımlardan biridir. Varlığının mutlak olduğu düşünülen bu yaklaşım biçimi Tanrı nın mükemmelliğini de O na atfettiği niteliklere mutlak anlamda sahip olmasıyla açıklamaktadır. Buna göre, varlığı kendinden ve zorunlu olan Tanrı, hiçbir şey tarafından aşılamadığı gibi kendisi tarafından da aşılamaz ve başka türlü olması da düşünülemez. 2 Tanrı nın ontolojik statüsünün böyle bir mutlaklık tasavvuruyla oluşturulması gerektiğini savunan bu yaklaşımın Tanrı nın mükemmelliğini daha iyi ifade edeceği düşünülmektedir. Peki, mutlaklık ile mükemmellik arasında ne tür bir ilişki olabilir? 1 T.L.S.Sprigge, The Absolute, The Oxford Companion to Philosophy, ed. Ted Honderich, (Oxford: Oxford University Press, 1995), s William L. Power, On Divine Perfection, Anglican Theological Review, 75, (1993), s

26 Mutlaklık kavramının semantik olarak ilişkisel/görece olmama, sınırsızlık, koşulsuzluk, bağımsızlık, kayıtsızlık, kuşatılamazlık gibi anlamlar içermesine yakından baktığımızda bunların birer olumsuzlama olduğu görülmektedir. Bu olumsuz anlamların, bir bakıma kavramın içeriğini de muğlak hale getirdiği söylenebilir. Nitekim, tüm ilişki, sınırlandırma ve bağlardan soyutlanmış bir şeyi varsa böyle bir şey- kavrayabilmek zor görünmektedir. Mutlaklık kavramının içerdiği düşünülen bu olumsuzluk ve belirsizlikten dolayı Tanrı nın mutlak olduğu anlayışına vurgu yapılmasının mantıksal sonucu olarak bu tür bir anlayışın semantik ve epistemolojik birtakım problemleri de beraberinde getirdiği söylenebilir. Bu anlayışın en önemli sonuçlarından birinin, olumsuz bir teolojik söyleme (via negativa) yol açmış olmasıdır, denilebilir. Olumsuz teoloji, Tanrı hakkında konuşurken olumlu birtakım yargılarda bulunmayı yadsıyan bir teolojiyi öngörür. Tecrübemize konu olmayan mutlak ve aşkın bir varlık hakkında sonlu ve sınırlı varlıklar olarak kavrayışımızın ve kullandığımız dilin yeterli olmadığı düşünülerek olumlamaya değil, olumsuzlamaya dayalı bir yöntem öne sürülmüştür. Aquinas gibi düşünürler Tanrı nın ne olmadığını belirlemenin ne olduğunu belirlemekten daha rasyonel bir yaklaşım biçimi olduğunu düşünerek olumsuz teolojiyi savunmaya çalışmışlardır. Tanrı nın tüm eksiklik ve sınırlandırmalardan nefyedilerek mutlak bir varlık olduğunu ön plana çıkartan bir yaklaşım Tanrı hakkında olumsuz bir dil kullanmayı bir yerde kaçınılmaz bulmaktadır. Ancak, olumsuzlamanın mantığını dikkate aldığımızda her olumsuz yüklemlemeyle bir şeyin ne olmadığını söylemek o şeyin ne olduğuna dair bir anlam ifade etmekten uzak görünmektedir. Bu nedenle, Tanrı nın mutlaklığını korumak adına sonsuz, değişmez, sınırsız, koşulsuz gibi olumsuz nitelikleri atfetmekle Tanrı hakkında salt olumsuz bir dil kullanmak O nun tabiatı hakkında bize olumlu pek bir şey söylemeyecektir. Diğer taraftan, olumsuzlamanın mantığı açısından bakılacak olursa olumsuzlamaya konu olan durum yalın bir durum olarak kabul edilmediğinden, nefyin olumlu bir temelinin olduğu düşünülebilir. Olumsuzlama, temelde şeylerin mahiyeti/tabiatı hakkında kullanılan dilin olumlu iddialarını nefyettiği için bu durum olumlu ifadelerin olumsuz ifadelerden mantıksal olarak önce geldiğini 18

27 göstermektedir. 3 Buna göre, eğer Tanrı hakkında konuşurken O na bazı olumlu yüklemlerde bulunmayı nefyediyorsak bunun nedeni Tanrı hakkında olumlu birtakım fikirlerimizin olmasıdır. Bir başka deyişle, Tanrı hakkında mükemmellik ifade etmeyen nitelikleri O ndan nefyetmek temelde tabiatı hakkında mükemmel olabilecek nitelikleri O na atfettiğimizi varsaydığımız anlamına gelecektir. Örneğin, Tanrı nın kötü olmadığını söylerken O nun iyi olduğunu ima etmiş oluruz. Bu şekilde, Tanrı hakkındaki olumlu bilgimizle çelişecek herhangi bir niteliği O na atfedemeyeceğimiz için olumsuz birtakım nitelikleri atfetmeye çalışmak olumsuzlamanın ancak olumlama yoluyla olabileceğine işaret eder. 4 Bu da göstermektedir ki, Tanrı ya olumsuz birtakım nitelikler atfetmek O nun hakkında hiçbir şekilde olumlu düşünemeyeceğimiz ya da konuşamayacağımız anlamına gelmemektedir. Tanrı hakkında olumsuz bir dille konuşmanın kendi içinde tutarlı olmadığı bu yaklaşım biçiminin aynı zamanda Tanrı hakkında bir tür bilinemezciliği de ihtiva ettiği söylenebilir. Teolojik agnostisizm olarak adlandırılabilecek bu yaklaşım Tanrı nın ne olduğunun olduğunun bilinemeyeceğini savunur. 5 Böyle bir yaklaşımın temel gerekçesi bizim duyu ve idrakimize konu olmayan bir varlığı tanımlamamızın ve bilmemizin mümkün olmadığıdır. Bu durum ise, Tanrı nın tüm kusur ve eksikliklerden uzak olduğu dile getirilerek hakkında sadece olumsuz bir şekilde konuşulmasının mümkün olabileceği gibi tutarsız bir sonuca götürmüştür. Ancak, Tanrı hakkında sınırlı bir şekilde konuşulabileceğini iddia eden bu yaklaşım biçiminin mahiyetini bilemediğimiz bir varlık hakkında ne olmadığını bilebileceğimizi iddia etmekle tutarlı görünmemektedir. Zira, Tanrı hakkında sınırlı ve eksik bir bilgiye sahip olmak bir şeydir, O nun mahiyetini bilemeyeceğimizi iddia etmek başka bir şeydir. Tanrı nın mahiyetini bilemiyorsak O nun ne olduğunu bilemediğimiz kadar ne olmadığını da bilmemizin mümkün olmaması gerekir. Tanrı nın mahiyeti hakkında bilinemezci bir tutum olumlu nitelikleri O na 3 Raoul Mortley, What is Negative Theology?: The Western Origins, 4 William E. Mann, Duns Scotus on Natural and Supernatural Knowledge of God, The Cambridge Companion to Duns Scotus, ed. Thomas Williams, (Cambridge: Cambridge University Press, 2003) s M. Sait Reçber, Tanrı yı Bilmenin İmkânı ve Mahiyeti, (Ankara: Kitabiyat, 2004), s