16. / Sempozyum. Symposium. Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler. Scholars, Institutions and Intellectual Products. Yüzyıl.

Transkript

1 / Sempozyum 16. Yüzyıl 16 th Century Symposium Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Scholars, Institutions and Intellectual Products Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn Aralık th -20 th of December 2015 Zeytinburnu Kültür ve Sanat Merkezi 1

2

3 Kıymetli misafirlerimiz, Anadolu, tarihin başından beri pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış kadim bir coğrafyadır. Bu kadim coğrafyada bugüne kadar nice devletler kurulup nicesi yıkılmıştır. Osmanlı Devleti ise bu coğrafyaya izini bırakmış en önemli medeniyetlerden biridir. Üç kıtada hüküm süren bu büyük medeniyet, asırlar boyunca aleme nizam verirken adalet ve merhamet kavramları da adeta kendisinde vücut bulmuştur. Takdir edilir ki, onu yücelten, eşsizleştiren bu nitelikler, sadece savaş gücüyle, siyasi dehayla ya da devlet kurma yeteneği yle açıklanabilecek nitelikler değildir. Bir topluluğu medeniyet yapan unsurlar, esasen onun geçmişten tevarüs ettiği ilim ve fikir mirası ve kültürel birikimidir. Osmanlı Devleti, bu anlamda göz kamaştıran bir kültürel zenginliğe ev sahipliği etmiştir. Onu zenginleştiren ve bugün hala ufkumuzu açarak bize yol gösterecek olan bu müthiş birikimle olan temasımız son yüzyılda ne yazık ki talihsiz bir biçimde kesintiye uğramıştı. Kültürel kopuş, özgüven yitimi ve Batı karşısında duyulan kompleks yıllarca kendimizi, potansiyelimizi anlamamıza engel olmuştu. Hamdolsun, kendi köklerimize karşı duyduğumuz bu anlamsız mahcubiyet hissi artık tükenmiştir. Hal böyle olunca Osmanlı nın düşünce ve bilim hayatı üzerine hem Türkiye de hem dünyada yapılan çalışmalar da hız kazanmıştır. Geçtiğimiz yıl İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ev sahipliğinde ilki yapılan Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Sempozyumu son zamanlarda bu alanda yapılmış en önemli faaliyetlerden birisidir. Yurt içi ve yurt dışından pek çok önemli ilim adamının katıldığı bu önemli sempozyum dizisinin ikincisine ev sahipliği yapmış olmaktan büyük bir onur duyuyoruz. Sempozyumu birlikte icra ettiğimiz İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ne, sempozyumun kıymetli danışma ve yürütme kurulu üyelerine ve bizi şereflendiren bütün ilim adamlarına teşekkürü bir borç biliyorum. Murat Aydın Zeytinburnu Belediye Başkanı

4 4

5 Değerli misafirler, Türkiye de ve dünyada Osmanlı araştırmaları son yıllarda belirli bir mesafe katetse de ilim ve düşünce hayatına dönük entelektüel tarih çalışmalarının hala emekleme düzeyinde olduğu söylenebilir. Dünyanın en uzun ömürlü imparatorluklarından biri olan Osmanlı Devleti nin bu özelliği sadece askeri veya ekonomik nedenlere bağlı olamaz. Aksine sanat, edebiyat, hukuk, mimari, felsefe ve bilim de dahil hemen her alanda dikkate değer eserler üretmeden böyle bir başarı elde etmenin mümkün olmadığı açıktır. Modern zamanlarda bir takım yanlış algılar ve bazı oryantalist önyargılar sebebiyle Osmanlı bilim ve düşünce hayatına yeterli ilginin oluşturulamadığı bilinmektedir. Mesela Osmanlı ilim ve düşünce hayatının merkezinde yer alan medreselerin maalesef henüz hikayesi yazılamadı. İşte bu ve benzeri kaygılarla İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Sahn-ı Semân dan Dârülfünûna Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası başlığı altında Osmanlı ilim ve kültür hayatını ve dolayısıyla Osmanlı medreselerinin mirasını anlama hedefine dönük bir dizi sempozyum yapmayı tasarladı. İlki 2014 yılı Aralık ayında İstanbul un Fethinden Süleymaniye medreselerinin Kuruluşuna Kadar altbaşlığı ile gerçekleşen bu dizinin ikinci sempozyumu, Osmanlı Devleti nin hemen hemen her açıdan en parlak yüzyılı olan 16. yüzyıla eğilecektir. Süleymaniye medreseleri, Kanuni, Kemal Paşazade, Ebussuud Efendi, Gelibolulu Mustafa Ali, Taşköprizade, Kefevi, Kınalızade, Fuzuli, Baki, Takiyyüddin gibi büyük şahsiyet ve kurumların yüzyılını anlamak için bir toplantının yetmeyeceğini biliyoruz ama bu muhteşem yüzyılın entelektüel veçhesine bir nebze ışık tutabilirsek ne mutlu bize! Mehmet Genç üstadımızın dediği gibi geçmişi değiştiremeyiz ama bilebiliriz, geleceği ise bilemeyiz ama değiştirebiliriz.* Bu ve benzeri ilmi toplantılar geçmişten geleceğe köprü oluşturma ve geleceği özgüvenle inşa etme yönünde önemli katkılar sunacaktır. Prof. Dr. Mürteza Bedir İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekanı *T. C. Cumhurbaşkanlığı Kültür Sanat Büyük Ödülleri 2015 törenindeki konuşmasından 5

6 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası 19 Aralık December 2015 Cumartesi Saturday Saat: 09:30-10:00 Protokol Konuşmaları Keynote Speeches Araş. Gör. Zeynep Münteha Kot Tan Düzenleme Kurulu Adına Prof. Dr. Mürteza Bedir İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mahmut Ak İstanbul Üniversitesi Rektörü Murat Aydın Zeytinburnu Belediye Başkanı 6

7 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn 19 Aralık December 2015 Cumartesi Saturday Saat: 10:00-11:20 Açılış Paneli Opening Session Osmanlı Düşüncesini Anlamak Understanding Ottoman Thought Oturum Başkanı Chair: Prof. Dr. Mahmut Ak / İstanbul Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ömer Mahir Alper / İstanbul Ü. İlahiyat Fak. 16. Yüzyılda Osmanlı Düşüncesi: Kemalpaşazâde Bağlamında Bazı Mülâhazalar 16 th Century Ottoman Thought: Some Reflections in the Context of Kemal Pashazade Prof. Dr. Şükrü Özen / İstanbul Ü. İlahiyat Fak. 16. Yüzyıl Osmanlı Hukukunun Kaynakları The Sources of Ottoman Law in the 16 th Century Doç. Dr. Ömer Türker / Marmara Ü. İlahiyat Fak. 16. Yüzyılı İslâm Felsefe Geleneğine Eklemlemek Attaching 16 th Century into Classical Islamic Thought Dr. Himmet Taşkömür / Harvard Üniversitesi 16. Yüzyıl Osmanlı Kültür ve Düşünce Hayatı Üzerine Bazı Gözlemler Some Observations on the Ottoman Intellectual and Cultural Life of the 16 th Century 11:20-11:35 Ara / Break 7

8 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası 8 19 Aralık December 2015 Cumartesi Saturday Saat: 11:35-12:55 Birinci Oturum First Session 16. Yüzyılda Osmanlı da Bilim Science in Ottoman Lands in the 16 th Century Oturum Başkanı Chair: Prof. Dr. İhsan Fazlıoğlu / İstanbul Medeniyet Ü. Edebiyat Fak. Prof. Dr. Robert Harry Van Gent / University of Utrecht, Department of Mathematics Doğu ve Batı da Rasat: Tycho Brahe ile Takiyyuddin in Aletlerinin ve Rasat Tekniklerinin Bir Mukayesesi Observation in East and West: A Comparison between Tycho Brahe s and Taqi ad-din s Instruments and Observing Techniques Prof. Dr. Tuncay Zorlu / İstanbul Teknik Ü. Fen- Edebiyat Fak. Tıp Bilgisinin Dolaşımı Açısından Süleymaniye Tıp Medresesi ve Dârüşşifâsı Sulaymaniya Medicine School and Dar al-shifa in Regard to Circulation of Medical Scholarship Hüseyin Şen / History and Philosophy of the Sciences and the Humanities Utrecht University Takiyuddin İbn Ma ruf ve Gözlemleri Taqi al-din ibn Ma ruf and His Observations Prof. Dr. Amir Pasic / IRCICA 16. Yüzyıl Osmanlı Kültürünün Mimariye Yansımaları: Bosna Örneği The Reflections of 16 th Century Ottoman Culture on Architecture: The Case of Bosnia

9 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn 19 Aralık December 2015 Cumartesi Saturday 12:55-14:30 Ara / Break Saat: 14:30-15:30 İkinci Oturum Second Session Tefsir-Hadis Tafsir & Hadith Oturum Başkanı Chair: Prof. Dr. Raşit Küçük / İSAM Başkanı Yrd. Doç. Dr. Mesut Kaya / Şırnak Ü. İlahiyat Fak. Osmanlı da Entelektüel Dinamizm ve Haşiye Yazıcılığı: Taşköprîzâde nin Keşşaf Haşiyesi Örneği Intellectual Dynamism and Scholiography in the Ottoman Empire: The Case of Tashkoprizada s Gloss on al-kashshaf Doç. Dr. İbrahim Kutluay / İzmir Katip Çelebi Ü. İslâmi İlimler Fak. 16. Yüzyılda Sahn-ı Seman Medreselerinde Hadis İlminin Yeri The Role of Hadith in Sahn Saman Madrasas in the 16 th Century Yrd. Doç. Dr. Mehmet Efendioğlu / Marmara Ü. İlahiyat Fakültesi 16. Yüzyıl Osmanlı Yönetiminde Sahabe ve Ehl-i Beyt Hassasiyeti Homage Paid to Sahaba and Ahl al-bayt in Ottoman Governance in the 16 th Century 15:30-15:45 Ara / Break 9

10 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası 19 Aralık December 2015 Cumartesi Saturday Saat: 15:45-17:05 Üçüncü Oturum Third Session Fıkıh Islamic Law Oturum Başkanı Chair: Prof. Dr. İbrahim Kafi Dönmez / 29 Mayıs Ü. Rektörü Prof. Dr. Yunus Apaydın / Erciyes Ü. İlahiyat Fak. Kemalpaşazade nin Tabakatu l-fukaha sı Neyi Anlatıyor? What does Kamalpashazade s Tabakat al-fuqaha tell us? Prof. Dr. Fikret Karcic / The University of Sarajevo Hanefi Mezhebi Bosna ya Nasıl Geldi? Hasan Kafi Akhisari nin Silsilesi Üzerine Bir Yorum How did Hanafi Mazhab Come to Bosnia? A Commentary of the Silsila of Hasan Kafi Akhisari Doç. Dr. Süleyman Kaya / Sakarya Ü. İlahiyat Fak. Ebussuud Efendi nin Fetvalarını Doğru Anlamaya Doğru Towards to a True Understanding of Fatwas of Abussuud Efendi Araş. Gör. Hatice Kübra Kahya / İstanbul Ü. İlahiyat Fak. Emr-i Sultani ile: Osmanlı Devleti nde İstibdal Tartışmaları By the Imperial Order: the Discussions Around Istibdal in the Ottoman Era 17:05-17:20 Ara / Break 10

11 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn 19 Aralık December 2015 Cumartesi Saturday Saat: 17:20-18:20 Dördüncü Oturum Fourth Session Dil Bilimleri Linguistics Oturum Başkanı Chair: Prof. Dr. Abdurrahman Özdemir / Yalova Ü. İslâmi İlimler Fak. Dekanı A SALONU Araş. Gör. Timur Aşkan / Dokuz Eylül Ü. İlahiyat Fak. Yusuf b. Hüseyin el-kirmasti ve Usulü l- Istılahati l-beyaniyye Adlı Risalesi Yusuf b. Husayn al-kirmasti and His Treatise Titled Usul al-istilahat al-bayaniyya Yrd. Doç. Dr. Mücahit Küçüksarı / Necmettin Erbakan Ü. İlahiyat Fak. Dr. İbrahim Fidan / Ankara Ü. İlahiyat Fak. 16. Yüzyıl Osmanlısında Arap Dili ve Belâgatı Çalışmalarına Genel Bir Bakış An Overview of Works on Arabic Language and Rhetoric in the Ottoman Lands of the 16 th Century Dr. Amina Šiljak Jesenković / Saraybosna Üniversitesi 16. Yüzyıl Rumelisinde Osmanlı Edebiyatı: Şairin Dünyası Ottoman Literature in Balkans of the 16 th Century: The World of Poet 11

12 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası 19 Aralık December 2015 Cumartesi Saturday Saat: 17:20-18:20 Tarih-Eğitim History & Education Oturum Başkanı Chair: Doç. Dr. Ömer Türker / Marmara Ü. İlahiyat Fak. Yrd. Doç. Dr. Yasin Meral / Ankara Ü. İlahiyat Fak. Yahudi Kadın Matbaacı Dona Reyna Nasi ve Ortaköy deki Matbaasında Basılan Eserler Jewish Female Typographer Dona Reina Nasi and the Books Printed at her Printing House Doç. Dr. Muhammad Thalci / Yarmuk Üniversitesi Bir Arap Eğitimci Gözüyle Süleymaniye Medreselerinde Eğitim Education in Suleymaniye Madrasahs from the Perspective of an Arab Educationalist Prof. Dr. Ahmet Saim Arıtan / Necmettin Erbakan Ü. İlahiyat Fak. Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye nin Dünyaya Örnek Eğitim Müessesesi: Enderun Mektebi, Ehl-i Hiref, Mücellidân Bölüğü ve 16. Yüzyıl Osmanlı Cildciliği An Ottoman Institute of Education that sets an Example for the World: The Enderun School, Ahl al-hiraf, the Company of Bookbinders and Ottoman Bookbinding of the 16 th Century B SALONU 12

13 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn 20 Aralık December 2015 Pazar Sunday Saat: 10:00-11:00 Beşinci Oturum Fifth Session Kelâm-Felsefe Kalam & Philosophy Oturum Başkanı Chair: Prof. Dr. İsmail Kara / Marmara Ü. İlahiyat Fak. Yrd. Doç. Dr. Hakan Coşar / Kırgızistan Türkiye Manas Ü. İlahiyat Fak. Osmanlı Düşüncesi 16. Yüzyıl Felsefe Metinleri: Kadi Mir in Şerhu Hidayeti l-hikme Örneği Ottoman Thought in the Philosophy Texts of the 16 th Century: The Case of Sharh Hidayat al-hikma by Qadi Mir Yrd. Doç. Dr. Necmi Derin / Dicle Ü. İlahiyat Fak. Taşköprülüzâde de Zihni Varlık Meselesi Mental Existence in Tashkopruluzade Prof. Dr. Ekrem Demirli / İstanbul Ü. İlahiyat Fak. 16. Yüzyılda Metafizik ve Ahlâk Metaphysics and Ethics in the 16 th Century 11:00-11:10 Ara / Break 13

14 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası 20 Aralık December 2015 Pazar Sunday Saat: 11:10-12:10 Altıncı Oturum Sixth Session Tasavvuf-Metafizik Tasawwuf & Metaphysics Oturum Başkanı Chair: Prof. Dr. Mahmut Erol Kılıç / Marmara Ü. İlahiyat Fak. Dr. Hacı Bayram Başer / Yalova Ü. İslâmi Bilimler Fak. Tasavvufta Savunmacı Söyleme Dönüş: Sofyalı Bali Efendi Örneği The Return to the Apologetic Rhetoric in Tasawwuf: The Case of Bali Efendi of Sofia Dr. Mykhalov Yakubovych / The National University of Ostroh Academy Osmanlı Ulema Ağlarında Kırımlı Sûfiler: İbrahim el-kırimi Örneği Crimian Sufis in the Ottoman Scholarly Networks: The Case of Ibrahim al-qirimi Doç. Dr. Semih Ceyhan / Marmara Ü. İlahiyat Fak. Köstendilli Ali Alâeddîn el-halvetî ve Telvîhât-ı Sübhâniyye Adlı Eseri Ali Alaaddin al-halvati of Kostendil and His Talvihat-i Subahniyya 12:10-13:30 Ara / Break 14

15 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn 20 Aralık December 2015 Pazar Sunday Saat: 13:30-14:30 Yedinci Oturum Seventh Session Tarih-Eğitim History & Education Oturum Başkanı Chair: Prof. Dr. Erol Özvar / Marmara Ü. İktisat Fak. Prof. Dr. Zeynep Tarım / İstanbul Ü. Edebiyat Fak. Osmanlı Devlet ve Saray Teşrifatında Ulema Tasvirleri The Depictions of Scholars in Ottoman Formal and Imperial Etiquette Doç. Dr. Nesim Doru / Mardin Artuklu Ü. Edebiyat Fak. 16. Yüzyıl Osmanlı-Kürt İlişkilerinin Kürt Medreselerine Etkisi The Influences of Ottoman - Kurdish Relations on Kurdish Madrasahs in the 16 th Century Doç. Dr. Vecihi Sönmez / Y.Y.Ü. Yaşayan Diller Enstitüsü Müdürü Şerefhan el-bitlisi ve Şerefnamesi Bidlisian Sharafkhan and his Sharaf-nameh 14:30-14:40 Ara / Break 15

16 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası 20 Aralık December 2015 Pazar Sunday Saat: 14:40-15:40 Sekizinci Oturum Eighth Session Tarih-Hukuk History & Law Oturum Başkanı Chair: Dr. Himmet Taşkömür / Harvard Ü. Prof. Dr. Vejdi Bilgin / Uludağ Ü. İlahiyat Fak. 16. Yüzyıl Fetvaları Çerçevesinde Toplumsal Olgulara Yaklaşım Açısından Müftülerin Tipolojik Analizi The Typological Analysis of Muftis in Regard to Approach to Sociological Phenomena and in the Framework of Fatwas of the 16 th Century Araş. Gör. Kübra Nugay / Marmara Ü. İlahiyat Fak. 16. Yüzyıl Hukuk Siyaset İlişkisi: Kahvehane Örneği The Relationship Between Law and Politics of the 16 th Century: The Case of Coffee Houses Yrd. Doç. Dr. Emine Arslan / Kırklareli Ü. İlahiyat Fak. Müeyyedzade Abdurrahman Efendi nin Fetva Mecmuası ve Kaynaklarının Değerlendirilmesi The Evaluation of Müeyyedzade Abdurrahman Efendi s Fatwa Compilation and Its Resources 15:40-15:50 Ara / Break 16

17 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn 20 Aralık December 2015 Pazar Sunday Saat: 15:50-16:30 Kapanış Oturumu Closing Session Prof. Dr. Mürteza Bedir (Başkan) / İstanbul Ü. İlahiyat Fak. Prof. Dr. Ekrem Demirli / İstanbul Ü. İlahiyat Fak. Doç. Dr. Ömer Türker / Marmara Ü. İlahiyat Fak. Doç. Dr. Ahmet Hamdi Furat / İstanbul Ü. İlahiyat Fak. Yrd. Doç. Dr. Mustakim Arıcı / İstanbul Ü. İlahiyat Fak. 17

18 18

19 / Sempozyum Symposium 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn Tebliğ Özetleri 19

20 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası 16. Yüzyılda Osmanlı Düşüncesi: Kemalpaşazâde Bağlamında Bazı Mülâhazalar Prof. Dr. Ömer Mahir Alper İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Bu tebliğin amacı, Osmanlı düşünce ve ilim geleneğinin en önemli temsilcilerinden biri olan Kemalpaşazâde nin (ö. 940/1534) özellikle felsefî metinleri üzerinden yaşadığı yüzyılın entelektüel yapısına ilişkin bazı tespit ve analizlerde bulunmaktır. Bu yapılırken bir yandan onun fikrî ve felsefî çizgisi süreklilik ve değişim yönleriyle ele alınacak; diğer yandan XVI. yüzyılın belirli düşünürleri üzerindeki etkisi ortaya konulacaktır. 16. Yüzyıl Osmanlı Hukukunun Kaynakları Prof. Dr. Şükrü Özen İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tebliğimizde 16. yüzyıl Osmanlı hukukunun kaynakları üzerinde durulacaktır. Bu bağlamda dönemde yazılmış hukuk eserleri, fetva mecmuaları, şerhler, haşiyeler ve tabakât eserleri ele alınacaktır. 20

21 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn 16. Yüzyılı İslam Felsefe Geleneğine Eklemlemek Doç. Dr. Ömer Türker Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam felsefesi Müslümanların Hicaz dan sonra yerleştikleri doğu Akdeniz de tanıdıkları Grek mirası üzerinden yeni tartışmalarla ve yeni alanlarla gelişmiş karmaşık bir disiplinler bütünün üst adıdır. Bu felsefe ilk bir kaç asrında çok önemli düşünürler yetiştirmiş olmakla birlikte en az kendisi kadar önemli olmak üzere içerideki tartışmaları da şekillendirerek doğrudan ve dolaylı olarak kelamın, dil bilimlerinin, fıkhın ve daha sonra da göreceli olarak daha az olmakla birlikte tasavvufun gelişimine katkı sağlamıştır. Bu nedenle İslam felsefesinin tam olarak bir haritasını çıkartmak her zaman büyük güçlüklerle malul kalmıştır. Meselenin başka bir yönü ise zaman ve mekanları dikkate aldığımızda ortaya çıkmıştır. İslam felsefesi ağırlıklı olarak dokuzuncu ve onuncu asırlarda büyük düşünürler yetiştirmiş olsa bile, üretkenliğini sonraki asırlarda da sürdürmüştür. Bağdat ın yanında Kahire, Maveraünnehir, Konya, Endülüs gibi bilim ve kültür merkezleri ortaya çıkartarak bilim ve düşüncenin en geniş mekanlara yayılmasını sağlamıştır. Felsefi ve bilimsel düşünce başka hiçbir medeniyette İslam daki kadar geniş bir alana yayılmış değildir. Osmanlılar ise bu bilim ve felsefi düşünceleri daha çok imtizaç döneminin ürünleri üzerinden takip etmiş, bazı tartışmaları yeniden yapmışlar, şerhler ve haşiyelerle bu felsefi mirası kendi toplumlarında yeniden okumaya çalışmışlardır. Tebliğimizde göreceli olarak daha az çalışılmış olan ve hatta ihmal edilmiş bir alan olan Osmanlı düşüncesi ile İslam felsefe mirası arasındaki irtibatı bazı kişiler ve meseleler üzerinden serdetmeye çalışacağız. 21

22 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası 16. Yüzyıl Osmanlı Kültür ve Düşünce Hayatı Üzerine Bazı Gözlemler Dr. Himmet Taşkömür Harvard Üniversitesi 16. yüzyıl Osmanlı kültür ve düşünce hayatı çeşitleri yönleriyle üzerinde durulması gereken bir dönemdir. Bu dönemi kavramak için bazı önemli şahıslar üzerinden yapılan çalışmalar yanında yüzyıla geniş bir perspektifte bakan çalışmalara da ihtiyaç vardır. Observation in East and West: A Comparison of Tycho Brahe s and Taqi al-din s Instruments and Observing Techniques Prof. Dr. Robert Harry Van Gent University of Utrecht Department of Mathematics It is already more than half a century ago since the Turkish historian of science Prof. Sevim Tekeli, in her doctoral dissertation, made a comparison between the observational instruments of the Danish astronomer Tycho Brahe ( ), who built two large observatories on the Island of Hven (Uraniborg and Stjerneborg), and Taqi al-din ibn Ma ruf ( ) and his observatory in Istanbul. 22 In this paper the observatories, instruments, observational techniques and observations (such as the famous comet of 1577) of Tycho Brahe and Taqi al-din will be compared in more detail and the conclusions of Prof. Tekeli will be reevaluated.

23 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn Tıp Bilgisinin Dolaşımı Açısından Süleymaniye Tıp Medresesi ve Darüşşifası Prof. Dr. Tuncay Zorlu İstanbul Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi 16. yüzyılda Kanuni tarafından İstanbul da kurulan Süleymaniye Tıp Medresesi Osmanlı nın yegâne tıp medresesidir. Bu medrese sadece tıp eğitimine hasredilmiş bir müessesedir. Tebliğimizde medresenin kuruluşu, tıp medresesinin külliyenin birimleriyle ilişkisi gibi konular üzerinde durulacaktır. Taqi al-din ibn Ma ruf (d. 1585), Court Astronomer to the Ottoman Hüseyin Şen History and Philosophy of the Sciences and the Humanities Utrecht Universty Sultan Murad III, was an important scholar in the medieval Islamic tradition in the exact sciences. He authored works on mechanical engineering, optics, mathematics and astronomy. His most important astronomical work was Sidrat al-muntaha al-afkar, which he seems to have written just before the destruction of his observatory and which he unfortunately was not able to finish. In this hitherto unpublished work, Taqi al-din presents a theoretical mathematical background to astronomy and he then derives new parameter values for the models of the motion of the sun and the moon, on the basis of new observations which he made in his observatory. I will present the first results of my analysis of the section 23

24 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası of Sidrat al-muntaha on solar theory, and I will put Taqi al-din in context by comparing his results with those of his predecessors and contemporaries. 16. Yüzyıl Osmanlı Kültürünün Mimariye Yansımaları: Bosna Örneği Prof. Dr. Amir Pasiç IRCICA 16. Asır Osmanlı kültür ve ilim hayatının Bosna da şehirleşme ve mimariye önemli yansımaları olmuştur. Tebliğimizde bu yansımalar günümüze kadar ulaşan mimari eserler bağlamında ele alınacaktır. Osmanlı da Bilimsel Canlılık ve Hâşiye Yazıcılığı: Taşköprizâde nin Keşşâf Hâşiyesi Örneği Yrd. Doç. Dr. Mesut Kaya Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 24 Tefsir tarihinde, Zemahşerî nin (ö. 538/1144) Keşşâf ı bir dönüm noktasıdır. Gazzâlî (ö. 505/1111) sonrası nasıl ki kelam ilmi felsefî bir renge bürünmüş ve felsefî kelam dönemi başlamışsa, Zemahşerî den sonra da tefsir dili, belagat ve kelam ilimlerinin iç içe girdiği bir şekil almıştır. Bunda Zemahşerî nin bir dil ve belagat ustası olmasından belki daha çok, bir Mutezilî olması etkili olmuştur. Ehl-i Sünnet âlimleri onun gerek dil ve belagata dair gerekse itizalî görüşlerini her fırsatta tartışma yoluna gitmişlerdir.

25 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn Bunun bir sonucu olarak Hicrî VIII. ve IX. yüzyıllarda Keşşâf üzerine kapsamlı ve derinlikli şerhler yazılmıştır. Bu şerhleri yazanlar, özellikle felsefe ve kelam ilimleriyle ilgilenen, Adudüddin Îcî (ö. 756/1355), Kutbeddin Râzî (ö. 766/1365), Ekmeleddin Bâbertî (ö. 786/1384), Sadeddin Teftâzânî (ö. 792/1390) ve Seyyid Şerîf Cürcânî (ö. 816/1413) gibi dönemin gözde bilginleridir. Adı geçen isimlerin oluşturduğu İslam düşünce geleneği, Osmanlı entelektüel hayatında çok ciddi bir etkiye sahip olmuştur. Dolayısıyla Keşşâf tefsiri ve onun şerh ve haşiyeleri de aynı entelektüel hayat içinde, ilim ve fikir üretmenin temel dayanaklarından birini oluşturmuştur. Kemalpaşazâde (ö. 940/1534) ve Taşköprîzâde (ö. 968/1561) gibi âlimlerin Keşşâf çalışmaları bunun önemli göstergeleridir. Keşşâf ın Teftâzânî ve Cürcânî tarafından yazılan haşiyeleri, derinlik ve etki bakımından özellikle dikkat çeker. Cürcânî, eserini Teftâzânî den sonra kaleme aldığı için ona pek çok konuda itirazlar yöneltir. Ondan sonraki Ali Kuşçu (ö. 879/1474), Mevlanazâde Hatâî (ö. 901/1495) gibi bazı âlimler Teftâzânî adına Cürcânî ye cevap verme gereği duymuşlardır. Osmanlı âlimlerinden Hatibzâde (ö. 901/1495), Kemal Paşazâde ve Taşköprîzâde gibi isimler de Cürcânî Haşiyesi üzerine çalışma yaparak bu tartışmaya katılmışlardır. Osmanlı da ortaya konan bilimsel eserlerin önemli ölçüde şerh ve haşiyelerden oluştuğu inkâr edilemez bir gerçektir. Bu bakımdan Osmanlı ilim ve düşünce yapısını anlayabilmek için, şerh ve haşiyelerle ilgili olumsuz peşin hükümler bir kenara bırakılarak, şerh ve haşiyelere başvurmak gerekmektedir. Taşköprîzâde nin Cürcânî ye ait Keşşâf Hâşiyesi üzerine kaleme aldığı Hâşiye 25

26 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası alâ Şerhi Dîbâceti l-keşşâf li s-seyyid Şerîf el-cürcânî de bu yöntemle yazılmış ve bu türün entelektüel değerini, Osmanlı ilim ve düşünce hayatındaki hem geleneğe sıkı sıkıya bağlı yapıyı hem de geleneği dinamik bir biçimde sürdürebilme becerisini gösteren ifade değeri yüksek bir örneğidir. Kriz Dönemlerinde Kadim Döneme ve Geleneğe Dönüş: 16. Yüzyılda Kadızâdeliler Hareketine Karşı Kurulan Dârulhadisler, Müfredatı ve İlmi Seviyeleri Doç. Dr. İbrahim Kutluay İzmir Katip Çelebi Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi 26 Osmanlı dönemi medreselerini, özelde dârulhadisleri; İslâm tarihi, kültür ve sanat tarihi açısından ele alan çalışmalar mevcutsa da sırf hadis ilmi açısından değerlendiren etraflı çalışmalar pek azdır. Dolayısıyla Osmanlı medreselerindeki hadis öğretimi hakkındaki bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. İşte bu tebliğin ana konusu, söz konusu müesseseleri, XVI. yüzyılda açılan dârulhadisler ile sınırlı olarak bu medreselerin kuruluş amaçlarını merkeze alıp sadece hadis öğretimi, konumları ve seviyeleri açısından ele almaktır. Çalışmamızın diğer bir amacı, konumuzun sınırları çerçevesinde, dârulhadis kurma geleneğinin arka planını aralamayı hedeflemekte, Kâdızâdeler hareketi gibi, kriz dönemlerinde sünnete başvurulması ile dârulhadislerin ilişkisini sorgulamakta, son tahlilde ecdadımız Osmanlı dan devraldığımız kültür mirasımıza farklı bir açıdan dikkat çekmeyi planlamaktadır.

27 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn 16. Asır Osmanlı Yönetiminde Sahâbe ve Ehl-i Beyt Hassâsiyeti Yrd. Doç. Dr. Mehmet Efendioğlu Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Osmanlı Devleti nde Sahâbe ve Ehl-i beyt konusu, devletin kuruluşundan itibaren daha çok ilim ve telif alanında ilmî bir mesele olarak ele alınıp incelenirken, XVI. asrın başlarından itibaren devlet yönetiminin ilgi alanına girmiş ve bu asır boyunca gündemi çok ciddî bir şekilde meşgul etmiştir. Bunda şüphesiz, Doğu da kurulan Şiî Safevî Devleti nin Ehl-i beyt taraftarlığı ile Sahâbe karşıtlığını yönetim anlayışı olarak benimsemesi, bu anlayışı Osmanlı topraklarına ihraç etmeye kalkması ve devleti ele geçirmeye çalışmasının önemli payı vardır. II. Bâyezîd ( ) ile başlayıp Yavuz Sultan Selim ( ), Kanuni Sultan Süleyman ( ), II. Selim ( ), III. Murad ( ) ve III. Mehmed ( ) dönemleri ile devam eden XVI. asır boyunca uygulanan siyasette, Safevîlerle yapılan antlaşmalarda, Şeyhulislâmlar tarafından verilen fetvalarda ve devlet adına yapılan çeşitli açıklamalarda Sahâbe ve Ehl-i beyt meselesi sıkça konu edilmiş, kaynaklara bu anlamda pek çok malzeme intikal etmiştir. Konunun bir tebliğ çerçevesinde araştırılıp incelenmesi, dönemin bu açıdan aydınlanmasına ve Sahâbe ve Ehl-i beyt konusuna yaklaşımın tespit edilmesine katkı sağlayacaktır. 27

28 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Kemalpaşazade nin Tabakatu l- Fukaha sı Neyi Anlatıyor? Prof. Dr. Yunus Apaydın Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İbn Kemal Tabakâtu l-fukaha sında fakihleri tabakalara ayırarak tasnif etmiştir. Bu tasnif genel olarak kabul görmüş, birçok eserde tekrarlanmıştır. Tebliğimizde bu tasnifin bize ne anlattığı üzerinde durulacaktır. How Hanafi Mazhab Came to Bosnia: An Interpretation of The Silsila of Hasan Kafi Akhisari Prof. Dr. Fikret Karcic Faculty of Law, University of Sarajevo Spread of Islam into Bosnia and Herzegovina took place following the Ottoman conquest of this country during the 15th century. The fact that the Ottomans brought Islam in this part of the Balkans determined the normative core of Islamic tradition in Bosnia: it is Sunni, Hanafi, and Maturidi. 28 In this paper we attempt to determine exact ways of coming of Hanafi mazhab to Bosnia from its craddle in Iraq. In doing that we use the silsila of th century Bosnian scholar Hasan Kafi Akhisari as exposed in his work Nizam al-ulama ila Khatam el-anbiya. Twenty three scholars between Abu Hanifa and Akhisari mentioned in this silasila are grouped into four categories according to geographical criteria. These are scholars of Iraq (2), Transoxania (12), Syria-Egypt (3) and Anato-

29 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn lia-europe (7). Regional groups of scholars are chronologically and sequentially ordered. These regions indicate exact way of speading of Islamic knowledge into Bosnia. It is route: Iraq- Transoxania- Halab- Cairo- Anatolia- the Balkans. Possible contribution of this paper is to show how silsilas could be used for the study of geography of knowledge. Ebussuûd Efendi nin Fetvalarını Doğru Anlamaya Doğru Doç. Dr. Süleyman Kaya Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 16. yüzyılın güçlü şeyhülislamlarının Hanefi fıkıh geleneğinin tevarüs edilmesi ve bu geleneğin fetva müessesesi ile Osmanlı dönemine tatbik edilmesi noktasında önemli rolleri olduğu bilinmektedir. Şüphesiz Ebussuûd Efendi bu yüzyılın önde gelen şeyhülislamıdır. Günümüzde doğrudan Ebussuûd Efendi ve fetvalarına dair çalışmalar ile bu konuya dolaylı olarak atıf yapan muhtelif çalışmalarda onun fetvalarının anlaşılması hususunda bazı hataların, en azından eksikliklerin yapıldığı dikkat çekmektedir. Bu noktada Ebussuûd Efendi nin içinde yetişip sürdürdüğü fıkıh geleneğinin ve fetva verirken takip ettiği usulün doğru anlaşılmamış olması hataların en önemli nedeni olarak gösterilebilir. Yine belli bir meseleye dair verdiği tüm fetvaları görülmeksizin, yayınlanmış olan seçme fetvalarından hareketle sonuca ulaşılmaya çalışılması bir diğer neden olarak zikredilebi- 29

30 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası lir. Halbuki belli bir fetvada cevabı olumlu veya olumsuz yapan unsur ya da unsurların neler olduğu her zaman net bir şekilde anlaşılamadığı gibi meselenin ayrıntısını da her zaman ilgili fetvadan anlamak mümkün olmayabilir. Benzer bir sorun, belli bir meselenin ve Ebussuûd Efendi nin ne dediğinin daha sağlıklı bir şekilde anlaşılabilmesi için merî hukukun bir bütün olarak görülmesi ve bunun için de fetvaların şeriyye sicilleri ve kanunnamelerle birlikte ele alınması gerektiği halde bu tür çalışmaların pek yapılmaması ve sadece fetvalardan hareketle bir takım genellemelere gidilmesidir. Bunların dışında; 16. yüzyıl fetvalarının kime ait olduğunun her zaman kesin olarak tespit edilememesi, maruzat geleneğinin Ebussuûd Efendi yle sınırlı olduğu zannına binaen padişaha arz edildiği ifade edilen tüm fetvaların ona atfedilmesi, sonraki yüzyıllarda yapılan derlemelerde bazı kavramlar güncellenerek fetvaların aktarılması, fetvalarda kullanılan dil ve kavramların doğru anlaşılmaması gibi sorunlar da Ebussuûd Efendi fetvalarının doğru anlaşılması noktasında birer engel olarak zikredilebilir. Bu tebliğde örnekler üzerinden bu tür hata ve eksikliklere işaret edilmenin yanı sıra Ebussuûd Efendi fetvalarını doğru anlama noktasında dikkat edilmesi gereken hususlara da işaret edilmeye çalışılacaktır. 30

31 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn Emr-i Sultânî İle: Osmanlı Devleti nde İstibdâl Tartışmaları (XV. ve XVI. Yüzyıllar) Araş. Gör. Hatice Kübra Kahya İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dalı Vakıf malın mülk olan başka bir malla değiştirilmesini ifade eden istibdal konusu XV. ve XVI. yüzyıllarda Osmanlı Devleti nde derin tartışmalara konu olmuş, Molla Hüsrev, İbn Nüceym ve Şeyhülislâm Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi gibi pek çok Osmanlı alimi bu tartışmaya dahil olmuştur. Tartışma sürüp giderken, istibdal karşıtı tavır alan Şeyhülislam Ebussuud Efendi, devletin, hukuk uygulayıcısının istibdal yetkisine ilişkin bir düzenlemede bulunmasını önermiştir. Bu öneri doğrultusunda çıkarılan 951/1544 tarihli irâde ile istibdâle karar verme yetkisi kadılardan alınarak, emr-i sultânî olmadıkça istibdâlde kadıların yetkisiz oldukları kabul edilmiştir. Osmanlı nın klasik döneminde büyük oranda bağımsız bir yargılama sürecinin hatta bağlayıcılığını kendi köklerinden alan bir mevzuat ve yargılama usulünün hakim olması, devletin hukuka müdahale ettiği noktaları istisnai ama bir o kadar da önemli hale getirmektedir. XVI. yüzyıl Osmanlısı vakıf hukuku açısından incelendiğinde, devletin vakfın çeşitli problematik noktalarına ilişkin benzeri müdahalelerine sıkça rastlanılır. Bu da yöneticilerin vakıf sistemindeki herhangi bir olumsuz duruma ilişkin, tahammülsüzlük düzeylerini göstermek için yeterlidir. İstibdalin kötü niyetli yargıçlar elinde vakfın yok olması sonucunu doğuran bir tür hile haline getirilmesi ile meşru kılıcı şartların varlığı halinde istibdalin en azın- 31

32 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası dan Hanefi hukuk sisteminde kabul gören bir müessese olması arasındaki karşıt durum, devletin emrî sultanî kaydıyla müesseseyi tanıyan tavrıyla uzlaştırılmıştır. Bulunan çözümün 1910 yılına kadar varlığını sürdürmesi ise söz konusu çözümün içinde doğduğu entelektüel ortamı çevreleyen unsurlarıyla birlikte anlamamızı kaçınılmaz kılmaktadır. Yûsuf B. Hüseyin El-Kirmâstî (ö. H. 906/ M. 1500) ve Usûlu l Istılâhâti l-beyâniyye Adlı Risalesi Araş. Gör. Timur Aşkan Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 32 Osmanlı devri âlimlerinden olan Yusuf b. Hüseyin el-kirmâstî, fıkıh, kelâm ve belâgat alanlarında olmak üzere birçok eser telif etmiştir. Yaşadığı dönemde belâgat alanında daha çok es-sekkâkî, el-kazvînî, et-taftâzânî ile Seyyid Şerîf el-cürcânî nin eserleri üzerine şerh veya haşiye çalışmaları yapılıyor iken müstakil eserler kaleme alan az sayıdaki âlimlerden biri de el-kirmâstî dir. Belâgat alanında Mutavvel üzerine yazdığı haşiyesi ile Seyyid Şerîf el-cürcânî nin Mutavvel haşiyesine yazdığı haşiyesinin yanı sıra, önceki dönemler ile kendi döneminde yazılmış belâgat klasiklerinden yararlanarak yazdığı ders kitabı formatındaki et-tebyîn, et-tibyân (et-tebyîn in şerhi), el-muntehab (et-tibyân ın muhtasarı), el-muhtâr adlı eserleri ve bir diğer müstakil eseri Usûlu l-istılâhâti l-beyâniyye si ile el-kirmâstî, bu alandaki en velûd âlimlerden biridir. Usûlu l-istılâhâti l-beyâniyye veya Risâletün fi l-kavâ i-

33 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn di l-beyâniyye diye adlandırılan ve Fatih Sultan Mehmed e ithafen yazılan bu eserinde el-kirmâstî, giriş kısmında belâgat âlimlerine göre vaz açısından lafzın beş türünü (hakikat, mecaz, istiare, teşbih, kinaye) zikreder, daha sonra ise es-sekkâkî ye göre vaz açısından lafız çeşitlerini izah eder ve es-sekkâkî nin daha önceki alimlere muhalefet ettiği hususları belirtir. es-sekkâkî den sonra el-kazvînî de lafız çeşitleri konusunu işler ve son bölümde de kendisine ait orijinal bir taksimi zikreder. Yazar, bu eserinde, daha önce yazılmış belâgat alanındaki klasik eserlerden yararlandığı gibi es-sekkâkî ve el-kazvînî gibi iki önemli belâgatçının lafız taksimlerini ele alarak mukayesede bulunur ve farklı düşündükleri noktaları belirtir. 16. Yüzyıl Osmanlı-Türk Alimlerinin Arap Diline Katkısı: Hısım Ali Çelebi (ö. 1584) ve Hayru l-kelâm fi t-tekassî an Ağlâti l-avâm Adlı Eseri Örneği Yrd. Doç. Dr. Mücahit Küçüksarı Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. İbrahim Fidan Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap dili ve edebiyatının Osmanlı dönemine tekabül eden kısmı, gerek gün yüzüne çıkarılma gerekse görünür kısmının kıymet-i harbiyesini idrak etme bakımından bu alanın neredeyse kayıp bir hazinesidir. Hâlbuki Osmanlı medreseleri Tahsin Görgün ün ifadesi ile- dünyanın hiçbir medeniyetinde görülmediği kadar dilbilim eğitiminin yapıldığı müesseseler olup Osmanlı döneminden günümüze başka hiçbir eser ulaşmasaydı bile 33

34 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası bize intikal eden dilbilimi ve dil felsefesi alanındaki eserler bu döneme mümtaz bir yer kazandırmaya yeterdi. Osmanlı döneminde XV. yüzyılda Hüsameddin Tokadî, Muhyiddin Kâfiyeci ve Molla Lütfi gibi çaplı âlimlerin ardından XVI. asırda da Zekeriya el-ensârî (ö. 1520), Kemalpaşazade (ö. 1536), Mehmed Birgivî (ö. 1573) ve Şemseddin es-sivasî (ö. 1600) gibi âlimler yetişmiştir. Bu dönemde Kâfiye, Telhîs, Katru n-nedâ, Maksûd, Elfiyye gibi meşhur sarf, nahiv ve belagat eserleri üzerine şerh, hâşiye ve ihtisar çalışmalarının yanı sıra özgün kitap ve risaleler kaleme alınmış ve bu eserlerde Arap dilinin yapısı, kelimeleri ve bunların varlıkla ilişkisi üzerine ciddi anlamda dil felsefesi üretilmiştir. Alanyalı Uzun Bâlî Efendi nin oğlu Hısım Ali Çelebi de bu dönemde yetişmiş âlimlerden biridir. Daha çok el-ikdul-manzûm fî Zikri Efâdıli r-rûm adıyla Taşköprüzâde nin eş-şakâik n-numâniyye adlı eserine yazdığı zeylle tanınan Hısım Ali Çelebi nin eserlerinden biri de Hayru l-kelâm fi t-tekassî an Ağlâti l-avâm dır. Müellif bu eserinde yaşadığı dönemde halk arasında bazı Arapça kelimelerin telaffuzu ile ilgili tespit ettiği hataları ele almaktadır. Ana dili Arapça olmayan bir âlimin bu tarzda bir eser ortaya koyması XVI. yüzyıl Osmanlısında Arap Dili ne verilen önemin bir göstergesi kabul edilebilir. Ayrıca müellifin eserinde halk dilinde Arapça kelimelerin kullanımıyla ilgili olarak tespit ettiği galatlar dönemin kültürel hayatına ışık tutacaktır. Bu sebeplerle bu çalışmada Hısım Ali Çelebi nin ilmî kişiliği ve Hayru l-kelâm fi t-tekassî an Ağlâti l-avâm adlı eseri değerlendirilecektir 34

35 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn XVI. Yüzyıl Rumelisinde Osmanlı Edebiyatı: Şairin Dünyası Dr. Amina Šiljak Jesenković Saraybosna Üniversitesi Bu tebliğimizle amacımız Gelibolu, Edirne, Vardar Yenicesi, Prizren, Üsküp ve Mostar doğumlu XVI. yüzyıl şairleri dönem ve dünyalarını kendi ifadelerinden tanımaktır. Rumeli fetihleri ve yerel halkın İslamiyeti kabul etme sürecini takip eden dönemde eğitim kurumlarının tesis edilmesiyle Rumeli de yerel halk arasında bir aydın tabaka görülmeye başlar. Memleketlerinde veya İstanbul a gelerek eğitim gören aydınlar arasında Osmanlı Edebiyatında derin iz bırakan şairler ortaya çıkmıştır. Hatta Osmanlı nın altın çağı bilinen 16. yüzılda bu Rumeli şairlerinin sayısı ve itibarı Anadolu şairlerinin sayısını da, itibarını da geçmiştir. Bu şairler tezkireler başta olmak üzere zamanımıza kadar edebiyat tarihleriyle, mesnevi ve divanlarının tenkitli metinlerinin yayınlanmasıyla bilim alemine ve edebiyat meraklılarına tanıtılmıştır. Ancak, tekrardan eserlerine bakarak yazdıklarından dünyalarını görmek, onların bakış açılarından dönemlerini, hayat şartlarını, değer sistemlerini, inançlarını incelemek suretiyle dönem hakkında, fetih, İslamlaşma süreci gibi konularda şarkiyatçıların sabitleşmiş tespitlerden olduğu gibi İslam-Osmanlı romantiklerinin anlatılarından farklı yeni fikirlere sahip olabiliriz. 35

36 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Yahudi Kadın Matbaacı Dona Reyna Nasi ve Matbaasında Basılan Eserler ( ) Yrd. Doç. Dr. Yasin Meral Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Anabilim Dalı Osmanlı da ilk matbaa, İspanya dan gelen Yahudiler tarafından 1493 tarihinde İstanbul da kurulmuştur. Sonraki dönemde matbaacılık faaliyetleri İstanbul daki farklı Yahudi aileler tarafından yürütülmüştür. İstanbul da kurulan Yahudi matbaaları arasında XVI. asrın son yıllarında işletilen Dona Reyna Nasi matbaası, işletmecisinin kadın olması yönüyle dikkat çekmektedir. Osmanlı devleti tarafından Nakşa adası dükü olarak atanan kocası Yosef Nasi nin ölümünden sonra kendisini ilmi faaliyetlere adayan Reyna Nasi, 1593 te Ortaköy deki malikânesinde İbrani matbaası kurmuş, birkaç yıl sonra da işletmeyi Kuruçeşme ye taşımıştır. Matbaa, Reyna Nasi nin 1598 te ölmesiyle kapanmıştır yılları arasında Yahudi dini ve kültürüne dair on beş kitap basan matbaa, bu anlamda Yahudi kitap kültürüne önemli katkılar sunmuştur. Bu tebliğde Reyna Nasi nin matbaayı kurması, basılan kitapların listesi ve içerikleri ve o dönemin matbaasındaki kitap basım süreçleri incelenecektir. 36

37 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye nin Dünyaya Örnek Eğitim Müessesesi: Enderûn Mektebi, Ehl-i Hiref, Mücellidân Bölüğü ve XVI. Yüzyıl Osmanlı Cildciliği Prof. Dr. Ahmet Saim Arıtan Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk-İslam Sanatları Tarihi Anabilim Dalı Enderûn Mektebi, Osmanlılarda idârî ve askerî kadronun yetiştirilmesi için teşkil edilen saraydaki yüksek öğretim kurumudur. II. Murad döneminde Edirne Sarayı nda kurulan Enderûn Mektebi, medrese dışındaki en önemli resmî eğitim kurumu niteliği taşımaktadır. Bu mekteb, Osmanlı merkez ve taşra bürokrasisine gerekli insan gücü kaynağını sağlamaktadır. Enderûn Mektebi, Fatih döneminde daha geliştirilmiş, XVI. yüzyılda zirveye ulaşmıştır. Enderûn daki eğitim; Büyük ve Küçük odalar, Doğancı Koğuşu, Seferli Koğuşu, Kiler Odası, Hazine Odası ve Has Oda olmak üzere yedi kademe üzerine kurulmuştu. Çalışma sistemi, programı ve işleyişi göz önünde tutulursa Enderûn un bir mektebden ziyâde çeşitli hünerlerin, san atların, idârî ve siyâsî bilgilerin uygulamalı olarak öğretildiği, kabiliyetlerin tespit edildiği bir kurs ve staj yeri olduğu da söylenebilir. Tebliğimizde önce Osmanlı Devleti nin yıllarca ayakta kalmasının temel sebebi olan ve bazı batı devletleri tarafından sistemi örnek alınan Enderûn eğitim sistemi tanıtılacaktır. 37

38 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Sonra bu eğitimin önemli bir parçası olan Ehl-i Hiref (San atçılar Teşkilâtı) ve buradaki san at kolları kısaca tanıtılıp Cemâat-i Mücellidân-ı Hâssa dan bahsedilecek, en sonunda her san at dalında olduğu gibi Cild San atın da da en güzel örneklerin ortaya konulduğu XVI. yüzyıl Osmanlı cildciliği örnekler eşliğinde anlatılacaktır. Osmanlı Düşüncesi XVI. Yüzyıl Felsefe Metinleri: Kâdî Mîr in Şerhu Hidâyeti l-hikme Örneği Yrd. Doç. Dr. Hakan Çoşar Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İbn Sina geleneğinin XIII. yüzyıldaki en önemli temsilcilerinden olan Esirüddin Ebheri nin (663/1265) Hidayetü l-hikme adlı eseri İslam dünyasındaki ilim merkezlerinde en fazla okunan, üzerine şerh ve haşiyeler yazılan eserlerden biridir. Bu eser, esas itibariyle, İbn Sînâ çizgisindeki İslâm felsefesinin Gazalî ve Fahreddin Râzî tarafından gerçekleştirilen eleştirisinin dikkate alınarak, meşşaî felsefe geleneğini talîmî/öğretici hale getirmek amacıyla yeniden yazılmış bir el kitabı niteliğindedir. Bu sebeple Hidâyetü l-hikme, hikmet (felsefe) sahasında Osmanlı medreselerinin de vazgeçilmez temel ders kitabı olmuştur. 38 Hidâyetü l-hikme nin en meşhur şerhlerinin başında hiç şüphesiz Kâdî Mîr diye tanınan Hintli âlim Mir Hüseyin el-meybûdî nin (904/1498) Şerhu Hidâyeti l-hikme si gelmektedir. Celâleddin Devvânî nin öğrencilerinden olan

39 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn Kâdî Mîr in on kadar eseri olup içlerinde en meşhuru Hidâyetü l-hikme ye yazdığı şerhtir. Kâdî Mîr in bu şerhine birçok hâşiye yazılmıştır. Bunlar arasında en meşhur olanı ise Haşiye alâ şerhi Hidâyeti l-hikme adıyla Muslihuddin el-lârî nin (ö. 979/1571) yazmış olduğu hâşiyedir. Meybudî nin kaleme aldığı Şerhu Hidâyeti l-hikme adlı eseri XVI. yüzyıldan başlayarak Osmanlı düşüncesi felsefe metinleri içerisinde önemli bir yer tutmuştur. Hidâyetu l-hikme nin tek başına iktisâr (başlangıç) seviyesinde, Kâdî Mîr in Şerhu Hidâyeti l-hikme sinin ise iktisâd (orta) seviyesinde medreselerde okutulan en önemli eserlerden olduğu kaynaklarda belirtilmektedir. Kâdî Mîr, şerhinin başında bu eserle ilgilenenlerin kendisinden cerh ve ta dil edilmesi gereken konuları açıklığa kavuşturmasını defalarca talep ettiklerini, arzularında ısrarcı olmaları sebebiyle onların isteği doğrultusunda bu işe giriştiğini ifade etmektedir. O, bu istekler doğrultusunda yazdığı şerhinde Ebherî yi bazı noktalarda eleştirmektedir. Onun eleştirilerinin çoğunlukla Felsefe ve Kelamın tartışmalı konularında yoğunlaştığı görülmektedir. Bu eleştiriler ve cerhler sebebiyle, Kâdî Mîr in Şerhu Hidâyeti l-hikme adlı eserinin İbn Sînâ çizgisinden daha ziyade Fahreddin Razi çizgisindeki felsefi kelama yakın olduğu söylenebilir. Tebliğimizde XVI. yüzyıldan itibaren Osmanlı felsefe metinleri içinde önemli bir yere sahip olan Kâdî Mîr in Şerhu Hidâyeti l-hikme adlı eserinin öncelikle muhtevası ele alınacaktır. Kâdî Mîr in şerhinde ele aldığı Felsefe ve Kelamın tartışmalı konularından özellikle Fizikte atom, madde ve heyula; Metafizikte ise Vacibu l-vücud da 39

40 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası varlık mahiyet ayrımı konularındaki görüşleri analiz edilip ortaya konulacaktır. Böylece Kâdî Mîr in Felsefe ve Kelam tartışmalarındaki yeri ve şerhinde esas metinden ne kadar farklılaştığı tespit edilecektir. Taşköprülüzade de Zihni Varlık Meselesi Yrd. Doç. Dr. Necmi Derin Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Zihni varlık filozofların düşünce yapısında sistematik bir bütünlüğün asli unsurlarındandır. Bu sebepten dolayı ontoloji, epistemoloji başta olmak üzere akıl, nefis, sudur, mantığın tasavvur ve tasdikat bölümlerinin birçok konusuyla doğrudan ya da dolaylı bir irtibatı bulunmaktadır. Zihni varlık tamlamasının kullanılmaya başlanıp süreç içinde müstakil bir konu ve problem olarak incelenmeye başlandığı zamandan beri ortaya çıkan bilgi birikimi daha çok zihni varlık konu ve meselelerini gündeme alarak bilgi, mantık, metafizik vd. alanlardaki detayları ortaya koymaktadır. Özellikle Taşköprizâde Ahmed Efendi nin (ö. 968/1561) konu ile ilgili yazmış olduğu müstakil bir risale bulunmakta olup, problemi kelam ve felsefe geleneklerinin ispat ve reddiyelerini içerecek şekilde ele aldığı görülmektedir. 40 Tebliğimiz, XVI. yüzyılın önemli ismi olan Taşköprizâde nin eseri üzerinden bu dönemdeki zihni varlık tartışmasının bir bölümünü oluşturan harici varlık, zihni varlık ve nefsül emr gibi kavramları ele almaktadır. Kavramlar

41 Symposium 16 th Century Scholars, Institutions and Intellectual Products Ottoman Scholarship from Sahn-ı Semân to Dârülfünûn hakkında felsefe ve kelam geleneğinin ihtilaflarını gündeme getirerek hem Taşköprizâde nin hem de XVI. yüzyılın zihin dünyasına temas etmeye çalışacaktır. 16. Yüzyılda Metafizik ve Ahlak Prof. Dr. Ekrem Demirli İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Metafizik varlık olmak bakımından varlık ilmi olarak kabul edilmekle birlikte insanın nazari yetkinliğiyle pratik yetkinliği arasında kurulan irtibatla ahlak ile metafizik arasında sürekli bir ilişki öngörülmüştür. Bu itibarla metafizikten söz etmek doğrudan veya dolaylı olarak ahlaktan söz etmek olduğu gibi ahlak için de metafizik kesin bir değerler anlayışının dayanağını teşkil eder. Bu yönüyle metafizik zorunlu olarak bir ahlak anlayışı ortaya çıkardığı gibi ahlak da her şeyden daha çok metafizik anlayışına ihtiyaç duyar. Tasavvufta Savunmacı Söyleme Dönüş: Sofyalı Bâlî Efendi (ö. 960/1553) Örneği Dr. Hacı Bayram Başer Yalova Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Şeriat-hakikat ilişkisi sorunu, başlarda bireysel bir ahlaki tavır olarak tezahür eden tasavvufun zamanla sistematik bir ilim hüviyetine geçişine zemin hazırlayan ve zahir-bâtın, ilim-ma- 41

42 Sempozyum 16. Yüzyıl Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası rifet, kabuk-öz, lafız-mana gibi ikili kavramlaştırmalar üzerinden takip edilen problemler bütününü ifade eder. Bu yönüyle şeriat-hakikat ilişkisi sorunu, sadece bütün dönemlerinde tasavvufun temel meselesi olarak kalmaz aynı zamanda dinî ilimlerin teşekkülünün odağında yer alır. İslam ın ilk yüzyıllarında sûfîler, dinî yükümlülükleri hafife alan ya da çarpıtan ibâhî ve hulûlî eğilimlere karşı, savunmacı bir üslupla tasavvufa fıkıh-kelam ilimlerine göre bir çerçeve belirlediklerinde bu süreç tasavvufun sünnîleşmesiyle sonuçlanmıştı. XIII. yüzyılda ise İbnü l-arabî ve Konevî tasavvufun bu görece yerel ve dinî ilimlere bağımlı karakteristiğini, düşünce tarihindeki temel sorunları da dikkate alarak daha evrensel ve üst ilim düzeyine çıkarmışlar ve bu yaklaşım, belli ölçüde takipçileri (vahdet-i vücûd ekolü) tarafından da benimsenmiştir. Fakat bu ikinci dönemde görülen en mühim problem, ilk dönem tasavvufunu biçimlendiren temel sorunları çağrıştıran paradoksa dayalı bir dil kullanılmasıydı. İbnü l-arabî-konevî çizgisinin bilgi ve varlık anlayışında bu dilin ortaya çıkardığı problemler belirli ilkelerle en aza indirgense bile, onların sistematik yaklaşımı ancak sınırlı sayıda uzmanın dikkate aldığı seçkin yaklaşım özelliğini korudu ve bu durum, vahdet-i vücûd düşüncesinin daha az uzman kişilerin elinde çarpıtılmasına/yanlış yorumlanmasına zemin hazırladı. Bu tebliğde İbnü l-arabî-konevî takipçilerinin tasavvufun ikinci dönemindeki bu sorunu aşmak üzere, temelde ilk dönemdeki yaklaşımı benimseyerek sünnî tasavvufun savunmacı diline tekrar dönüp dönmedikleri, Fusûsu l-hikem şarihi Sofyalı Bâlî Efendi (ö. 960/1553) özelinde soruşturulacaktır. 42 Bu çerçevede Sofyalı Bâlî Efendi nin öncelikle vahdet-i vücûd düşüncesinin en önemli iki meselesine (mutlak varlığın Hakk olması ve a yân-ı sâbite) yönelik yaklaşımları tespit edilecektir.