Sahn-ı Semândan Dârülfünûn a

Transkript

1 Sahn-ı Semândan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl SEMPOZYUM TEBLİĞLERİ Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 3

2 Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları Kitap No: 40 Yayın Danışmanı Ömer Arısoy Koordinasyon Erdem Zekeriya İskenderoğlu Veli Koç Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVI. Yüzyıl Editörler Ekrem Demirli Ahmet Hamdi Furat Zeynep Münteha Kot Osman Sacid Arı ISBN TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: Baskı İstanbul, Şubat 2017 Kitap Tasarım Salih Pulcu Tasarım Uygulama Recep Önder Baskı-Cilt Seçil Ofset Matbaacılık Yüzyıl Mh. Matbaacılar Sitesi 4. Cadde No: 77 Bağcılar İstanbul Sertifika No: Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

3 XVI. Yüzyılda Osmanlı Düşüncesi: Kemalpaşazâde Bağlamında Bazı Mülâhazalar Ömer Mahir Alper Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Sayın rektörüm, sayın hocam; çok kıymetli hâzirûn, sizleri öncelikle sevgi ve saygıyla selamlıyorum. Konuşmam, Kemalpaşazâde örneğinde 16. yüzyıl Osmanlı düşüncesi ve felsefesi üzerine bazı gözlem ve tespitlerde bulunmayı amaçlıyor. Bazı gözlem ve tespitler demek zorunda kalıyorum; çünkü 16. yüzyıl, Osmanlı ilim ve felsefe dünyası bakımından şimdiki bilgilerimize nazaran çok ama çok geniş ve bir o kadar da bilinmez bir alanı ifade ediyor. Kemalpaşazâde dışında 16. yüzyılda yaşamış Kara Seydi, Sinan Efendi, Taşköprîzâde, Molla Zeyrek, Kara Davud, Molla Hafız, Mimarzâde, Celalzâde Salih, Taceddin Efendi, Abdulkerimzâde, Birgivî Mehmed Efendi, Şah Çelebi, Fevzi Ahmed Efendi, Kınalızâde Ali, Ebussuud Efendi, Kızıl Molla, Mirim Çelebi, Nişancızâde, Perviz Abdullah Efendi, Kadızâde Ahmed, Sipahizâde, Zekeriya Efendi, Takiyyüddin Râsıd ve benzeri daha pek çok âlim ve filozof düşünüldüğünde, sanırım söylemek istediğim kolayca anlaşılabilir. Kemalpaşazâde, 16. yüzyılın önemli ve güçlü şahsiyetlerinden birisi, çok yönlü bir âlim, düşünür ve filozof olarak öne çıkıyor. Onun dil bilimlerinde, din bilimlerinde, tarih alanında, aklî ve felsefî ilimlerde eşine az rastlanır bir şahsiyet olduğu söylenebilir. Kemalpaşazâde nin özellikle 15. yüzyıl birikimini çok iyi bir şekilde devraldığını ve kendi katkılarıyla birlikte bunu daha sonraki kuşaklara başarılı bir biçimde aktardığını görüyoruz. O, hocaları Molla Lütfî (Sinan Paşa dan mantık, felsefe ve kelâm; Ali Kuşçu dan da matematik okumuş olup Kemalpaşazâde ye mantık ve felsefe okutmuştur), Kestelî Muslihuddin Mustafa (İbn Sînâ nın çalışmaları üzerine otorite Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 15

4 olan bir âlim ve filozof), Hatipzâde (Alâeddin Tûsî ve Hızır Bey in talebesi), Muarrifzâde (Hızır Bey in talebesi), Müeyyedzâde (Devvânî nin talebesi) üzerinden kendisinden önceki felsefî-ilmî birikimi çok üst düzeyde devralmakla birlikte eserleri ve öğrencileri vasıtasıyla kendisinden sonraki dönemi de önemli ölçüde etkileyen ve hatta belirleyen bir şahsiyet olarak görünüyor. Kemalpaşazâde nin üst düzeyde, önemli mevkiler elde etmiş onlarca talebesi söz konusu. Dolayısıyla onun, 16. ve sonraki yüzyıllarda önemli bir ilmî-felsefî çizgi oluşturduğu iddia edilebilir. Bir başka ifadeyle Kemalpaşazâde olmaksızın, onun ilmî-felsefî dünyası ve etkileri ayrıntılı bir biçimde ortaya konulmaksızın 16. yüzyılı tam olarak anlamak mümkün görünmemektedir. Nitekim Pîrîpaşazâde Muhyiddin, Menteşeli Muslihuddin, Şânî, Eminzâde, Aşçızâde Hasan Çelebi, Kara Çelebi, Sa dî Çelebi, Dursun b. Hacı Murad, Hidayet Çelebi, Dönbekzâde Muhyiddin, Mehmed Bey, Saruhanî Ahmed, Emîr Şah, İmamzâde Muhyiddin, Vizeli Abdülkerim, Alâeddin el-manâvî, Derviş Mehmed, Tâceddin el-manâvî, Abdulvehhâb Çelebi, Uzun Bâlî, Hasan b. Zeyneddin, Hacı Efendi, Celâlzâde Salih Efendi, Pervîz Efendi ve daha birçok talebesi dikkate alındığında böyle bir iddianın haklılığı pekâlâ iddia edilebilir. Tabii bu şahsiyetlerin ve eserlerinin de mutlaka ayrıntılı bir incelemesi yapılmalıdır. Kemalpaşazâde pek çok alanda eserler vermiş velûd bir şahsiyettir. Felsefeden tarihe, dilbilimlerinden hadis ilmine kadar pek çok alanda yüzlerce eser vermiş biri. Bu çok yönlülüğü içinde felsefî yönünün veya düşünsel tavrının bazı boyutlarına işaret etmek istiyorum. Böylece döneme, dönemin felsefî meselelerine ilişkin bir pencere aralanabilir diye umuyorum. Onun yüzlerce eseri arasından önemli bir miktarı felsefe alanına dairdir. Bunların içerisinde de büyük bir kısmının ontoloji ya da metafizik alanında olduğunu söyleyebiliriz. Bu anlamda Kemalpaşazâde büyük bir metafizikçi olarak karşımıza çıkar. Yazdığı eserler klasik metafiziğin varlık, yokluk, mâhiyet, imkân, zorunluluk, illet, malul, isbât-ı vâcib gibi konularını ele almaktadır. Bununla birlikte Kemalpaşazâde nin özellikli yönlerinden biri bu eserlerinin ilgili konulara ve sorunlara dair müstakil başlıklar ve risâleler şeklinde daha özelleşmiş, spesifik olan, belirli felsefi problemlere odaklanan, bunları analiz eden bir nitelikte olmasıdır. Pek çok risalesi o güne kadar o ayrıntıda, o dikkatte ve yaratıcı eleştirellikle kaleme alınmamış önemli sentezler ve açılımları içeren bir yapıdadır. Onun Fî Tahkîki lüzûmi l-imkân li l-mümkin, Fî Tahkîki l-eys ve l-leys, Fî Ziyâdeti l-vücûd, Fî Tekaddümi l- illeti ale lma lûl, Fî Vücûbi l-vâcib, Fî Enne l-mümkin lâ yekûnu ehadu tarafeyhi evlâ bihi li-zâtihi, Fi l-fakr, Fî Vücûdi z-zihnî, Fî Tahkîki murâdi l-kâilîne bi l-hâl, 16 Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

5 Fî Subûti l-mâhiyyât, Fî Beyâni ma na l-ca l, Fî Tahkîki l-me âdi l-cismânî, Fî Tahkîki murâdi l-kâ ilîne bi-enne l-vâcib Te âlâ mûcibun bi z-zât gibi eserlerini hemen bu bağlamda örnek olarak zikredebiliriz. Onun bu ve diğer risâlelerinde, eserlerinde burada ayrıntılarına giremediğimiz, pek çok özel felsefî meseleyi müstakil olarak ele aldığını ve yeni boyutlar getirdiğini görüyoruz. Kendinden önceki birikimi çok iyi bilen, çok iyi kavrayan ve (mesela Cürcânî gibi) bazılarını önceki birikimi anlayamamakla ya da yanlış anlamakla itham eden ve bununla ilgili pek çok eleştiri getiren bir düşünür Kemalpaşazâde. Kemalpaşazâde, hemen hemen bütün eserlerinde, belirli bir konuyu ele alırken kendinden önceki pek çok düşünür ve bilginin görüş ve tespitlerine doğrudan yer verir ve onların eserlerinden iktibaslar yapar. Bu durum, ilk bakışta onun, kendinden öncekilerin düşüncelerine sıkı sıkıya bağlı olduğu izlenimini verir. Aslında durum hiç de göründüğü gibi değildir. Aksine onun böyle bir yola başvurması, çoğu kez olduğu gibi, ya kendi görüşlerini temellendirmek ya da belirli görüş ve fikirlerle inceden inceye bir hesaplaşmaya, zaman zaman köklü bir eleştiriye girişmek içindir. Bütün bunların ötesinde şunu da kaydetmek gerekir ki, Kemalpaşazâde, Râzî sonrası tahkik geleneğinin en önemli isimlerinden biri olarak, farklı düşünüş biçimlerine daha baştan önyargılı bir tutum sergilemez. Her şeyden önce, nereden gelirse gelsin bir düşünceyi doğru bir biçimde anlamaya çalışmak, onun temel bir vasfıdır. Bundan dolayıdır ki, o, birçok eserinde, felâsifenin doğru bir biçimde anlaşılmadığından hareketle felâsifeye karşı tavır alanlara yönelik pek çok tenkitte bulunur ve adeta bir felâsife savunusu yapar. Bu bağlamda anlamaya yönelik analizler ve yorumlarda bulunmak, metinler arası okumalar yoluyla bunu desteklemek, onun eserlerinin bariz bir özelliği olarak karşımıza çıkar. Dahası Kemalpaşazâde, hakikat i her şeyin üstünde görerek bütün akım ve disiplinlerden istifadeyle başarılı bir senteze ulaşır. Bu çerçevede kelâm, felsefe ve tasavvuf geleneklerini birbirine karşı konumlandırıp ayrıştırmaktan ziyade yakınlaştırmak ve bir terkip oluşturmak yönünde bir amaç güder. Dolayısıyla onda, İbn Sînâ dan İbnü l-arabî ve Gazzâlî ye, Ebû Mansûr el-mâtürîdî den Fahreddin er-râzî ve Nasîrüddîn et-tûsî ye kadar pek çok kurucu düşünürün açık ve yoğun bir tesiri görülür. O, farklı ekollerin epistemolojik ve ontolojik kavram ve önermelerini kendi temel yaklaşımı çerçevesinde kâmilen bir araya getirir ve özgün bir düşünce ortaya koyar. Bu süreçte o, Kâtibî, Kutbeddin er-râzî, Cürcânî, Devvânî ve Hocazâde gibi düşünürlerden de istifade eder. Ancak onun eleştirel ve tahkik tavrı hep ön plandadır. Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 17

6 Bu tavrına bir örnek olarak, onun Tehâfüt Hâşiyesi ni ele alabiliriz. Onun bu çalışması neredeyse baştan sona Hocazâde ye karşı yazılmış bir eleştiri metni olarak karşımıza çıkar. Hocazâde nin metnine yazdığı, Tehafüt üne yazdığı bu Hâşiye si, baştan sona bir Hocazâde eleştirisi aslında. Hocazâde nin nispeten daha ılımlı ve Alaeddin Tûsî nin oldukça koyu Gazzâlici tavırlarına karşılık Kemalpaşazâde nin felâsifeye yönelik olarak her ikisinden de daha müspet bir tavır içerisinde olduğunu görüyoruz. Burada örnek olarak felâsifenin ortaya koyduğu Allah ın mucib bi z-zat oluşu, zatı gereği varlığı zorunlu kılması düşüncesine, ki ulema arasında çok tartışmalı bir konudur, değinilebilir. Kemalpaşazâde açısından bu görüşte dinin ilkeleriyle çelişen herhangi bir şey olmayıp felâsifeye bu noktada sert tepkilerin gösterilmesi uygun değildir. Hatta başka bir eserinde, doğrudan bu konuya ilişkin yazdığı bir eserinde, felâsifenin bu görüşü savunmalarının tamamen Tanrı yı mükemmel bir varlık olarak ortaya koyma düşüncelerinden kaynaklandığını ileri sürerek felâsifeye yönelik bir takım eleştirileri bertaraf etmeye çalışır ve bunu da İbn Sina dan doğrudan alıntılarda bulunarak yapar. Bu konuda olduğu gibi âlemin sonradan yaratılması meselesindeki tartışmalarda da Kemalpaşazâde felâsifenin tekfir edilemeyeceğini, dinde alemin sonradan yaratıldığına dair herhangi bir delil olmadığını, dolayısıyla felâsifeden bazılarının ortaya koyduğu düşüncelerin bir tekfir sebebi olamayacağını çok rahatlıkla ifade eder ve burada da İbn Sina cı bir çizgiyi, kendisi katılmasa bile, meşrulaştıran, tekfir sebebi olamayacağını bildiren bir yaklaşım sergiler. Kemalpaşazâde felâsife noktasında böyle bir tavır içerisindeyken ve felâsifenin, özellikle İbn Sina nın pek çok kavramını, düşüncesini kendi metinlerinde kullanırken, aynı zamanda İbnü l-arabi geleneği söz konusu olduğunda da aynı şekilde gerek bu düşünceyi meşrulaştırıcı fetvasıyla, gerekse kendisinin doğrudan İbnü l-arabi ekolüne mensup düşünürlerin bir takım kavramlarını, görüşlerini, terimlerini kullanmak suretiyle kendi düşünce sisteminde bunları da çok rahatlıkla kullandığını görüyoruz. Pek çok eserinde tecelli, zuhur, mazhar, ayna gibi bir takım tasavvufî kavram ya da istiareler kullandığını görüyoruz. Yine insan-ı kamil, rahmanın suretinde yaratılan insan fikri, isim ve sıfatların zuhur yeri olarak insan, Allah ın halifesi olarak insan ve külli münasebet konularında olduğu gibi, İbnü l-arabi ekolü bağlamında açıklanan unsurlarla karşılaşıyoruz. Çok rahatlıkla, kendi çizgisini yalnız muhafaza ederek, gördüğüm kadarıyla vahdet-i vücudçu çizgiye tam girmeksizin bu birikimden yararlandığını görüyoruz. Aynı 18 Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

7 zamanda İşraki gelenekten de bu anlamda eserlerinde beslendiğine; nur, zulmet, rabbu n-nev (türün Rabbi) kavramı gibi İşrakilikten ödünç alınan kavramları da rahatlıkla, yine bir ayrım gözetmeksizin kendi sistemi içerisinde kullandığına şahit oluyoruz. Kemalpaşazâde nin kelâmî meselelerde de özel bir yeri var. Burada da kendisi iki yoldan bahsediyor; bu ilginç bir tespit. Bu iki yol tespiti belki de Osmanlı geleneğinde veya o düşünceye intikal eden bazı çizgileri anlamamız açısından da katkı sağlayıcı olabilir. Kemalpaşazâde kelâmî konularda iki yol tespit ediyor dedim. Bunlardan birisi, kendisinin ifadesiyle, akılcı yol; bir diğeri de nakilci yol olarak ortaya konuluyor. Akılcı yol içerisinde Fahreddin Râzî yi, Kâtibî yi ve Îcî yi veriyor. Nakilci yol içerisinde de, ilginçtir, Nasreddin Tûsî yi, Kubbeddin Râzî yi ve Seyyid Şerif Cürcânî yi veriyor. Özellikle onun Cürcânî yi de şiddetle eleştirdiğini biliyoruz ve bu çerçevede Benim yolum akılcı yoldur, diyor. Yalnız çok ilginç bir ifade kullanıyor; Kelâmî meselelerde ifadesini kullanıyor, dolayısıyla akılcı yol olarak Râzî, Kâtibî ve Îcî çizgisini önemsediğini belirtiyor. Nakilci yol olarak da Tûsî, Râzî ve Cürcânî yi çok da itibara alamayacağını belirtiyor. Hatta şöyle bir ifadede bulunuyor; diyor ki, kelâmî konularda bu nakilciler gibi benim akılcı dediklerim de nakilci bir tavır içerisinde olsalar bile ben yine de onları (akılcı dediklerimi) tercih ederdim. Çünkü nakilde de bu üçü, yani akılcı olan bu üç kişi, nakilci olanlardan üstündür. Elbette Kemalpaşazâde nin bu ayırımı ve akılcı yol u benimseyip nakilci yol u eleştirisinin nedenleri üzerinde durulması ve bu yönde çalışmaların yapılması gerekiyor. Bütün bunlara rağmen Kemalpaşazâde nin Sünnî kelâmî yaklaşımın temel bazı tezlerini sürdürdüğü görülüyor. Ancak bu, bana göre, burada ayrıntılarına giremeyeceğim yeni bir tarzda gerçekleşiyor. Bundan dolayıdır ki, ne Dâvûd-i Kayserî-Molla Fenârî çizgisi ne de Hocazâde ya da Alaeddin Tûsî kutuplaşması örneğinde gördüğümüz herhangi bir yaklaşımla Kemalpaşazâde yi açıklamak ve anlamak mümkün olmuyor. Bu yeni tarzın Râzî ile başlayan bir çizgide ilerlediği ve önemli ölçüde ona yaslandığı söylenebilirse de, Kemalpaşazâde nin bir bütün olarak düşünce sistemi incelendiğinde bu çizginin de onun düşünce yapısını tam olarak açıklamakta yeterli olamadığı görülüyor. Kanaatimce burada Râzî nin çizgisinin ve düşünce yapısının içerdiği îmâların ve imkânların bilfiil hâle geldiği ve fakat özellikle Râzî sonrası gelişen ve kendini bir metafizik olarak tahkîm eden tasavvufun da içerildiği yeni bir felsefî ve fikrî durumdan bahsetmek uygun olacaktır. Toparlayacak olursam, Kemalpaşazâde bir yandan gerek aldığı eğitim, gerek yetiştirdiği öğrenciler vasıtasıyla önemli bir sürekliliği sağlarken, bir yandan Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 19

8 da hakikaten yeni teoriler, görüşler, kavramlar ileri sürüyor, ciddi eleştiriler getiriyor. Bütün bunları yaparken de onun tahkîk ve terkib tavrı öne çıkıyor. Bu bağlamda, özellikle Kemalpaşazâde örneğinde, 16. yüzyılın felâsife, mütekellimûn ve mutasavvifûn arasındaki teorik sınırların önceki dönemlere nispetle daha belirsizleştiği, bu sınırlar arasındaki çizgilerin daha da inceldiği ve Kemalpaşazâde öncesinde temelleri atılan sentezci yaklaşımların büyük ölçüde olgunluğa eriştiği bir yüzyıl olduğu söylenebilir. 20 Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a