T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SAĞLIK YÖNETİMİ ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SAĞLIK YÖNETİMİ ANABİLİM DALI TOPLUMUN SAĞLIK OKURYAZARLIK DÜZEYİNİN BELİRLENMESİ VE SAĞLIK HİZMETLERİNE YÖNELİK ALGILARINA ETKİSİNİN İNCELENMESİ HAKAN DEĞERLİ YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Dr. Öğr. Üyesi Nezihe TÜFEKCİ ISPARTA

2 i

3 ii

4 DEĞERLİ, Hakan, Toplumun Sağlık Okuryazarlık Düzeyinin Belirlenmesi ve Sağlık Hizmetlerine Yönelik Algılarına Etkisinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2018 ÖZET Sağlık okuryazarlığı; kişilerin sağlık hizmetleri, hastalıkların önlenmesi ve sağlığın geliştirilmesi hakkında hedefler belirlerken ve birtakım kararlar alırken sağlık bilgilerine erişme, anlama, değerlendirme ve uygulamaya yönelik bilgilerini ve yeterliliklerini ifade etmektedir. Bu açıdan sağlık okuryazarlığı, sağlık hizmetleri kullanımında ve toplumun sağlık statüsünde önemli bir rol oynamaktadır. Bu çalışmada bireylerin sağlık okuryazarlık düzeyinin belirlenmesi ve sağlık hizmetlerine yönelik algılarına etkisini incelemek amaçlanmıştır. Yapılan literatür taraması doğrultusunda daha önce yapılmış böyle bir çalışmaya rastlanmaması çalışmanın önemini ortaya koymaktadır. Araştırmanın evrenini Isparta il merkezindeki 15 yaş ve üzerindeki bireyler oluşturmaktadır. Araştırmada kolayda örnekleme yöntemiyle 401 kişiye ulaşılmıştır. Araştırmada 3 bölümden oluşan veri toplama aracı kullanılmıştır. Veri toplama aracının birinci bölümünde Türkiye Sağlık Okuryazarlık Ölçeği (TSOY-32), ikinci bölümünde demografik bilgiler, üçüncü bölümünde sağlık hizmetlerine yönelik algılar yer almaktadır. Araştırma sonuçlarına göre sağlık okuryazarlığı düzeyi yaş arttıkça azalırken, eğitim düzeyi ile doğru orantılıdır. Çalışma kapsamında cinsiyet ve gelir ile sağlık okuryazarlık düzeyi arasında anlamlı bir ilişki bulunmamıştır. Sağlık okuryazarlığı düzeyinin sağlık hizmetlerine yönelik algıları etkilediği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Sağlık Okuryazarlığı, Sağlık Okuryazarlık Düzeyi, Sağlık Hizmetleri, Sağlık Hizmet Algısı iii

5 DEĞERLİ, Hakan, Determination of the Health Literacy Level of the Community and Its Effect on Perceptions of Health Services, Master Thesis, Isparta, 2018 ABSTRACT Health literacy; refers to the knowledge and competencies of accessing, understanding, evaluating and implementing health information while setting goals for health services, prevention of illness and development of health and making decisions. Thus, health literacy plays an important role in the usage of health services and in the health status of the community. In this study, it is aimed to determine the level of health literacy of the individuals and to study the effects on the perception of health services. There is no such work done in the direction of literature review. So this is the importance of the study. The population of the research is composed of individuals aged 15 years and over in Isparta province. It has been reached to 401 people by convenience sampling method. The data collection tool consisting of 3 sections was used in the research. The first section of the data collection tool is Turkey Health Literacy Scale, the second section consists of demographic information; and the last one is designed to evaluate the perceptions of health services. According to the results of the research, the level of health literacy decreases as the age increases and the level of health literacy increases as the level of education increases. There is no significant relationship between gender and income with health literacy level. The result is that the level of health literacy affects perceptions of health services. Keywords: Health Literacy, Health Literacy Level, Health Services, Health Service Perception iv

6 İÇİNDEKİLER TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI...i YEMİN METNİ... ii ÖZET... iii ABSTRACT... iv İÇİNDEKİLER... v KISALTMALAR... ix TABLOLAR DİZİNİ... xii ŞEKİLLER DİZİNİ... xv ÖNSÖZ... xvi GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM SAĞLIK OKURYAZARLIĞI 1.1. Okuryazarlık Kavramı Alfabeye Dayalı Okuryazarlık İşlevsel Okuryazarlık Eleştirel Okuryazarlık Yeni Okuryazarlıklar Sağlık Okuryazarlığı: Kavramsal Yaklaşım Sağlık Okuryazarlığı Kavramsal Modelleri Sağlık Okuryazarlığı Çerçevesi ve Sağlık Eylemleri Modeli Sağlık Okuryazarlığı Etkileşim Alanları Modeli v

7 Sağlık Okuryazarlığının Kavramsal Süreç Modeli Entegre Sağlık Okuryazarlığı Modeli Bireysel Kapasite, Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Sonuçları İlişki Modeli Sağlık Okuryazarlığına İlişkin Bazı Kavramlar Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Eğitimi Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık İletişimi Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Davranışı Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlığın Geliştirilmesi Sağlık Okuryazarlığının Önemi Sağlık Okuryazarlığının Sınıflandırılması Fonksiyonel Sağlık Okuryazarlığı İnteraktif Sağlık Okuryazarlığı Eleştirel Sağlık Okuryazarlığı Sağlık Okuryazarlığı Değerlendirme Araçları Yetişkinlerde Fonksiyonel Sağlık Okuryazarlığı Testi (Test of Functional Health Literacy in Adults, TOFHLA) Yetişkinlerde Tıp Okuryazarlığının Hızlı Tahmini (Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine, REALM) Yeni Yaşamsal Bulgu Ölçeği (Newest Vital Sign, NVS) Tek Maddelik Sağlık Okuryazarlığı Taraması (Single Item Literacy Screen, SILS) Avrupa Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği (European Health Literacy Survey - HLS.EU.Q) Yetersiz Sağlık Okuryazarlığı ve Sonuçları vi

8 1.9. Türkiye de ve Dünya da Sağlık Okuryazarlığına Bakış İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE SAĞLIK POLİTİKALARI TEMELİNDE SAĞLIK HİZMETLERİNİN GELİŞİMİ 2.1. Kavramsal Altyapı Sağlık ve Sağlık Hizmetleri Politika ve Sağlık Politikası Türkiye de Sağlık Politikaları Temelinde Sağlık Hizmetlerinin Gelişimi Dönemi Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetleri Dönemi Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetleri Dönemi Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetleri Dönemi Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetleri Dönemi Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetleri Dönemi Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetleri Dönemi Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetleri ve Sonrası Sağlık Politikaları ve Sağlık Hizmetleri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ARAŞTIRMA 3.1. Gereç ve Yöntem Amaç ve Önem Problem Cümlesi Varsayımlar Araştırmanın Kısıtları Evren ve Örneklem vii

9 Veri Toplama Aracı Analiz Yöntemi Araştırma Modeli ve Hipotezler Bulgular Araştırma Grubunun Tanımlayıcı Özellikleri Cinsiyet, Yaş, Medeni Durum ve Eğitim Durumu Sosyal Güvenlik, Gelir, Meslek ve Kronik Hastalık ve/veya Engellilik Durumu Araştırma Grubunun Sağlık Okuryazarlığı Ölçeğine İlişkin Bulgular Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği (TSOY-32) Madde Dağılımına Göre Yanıt Yüzdeleri TSOY-32 Güvenilirlik Bulguları TSOY-32 İki Boyutta SOY Faktör Yükleri TSOY-32 Madde Dağılımına Göre Yanıt Ortalamaları ve SOY İndeksi Demografik Özellikler ile Sağlık Okuryazarlığı Boyutları Arasındaki Farkların Analizi ile İlgili Bulgular Değişkenler Arası Korelasyon Analizi Hipotez Testleri Araştırma Hipotezlerinin Test Sonuçları DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER 4.1. Tartışma Sonuç ve Öneriler KAYNAKÇA EKLER viii

10 KISALTMALAR WHO: World Health Organization SPSS: Statistical Package for the Social Sciences DSÖ: Dünya Sağlık Örgütü TÜİK: Türkiye İstatistik Kurumu SDP: Sağlıkta Dönüşüm Programı KÖO: Kamu Özel Ortaklığı PPP: Public Private Partnership SOY: Sağlık Okuryazarlığı TSOY-32: Türkiye Sağlık Okuryazarlık Ölçeği UNESCO: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization TDK: Türk Dil Kurumu AMA: American Medical Association SB: Sağlık Bakanlığı RG: Resmi Gazete YÖK: Yüksek Öğretim Kurulu TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi KHK: Kanun Hakkında Kararname GSS: Genel Sağlık Sigortası REALM: Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine REALM-R: Rapid Estimate of Adult Literacy in Medicine - Revised TOFHLA: Test of Functional Health Literacy in Adults ix

11 S-TOFHLA: Short Test of Functional Health Literacy in Adults NVS: Newest Vital Sign WRAT: Wide Range Achievement Test eheals: ehealth Literacy Scale METER: Medical Term Recognition Test SAHLSA-50: Short Assessment of Health Literacy for Spanish Adults ABLE: Adult Basic Learning Examination LAD: Literacy Assessment for Diabetes NLS: Nutritional Literacy Scale REALD: Rapid Estimate of Adult Literacy in Dentistry TABE: Test of Adult Basic Education HALS: Health Activities Literacy Scale FCCHL: Functional Communicative and Critical Health Literacy HLS.EU.Q: European Health Literacy Survey SILS: Single Item Literacy Screen SOY-SEN: Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Senaryo Ölçeği NAAL: National Assessment of Adult Literacy SHSHK: Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkındaki Kanun İHEB: İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi MGK: Milli Güvenlik Konseyi AKP: Adalet ve Kalkınma Partisi AEP: Acil Eylem Planı x

12 USD: United States Dollar SSK: Sosyal Sigortalar Kurumu KDV: Katma Değer Vergisi ES: Emekli Sandığı SUT: Sağlıkta Uygulama Tebliği SGK: Sosyal Güvenlik Kurumu TİG: Teşhisle İlgili Grup KÖİ: Kamu Özel İşbirliği MHRS: Merkezi Hastane Randevu Sistemi FTR-YGAP: Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon- Yüksek Güvenlikli Adli Psikiyatri ANOVA: Analysis of Variance Bkz.: Bakınız Akt.: Aktaran Vd.: Ve Diğerleri Ed.: Editör xi

13 TABLOLAR DİZİNİ Tablo Yılı Sağlık Personeli Sayısı ve Sağlık Personeli Başına Düşen Kişi Sayısı Tablo Dönemi Sağlık Personeli Sayısı ve Sağlık Personeli Başına Düşen Kişi Sayısı Tablo Dönemi Türlerine Göre Hastane Sayıları ve Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayıları Tablo Dönemi Sağlık Personeli Sayısı ve Sağlık Personeli Başına Düşen Kişi Sayısı Tablo Dönemi Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Sayısı ve Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Dönemi Türlerine Göre Hastane Sayısı ve Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Dönemi Sağlık Personeli Sayısı ve Sağlık Personeli Başına Düşen Kişi Sayısı Tablo Dönemi Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Sayısı ve Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Dönemi Türlerine Göre Hastane Sayıları ve Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Dönemi Sağlık Personeli Sayısı ve Sağlık Personeli Başına Düşen Kişi Sayısı Tablo Dönemi Sağlık Harcamaları Tablo Dönemi SDP Kapsamında Gerçekleşenler Tablo Dönemi Yataklı ve Yataksız Sağlık Kurumları Sayısı, Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Sayısı ve Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Dönemi Türlerine Göre Hastane Sayısı ve Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Dönemi Sağlık Personeli Sayısı ve Sağlık Personeli Başına Düşen Kişi Sayısı Tablo Dönemi Sağlık Harcamaları Tablo Dönemi SDP Kapsamında Gerçekleşenler xii

14 Tablo Dönemi Sağlık Göstergeleri Tablo Dönemi Türlerine Göre Hastane Sayıları ve Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Dönemi Yataklı ve Yataksız Sağlık Kurumları Sayısı, Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Sayısı ve Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Dönemi Sağlık Personeli Sayısı ve Sağlık Personeli Başına Düşen Kişi Sayısı Tablo ve Sonrası Dönem Gerşekleşenler Tablo 23. Entegre Sağlık Kampüsleri Tablo Yılları Türlerine Göre Hastane Sayıları ve Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Yılları Yataklı ve Yataksız Sağlık Kurumları sayısı, Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Sayısı ve Kamu ve Özel Yataklı Sağlık Kurumları Yatak Sayısı Tablo Yılları Sağlık Personeli Sayısı ve Sağlık Personeli Başına Düşen Kişi Sayısı Tablo 27. Araştırma Grubunun Temel Sosyo-Demografik Özellikleri Tablo 28. Araştırma Grubunun Yaş Gruplarına Göre Cinsiyet Özellikleri Tablo 29. Araştırma Grubunun Temel Sosyo-Demografik Özellikleri Tablo 30. Araştırma Grubunun Kronik Hastalık ve/veya Engellilik Durumlarının Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Durumu Tablo 31. Araştırma Grubunun Cinsiyete Göre Meslek, Sosyal Güvenlik ve Gelir Durumu Tablo 32. Sağlık Okuryazarlığı Türkiye Ölçeği (TSOY-32) Madde Dağılımına Göre Yanıt Yüzdeleri Tablo 33. TSOY-32 Maddelerinin SOY Boyutlarına Göre Faktör Yükleri Tablo 34. TSOY-32 Maddelerinin SOY Boyutlarına Göre Faktör Yükleri Tablo 35. TSOY-32 Boyutlar ve Alt Bileşenlere Denk Gelen Madde Numaraları Tablo 36. Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Ölçeği-32 nin Madde Dağılımına Göre Yanıt Ortalamaları ve SOY İndeksi xiii

15 Tablo 37. Katılımcıların SOY Boyutları İle İlgili Değerlendirmelerinin Cinsiyete Göre Dağlımı Tablo 38. Katılımcıların SOY Boyutları İle İlgili Değerlendirmelerinin Yaş Gruplarına Göre Dağlımı Tablo 39. Katılımcıların SOY Boyutları İle İlgili Değerlendirmelerinin Gelir Gruplarına Göre Dağlımı Tablo 40. Katılımcıların SOY Boyutları İle İlgili Değerlendirmelerinin Eğitime Göre Dağılımı Tablo 41. Değişkenler Arası Korelasyon Analizi Tablosu Tablo 42. SOY - Koruyucu Sağlık Hizmetleri Regresyon Analizi Tablo 43. SOY - Tedavi Edici Sağlık Hizmetleri Regresyon Analizi Tablo 44. SOY - Rehabilitasyon Hizmetleri Regresyon Analizi Tablo 45. SOY - Sağlığı Geliştirici Hizmetler Regresyon Analizi Tablo 46. SOY - Aile Hekimliği Sağlık Hizmetleri Regresyon Analizi Tablo 47. SOY - Şehir Hastaneleri Sağlık Hizmetleri Regresyon Analizi Tablo 48. SOY - Sağlık Hizmetlerine Güven Regresyon Analizi Tablo 49. SOY - Sağlık Sisteminin Yetersizliği Regresyon Analizi Tablo 50. Araştırma Hipotezlerinin Test Sonuçları xiv

16 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Sağlık Okuryazarlığı Çerçevesi ve Sağlık Eylemleri Modeli... 9 Şekil 2. Sağlık Okuryazarlığı Etkileşim Alanları Modeli Şekil 3. Sağlık Okuryazarlığının Kavramsal Süreç Modeli Şekil 4. Entegre Sağlık Okuryazarlığı Modeli Şekil 5. Bireysel Kapasite, Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Sonuçları İlişki Modeli Şekil 6. Sağlık Okuryazarlığının Sınıflandırılması Şekil 7. Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Bakım Süreci Şekil 8. Araştırma Modeli xv

17 ÖNSÖZ Bu çalışmada, toplumun sağlık okuryazarlık düzeyinin belirlenmesi ve sağlık hizmetlerine yönelik algılarına etkisi incelenmiştir. Ülkemizde özellikle Sağlıkta Dönüşüm Programı ile sağlık politikaları alanında yaşanan makro değişikliklerin hizmeti kullananlar tarafından sağlık okuryazarlığı düzeyine göre nasıl algılandığı düşüncesinden yola çıkılmıştır. Reform niteliğindeki bu değişikliklerin temel hedefinin bireyin ve dolayısıyla toplumun sağlık seviyesini iyileştirmek olduğu düşünüldüğünde tüm bu politikaların amacını gerçekleştirebilmesinde bir faktör olarak sağlık okuryazarlığının yeri ve önemi ortaya konulmuştur. Kavramsal çerçevedeki bilgilere paralel olarak çalışma kapsamında Isparta il merkezinde anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. Çalışma sonucunda, sağlık okuryazarlığının sağlık hizmetlerine yönelik algılara etki ettiği görülmüştür. Bu etkinin yönü ve derecesi de incelenmiştir. Sağlık hizmetlerine yönelik algılarda sağlık okuryazarlığının önemi ortaya konulmuştur. Böylece sonuçları itibariyle ilgili literatüre önemli katkıların sağlanması ve sağlık sektöründe politika belirleyicilere gelecek dönem sağlık politikalarının projeksiyonu hakkında fikir vermesi amaçlanmıştır. Yüksek lisans eğitimim ve özellikle tez yazım sürecimde benden desteğini ve ilgisini hiçbir zaman eksik etmeyen danışman hocam Dr. Öğr. Üyesi Nezihe TÜFEKCİ ye emekleri ve kattığı değerler için tüm kalbi duygularımla teşekkür ederim. Yine tez jürisinde yer alan hocalarıma da katkılarından dolayı teşekkür ederim. Ayrıca çalışmanın çeşitli aşamalarında yardımlarını esirgemeyen lisans ve yüksek lisans arkadaşlarıma ve Mehmet DAŞ ile Gürkan AÇIKGÖZ e şükranlarımı sunarım. Son olarak bana her konuda destek olan çok değerli aileme sonsuz teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Bu tez Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeleri Koordinasyon Birimi (BAP) tarafından, 5050-YL1-17 nolu proje ile desteklenmiştir. Desteklerinden dolayı BAP yönetimi ve birim personeline teşekkür ederim. xvi

18 GİRİŞ Sağlık okuryazarlığı (SOY) bireylerin uygun sağlık kararları almak için gerekli temel sağlık bilgisini ve hizmetlerini elde etme, değerlendirme ve anlama becerisi olarak tanımlanmaktadır (Ratzan, 2001: 2010). SOY temel olarak; bir hastaya tıbbi bir bilgi vermek istenildiğinde, bireyin bu bilgiyi anlayıp, yorumlaması ve buna uygun davranış göstermesi olarak tanımlanabilir. SOY, sadece sağlıkla ilgili bilgiyi okuyup anlamaktan ziyade, kişinin sağlık durumunu tanımlayabilmesi, hastalığını bilmesi, sağlığıyla ilgili uygun kararlar alabilmesi, sağlık sistemini nasıl kullanacağını bilmesi ve bu sistemden nasıl faydalanacağını bilmesini gerektiren bütüncül bir kavramdır (Nutbeam, 1998: 10). Bireylerin hayatlarını sürdürebilmesi için sağlıklı olmaları gerekmektedir. Sağlık hakkı insanın ayrılmaz bir parçası, toplumun sağlık seviyesinin yükseltilmesi ve iyileştirilmesi devletin temel görev ve hedefleri arasındadır. Bu durum ülkelerin sağlık hizmetlerine her geçen gün daha fazla önem vermelerine sebep olmaktadır. Toplumun ve bireylerin sağlık açısından güvence altına alınmasını da ifade eden ve sosyal bir hak olarak kabul gören sağlık hakkı, sosyal devlet olma gereğinin bir sonucu olarak devletin görev alanına girmiştir. Sağlık hizmetlerinin, etkili ve verimli biçimde sunulması için öncelikle sağlıklı ve işlevsel bir hizmet organizasyonunun oluşturulması ve işlerliği mümkün sağlık politikalarının uygulanması gerekmektedir. Türkiye de sağlık hizmetleri alanında yürütülen politikalar dünya genelinde izlenen politikalara paralel bir seyir izlemektedir. Ülkemizde 1980 sonrası dönem, sağlık hizmetleri ve politikaları tarihinde sağlık reformları söyleminin en yoğun gündeme geldiği dönem olmasıyla dikkat çekmektedir. Cumhuriyetin kuruluşundan 1980 li yıllara kadar sağlık sektörü üzerindeki kamu hâkimiyeti 1982 Anayasası ile salt devletin sunmakla yükümlü olduğu bir hizmet olmaktan çıkarılmıştır. Bu tarihten sonra sağlık alanında yürütülen politikalar genel olarak, sağlığın devlet tarafından denetlenmesi ve planlanması, özel sektörün teşvik edilerek sektörde daha aktif yer almasının sağlanması ve piyasa koşullarının geçerli olduğu bir sistemin kurulması anlayışı çerçevesinde şekillenmiş ve sistemde bu yönde değişiklik yapılabilmesi için çeşitli çabalarda bulunulmuştur. 1

19 2003 yılında uygulanmaya başlanan büyük bir sağlık reformu olan Sağlıkta Dönüşüm Programı (SDP) ile sağlık hizmetlerinin kalitesi ve erişiminde önemli derecede ilerlemeler sağlanmıştır. SDP kapsamında uygulanan politikaların temel amacı bireylerin dolayısıyla da toplumun sağlık düzeyini yükseltmektir. Sağlık sisteminde köklü değişim ve dönüşümlere yol açan SDP ile yaşanan olumlu değişimlerle, sağlık hizmetlerine erişim ve ulaşım olanakları artmış, uzun kuyruklara son verilmiştir. Ortalama yaşam süresi artmış, koruyucu sağlık hizmetlerinin yeniden yapılanması, doğum öncesi, doğum sonrası takiplerin aile hekimlerince sıkı takip edilmesi ve doğumların hastanede yapılması ile anne ve bebek ölüm oranlarında gelişmiş ülkelere yaklaşılmıştır. Koruyucu sağlık hizmetlerinde önemli adımlar atılmıştır. Aşılama oranları yükselmiştir. Sağlık hizmet memnuniyeti, SDP öncesine göre artmıştır. Kamu özel ortaklığına dayalı konsept ile Türkiye de sağlık proje yapımları gerçekleştirilmiş ve gerçekleştirilmeye devam etmektedir. Sağlık turizmi alanında önemli adımların habercisi olan bu projelerin ülke vizyonu açısından önemli bir değer oluşturacağı ve önemli bir döviz girdisi sağlayarak ekonomiye katkı sağlayacağı da düşünülmektedir. Yukarıda bahsi geçen konular doğrultusunda çalışmanın ilk bölümünde SOY kavramı detaylı bir şekilde ele alınmış, kavram çeşitli yönleriyle işlenmiştir. İkinci bölümde Türkiye sağlık hizmetlerinin tarihsel süreçte yaşadığı değişimler ve gelişmeler sunulmuştur. Çalışmanın son bölümünde ise Isparta il merkezinde yaşayan 15 yaş üzeri bireylere sağlık okuryazarlık düzeyinin belirlenmesi ve sağlık hizmetlerine yönelik algılarına etkisini değerlendirmek adına oluşturulan veri toplama formu uygulanmıştır. Araştırmanın amaç, yöntem, kısıtlılıkları ile analiz tablolarına yer verilmiştir. Analizler SPSS 22.0 paket programında yapılmıştır. 2

20 BİRİNCİ BÖLÜM SAĞLIK OKURYAZARLIĞI Araştırmanın bu bölümünde ilk olarak okuryazarlık kavramı üzerinde durulacaktır. Bu girişin ardından sağlık okuryazarlığı (SOY) kavramsal bir model çerçevesinde ele alınacak ve derinlemesine incelenecektir Okuryazarlık Kavramı Sağlık okuryazarlığı kavramını okuryazarlık bağlamında açıklamak mümkündür. Yapılan literatür taramasının ardından birçok yazarın bu iki kavramın birbiriyle ilişkisine değindiği görülmüştür. Bu noktadan hareketle denilebilir ki sağlık okuryazarlığı ile okuryazarlık birbiriyle ilişkili iki kavramdır (Sørensen vd., 2012: 3; Nielsen-Bohlman vd., 2004: 5-6; Sørensen, 2015: 1053; Pleasant & Kuruvilla, 2008: 152; Peerson & Saunders, 2009: 286; Broucke, 2014: 1; Parker vd., 2003: 147; WHO, 2013: 4). Bu sebeple sağlık okuryazarlığına değinmeden önce okuryazarlık kavramını tanımlamak gerekmektedir. Okuryazarlık kişinin değerlerini, tutumlarını, duygularını ve sosyal ilişkilerini etkilemektedir (Barton & Hamilton, 2012: 6). Öte yandan teknolojik, sosyal ve ekonomik değişmelere bağlı olarak gittikçe artan bilgi yoğunluğu ve iletişim araçlarının sayısında ve niteliğindeki artışın ise okuryazarlığı etkilediği ifade edilmektedir (Altun, 2005: 4). Bir kavram olarak ele alındığında okuryazarlığı McLauglin (1998: 4) a göre bir kelimenin harflerini anlamak ya da harfleri bir kelime oluşturmak için bir araya getirmek olarak düşünmek yetersizdir. Çünkü Balçık ve diğerlerine (2014: 322) göre okuryazarlık, sadece okuma ve yazma becerisini değil; aynı zamanda okuduğunu anlama, yorumlama ve uygulama yeteneğini de kapsamaktadır. Kavram ile ilgili yapılmış diğer tanımlar ise şu şekildedir. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü nün (UNESCO) 2004 yılında yayınlanan okuryazarlığın politikalar ve programlar üzerinde etkisinin incelendiği yayınında okuryazarlık; yazılı kaynakları ve kayıtları kullanarak tanımlama, anlama, yorumlama, oluşturma, iletişim kurma ve işleme yeteneği şeklinde tanımlanmıştır (Unesco, 2004: 13). Türk Dil Kurumu okuryazarlığı, kişinin okuma yazma becerisinin olması ve öğrenim görmesi şeklinde tanımlamaktadır (Türk Dil Kurumu Sözlüğü, 2017). Kavram ile ilgili yapılan bir diğer tanıma göre okuryazarlık, bireylerin yaşamları boyunca 3

21 çeşitli şekillerde, akranlarıyla ve iletişim içerisinde oldukları topluluklarla etkileşim kurarak oluşturdukları ilerleyen bir dizi beceri, bilgi ve stratejidir (Kirsch, 2001: 4). Ayrıca bireylerin diğer kişileri anlamak ve onlarla iletişim kurmak için yeterli düzeyde okuma ve yazma becerisine sahip olması da okuryazarlık kapsamında değerlendirilmektedir (Young vd., 2001: 13). Sonuç olarak bireylerin birbiriyle etkileşim içerisinde olabilmesinin okuryazarlık kapsamında değerlendirildiği görülmektedir. Kavramı açıklamaya yönelik öne sürülen tanımlamalarda benzerlik olmakla birlikte farklılıklar da görülmektedir. Tanımlardan hareketle okuryazarlığın kapsamı genişleyen dinamik bir kavram olduğu söylenebilir. Okuryazarlık İngilizcede literacy kelimesiyle ifade edilmektedir. Kavramın Almancada alphabetismus, Fransızcada ise alphabetisma gibi farklı kullanımlarına rastlanmaktadır. Okuryazarlık işlevsel olduğu kadar mekanik içeriğe sahip bir olgu olarak da görülmektedir. Ayrıca aktarılmak istenen mesajların iletiminde okuryazarlığın bir araç olduğu ve kültürel anlamlandırmalarla da kavramın şekillendirildiği belirtilmektedir (Altun, 2005: 4). 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren insan hayatında fazlaca yer tutmaya başlayan teknolojik ürünler, sosyal yaşamdaki birtakım gelişmelere yol açarak geleneksel okuryazarlık tanımının yanında ihtiyaca yönelik farklı alanlarda da okuryazarlık türlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu türler arasında; bilgi okuryazarlığı, bilgisayar okuryazarlığı, görsel okuryazarlık, medya okuryazarlığı, finans okuryazarlığı vb. bulunmaktadır (Özbay & Çelik, 2013: 11). Potur (2014: 34) ve Tüzel in (2012: 2) çalışmalarından hareketle okuryazarlık türlerini dört başlık altında toplamak mümkündür. Bunlar; 1) Alfabeye dayalı okuryazarlık, 2) İşlevsel okuryazarlık, 3) Eleştirel okuryazarlık, 4) Yeni okuryazarlıklardır Alfabeye Dayalı Okuryazarlık McLuhan (2004: 50) Gutenberg Galaksisi: Tipografik İnsanın Oluşumu isimli kitabında bu tür okuryazarlık için fonetik okuryazarlık ifadesini kullanmıştır. Bu yaklaşıma göre alfabe temelinde bir kod yazma ve çözme becerisi alfabeye dayalı okuryazarlık olarak nitelendirilmiştir. Altun (2005: 3) okuryazarlığın bu türünü en temel anlamdaki okuryazarlık olarak nitelendirmiştir. Ayrıca bireylerin bu tür okuryazarlıkta 4

22 alfabeyi öğrendikten sonra herhangi bir metni okuyabilir ve istediklerini yazabilir hale geldikleri için okuryazar olduklarını ifade etmektedir İşlevsel Okuryazarlık İşlevsel okuryazarlık; alfabeye dayalı okuryazarlığa sosyal çevrenin de dâhil edilerek anlamının genişletildiği bir okuryazarlık türüdür. Yazılı her tür materyali seslendirebilme, bu materyallerdeki sözcükleri ve cümleleri kullanabilme, harf ve noktalama işaretlerini de metnin yapısına uygun olarak etkin bir şekilde kullanarak kendini ifade edebilme becerisi olarak tanımlanmaktadır (Altun, 2005: 3). Bu tanım işlevsel okuryazarlığın; kişinin performansına ve kendini yetiştirmesine bağlı olarak okuma, yazma ve aritmetikle ilgili becerilerini günlük hayatında etkin olarak kullanabilmesini ifade eden geniş bir kavram olduğunu göstermektedir (Özenç & Aşıcı, 2012: ). Bu tanımlardan hareketle okuryazarlık ile işlevsel okuryazarlığın arasındaki fark şu örnekle açıklanabilir: Belli talimatları içeren yazılı bir metni okuyan bireyin ona uygun şekilde davranarak talimatları yerine getirmesi işlevsel okuryazarlık kapsamındadır. Kişi burada gerekli basamakları izleyemiyor ise bu kişinin okuryazar olmadığını değil, işlevsel okuryazar olmadığını göstermektedir Eleştirel Okuryazarlık Eleştirel okuryazarlığın temelini Paulo Freire nin 1960 ve 1970 lerde ortaya attığı görüşleri oluşturmaktadır (Tüzel, 2012: 5). Eleştirel okuryazarlık bir metinde anlatılanları pasif bir şekilde izleyerek katı bir mutlaklıkla anlamaktan çok; kişileri harekete geçiren ve eleştirel bir şekilde onlara bir misyon kazandıran süreç olarak tanımlanmaktadır (Freire & Macedo, 1998: 73). Bu noktada eleştirel okuryazarlığın, okuryazarlığın sadece okuma ve yazma ile ilgili olmadığı; yaşam biçimleriyle bütünleşmiş bir süreç olduğu (Gee, 1996: ) düşüncesiyle birleştiği söylenebilir. Eleştirel okuryazarlık daha basit bir ifadeyle bireylerin okudukları bir metnin içeriğini akıl süzgecinden geçirerek, buradaki bilgileri hayatlarında uygulamaya yönelik kullandıkları bir okuryazarlık türü şeklinde ifade edilebilir. Bu noktada eleştirel okuryazarlığın işlevsel okuryazarlıktan farkı; kişinin okuduğunu eleştirel bir bakış 5

23 açısıyla değerlendirmesi, gerektiği halde yeniden ve farklı kaynaklardan araştırması ve bunların sonucunda eyleme dökmesi şeklinde ifade edilebilir Yeni Okuryazarlıklar Yeni okuryazarlıklar yaklaşımı genel itibariyle okuryazarlığa ilişkin algının gelişmesi ve çağdaş bir bakış açısı kazanmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda okuryazarlığın ele alınması daha önce bahsedilen üç yaklaşımın dışında kaldığı için ve geçmişe oranla daha güncel bir yaklaşım olduğu için yeni sıfatı kullanılmaya başlanmıştır (Tüzel, 2012: 6-7). Günümüz iletişim yapısı, görsel imgeler, sesler ve yazılı dilin etkileşimi ile birlikte çeşitli formların birleşiminden oluşmaktadır (Buckingham, 2003: 4). Bu durum ise artık okuryazarlığın yalnızca yazılı-basılı ve durağan değil aynı zamanda görsel, işitsel, etkileşimli; kısaca dinamik bir hale büründüğünü ve bunların bir arada yorumlanması ve üretilmesi gerektiğini göstermektedir (Malmelin, 2010: 131). Bu yaklaşıma günümüz bilişim teknolojisinin temel oluşturduğu ifade edilebilmektedir; çünkü Coiro ve diğerlerinin (2010: 5) belirttiği üzere teknolojik gelişmelerle beraber web tabanlı birçok uygulama (bloglar, vikiler, Facebook, YouTube vb.) hayatın bir parçası haline gelmiş ve bu yeni okuryazarlık anlayışını şekillendirmiştir. 21.yy. Okuryazarlık Zirvesi nin sonuç bildirgesinde yeni okuryazarlık yaklaşımının ilkeleri; çok boyutluluk, kendine özgü bir dilbilgisi öğrenimi, etkileşime açık iletişim ortamı, öğrenme biçimleri üzerinde etkililik, sosyal medya kullanımında duygusal tepkinin gerekliliği, yorum becerisi ve yaratıcılık şeklinde ifade edilmiştir (The New Media Concertium 2005: 2-3). Okuryazarlık kavramına ilişkin bu tanımlar ışığında harfleri yan yana getirerek okumak ve yazmak eylemi olarak görülen okuryazarlığın gelişen ve değişen dünya ile kapsamının bu dar kullanımdan sıyrıldığı, genişleyen kullanım ile ortaya belli alanlara özgü yeni okuryazarlık türlerinin çıktığı yorumları yapılabilir. Ayrıca okuryazarlığın bireyleri daha aktif, yaratıcı ve eleştirel olmaya iten bir kimliğe büründüğü ifade edilebilir. Bu yapısı ile insan hayatı üzerinde önemli etkiye sahip olmasının yanı sıra bireylerin yaşamlarını daha anlamlı hale getirmede de önemli bir rolü olduğu söylenebilir. 6

24 Yeni okuryazarlık türlerinden biri olan sağlık okuryazarlığı ilerleyen başlıklar altında derinlemesine ele alınacaktır Sağlık Okuryazarlığı: Kavramsal Yaklaşım Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organisation-WHO) tarafından yapılmış ve en yaygın sağlık tanımı yalnızca hastalık ve sakatlığın olmaması değil; bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik hali şeklindedir (1948 DSÖ Tüzüğü) yılında Alma Ata Bildirgesi ile Temel Sağlık Hizmetlerinin tanımlanması ve çerçevesinin çizilmesi, 1974 yılındaki La Londe Raporu ve 1. Uluslararası Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesi Konferansı nda kabul edilen Ottawa Sözleşmesi (1986 yılında) çağdaş sağlık anlayışı için büyük bir değişimin zeminini hazırlamışlardır (Tözün & Sözmen, 2014: 48). Bu bağlamda meydana gelen sosyal değişimler, teknolojik ilerlemeler ve iletişim teknolojisindeki gelişmeler, bireylerin sağlıklı yaşama bakış açılarını büyük oranda etkilemiştir. Bu değişime hastalık yapıları, hastalıklardan korunma ve tedavi yolları da dâhil edilebilir. Bireylerin hastalandıklarında ihtiyaçlarını karşılayacak sağlık bilgilerine ulaşmaları, anlamaları ve bu bilgiler doğrultusunda kararlar alabilmeleri ve hareket etmeleri önem kazanmıştır. Bu alanda yapılan çalışmalar neticesinde ise sağlık okuryazarlığı kavramı ortaya çıkmıştır (Çopurlar & Kartal, 2006: 43). Sağlık okuryazarlığı kavramı ilk defa Scott Kittredge Simonds tarafından 1974 yılında Health Education as a Social Policy başlıklı makalede kullanılmıştır (Ratzan, 2001: 210). Kavram, 1990 lı yıllarda yeniden tanımlanmaya ve tartışılmaya başlanmış; 2000 li yıllarda konuya ilişkin araştırma ve uygulamalar artmaya başlamıştır (Sezgin, 2013: 77). Bu noktada kavramın köklü bir geçmişi olmadığı ancak alan yazında ilgi çeken bir konu olduğu yorumu yapılabilir. Genel bir alan yazın taramasının ardından sağlık okuryazarlığının farklı tanımlarına rastlanmıştır. Dünya Sağlık Örgütü (2013: 4) kavramla ilgili olarak sağlık okuryazarlığı genel okuryazarlık ile ilişkili olup insanların yaşamları boyunca sağlık hizmetleri ile ilgili konularda kanaat geliştirmek ve karar verebilmek, sağlıklarını korumak, sürdürmek ve geliştirmek, yaşam kalitesini yükseltmek için sağlık ile ilgili bilgi kaynaklarına ulaşabilme, sağlık ile ilgili bilgileri ve mesajları doğru olarak algılama ve anlama konularındaki istekleri ve kapasiteleridir şeklinde bir ifade kullanmaktadır. 7

25 Amerikan Tıp Kurumu (AMA-The American Medical Association) (1999: 553) tarafından sağlık okuryazarlığı reçeteler ve randevu kâğıtları gibi sağlığa ilişkin önemli materyalleri okuyup anlayabilme becerisi olarak tanımlanmıştır. Parvanta ve diğerleri (2011: 120) sağlık okuryazarlığını sağlıkla ilgili bilgileri anlama ve kullanma yeteneği olarak tanımlamaktadır. Nutbeam e (2000: 264) göre ise sağlık okuryazarlığı, yazılı metinleri okumak ve randevu almak gibi sağlıkla ilgili becerilerden daha geniş anlama sahip bir kavramdır. Sağlık okuryazarlığı ile ilgili birçok yazar kavramın hem birey hem de toplum için sağlıklı olmayı sürdürme ve bu duruma katkıda bulunmayı sağlayan yollarla; enformasyona erişim, anlama ve kullanma yeteneği ile motivasyonunu belirleyen bilişsel ve sosyal beceriler olarak geliştirilmiş bir olgu olduğunu ifade etmektedir (Çınarlı, 2008: 123; Nutbeam, 2000: 263; Bernhardt & Cameron, 2003: 583; Schiavo, 2007: 282). Özetle sağlık okuryazarlığı; bireylerin, kendileri ve toplum sağlığı ile ilgili karar ve davranışlarını yönlendirecek, temel sağlık bilgi ve hizmetleri konusunda bilgi birikimleri, bu bilgilere erişimleri, erişilen bilgiyi anlamaları, değerlendirmeleri, kullanmaları ve nesilden nesile aktarmalarıdır (Sezgin, 2011: 141). Sağlık okuryazarlığı akademik yazında yeni bir kavram olmakla birlikte kavrama olan ilginin günden güne artmaya devam ettiği görülmektedir. Genel olarak tanımlar incelendiğinde üzerinde hemfikir olunmuş bir sağlık okuryazarlığı tanımı görülmemektedir. Ancak tanımların ortak noktasının sağlık bilgilerini anlama ve uygulama olduğu söylenebilir. Bu başlık altında sağlık okuryazarlığına kavramsal açıdan yaklaşılmış ve çeşitli kurum ve yazarlarca yapılan tanımlar sunulmuştur. Sonraki başlık altında ise kavramı açıklamak için oluşturulan modeller ele alınacaktır Sağlık Okuryazarlığı Kavramsal Modelleri Sağlık okuryazarlığı, birey ve toplum sağlığını iyileştirmek amacıyla harekete geçmek için bilgi, beceri ve güven düzeyine ulaşılması anlamına gelmektedir. Bu bakımdan sağlık okuryazarlığı, sağlık enformasyonlarını okuyabilme ve söylenenleri yapabilmekten çok daha fazlasıdır. Bireyin okuryazarlık seviyesinin düşük olması onun kişisel, sosyal ve kültürel gelişimini sınırlandırmakta dolayısıyla sağlık okuryazarlığına engel olarak sağlığı üzerinde olumsuz bir etkiye sahip olmaktadır (Nutbeam, 1998: 10). 8

26 Sağlık okuryazarlığı özellikle son yıllarda çokça ilgi çeken bir konu olduğu için farklı yazarlarca konuya ilişkin kavramsal modeller geliştirilmiştir. Bu başlık altında bu kavramsal modellere yer verilmiştir Sağlık Okuryazarlığı Çerçevesi ve Sağlık Eylemleri Modeli Von Wagner ve arkadaşları (2009: 863) tarafından geliştirilen ve daha sonra Shone ve arkadaşları tarafından (2009: 375) değiştirilip uyarlanan sağlık okuryazarlığı ve sağlık eyleminin kavramsal yapısı bu modelle incelenmiştir. Şekil 1. Sağlık Okuryazarlığı Çerçevesi ve Sağlık Eylemleri Modeli (Kaynak: Von Wagner vd., 2009: 863; Shone vd., 2009: 375). 9

27 Modelde (Şekil 1.) genel olarak sağlık eylemleri; 1) Sağlık sistemine erişim ve kullanımı 2) Sağlık bakım sunucuları ile etkileşim ve 3) Sağlığın ve sağlık sorunlarının yönetimi olmak üzere üç alt başlıkta ele alınmaktadır. Bu eylemlere ulaşmada yapısal, sosyal ve bilişsel faktörlerin hazırlayıcı faktörler olduğu ifade edilmiştir. Bununla birlikte yaş ve bilişsel yeterlilik gibi bireysel faktörlerin ve aynı zamanda sağlık güvencesi, iş ve deneyimler gibi dış faktörlerin fonksiyonel beceri olarak nitelendirilebilen okuryazarlığı ve sağlık okuryazarlığını etkilediği belirtilmiştir. Ayrıca modelde sağlık okuryazarlığının sağlık bilgisi, inançlar ve beklentilerle doğrudan ilişkili olduğu görülmektedir. Sağlık bilgisi, inanç ve beklentiler, hastalık konusunda bilgi ve anlamayı etkilemektedir. Bu evrenin birey için motivasyon evresi olduğu ileri sürülmüş; bilgi ve anlama düzeyi ile beklenti ve inançları bireyi sağlık eylemine yönlendiren faktörler olarak değerlendirilmiştir. Motivasyon evresi bilginin ulaşılabilirliğini içeren sistem faktörlerinden etkilenebilmektedir. Bilginin ulaşılabilirliği, tedavi süreçlerini aynı zamanda eylem evresinde planlama, organizasyon ve girişimleri etkileyebilmektedir. Temelde sağlık okuryazarlığı, hastalık ve süreçlerle ilgili bilginin sağlanmasını, kişinin sistemlere erişimini ve kullanımını, sağlık çalışanları ile etkileşimini ve hastalık yönetimi konusunda arzulanan çıktıların elde edilmesini kolaylaştırmaya yöneliktir (Von Wagner vd. 2009: 863; Shone, 2009: 375) Sağlık Okuryazarlığı Etkileşim Alanları Modeli Konu ile ilgili bir başka model ise Bohlman ve arkadaşları (2004: 5) tarafından geliştirilmiştir. Model sağlık okuryazarlığının etkileşim alanlarını göstermektedir. Sağlık okuryazarlığının kavramsal çerçevesinin daha iyi anlaşılabilmesi adına bu modelin önemli olduğu söylenebilir. 10

28 Şekil 2. Sağlık Okuryazarlığı Etkileşim Alanları Modeli (Kaynak: Bohlman vd., 2004: 5-6). Sağlık okuryazarlığı çeşitli sosyo-kültürel ve kişisel faktörü içermektedir. Aynı zamanda kültürel ve kavramsal bilgi, dinleme, konuşma, aritmetik, yazma ve okuma becerilerini de kapsamaktadır. Modelde görüldüğü üzere sağlık okuryazarlığı çeşitli faktörlerle ilişki içerisindedir. Bireylerin içinde bulunduğu toplum, aktarılan kültür, aldıkları eğitim ve parçası oldukları sağlık sistemi sağlık okuryazarlığını olumlu veya olumsuz olarak etkilemektedir. Sağlık okuryazarlığının şekillenmesinde rol oynayan bu faktörler bireylerin sağlık sonuçlarını da etkilemektedir. Ayrıca bu faktörler hem bireysel hem de toplumsal düzeyde maddi anlamda da bir etkiye sahiptir. Sonuç olarak sağlık okuryazarlığı; kişisel yeteneklerden, sağlık hizmeti alınan ortamlardan, eğitim sisteminden, beraber yaşanılan kişilerden, toplumdan ve hakim kültürlerden etkilenerek şekillenmektedir (Bohlman vd., 2004: 5-6; Kanj & Mitic, 2009: 29). Ratzan (2001: 210) a göre de sağlık sistemi, eğitim sistemi, kitle iletişimi ile sağlık okuryazarlığı arasında önemli bir bağ vardır ve sağlık okuryazarlığı toplumun her kesimini ilgilendiren bir gereksinimdir. 11

29 Sağlık Okuryazarlığının Kavramsal Süreç Modeli Şekil 3. Sağlık Okuryazarlığının Kavramsal Süreç Modeli (Kaynak: Nutbeam, D., 2008: ). Nutbeam (2008: ) modelinde bireyin mevcut kapasitesinin, sağlıkla ilgili bilgileri, iletişimi ve eğitimiyle ilişkili olduğunu ifade etmektedir. İletişim yeteneği ve eğitim durumu bireylerin, becerilerinin gelişimi ve öz yönetimi üzerinde etkili olacağı gösterilmektedir. Bu bireylerin sağlık için sosyal organizasyonlara katılımları ve değişen sosyal normlara adaptasyonlarının da farklı olacağı ifade edilmektedir. Bunların sonucu olarak bireyin gelişmiş bilgi ve yeteneğe sahip, gelişmiş bir sağlık okuryazarlık düzeyinde olacağı ön görülmektedir. Model sağlık okuryazarlığı düzeyinin gelişmesiyle birlikte bireylerin sağlıkla ilgili davranışlarının değişeceğini belirtmektedir. Gelişmiş sağlık 12

30 okuryazarlığına sahip bireyin ise sağlık çıktılarında ve sağlığıyla ilgili seçimlerinde bir farklılık gözleneceği ileri sürülmektedir Entegre Sağlık Okuryazarlığı Modeli Sørensen ve arkadaşları (2012: 9) tarafından geliştirilmiştir. Şekil 4. Entegre Sağlık Okuryazarlığı Modeli (Kaynak: Sørensen vd.,2012: 9). Model, sağlık okuryazarlığının ana boyutlarını orta noktada göstermektedir. Bu modele göre sağlık okuryazarlığının ana boyutları bilgi, yeterlilik ve motivasyondur. Sağlık okuryazarlığını etkileyen faktörleri ise bu ana boyutların hemen dışında göstermektedir. Bu faktörler bireyleri sağlık okuryazarlığı aracılığıyla sağlık çıktılarına 13

31 götürmektedir. Modelin özü, sağlıkla ilgili bilgilere erişme, anlama, değerlendirme ve uygulama süreçleriyle ilgili yetkinlikleri göstermektedir. Bu modelde erişim, sağlıkla ilgili bilgi arama, bulma ve elde etme becerilerini ifade etmektedir. Anlama, erişilen sağlık bilgisini kavrama becerisini ifade etmektedir. Değerlendirme, erişilen sağlık bilgisini yorumlama, filtreleme, yargılama ve değerlendirme becerisini tanımlamaktadır. Son olarak başvuru ise sağlığın korunması ve geliştirilmesi için bir karar vermek üzere bu bilgilerle etkileşim kurma ve kullanma kabiliyetini ifade etmektedir (Sørensen vd., 2012: 9-11). Sağlıkla ilgili bilgilere erişme, anlama, değerlendirme ve uygulama süreçleriyle birlikte sağlığı korumak, hastalıkları önlemek ve sağlığı geliştirmek mümkün olacaktır Bireysel Kapasite, Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Sonuçları İlişki Modeli Şekil 5. Bireysel Kapasite, Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Sonuçları İlişki Modeli (Kaynak: Baker, 2006: 879). 14

32 Model Baker (2006) tarafından geliştirilmiştir. Modelde sağlık okuryazarlığı, kişinin yeni bir bilgiyi edinmesine ve kullanmasına olanak veren bireysel kapasiteler bütünü olarak değerlendirilmektedir. Bireysel kapasite, okuma akıcılığı (düzyazı, sayısal, doküman) ile ön bilgiler (sözcük dağarcığı ve sağlık ve sağlık hizmetine ilişkin bilgiler) olmak üzere iki boyutta ele alınmaktadır (Baker, 2006: ). Baker (2006: ) kavramsal bilgiyi, sağlık okuryazarlığını teşvik eden ancak tek başına oluşturmayan bir kaynak olarak değerlendirmektedir. Model ikinci ana alanda sağlığa ilişkin basılı kaynak okuryazarlığı ve sağlığa ilişkin sözlü okuryazarlık olarak iki kısma ayrılarak okuma ve iletişim kurma becerilerini vurgulamıştır. Sağlığa ilişkin basılı kaynak okuryazarlığı ve sözlü okuryazarlık, kişinin karşılaştığı yazılı/sözlü mesajların zorluğuna ve karmaşıklığına bağlıdır. Dolayısıyla sağlık okuryazarlığı, hem bireyin hem de sağlık hizmeti sisteminin özellikleri tarafından etkilenmektedir. Son olarak modelde yeni bilgiler öğrenme, kabullenme ve davranış kazanma için bir ara bulucu faktör olarak sağlık okuryazarlığı; kültür, eski alışkanlıklar, normlar gibi değişimin önünde engel olabilecek faktörlerden de etkilenebilmektedir. Ancak bu etkileri öğrenme ile aşabilmeleri durumunda bireylerin sağlık okuryazarlığı aracılığıyla yeni bilgiler elde etme, daha pozitif tutumlar edinme, daha fazla öz yeterliliğe, olumlu sağlık davranışlarına ve daha iyi sağlık sonuçlara sahip olabileceği ifade edilmektedir (Baker, 2006: ). Sağlık okuryazarlığına yönelik yapılan tanımlar ve anlatılan modellerin yanı sıra sağlık okuryazarlığına ilişkin kavramlara da değinmek yerinde olacaktır. Sonraki başlık altında bu kavramlar üzerinde durulmuştur Sağlık Okuryazarlığına İlişkin Bazı Kavramlar Sağlık okuryazarlığı yalnız bireysel düzeyde değil toplumsal düzeyde de önemli bir kavramdır. Nutbeam (2000: 264) sağlık okuryazarlığının hem kişisel hem de sosyal boyutta önemli olduğunu belirtmekte; sosyal, ekonomik ve çevresel etkilerine dikkat çekmektedir. Bu noktada kavramın etki alanının genişlediği ve birden fazla kavram ile ilişki içerisinde olduğu ifade edilebilir. Genel olarak sağlık okuryazarlığının sağlık eğitimi, sağlık iletişimi, sağlık davranışı ve sağlığın geliştirilmesi gibi benzer kavramlarla yakın ilişki içerisinde olduğu söylenebilir. Sağlık okuryazarlığının bu kavramlarla olan ilişkisi alt başlıklar halinde açıklanmıştır. 15

33 Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Eğitimi DSÖ Avrupa Bölge Ofisi tarafından Nutbeam (1998) editörlüğünde Health Promotion Glossary başlıklı yayınında sağlık eğitiminin, öğrenmeye yönelik bilinçli olarak yapılandırılmış fırsatlardan oluştuğu ifade edilmektedir. Ayrıca sağlık eğitiminin, bilginin arttırılması ile birey ve toplum sağlığına yardımcı yaşam becerilerinin geliştirilmesi gibi sağlık okuryazarlığını iyileştirmek amacıyla tasarlanmış bir iletişim şeklini içerdiği belirtilmektedir (Nutbeam, 1998: 4). Bu noktada kişilerin aldıkları eğitim sayesinde okuryazar hale gelmeleri ile sağlık eğitimi sayesinde sağlık okuryazarlık düzeyleri arasında açık bir ilişki olduğu söylenebilir. DSÖ, sağlık eğitiminin yalnızca bilginin paylaşımı ile değil aynı zamanda sağlığı iyileştirmek için gerekli motivasyon, beceri ve güvenin teşvik edilmesi ile de ilgili olduğu ve sağlığı etkileyen temel sosyal, ekonomik ve çevre koşullarına ve sağlık hizmetleri sisteminin kullanımına ilişkin bilginin paylaşılmasını da içerdiğini belirtmektedir (Nutbeam, 1998: 4) Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık İletişimi Sağlık iletişimi, geçtiğimiz son otuz yıl içerisinde sağlık hizmetlerinin sunumu ve sağlığın teşviki için bireyler tarafından doğrudan ya da aracılı bir şekilde gerçekleştirilen ve oldukça önemli roller üstlenen disiplinler arası bir alan olarak değerlendirilmektedir (Kreps vd., 2007: 34). Sağlık iletişimi kavram olarak sağlığı geliştirmek, bireysel ve toplumsal olarak alınan sağlık kararları hakkında insanları bilgilendirmek ve etkilemek için çeşitli iletişim stratejilerinin kullanımı olarak tanımlanmaktadır (Schiavo, 2007: 5). Kavram bu yönüyle sağlık okuryazarlığına ilişkin değerlendirilmektedir. Sağlık okuryazarlığı ile kişilerin karşılaştıkları sağlık bilgilerini anlama, yorumlama ve eyleme dökme süreçlerinden geçtikleri bilinmektedir. Sağlık iletişiminin ise bu sürece kişileri çeşitli yollarla bilgilendirme ve onları yönlendirme noktasında müdahil olduğu yorumu yapılabilir. Plimpton & Rooth (1994: 86) insanların çeşitli sağlık davranışlarını hayatlarına uygulayabilmeleri için gerekli sağlık bilgilerini yeterince almaları gerektiğini ifade ederek; sağlık iletişiminin önemine dikkat çekmektedirler. Ishikawa & Kiuchi (2010: 2) ise sağlık iletişiminin önemini sağlık sorunlarıyla ilgili verilen bilgilerin anlaşılması ve 16

34 uygulanması gibi becerilerin geliştirilmesi için gerekli olan sağlık davranışları ve bu davranışların sonuçları üzerinde rol oynayan anahtar bir kavram şeklinde ifade etmektedirler Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Davranışı Sağlık davranışı; sağlığı teşvik etmek, korumak veya sürdürmek amacıyla birey tarafından gerçekleştirilen herhangi bir faaliyet şeklinde tanımlanmaktadır (Nutbeam, 1998: 7). Birey tarafından gerçekleştirilen çoğu davranış veya faaliyetin sağlık durumu üzerinde bir etkisi olduğu söylenebilir. Kişilerin aldıkları sağlık enformasyonları sonucunda eyleme geçirdikleri her davranış sağlık okuryazarlık seviyesi bağlamında bireyin uygun sağlık davranışını sergileyip sağlığını koruyabileceği anlamına gelebilir. Nitekim sağlık okuryazarlık düzeyinin, sağlık davranışları üzerinde etkili olduğu sonucuna ulaşan araştırmalar yapılmıştır. Berens ve arkadaşları tarafından (2016: 3) Almanya da yapılan bir araştırmaya göre sağlık okuryazarlığı düşük bireylerin sağlık kurumlarına daha fazla başvuruda bulunduğu sonucuna ulaşılmıştır. İngiltere de yapılan başka bir araştırmaya göre sağlık okuryazarlık düzeyinin kanser tarama programlarına katılımda etkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Kobayashi, 2014: 104). Portekiz de yapılan bir araştırmada sağlık okuryazarlığı düzeyinin hasta ve hekim iletişiminde önemli bir etken olduğu sonucuna ulaşılmıştır (Veiga & Serrão, 2016: 23). İngiltere de yapılan diğer çalışmalarda ise sağlık okuryazarlığı düzeyi ile beslenme alışkanlığı arasındaki ilişkiye dikkat çekilmekte ve sağlık okuryazarlığı düzeyi yüksek olan bireylerin sağlıklarına daha fazla dikkat ettiği ifade edilmektedir (Von Wagner: 2007: 1087; Kim & Son, 2017: 89). Sağlık okuryazarlığı ile sağlık davranışı arasındaki ilişkiyi örneklendiren diğer araştırmalara Yetersiz Sağlık Okuryazarlığı ve Sonuçları başlığı altında yer verilmiştir Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlığın Geliştirilmesi Sağlığın geliştirilmesi kavramı ilk kez DSÖ tarafından Alma Ata da düzenlenen Birincil Sağlık Bakımı konulu uluslararası konferansta ele alınmıştır. Daha sonra 1986 da Kanada/Ottowa da 1. Uluslararası Sağlığın Geliştirilmesi konferansı düzenlenmiştir (Orgun, 2014: 48). Konferansta sağlığın geliştirilmesi; insanların kendi sağlıkları üzerindeki kontrollerini arttırmalarını ve sağlıklarını geliştirmelerini sağlama süreci şeklinde tanımlanmıştır (DSÖ, 1986). 17

35 Sağlığın teşviki ve geliştirilmesi genel anlamda kapsamlı bir sosyokültürel ve politik süreci temsil etmektedir. Sağlığın geliştirilmesi sadece bireylerin beceri ve kapasitesini arttırmaya yönelik eylemleri değil, aynı zamanda sosyal, çevresel ve ekonomik koşulları da değiştirerek bu faktörlerin toplumsal ve bireysel sağlığı olumlu etkilemesine yönelik eylemleri de içermektedir (Imanian vd., 2017: 117). Sağlığın geliştirilmesi aynı zamanda bireylerin, sağlığın belirleyicileri üzerindeki kontrollerini arttırarak kendi sağlıklarını koruma ve/veya geliştirme sürecidir (Nutbeam, 1998: 1). Sağlık okuryazarlığı son yıllarda farklı araştırmalara konu olmakta ve beraberinde de birçok çıktıyı getirmektedir. Sağlık bilimlerindeki ilerlemelerin insan sağlığı açısından önemli rol oynamasına karşılık sağlık okuryazarlığı açısından tek başına yeterli bir araç olarak görülmediği söylenebilir. Çünkü bireylerin bu ilerlemelerle beraber kendi yaşam biçimlerini de değiştirmeleri gerekmektedir (Gökkoca, 2001: 371). Genel olarak bakıldığında sağlık okuryazarlığı ile sağlığın geliştirilmesi arasında yakın bir ilişki görülmektedir. Sağlık okuryazarlığının, sağlığın geliştirilmesi üzerine hem bireysel hem de toplumsal açılardan etkiye sahip olduğu ifade edilebilir Sağlık Okuryazarlığının Önemi Sağlık okuryazarlığı, bireylerin sağlık enformasyonlarına kolay bir şekilde ulaşmalarını sağlamak ve bu enformasyonları etkili biçimde kullanma kapasitelerini geliştirmek amacıyla, bireyi güçlendirmek adına büyük önem taşımaktadır (Nutbeam, 2000: 264). Sağlık okuryazarlığı, sağlık hizmeti alımı sırasında belli girişimleri yapma yeterliliğidir. Bu durumda hem bireyin hem de sağlık hizmeti sisteminin özelliklerinin göz önüne alınması gerekir. Sağlık okuryazarlığı içerisinde sigorta kapsamında hangi hizmetlerin alınabileceğinden, hastanelerdeki muayene ve test için başvuru işlemleri, sağlık personeli ile kurulacak iletişim, eczaneden ilaç alınması ve ilaçların kullanılmasına kadar pek çok işlev bulunmaktadır (Aslantekin & Yumrutaş, 2014: ). Sağlık okuryazarlığı, bireyin kendi sağlığı ile ilgili kararları doğru bir şekilde alabilmesi için sağlık mesajlarını doğru anlamasını gerekli kılmaktadır. Yetersiz ve sınırlı sağlık okuryazarlık düzeyi olan bireylerin, yeterli sağlık okuryazarlığı düzeyine sahip bireylerle kıyaslandığında, gereksiz hastane masraflarının arttığı, hastane yatış sürelerinin uzadığı, gereksiz tetkik yaptırma oranlarının daha yüksek olduğu bilinmektedir. Ayrıca, 18

36 bu bireylerin gereksiz acil servis kullanımlarının da arttığı görülmektedir. Tüm bu nedenler, gereksiz işgücü kayıplarına ve bununla birlikte artmış sağlık harcamalarına neden olmaktadır (Baker vd., 1998: ). Sağlık okuryazarlık seviyesi bireylerin sağlıklarıyla ilgili alacağı kararları etkileyebileceğinden bireysel anlamda önemi bu noktada ortaya çıkmaktadır. Ayrıca bu durumla ilgili şu yorumlar yapılabilir. Bireylerin sağlık hizmeti alım sürecinde sağlık personeliyle iletişiminin başarılı olması ve tedavi durumunda neler yapılması gerekliliğinin bilinmesi doğru bir hizmet akışının sürdürülebilmesine imkân sağlayacaktır. Bu durum gereksiz işlemlerin ve harcamaların önüne geçebilecektir. Ayrıca bireylerde sağlık okuryazarlığının yüksek seviyede olması, araştırılan kaynakların güvenilirliğinin sorgulanması noktasında da önemlidir. Güvenilir bilgilere ulaşan bireyler sağlık durumlarıyla alakalı yerinde kararlar alabileceklerdir. Yılmaz (2014: 96) her hastanın tıbben geçmişte yaşadığı tecrübelerin ve kişinin bireysel özelliklerinin hastalık durumlarında etkili olduğunu, kişinin hekimle iletişim halinde olması, teşhis ve tedavi aşamasında hekimle uyum içerisinde hareket etmesi, kendi sorumluluğunun farkında olması ve hekimle paylaşım içerisinde bulunması gerektiğini ifade etmiştir. Ayrıca sağlıkla ilgili enformasyonu anlama ve kullanma yeteneklerinde sağlık okuryazarlığı düzeyinin önemini vurgulamıştır. Kanj & Mitic (2009: 4-5) sağlık okuryazarlığının toplum sağlığı açısından önemini belirleyen altı genel temayı şu şekilde tanımlamışlardır: I. Etkilediği insan sayısı: Yetersiz okuryazarlık becerilerinin gelişmekte olan ülkelerde olduğu kadar gelişmiş ülkelerde de yaygındır (Kanj & Mitic, 2009: 4-5; Klassen, 2008: 20; Kutner vd., 2006: 10; Eyüpoğlu & Schulz, 2016: 4; Kondilis vd., 2006: 113). Kadınların büyük çoğunluğunun ise temel okuryazarlık becerilerinden yoksun olduğu belirlenmiştir (Kanj & Mitic, 2009: 4-5; Lee, 2013: 1). Bu durumun kadınların hasta haklarını ne derece bildikleri ve bu haklarını ne derece kullandıkları noktasında bir soru işareti oluşturmaktadır. II. Olumsuz sağlık sonuçları: Yetersiz sağlık okuryazarlığı ile yüksek mortalite oranları arasında bir ilişkinin var olduğu ileri sürülmektedir (Kanj & Mitic, 2009: 4-5; Baker vd., 2007b: 1503). 19

37 III. Kronik hastalık oranlarında artış: Kronik hastalıkların öz yönetiminde sağlık okuryazarlığı önemli rol oynamaktadır (Loke vd., 2012: 4; Kanj & Mitic, 2009: 4-5; Shaw vd. 2009: 465). IV. Sağlık bakım maliyetleri: Sınırlı sağlık okuryazarlığı toplam sağlık bakımına ek maliyet getirmektedir (Kanj & Mitic, 2009: 4-5; Baker vd., 1998: ; Eichler vd., 2009: 313). V. Sağlık bilgisi talepleri: Hedef kitlenin okuma becerileri ile sağlıkla ilgili materyalleri okuma düzeyi arasında bir uyumsuzluk vardır. Teknik terimlerin ve mesleki dilin kullanımı sağlıkla ilişkili kaynakların kullanımını gereksiz yere zorlaştırmaktadır (Kanj & Mitic, 2009: 4-5). VI. Eşitlikçilik: Düşük sağlık okuryazarlığı düzeyi, bireyin kendi sağlığını etkili bir biçimde yönetememesi, sağlık hizmetlerine ulaşamaması, sağlık bilgisini anlayamaması ve bu nedenle doğru sağlık kararlarını alamamasını ifade etmektedir. Sağlık okuryazarlığının geliştirilmesi sağlıkta eşitsizliklerin azaltılmasında önemli bir araç olarak görülmektedir (Volandes & Paasche- Orlow, 2007: 5; Kanj & Mitic, 2009: 4-5). Sağlık sistemi, eğitim sistemi, kitle iletişimi ile sağlık okuryazarlığı arasında güçlü bir bağ vardır ve sağlık okuryazarlığı toplumun her kesimini ilgilendiren bir gereksinimdir (Ratzan, 2001: 210). Nutbeam (2000: ), sağlık okuryazarlığının hem kişisel hem de sosyal yararları olabileceğini belirtmekte; sağlığa ilişkin bilgilerle bireylerin yaşam tarzı ve sağlık hizmetlerini kullanma biçimlerinin değiştirilmesi amacıyla yönlendirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Ayrıca sağlık okuryazarlığının yalnızca kişisel çıkarlara yönelik bir kaynak olmadığı; sağlığın sosyokültürel, ekonomik ve çevresel etkilerinin de olduğu konusunda farkındalığın arttırılması gerektiğine inanmaktadır Sağlık Okuryazarlığının Sınıflandırılması Sağlık okuryazarlığının, tanımlanmasında olduğu gibi üzerinde hemfikir olunmuş bir boyutlandırılmaya da gidilemediği görülmektedir. Bu konuda çalışan araştırmacılar farklı kriterleri dikkate alarak sağlık okuryazarlığının boyutlarını ortaya koymada farklı sınıflandırmalar önermişlerdir (Sørensen vd., 2012: 4-5). Sağlık alanında planlayıcılar, politika belirleyiciler, karar vericiler, uygulayıcılar ve eğitimciler için toplumun sağlık 20

38 sorunlarının saptanması, plan ve programlarının yapılması amacıyla demografi, epidemiyoloji ve istatistik bilimleri ile diğer sosyal bilim alanlarından da yararlanarak çeşitli ölçütler geliştirilmiştir (Bertan & Akın, 1997: 42). Literatürde sağlık okuryazarlığının yazarlarca farklı biçimlerde sınıflandırıldığı görülmektedir. Bu konuda yapılan sınıflandırmalardan biri Amerikan Tıp Birliği tarafından yapılmıştır. Bu sınıflandırmaya göre sağlık okuryazarlığı; sağlıkla ilgili yazılı okuryazarlık ve sağlıkla ilgili sözel okuryazarlık olmak üzere ikiye ayrılmaktadır (Baker, 2006: 878). Söz konusu sınıflandırmaya daha sonra sayısal okuryazarlık boyutu da eklenmiştir. Yazılı okuryazarlık; sağlıkla ilgili bilgileri rahatlıkla okuma ve yazma, sözel okuryazarlık; sağlıkla konularını dinleme ve konuşma, sayısal okuryazarlık ise sayıları kullanabilme becerilerini içermektedir (Berkman vd., 2011: 9-10). Zarcadoolas ve diğerleri (2005: 197), sağlık okuryazarlığını temel okuryazarlık, bilimsel okuryazarlık, vatandaşlık okuryazarlığı ve kültürel okuryazarlık olarak dört boyutta incelemektedir. Temel okuryazarlık; sağlıkla ilgili bilgileri okuma, yazma, konuşma ve sayıları anlama anlamında kullanılmaktadır. Bilimsel sağlık okuryazarlık; sağlık ile ilgili bilim ve teknolojileri kullanabilme kabiliyetlerini içermektedir. Vatandaşlık okuryazarlığı; ülke bireylerinin sağlıkla ilgili kamusal konuların farkında olması, bu konulardaki eleştirel tartışmalara ve karar verme süreçlerine katılabilmesi anlamına gelmektedir. Kültürel okuryazarlık ise toplumun sağlık ile ilgili inançlarının, geleneklerinin, dünya bakışının ve kimliğinin hem bireyler hem de sağlık hizmetini sunanlar tarafından tanınması, anlaşılması ve kullanılmasıdır. Wright ve arkadaşları (2010: ) ise sağlık okuryazarlığının sözel okuryazarlık; kültürel ve kavramsal bilgi, dinleme ve konuşma, yazınsal okuryazarlık; okuma yazma ve istatistik bilgisi ve sağlık bakımında kullanılan diğer sayısal veri bilgisi gibi matematiki yönleri olduğunu ifade etmektedir. Literatürde sıkça yer verilen sınıflandırma Nutbeam (2000: ) tarafından yapılmıştır. Bu sınıflandırma bireylerin bilişsel ve sosyal beceri gösterdikleri davranış özelliklerine göre sağlık okuryazarlığını, fonksiyonel/temel, interaktif/iletişimsel ve kritik/eleştirel sağlık okuryazarlığı olmak üzere üç düzeyde ele almaktadır. 21

39 Şekil 6. Sağlık Okuryazarlığının Sınıflandırılması (Kaynak: Nutbeam, D., 2000: 263) Fonksiyonel Sağlık Okuryazarlığı Nutbeam (2000: 265) fonksiyonel sağlık okuryazarlığını reçeteleri okuyabilme, randevu kartlarını anlayabilme, tıbba dair etiketler ve bir takım talimatlar içeren yazılar üzerine sağlıkla ilgili malzemeleri kullanabilme becerilerini gösteren düzey olarak belirtmektedir. Bu becerileri yerine getirebilen kişilerin fonksiyonel sağlık okuryazarlıklarının güçlü olduğu söylenebilir. Fonksiyonel sağlık okuryazarlığı bireylerin okuma ve yazmadaki yeterli temel becerilerini günlük durumlarda etkin olarak kullanabilme olarak da tanımlanmaktadır. Bu tanım sağlık okuryazarlığının en genel ifadesi ile örtüşmektedir. Bu düzeyde sağlık okuryazarlığı, sağlık risklerinin ne olduğu ve sağlık hizmetlerinin nasıl kullanılacağı ile ilgili geleneksel sağlık eğitimi sonucunda oluşmaktadır ve genellikle bireysel faydalar sağlamaktadır (Nutbeam, 2000: 265). Bu düzeyde sağlık okuryazarlığına sahip olan bir bireyin egzersiz, beslenme, ilkyardım vs. sağlık hizmetlerini nasıl kullanacağını bilme, sözlü ve yazılı sağlık mesajlarını anlama, ilaç dozunu doğru hesaplayabilme becerilerine sahip olduğu söylenebilir. Fonksiyonel sağlık okuryazarlığının zayıf olması, basılı ve yazılı bilgileri kullanmada eksiklik olarak düşünülmektedir. Bu eksikliğin olması sağlık sisteminde 22

40 sorunlar yaratabilmekte ve hizmetleri etkin bir şekilde kullanımı güçleştirmektedir. Fonksiyonel sağlık okuryazarlığı düşük olan bireylerin hastaneye başvurduğunda hizmet aldığı alanlarda sürekli yardım isteme eğilimi daha yüksek olmaktadır. Aynı zamanda yüksek yatış oranları oluşmaktadır. Bu da ekstra masrafı beraberinde getirmektedir (Carthery-Goulard vd., 2009: 632) İnteraktif Sağlık Okuryazarlığı Fonksiyonel sağlık okuryazarlığının üzerinde interaktif sağlık okuryazarlığı gelmektedir. Nutbeam, (2000: 265) interaktif sağlık okuryazarlığının ileri düzeyde sağlık okuryazarlığını tanımladığını ifade etmektedir. Ayrıca sadece okuma yazmayı değil tüm bilişsel ve sosyal yetenekleri içerdiğini ve ileri düzeyde okuryazarlık gerektirdiğini belirtmektedir. Bu düzey bireylerin sağlıkları için verilen bilgileri anlama, aktivitelere katılma gibi özellikleri içermektedir. İnteraktif sağlık okuryazarlığı fonksiyonel sağlık okuryazarlığı düzeyine göre daha geniş ve karmaşık olan sağlık bilgi kaynaklarına erişimi sağlayabilmek ve bu kaynakların diğer kişiler üzerindeki eğilimlerini değerlendirebilmeyi kapsamaktadır (Rubin vd., 2011: ). Literatürde interaktif teriminin yerine iletişimsel veya etkileşimsel sağlık okuryazarlığı da kullanılmaktadır (Nutbeam 2000: 263). İnteraktif sağlık okuryazarlığı, destekleyici bir ortamda kişisel becerilerin geliştirilmesi üzerine odaklanmaktadır. Bu yaklaşım, özellikle alınan tavsiyelerden hareketle özgüven ve motivasyonun gelişimi ile bilgilerden bağımsız bir şekilde kişisel kapasitenin gelişimi için eğitimin yönlendirilmesini kapsar. Bu eylem biçiminin örnekleri kişisel ve sosyal becerilerini geliştirilmesine ve davranışsal sonuçlarına yönelik birçok çağdaş okul sağlığı eğitim programlarında bulunabilmektedir. Ebeveynlerin hekimlerden bilgilendirme ve açıklama istemeleri şeklinde örneklendirilebilir (Nutbeam, 2000: 265; Betz vd., 2008: 232). Bu düzeyde de fonksiyonel sağlık okuryazarlığında olduğu gibi toplumsal faydadan ziyade kişisel faydanın ön planda olduğu yorumu yapılabilmektedir. 23

41 Eleştirel Sağlık Okuryazarlığı Eleştirel sağlık okuryazarlığı ileri düzeyde bilişsel, sosyal becerilere ve eleştirel düşünebilme kabiliyetine sahip olmayı gerektirmektedir. Böylece kişiler sağlık bilgilerini eleştirel düzeyde değerlendirebilmekte, kapasitelerini geliştirebilmekte, sağlığın sosyal, politik ve ekonomik boyutlarını anlayabilmekte ve yorumlayabilmektedir. Sağlıkla ilgili verilen bilginin eleştirel olarak düşünülüp kararların verilmesinde ileri seviyede bilişsel ve sosyal yetenekleri içeren bu düzeye sağlık sistemini eleştirel olarak analiz etme, kişisel ve sosyal becerileri geliştirme, sağlığı toplumsal ve maddi olarak tanımlama, sağlığın siyasi ve maddi yönlerini anlama gibi beceriler dâhil edilmektedir (Nutbeam, 2000: 265). Ishikawa & Yano tarafından (2008a: 119) yapılan bir çalışma (Şekil 7), sağlık okuryazarlığının sağlık bakım süreçlerine katılımı nasıl etkilediğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmada sağlık okuryazarlığı (fonksiyonel, interaktif, kritik) bireyin sağlık hizmetlerine ulaşma, sağlığı geliştirici bilgileri anlama ve kullanma yeteneğini belirlediği gösterilmektedir. Sağlık okuryazarlık düzeyleri hem bireysel hem de toplumsal düzeyde ele alınmaktadır. Şekil 7. Sağlık Okuryazarlığı ve Sağlık Bakım Süreci (Kaynak: Ishikawa & Yano, 2008a: ). 24