XV.- XVIII. YÜZYILLAR ARASINDA ANADOLU SAHASINDA TÜRKÇE YAZILMIġ TIP VE ECZACILIK SÖZLÜKLERĠ

Transkript

1 XV.- XVIII. YÜZYILLAR ARASINDA ANADOLU SAHASINDA TÜRKÇE YAZILMIġ TIP VE ECZACILIK SÖZLÜKLERĠ Yrd. Doç. Dr. ġaban Doğan Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ÖZET Uzmanlık alanı sözlükleri olarak da isimlendirilen terim sözlükleri, mesleklere dayanan, belli grupların ve kesimlerin dilini yansıtan eserlerdir. Tıp yazmalarında günlük dildeki sözcüklerin birçoğu, birer tıp terimi olarak farklı bir anlamda kullanılabilmektedir. Hem bu özellikleri sebebiyle, hem de geçirdikleri ses ve şekil değişiklikleri sebebiyle günümüz sözlüklerinde bulunamayan alıntı bitki, cevher, hastalık vb. sözcüklerin tamamını anlamlandırıp metinleri anlayabilmek pek de kolay değildir. Bu sebeple tarihî tıp metinlerini gereği gibi anlayabilmek için eski tıp anlayışına vakıf olmak ve dönemin tıp terimlerini bilmek gerekmektedir. Tıp terimlerinin en sağlıklı öğrenileceği eserler de şüphesiz dönemlerinin uzmanlık alanı sözlükleridir. Bu çalışmada Anadolu Türk tıbbının ilk terim sözlükleri olarak nitelendirilebilecek Geredeli İshak Bin Murad ın Edviye-i Müfrede sinin IV. bölümüyle Sabuncuoğlu Şerefeddin in Terceme-i Akrabâdîn inin ıstılah lügatinden başlanarak Anadolu da yazılmış Türkçe tıp/eczacılık terimleri sözlükleri ele alınmış, sözlüklerin tanıtımının ve tanıtılan eserlerin sözlük/sözlükçülük bakımından değerlendirilmesinin yapılmasına çalışılmıştır. Bu çalışmada ele alınan sözlüklerdeki madde başlarının seçimi ve bu seçimde kullanılan ölçütler, madde başı sıralama esasları, madde başı sözcüklerin kategorize edilmesinde benimsenen yollar ve sözlüğün amaca uygunluk bakımından değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Edviye-i Müfrede nin IV. Bölümü hariç tutulursa terim sözlüğü niteliğindeki çalışmaların olmadığı XIV. yüzyıl ile Osmanlı tıbbının Batılılaşma hareketinin en üst seviyeye ulaşarak eski tıp anlayışının terk edildiği XIX. yüzyıl ve sonrasına ait sözlükler çalışma sınırları dışında tutulmuştur. Anahtar Kelimeler: Tıp ve eczacılık, uzmanlık alanı sözlükleri, yy TURKISH MEDICAL AND PHARMACY DICTIONARIES WRITTEN BETWEEN XV-XVIII CENTURIES IN ANATOLIA ABSTRACT Glossary of terms also named as professional dictionaries base on occupations and reflect the language of a specific group or area. In the medical manuscripts, many words can be used in a meaning different from its daily usage. It is not easy to understand the texts and determine the meaning of the borrowed words of plant, ore, and illness which do not exist in the modern dictionaries completely because of their abovementioned property and phonological and morphological change they exposed to. Accordingly, in order to understand the medical texts correctly one should know about the old medical concept and the medical terminology. The best works which can teach these medical terms are surely the professional glossaries of the era. In the study, the Turkish medical/pharmacy dictionaries written in Anatolia are tackled starting from the fourth chapter of Edviye-i Müfrede by Geredeli İshak Bin Murad and Terceme-i Akrabâdîn terms dictionary which can be defined as the first medical dictionaries of Anatolian Turkish. Besides, the dictionaries are introduced and the lexicological properties are tried to be explained. The aims of the study are to evaluate the dictionaries in terms of the order of the main entries, the ways used to classify them, and its suitability for the objective. XIVth century when there weren t any specific terminology dictionaries except for the fourth chapter of Edviye-i Müfrede and XIXth century when old medical concept were left and westernization movements of Ottoman medicine were its peak are not included in the framework of the study. Keywords: medical and pharmacy, Glossary of terms, XV-XVIII centurıes

2 Bir dildeki kelimeleri esas alarak, onların temel anlamlarını, kazandıkları yan anlamlar ile başka kelimelerle kurdukları ifadelerdeki anlam inceliklerini, değişik kullanımlarını, deyimlerini gösteren ve o dilin bütün söz varlığını içine alan kitap (Korkmaz 2007:199) biçiminde tanımlanan sözlükler bir ya da birden çok dilin söz varlığını işleme, alfabetik sistemin esas alınıp alınmaması, ele alınan sözvarlığının niteliği vb. açılardan tasnif edilebilir. (Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Aksan 2007:II:75-88; ayrıca Kocaman 1998: ) Ele alınan sözvarlığının niteliğine göre yapılan tasnifte uzmanlık alanı sözlükleri de yer almaktadır. Uzmanlık alanı sözlükleri yalnızca terim niteliği taşıyan öğeleri, bunların başka dillerdeki karşılıklarını, tanımlarını ve gerekli açıklamaları içermektedir (Aksan 2007:II:81). Tanımdan hareketle tıp sözlükleri açısından olmasa da eczacılık sözlükleri açısından durum biraz karmaşık bir hâl almaktadır. Zira eczacılık biliminde öteden beri var olan bir tür kitap çeşidi ile eczacılık sözlükleri oldukça benzer bir görünüm arz etmektedir. Günümüz tıbbında ilaç kodeksi, eski tıp anlayışında Yunancadan (graphizon) Arapça ve Farsçaya geçmiş biçimiyle krabâdîn/akrabâdin olarak isimlendirilen eserlerle müfred devalardan bahseden müfredât kitapları devaların 1 çeşitli dillerdeki isimlerini, etken maddelerini ve kullanılış şekillerini içeren birer sözlük görünümündedir. Eski tıp anlayışında yenilen içilen nesneler insan vücudunda herhangi bir değişiklik meydana getiriyorsa bunlara deva denilmekte; yenilen içilen nesnelerin müfred yani basit olması için de başka bir nesneyle karışmamış, birleşmemiş, dolayısıyla mizâclarının bozulmamış olması gerekmektedir (Aydın 2005:301). Eski Yunan, Hint ve İran tıbbından beslenen İslâm tıbbının devamı olarak nitelendirilebilecek Osmanlı tıbbı da tedavide daha çok bitkisel ürünleri kullanmış, bu ürünlerin tanıtımı ve tedavide kullanılış biçimleri hakkındaki kaynaklar da önemli tıbbî eserler olarak tıp ve eczacılık alanlarındaki yerini almıştır. Müfred devalardan bahseden eserler geniş bir çerçevede incelenebilir. Bu geniş çerçevenin bir tarafında genel tıp kitapları yer almaktadır. Çünkü hemen her tıp kitabı içinde tedaviye de yer verilmiş, dolayısıyla müfred ve mürekkep devalar anlatılmıştır Müfred devalardan bahseden kitapların bir kısmı da monografilerdir. Tek bir devayı konu edinen bu eserlerde ele alınan devanın türleri, yetişme şekli, fizikî özellikleri, tıbbî özellikleri anlatılmakta, kısacası deva her yönüyle incelenmektedir Bunların dışında lügat şeklinde kaleme alınan ve müfred devaların çeşitli dillerdeki karşılıklarını veren eserler vardır. Bunlarda gaye, devaların tıbbî özellikleri üzerinde bir açıklama yapmaktan ziyade deva isimlerini tespit etmektir (Aydın 2005:312) ki bu yönleriyle konumuzla ilgili olduklarını ifade etmek yanlış olmaz. Eski tıp anlayışında müfred devalar dışında çeşitli hammaddelerin belli ölçülerle bir araya getirilmesiyle oluşturulan mürekkep devalar da vardır. Bu türden devalar da akrabâdîn türü eserlerde verilmiştir. Akrabâdîn ve müfredât kitaplarında devaların hazırlanışı, etken maddeleri, devanın kullanıldığı hastalıklar ve kullanım şekilleri gibi bilgiler de yer aldığından ve asıl amacın sözlük olmamasından hareketle bu çalışmaya lügat şeklinde kaleme alınanlar dışındaki eserler dâhil edilmemiştir. Aşağıda tanıtım ve değerlendirmesi yapılan eserler tıpta kullanılan terimlerle, eczacılıkta kullanılan bitki, hayvansal ürün, cevher, çamur adları vb. sözcüklerin yer aldığı ve sözlük olarak düşünülüp hazırlanmış eserlerdir. Anadolu Türk tıbbı yüzyıllardan itibaren Türkçe eserler vermeye başlamıştır. İlk dönem eserleri içerisinde başlı başına bir tıbbî terimler sözlüğü ya da eczacılık sözlüğü bulunmaz ancak bazı eserlerde tıbbî terimler için terimler sözlüğü içeren bölümler olduğu görülmektedir. Bu türden eserler içerisinde adı ilk zikr edilmesi gereken Edviye-i Müfrede dir: Edviye-i Müfrede: 1387 de İshak bin Murad tarafından yazılan Edviye-i Müfrede dört bölümden oluşmaktadır. Eserin birinci bölümünde alfabetik sırayla tek başlarına ilaç olarak kullanılan çeşitli maddeler, ikinci bölümünde uygulamalı tıbba yönelik bilgiler, üçüncü bölümünde çeşitli ilaçların terkipleri ve dördüncü bölümünde Arapça Farsça Türkçe terimler sözlüğü bulunmaktadır. Eser Mustafa Canpolat ve Zafer Önler tarafından yayımlanmıştır (Canpolat, Önler 2007:9-11). Eserin Arapça Farsça Türkçe terimler sözlüğü olarak hazırlanmış dördüncü bölümü Anadolu Türk tıbbının ilk uzmanlık alanı sözlüğü olarak değerlendirilebilir. Bu bölümde ilkin 78 hastalığın adına, ardından organ adları ve fizyoloji ile ilgili 80 sözcükten oluşan terimlere yer verilmiştir. Üçüncü sırada, sebze, meyve, çeşitli bitki ve yiyecek adlarını kapsayan 67 sözcükten oluşan kısım gelmektedir. Son 1 Deva sözcüğü Osmanlı tıp anlayışında hem tıpta ilaç olarak kullanılan bitki, cevher, hayvansal ürünler, çamur vb. maddeler için hem de bunların karışımıyla elde edilen terkipler için kullanılmıştır. Bu çalışmada da sözcüğün bu niteliği dikkate alınmıştır. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Aydın 2005.

3 olarak da çeşitli madde ve eşya adlarını kapsayan 24 sözcükten oluşan terimlere yer verilmiştir (Canpolat, Önler 2007:13) Bu bölümde yer alan madde başı sözcükler alfabetik olarak sıralanmamış, madde başı sözcüklerin tematik sıralanması dışında bir yöntem takip edilmemiştir. Eserin bu bölümünde yer alan bazı sözcükler (Arapça Farsça Türkçe sıralamasıyla): şaḳîḳa derd-i nîm-ser yarım baş aġrısı, remed derd-i çeşm göz aġrısı; dimāġ maġz beyni, ḥācib ebrū - ḳaş; şevk ḫār diken, ıccāṣ ālū erük; ʿayn çeşme bıŋar, nuḫāṣ mis baḳır Tıbbî terimlerin listelendiği bölüm içeren eserlerden biri de Sabuncuoğlu Şerefeddin tarafından hazırlanan Terceme-i Akrabâdîn dir. Terceme-i Akrabâdîn Eser, Cürcânî lakabıyla tanınan büyük İslâm hekimlerinden Zeyneddin Ebu l-fazl İsmail bin Hüseyin Cürcânî ye ait Zahîre-i Harzemşâhî adlı Farsça eserin akrabâdîn kısmının 1454 yılında Sabuncuoğlu Şerefeddin tarafından yapılmış tercümesidir. Gerek İslâm tıbbında ve gerekse Türk tıbbında Akrabâdîn adını taşıyan ya da içerik olarak akrabâdîn niteliğinde olan birçok eser vardır. Terceme-i Akrabâdîn adından da anlaşılacağı gibi farmakolojik bir tıp metnidir. Eserde çeşitli ilaç terkipleri yapılış şekilleri göz önünde bulundurularak sıralanmıştır. 31 babdan oluşan esere iki bab da Sabuncuoğlu eklemiştir. Eseri konumuz açısından değerli kılan Sabuncuoğlu nun esere eklediği bablardan biri olan ıstılah lügatidir. Eserde ıstılah lügatiyle ilgili şu açıklama yapılmaktadır: otuz üçünci bāb bu kitābuŋ içindeki ıṣṭılāḥa luġatı düzdüm şol sebebden kim eger bu kitābı ṣırf türkî ėdecek olurısam türkî dil ebter dildür kelāmuŋ ḥalāveti ḳalmaz ve mecmūʿ ıṣṭılāḥ eṭibbādan bozılur ve żāyiʿ olur (Doğan 2009a:24). Yukarıdaki ifadelerden anlaşıldığı kadarıyla Sabuncuoğlu ıstılah lügatini, eserdeki terimlerin daha iyi anlaşılabilmesini sağlamak ve yanlış anlaşılmaların önüne geçmek için hazırlamıştır. Istılah lügatiyle ilgili ifadeler oldukça dikkat çekicidir. Sabuncuoğlu bu bölümü hazırlama sebebini açıklarken Türkçe için faydasız, neticesiz, kısır vb. anlamlarına gelen ebter sözcüğünü kullanmış, Türkçenin bu özelliğinden dolayı hekim ıstılahlarının bozulmasını önlemek için bu bölümü ilave etme ihtiyacı hissettiğini belirtmiştir. Bazı kaynaklarda Sabuncuoğlu nun eserlerini sadece Türkçe yazmasından hareketle onu bilinçli bir Türkçeci olarak gösterme çabaları dikkat çekmektedir. Ancak yukarıdaki ifade cümleler bu düşünceyi çürütür niteliktedir. Tarafımızdan yapılan bir çalışmada (Doğan 2009b) eserin bilinen üç nüshası incelenmiş ve bu nüshalardaki ıstılah lügati bölümlerinde yer alan madde başı sözcükler liste halinde verilmiştir. Eserde aynı madde başı içinde açıklanan devāʾü l-kilkü l-kebîr ve devāʾü l-kilkü ṣ-ṣaġîr ve devāʾü l-ḫaṭāṭîf ya da zücāc-ı firʿavnî ve zücāc-ı şāmî vb. yapılar da bağımsız birer madde başı olarak değerlendirildiğinde sözlükteki madde başı sayısı 1288 dir. Taranan üç nüsha içinde istinsah tarihi en eski olan Topkapı Sarayı nüshasının diğerleriyle mukayese edilemeyecek kadar fazla madde başı sözcük ihtiva etmesi de oldukça dikkat çekicidir. (Topkapı 1269, Süleymaniye Kütüphanesi 106, Millî Kütüphane nüshası 98) Üç nüshanın kullanılmasıyla meydana getirilen listede yer alan 1288 madde başı sözcüğün 425 i bitki, 203 ü terkip, 105 i çeşitli hayvansal ürün ve cevher, 97 si hastalık, 36 sı içecek, 22 si organ, 20 si hayvan, 19 u gıda, 5 i âlet adı; 18 i özel ad, 338 i de başta Arapça ve Farsça olmak üzere yabancı dillerden alınan çeşitli tıp terimleriyle diğer bir kısım sözcüklerin açıklanmasından oluşmaktadır. Madde başı sözcük sayısı -salt sözlük olarak düşünülüp hazırlanmamış bir eser için- oldukça yüksek olan eser, Türk tıp dili ve tıp tarihi alanlarında çalışma yapacak bilim insanlarının göz ardı etmemesi gereken önemli bir kaynak niteliğindedir. Eserde madde başı sözcükler geleneksel tutum olarak nitelendirilen alfabetik sıra ile dizilmiştir ancak bu sıralamada dikkat çeken husus üç eserde de bu sıralamada hatalar bulunmasıdır. Daha açık ifade edilecek olursa aynı harfle başlayan bütün madde başları aynı harfte alınmış ancak bu sözcükler kendi içerisinde tam bir tasnife tabi tutulmamıştır. Örneğin eserde rubb, rubb-ı helîle, rubbü s-sūs, rubūb, rūnās sıralamasıyla yer alması beklenen madde başları rūnās, rubbü s-sūs, rubb, rubūb, rubb-ı helîle sırasıyla verilmiştir. Bu türden sıralama sorunları azımsanmayacak kadar fazladır. Eserdeki bazı madde başı sözcükler ve açıklamaları: fulfulmūye fulful kökidür fulūniyā-yı fārisî ve fulūniyā-yı rūmî ikisi daḫı terkîb adıdur fūtenc-i cebelî Ṭaġ yarpuzıdur fuvāḳ-ı balġamî balġamdan olan ınçḳıruḳdur fülūs-ı ḫıyārģenber ḫıyārşenber içidür fürce açıḳlıḳdur füvve ḳızıl boyadur ġāfit bir otdur maʿrūf [Koyunotu, kasıkotu.] ġalîẓ ḳoyu dėmektür ġār maġāradur ġarġara şol devādur ki boġaza degin iledeler yine redd ėder

4 Sözlük olarak düşünülmeyen ancak yukarıda zikredilen sebeplerden dolayı bir yönüyle sözlük özelliği gösteren birkaç eser hakkında kısa bilgi vermek faydalı olacaktır: Câmiü l-müfredâtü l-edviye ve l-agdiye: Yazarı bilinmeyen eser Ziyâeddin İbni Baytar (ö. 1248) ın Arapça eserinin Aydınoğlu Umur Bey adına yapılmış çevirisidir. Bu eserde drogların isimleri alfabetik sırayla Türkçe ve Grekçe olarak verilmiştir (Süveren 1988:131). Eseri ele aldığı devalar hakkında oldukça ayrıntılı bilgiler vermesi bakımından sözlük olarak değerlendirmek mümkün değildir. Terceme-i Kâmilü s-sınâ a: Ali bin Abbas el-mecûsî nin Kâmilü s-sınâ a adlı kitabının bazı bölümlerinin eserde Bergama kadısı olarak geçen birisi tarafından 14. yüzyılda yapılmış tercümesidir. Eserin mukaddimeden sonraki bölümleri cetvelli bir tarzda hazırlanmış olup bitki, maden ve hayvan menşeli ilaçlar alfabetik olarak verilir. Önce ilacın adı, bitki, maden veya hayvan menşeli olup olmadığı, kök, çiçek, yaprak ve diğer bölümlerinin kullanılıp kullanılmadığı, hangi hastalıklarda kullanıldığı anlatılır (İhsanoğlu, 2008, I, 14). Esmâ-i Edviye-i Mergûbe: Hacı Paşa tarafından kaleme alınan eser çok kullanılan ilaçların isimlerinin verildiği bir risaledir (İhsanoğlu, 2008, I, 19). Kütüphanelerimizde tek nüshası bulunan eser (Feridun Nafiz Uzluk, nr. 6834/5) talik hatla yazılmış her sayfasında satır bulunan 16 varaktır. Menâfi-i bî-ġumâr: Mahmud Paşa bin Hüseyin Paşa tarafından kaleme alınan eser alfabetik ilaç isimlerinden bahseden 53 bab üzere müretteb bir tıp lügatidir (İhsanoğlu, 2008, I, 350). Bizâatü l-mübtedî: Ali Münşî el-bursevî (ö. 1733) tarafından kaleme alınan eser alfabetik sıraya göre mürekkeb ilaç isimlerini, ilaçların muhtevasını ve kullanım şeklini ele alan bir eserdir. Eser 1731 senesinde tamamlanmış ve I. Mahmud a arz edilmiştir (İhsanoğlu, 2008, I, 351). Yukarıda kısa tanıtımları yapılan yazmalar tıpta ilaç olarak kullanılan çeşitli devaların isimlerinin ve kullanılış şekillerinin alfabetik olarak sıralandığı eserlerdir. Sözlük olarak düşünülmeyen bu eserlere birer müfredât kitabı olarak bakmak yerinde olacaktır. Sözlük olarak düşünülmüş ve hazırlanmış eserler bu tür eserlerden ayrı değerlendirilmelidir. Kimi kaynaklarda (İhsanoğlu 2004:XV) Osmanlılarda ilk tıp lügatini hazırlayan kişi Kaysûnîzâda Medyen bin Abdurrahman a ait Kâmusü l-etibbâ ve Nâmusü l-elibbâ adlı Arapça tıp sözlüğünü Terceme-i Kâmusü l-etibbâ ve Nâmûsü l-elibbâ adıyla tercüme eden Mehmed bin Ahmed bin İbrahim bin Hüseyin Edirnevî olarak gösterilmektedir. Ancak bize göre bu bilgi doğru değildir. Zira bahse konu eserin tercüme yılı 1677 dir. Aşağıda tanıtımı yapılacak olan Lugât-ı Müşkilât-ı Eczâ adlı eser ise 1615 yılında yazılmıştır ki bu tarih eserin hazırlayıcısı olan Siyahî Lârendevî yi ilk tıp lügatini hazırlayan kişi, eserini de sözlük olarak düşünülmüş ve hazırlanmış ilk tıp ve eczacılık sözlüğümüz yapmaktadır. Lugât-ı MüĢkilât-ı Eczâ: 1615 yılında Derviş Siyahî Lârendevî tarafından yazılan bir tıp ve eczacılık sözlüğüdür. 17. yüzyılda kaleme alınmış bir uzmanlık alan sözlüğü olan Lügat-ı Müşkilât-ı Eczâ da, Arapça, Farsça, Grekçe, Hintçe, Süryanice, Ermenice, İbranice kökenli birçok devanın Türkçe karşılıkları verilmiş, kimi zaman da devaların bulundukları yerler, hangi hastalıklara iyi geldikleri ve nasıl kullanıldıkları hakkında açıklamalar yapılmıştır. Bu türden açıklamaların oldukça az olması eserin akrabâdîn veya müfredât kitabı olarak hazırlanmadığını, asıl amacın sözlük olduğunu gösterir. Lârendevî, terimlerin hem aynı dildeki hem de farklı dillerdeki karşılıklarını vererek sözlüğü terim bakımından oldukça zengin bir yapıya kavuşturmuştur. Örneğin eserde anason için anîsōn, ezeltere, māẕeryūn, ḳoḳar aġaç, heft-bezeḥ, heft-berg, muʿîn, kirm-dāne, kemāliyūn, zeytūnü l-arż, ḫevîş, ḫāmāliyūn, ḫānıḳu n-nimr, ḫāmālāvun, ḫāraḳü n-nimrü ẕ-ẕîb, ḥabbü ż-żırād, bîş-i fārisî, esedü l-arż olmak üzere toplam on sekiz sözcük kullanılmıştır. Yazmanın Manisa İl Halk Kütüphanesi 1460/2 arşiv numaralı nüshasından bir varak ekler bölümünde verilmiştir. Çalışmada kullanılan veriler de bu nüshadan alınmıştır. Tarafımızdan incelenen bu nüsha her sayfasında 21 satır bulunan 63 varaktır. Eser deva adları ve tıp terimleri olmak üzere iki bölümdür. Birinci bölüm kısa bir mukaddime ile başlar, aynı varakta deva adlarının alfabetik sıralamasıyla devam eder deva adının yer aldığı bu bölüm 1. varakta afsentîn maddesiyle başlayıp 55. varakta yābe maddesiyle son bulmaktadır. Eserin ikinci bölümü tıp terimlerine ve çeşitli hastalık adlarına ayrılmıştır. Bu bölüm 55. varakta e ddāʾ maddesi ile başlayıp 63. varakta yābisü l-baṭn maddesiyle sona ermektedir. Bu bölümün başında bu daḫı siyâhî lugatıdur elifden yāya varınca ifadesi dikkat çekicidir. Bu ibarenin adı geçen bölümün okuyucu tarafından farklı değerlendirilmesinin önüne geçmek için yazıldığı aşikârdır. İncelenen nüshada madde başlarındaki sıralama yanlışlıkları eserin teknik kusurlarındandır. Yazmada madde başları alfabetik olarak sıralanmıştır ancak aynı harf içerisindeki sözcüklerin

5 sıralanmasında bu kurala her zaman riayet edilmediği görülmektedir. Aynı harfte yer alan madde başlarında bazen sıralama yanlışları yapılmıştır. Eserde madde başı sözcüklerin büyük bölümünün kökenleri verilmemiştir. Türkçe olduğu ifade edilen sözcüklerin bir kısmı da köken olarak Türkçe değildir. Bu tutum birçok müellif/mütercimde olduğu gibi Larendevî nin de sözcüklerin Türkçe olup olmadığı noktasında hüküm verirken kökene inmek yerine sözcüğün dile yerleşip kullanılmasını esas alması olarak ifade edilebilir. bellūṭü l-arż kemāderyūs dėdükleri ot. Türkce ḫamādura dėrler (ḫamādur <Grekçe), Türkce Ģîrūġana şîrec dėrler (şîrec <Farsça), mār-çūpe rūmca ṣapārîne; türkce helyūn köki (48a/16) (helyūn <Ar.) deva ve 809 hastalık adının madde başı olarak alınıp karşılıklarının verildiği eser 5739 madde başı sözcüğün açıklamasını içerir. Özellikle hastalık adı dışında kalan madde başlarını açıklarken her madde başında açıklanan nesnenin bir veya birkaç adının daha yer alması eserin değerini bir kat daha artırmaktadır. Tarihî tıp metinlerinde yer alan ve anlamlandırılamayan birçok sözcük bu eserde bulunabilir. Eser üzerinde Sibel Murad tarafından yüksek lisans çalışması yapılmıştır (Murad 2009). Madde başı sözcükler de dâhil olmak üzere eserde 7452 sözcük kullanılmıştır. Bu sözcüklerin 3134 ü Arapça, 2049 u Farsça, 1152 si Türkçe, 497 si Grekçe, 26 sı Süryanice, 12 si Latince, 5 i Fransızca ve Hintçe, 3 ü İbranice, 2 si Ermenice kökenlidir. 203 sözcüğün kökeni tespit edilememiştir. 2 Eserin tespit edilen nüshaları şunlardır: Hüseyin Kocabaş Kitaplığı Türkçe Yazmaları 252/2, Cerrahpaşa 2/19, 2/146, Hafid Efendi (Süleymaniye Ktp.) 455, Hamidiye (Süleymaniye Ktp.)1/1034, Revan Köşkü (Topkapı Sarayı Müzesi) 3/1690, Çapa 2/3338, İstanbul Üniversitesi Ktp. 2/7095, Manisa İl Halk Kütüphanesi 1440/2, 1460/2 Lisânü l-etibbâ fî Lugâti l-edviye: 17. yüzyılın ünlü şahsiyetlerinden olan Hazerfen Hüseyin Efendi tarafından yazılan tıp ve eczacılık sözlüğüdür. Aslen hekim olmayan Hazerfen Hüseyin Efendi tıpla ilgili Tuhfetü l-edîbü n-nâfia, Lisânü l-etibbâ fî Lugâti l-edviye ve Fihrisü l-ervâm isimli üç eser kaleme almıştır. Bu eserlerden Lisânü l-etibbâ fî Lugâti l-edviye ve Fihrisü l-ervâm adlı eseri Lisânü l- Etibbâ fî Lugâti l-edviye nin muhtasarı niteliğinde olduğu için bu çalışmaya dâhil edilmemiştir. Lisânü l- Etibbâ fî Lugâti l-edviye iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm Arapçadan Türkçeye, ikinci bölüm Türkçeden Arapçaya tıp terimlerini içermektedir. Hastalıkların, mizaçların, bünyelerin kısaca tariflerinin yapıldığı eserde ünlü Arap, Acem ve Rum hekimlerinin tavsiye ettikleri ilaçlardan da bahsedilmiştir. Bazı kaynaklarda ayrı bir sözlükmüş gibi gösterilen Fihrisü l-evâm ın Lisânü l-etibbâ ile aynı eserdir (İlgürel 1998:545). Eserde deva adlarıyla tıp terimleri alfabetik olarak sıralanmış ve farklı bölümler olarak verilmemiştir. Yazmanın Milli Kütüphane (Çankırı İl Halk Kütüphanesi) 118/1 arşiv numaralı nüshasından bir varak ekler bölümünde verilmiştir. Tarafımızdan incelenen bu nüsha her sayfasında 17 satır bulunan 384 varaktır. Eserin ilk 17 varağında fihrist bulunmakta ardından mukaddime gelmektedir. Arapçadan Türkçeye tıp terimlerini içeren birinci bölüm 19. varakta ıtrîlāl maddesi ile başlayıp 345. varakta yūsuf maddesiyle sona ermektedir. Bu varaktan itibaren Türkçeden Arapçaya tıp terimleri verilmiştir. Eserde madde başları alfabetik olarak sıralanmıştır. Oldukça hacimli olan eserin zengin bir dil malzemesi ihtiva ettiği aşikârdır. Madde başları ve üslup bakımından fikir verir düşüncesiyle eserin ekler bölümünde sunulan varağından kısa bir bölüm aşağıdadır: ṭabarzad şeker envā ındandur bir muḥkem şekerdür ġāyetle berk olur ṭebāģîr bir ma rūf dārūdur ki hindden gelür ḳaranfül olduġu yerlerde olur ammā ḥaḳîḳatde iḫtilāf vardur ba żılar der ki ḳamışuŋ yanmışıdur yel esdükçe birbirine doḳunmaḳdan dutuşup yanar ṭebāşîr olur ṭāḳat ḳuvvet, ṭarḫūn bir ma rūf otdur kim türkîde daḫı terḫūn derler yenür otdur ṭarf rānuŋ sükūnu ile çeşm ya nî göz demekdür ṭarîḫ bir dürlü uvacuḳ balıḳdur ḳurudup ṣatarlar Eserin tespit edebildiğimiz nüshaları şunlardır: Kahire-Mısır Hidiv Kütüphanesi Türkçe Yazmaları 8632/1, 8632/2, Milli Kütüphane (Çankırı İl Halk Kütüphanesi) 118/1, Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Yz. B 51, Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları m Lügati Türkî 19, Reşid Efendi (Süleymaniye Ktp.) 705, Hamidiye (Süleymaniye Ktp.) 1041, Şehit Ali Paşa (Süleymaniye Ktp.) 2086, Bağdatlı Vehbi Efendi (Süleymaniye Ktp.) Sayısal veriler Sibel Murad tarafından hazırlanan yüksek lisans çalışmasından alınmıştır. (Murad, 2009)

6 Terceme-i Kâmusü l-etibbâ ve Nâmûsü l-elibbâ: Hakîm-i Dendânî (Mehmed bin Ahmed bin İbrahim bin Hüseyin Edirnevî) tarafından yazılan tıp ve eczacılık sözlüğüdür. Eseri tercüme eden Edirnevî hakkında kaynaklarda birbirinden farklı bilgiler yer almaktadır. Şehsuvaroğlu Edirnevî nin öğrenimine İstanköy de başlayıp ardından İstanbul da medrese öğrenimi gördüğünü, ardından kısa bir süre memurluk yaptığını, zamanla bu resmî görevini terk edip özel ders vermek, öğrenci yetiştirmek ve kişisel araştırmalar yapmak suretiyle ömrünü sürdürdüğünü ifade ederek, onu bir ansiklopedi bilgini olarak gösterip tasavvuf, ahlak ve tıp kitapları yazarı olarak sunar (Şehsuvaroğlu 1984:103). İhsanoğlu ise onun klasik tıp kaynaklarına ileri derecede vakıf bir diş hekimi olduğunu ifade eder (İhsanoğlu, 2008, I, 288). Bursalı Mehmed Tahir Bey Edirnevî nin Edirne ve İstanbul da bir süre tabiplik yaptıktan sonra Hindistan a gittiğini, orada on yıl boyunca Şah Cihan a hizmet ettiğini, ardından yurda dönerek eserler telif ettiğini yazar (Bursalı M. Tahir 1975:236). Terceme-i Kâmusü l-etibbâ ve Nâmûsü l-elibbâ Madyan bin Abdurrahman el-kûsûnî nin tıp ve ilaçlar hakkındaki alfabetik eserinin tercümesidir. Mütercim, eserini 1677 yılında tamamlayarak IV. Mehmed e ve Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ya ithaf etmiştir (İhsanoğlu, 2008, I, 291). Osmanlı Tıbbî Bilimler Literatürü adlı katalog çalışmasında (İhsanoğlu 2008, I, 291) eserin bilinen dört nüshası olduğu ifade edilmektedir ancak yaptığımız incelemede katalogda Süleymaniye Kütüphanesi Hamidiye 1016 arşiv numarasında Terceme-i Kâmusü l-etibbâ ve Nâmûsü l-elibbâ değil aynı yazara ait bir başka tıp metni olan Levâzımü l-hikme-terceme-i Mu âlecat-ı İbni Baytar adlı eserinin olduğunu gördük. Dolayısıyla da eserin bilinen nüshaları dört değil üçtür ve bu nüshalardan ikisi Türkiye dışındadır. Aşağıda arşiv numarası verilen nüsha da 160 varaklık eksik bir nüshadır. Eser lugattan ziyade krabâdîn özelliği göstermektedir. Eserin bilinen nüshaları şunlardır: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa 2015, Mısır Millî Kütüphanesi Türkçe Yazmaları Tıbb-ı Timûriyye, 275, Dârü l-kütüb, Kısm-ı Fehârisü l-şarkıyye Terceme-i Cedîde fî Havâssi l-müfrede: Muhammed bin Alî tarafından 1691 yılında kaleme alınan bir müfredât kitabıdır. Aslında bir müfredât kitabı olan eseri sözlük ve sözlükçülük açısından değerli kılan iki özelliği vardır. Bunlardan birincisi eserde tanıtımı yapılan bitkilerin resimlenmiş olması diğeri ise yazmanın ikinci bölümünün tıbbî terimler sözlüğü olarak tertip edilmesidir. Eserin birinci bölümü tedavide kullanılan çeşitli bitkilerin resimli olarak alfabetik sıralamasından oluşmaktadır. Kitabının mukaddimesinde bahsettiğine göre Arap, Acem ve Latin hekimlerinden uzun yıllar tıp tahsil etmiş bir hekimdir. Tıbba dair ilaçların ekseriya bitkilerden elde edildiğini, bu bitkilerin bahçelerde, bağlarda yetiştiğini, hemen her evin bahçesinde bu bitkilerden bulunduğunu fakat insanlar bunları tanımadıkları için Galata ya gidip gayr-i müslim tabiblere para verip aynı bitkileri satın aldıklarını görmüş, buna mani olmak ve ehl-i İslam ı aydınlatmak için bu kitabı kaleme almıştır. Kitap, alfabetik olarak bitkileri tanıtır. Her bitkinin resmi elle çizilmiştir. Bitkiler, Latince adlarına göre sıralanmış, Latince isimler Arap harfleriyle, Türkçede okundukları gibi yazılmış, arkasından bitkinin Arapça ve Türkçe isimleri verilmiştir. Her bitkinin yetiştiği yer, evsafı, zamanı, faydası ve nasıl kullanılacağı anlatılır (İhsanoğlu, 2008, I, 318). Eserin bilinen tek nüshası Çapa Tıp Tarihi 4458 arşiv numarasında kayıtlıdır. Hicrî 1690 yılında yazılan eser 73 varaktır. Eserin ilk 47 varağında her sayfada bir bitki olmak üzere 91 tane bitkinin resmi, isimleri ve özellikleriyle tedavi amaçlı kullanımıyla ilgili bilgiler yer almaktadır. Her sayfanın sağ üst köşesinde yer alan bitki resimleri renklidir. Aslında müfredât kitabı olan eserin bu bölümü içerdiği resimler bakımından oldukça değerlidir. Ayrıca eserin 52b den sonraki bölümü sözlük olarak düzenlenmiştir. Bu bölümde bazı tıbbî terimlerin İtalyancasını, Arapçasını, Türkçesini içeren sözlük olarak nitelendirilebilecek bir çizelge yer almaktadır. Sayısı 190 a ulaşan tıbbî terimler 59a da son bulmakta, çizelge aynı sayfadan itibaren bazı bitkilerin ve tedavide kullanılan kimi hayvanların ve maddelerin İtalyanca, Arapça ve Türkçe isimleri ile devam etmektedir. Toplam 370 bitki, hayvan ve maddenin üç dildeki isimlerinin yer aldığı bu bölüm 73a da sona ermektedir (Özaltay 2006:5-6). Kitap, Bülent Özaltay ve Abdullah Köşe tarafından neşredilmiştir. Esmâü l-eczâ e l-latîf: Mustafa Şevket bin Yûsuf el-üsküdârî tarafından kaleme alınmış eser, Müretteb Müfredât-ı Siyâhî olarak da geçer. Derviş Siyâhî nin yukarıda tanıtımı yapılan Lugât-ı Müşkilât-ı Eczâ adlı eserinin yeniden tasnif edilmiş şekli olan eser alfabetik olarak 28 bab halinde tertip edilmiştir. Droglar ve tedavi usulleri cetveller yardımıyla anlatılır (İhsanoğlu, 2008, I, 336). Risâle-i Feyziyye fî Lügâti l-müfredâti t-tıbbiyye: Ebulfeyz Mustafa Efendi tarafından kaleme alınan eser adı dolayısıyla birçok kaynakta yanlışlıkla hocası Hayatizade Mustafa Feyzi nin eseri olarak gösterilmektedir. Döneminin önemli tabip ve müelliflerinden olan Ebulfeyz Mustafa Efendi nin doğum

7 tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Kaynaklarda 1680 yılı civarında doğmuş olabileceği ifade edilen Ebulfeyz Mustafa Efendi, Risâle-i Feyziyye fî Lügâti l-müfredâti t-tıbbiyye nin mukaddimesinden anlaşıldığı kadarıyla uzun yıllar bir reisü l-etibbânın yanında çalışarak tıp konusunda bilgi ve tecrübelerini artırmış 1724 yılında hekimbaşı ve Sultan Ahmed Dârüşşifâsı nda baştabip olmuş, 1728 yılında Yenişehir, ardından Bursa ve Mekke kadılığı payelerini almıştır (İhsanoğlu, 2008:375). Ebulfeyz Mustafa Efendi 1744 yılında İstanbul da ölmüştür. Ebulfeyz Mustafa Efendi nin Risâle-i Feyziyye fî Lügâti l-müfredâti t-tıbbiyye adlı sözlüğün dışında Hülâsatü t-tıbb, Nüzhetü l-ebdân fî Terceme-i Gâyetü l-itkân, Düstûrü t-tabîb fî Amel-i Mîzânü t-terkîb ve Tuhfetü l-mülûk adlı dört eseri daha bulunmaktadır. Sözlük olarak düzenlenmiş Risâle-i Feyziyye fî Lügâti l-müfredâti t-tıbbiyye de madde başları alfabetik olarak sıralanmış, her harf kendi içinde iki bölüme ayrılmıştır. Her harfin birinci bölümü evvelki fasl, lügât-i edviyye-i Türkiyye beyânındadır kalıp ifadesiyle açıklaması yapılacak Türkçe madde başı sözcüklerin, ikinci bölümü ise ikinci fasl, lügât-i edviyye-i Arabiyye beyânındadır ifadesiyle Türkçe olmayan sözcüklerin açıklamalarından oluşmaktadır. Sözlükte madde başları ağırlıklı olarak bitki adlarından oluşmaktadır ancak sadece bitki adları değil, hayvansal ürünler, hayvan adları, toprak, kil, çamur adları, cevher adları, çeşitli terkip adları, organ adları da madde başı olarak alınmış ve açıklanmıştır. Müellif eseri hazırlarken genellikle sözcüğün farklı dillerdeki karşılıklarını da vermiş, bitkinin yetiştiği ya da toprağın, sıvının vs. getirildiği özel bir mevki varsa buralar hakkında da bilgiler verilmiştir. Eserde madde başlarında yapılan açıklamalarda sık sık çeşitli eser ve kişilere atıflar yapılmakta, onlardan alıntılar aktarılmaktadır. Bunlar içerisinde en fazla dikkat çekenler Şeyh Dâvud, İbni Baytar ve İbni Şerif tir. Sözlük olarak da sık sık Ahterî Lügati kaynak gösterilmekte, bazı madde başlarının anlamlarının verilmesinde bu sözlüğe atıf yapılmaktadır. Risâle-i Feyziyye fî Lügâti l-müfredâti t-tıbbiyye adlı eser üç nüshası kullanılarak (Millet Kütüphanesi Ali Emiri LGT 96, Süleymaniye Kütüphanesi Bağdatlı Vehbi 2229, Milli Kütüphane 06 Hk 2363) tarafımızdan kitaplaştırılmıştır (Doğan 2011). Bu çalışmada Millet Kütüphanesi Ali Emirî LGT 96 arşiv numaralı nüsha esas alınmış ancak bu nüshada bulunmayıp diğer nüshalarda bulunan madde başı sözcüklerle diğer nüshalarda yer alıp kullanılan nüshada bulunmayan kimi açıklamalar da sözlüğe dâhil edilmiştir. Burada amaçlanan nüsha ayrımı yapmadan eserde yer alan tüm madde başlarını ve açıklamalarını okuyucunun dikkatine sunmaktır. Yukarıda da ifade edildiği gibi eserde her harfteki madde başı sözcükler Türkçe ve Arapça sözcükler olmak üzere iki bölüme ayrılmış; önce Türkçe kabul edilen ardından da Türkçe olmayan madde başı sözcükler sıralanmıştır. Kitap çalışmasında eserin tam bir sözlük karakteri kazanması ve kullanım kolaylığı sağlanması amacıyla bütün madde başları ayrım yapılmadan sıralanmıştır. Yazmanın Millet Kütüphanesi Ali Emiri LGT 96 arşiv numarasına kayıtlı nüshasından bir varak ekler bölümünde verilmiştir. Hazırladığımız sözlükten kısa bir bölüm aşağıdadır: sirâcü l-kutrub القطرب) (سراج Hubâhib ki ateş böceği derler, ona ıtlak olunur. Ve ol böceklerin gecelerde ictimâʿından ziya veren eşcâra dahi ıtlak olunur. Veyahut kendi zatında ziyası olan mesela yebrûhü s-sanem gibi, ki avam galat edip ʿabdüsselâm derler, ana dahi sirâcü l-kutrub derler. Terceme-i İbni Baytâr da yebrûhü s-saneme sirâcü l-kutrub derler, Türkçe Süleyman Peygamber ağacı derler demiş. siriģ (سرش) Türkçe çiriş dediklerinin otudur. sirke (سركو) Fârisîdir, Türkîde dahi müstameldir. Arapça feth ile hall derler. sirken (سركن) Arapça üştür derler, harf-i elifin fasl-ı evvelinde geçti. sîsâ (سيثا) Kudüsi Şerîf etrafına mahsus balığa derlermiş. sîsârûn (سيسارون) Meçhul edviyyedendir. Bazılar çörek otunun köküdür demişler. sîsebân (سيسبان) Habbü l-fakddır dediler, harf-i hâda tafsîl olunmuştur. sîsenber (سواره) Nemmâm dahi derler. Türkçe marsama derler, şehrimizde maruf ve meşhurdur. sivâre (سيسنبر) Türkî-i gayr-i meşhurede kındıra derler bir ota ıtlak ederler. siyah-devrân دوران) (سياه Sâdrevân resminde geçti, Hind ağacı yosunudur. Eserin üç nüshasını kullandığımız bu çalışmada toplam 3041 madde başı sözcük yer almaktadır. Eserin tespit edebildiğimiz 32 adet nüshası bulunmaktadır. Ali Emiri LGT 96, 06 Hk 2363, Agah Sırrı Levend 586, Ali Emiri Tıb 233, Bağdatlı Vehbi Efendi 2229/1, Belediye Kütüphanesi 192/1, Berlin 2316/1, Berlin Ms. Or. 3580, Bursa, Genel 811, Cerrahpaşa Tıp Tarihi 115/1, Cerrahpaşa Tıp Tarihi 149, Çapa Tıp Tarihi 25, Çapa Tıp Tarihi 4394, Erzurum Seyfeddin Özege 18855, Feridun Nafiz Uzluk 6776, Feridun Nafiz Uzluk 97/1, Hacı Selim Ağa 870, İstanbul Üniversitesi TY 1678, İstanbul Üniversitesi TY 7078, İstanbul Üniversitesi TY 7110, Koyunoğlu 12027, Köprülü, III. Kısım 354, Lala İsmail 653, Muallim Cevdet K.192/1, Nuruosmaniye 3483,

8 Nuruosmaniye 5473/2, Tavşanlı, Zeytinoğlu 399, Tavşanlı, Zeytinoğlu 412, Tavşanlı, Zeytinoğlu 418, Tavşanlı, Zeytinoğlu 418, Ulu Cami 2607, Veliyüddin Lugâtü l-müfredât: Sâhib Hüseyin bin el-hâcc Bekir el-şumunnuvî adlı hakkında bilgi bulunamayan bir zat tarafından kaleme alınmıştır. Çeşitli otlardan, bitkilerden ve faydalarından bahseden müfredât-ı tıp kamusudur. Alfabetik tertib edilmiş, Arapça, Farsça ve Türkçe adlar verilmiştir. (İhsanoğlu, 2008, I, 336). Eserin bilinen tek nüshası Mısır Millî Kütüphanesinde Talat Tıb-Türki 27 arşiv numarasında kayıtlıdır. İstinsahı eserin müellifi tarafından H (M. 1749) yılında yapılmıştır. SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME Anadolu sahasında ilk tıp ve eczacılık sözlükleri 17. yüzyıldan itibaren görülmeye başlar. Bu yüzyıldan önceki çalışmalar bağımsız birer sözlük değil çeşitli eserler içerisinde yer alan sözlük bölümleridir. Anadolu Türk tıbbının önemli ürünleri olan tıp/eczacılık sözlükleri geleneksel tutum olarak isimlendirilen alfabetik sıralama yöntemi ile hazırlanmıştır. Ancak müellif/mütercimlerin zaman zaman sıralamada yeterince titiz davranmadıkları dikkat çekmektedir. Konuyla ilgili yapılacak çalışmalarda sözlük olarak düşünülmemiş müfredât türü ve benzeri eserlerin sözlük nitelikli oldukları göz ardı edilmemeli, dönemin tıp ve eczacılık terimleriyle ilgili çalışmalarda bu eserlere de müracaat edilmelidir. Özellikle eczacılık sözlüklerinin geleneksel tıp anlayışında tedavide ağırlıklı olarak bitkilerden yararlanılmış olması sebebiyle bitki adları bakımından da zengin malzeme ihtiva ettikleri gözden ırak tutulmamalı, hazırlanacak bitki adları sözlüklerinde bu eserlerden istifade edilmelidir. Tarihî tıp metinlerini gereği gibi anlayıp anlamlandırabilmek için tıp/eczacılık sözlükleri son derece önemli kaynaklardır. Başta yukarıda tanıtımı yapılan Lisânü l-etibbâ fî Lugâti l-edviye ve Terceme-i Kâmusü l-etibbâ ve Nâmûsü l-elibbâ olmak üzere Osmanlı sahası tıp ve eczacılık sözlükleri üzerinde çalışılmalı, bu sözlüklerin araştırmacıların kullanımına sunulması için çaba sarf edilmelidir. KAYNAKLAR Aksan, Doğan, (2007), Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, II.C. TDK yayınları, Ankara. Aydın, M. Bedizel, (2005), Osmanlı Tıbbında Müfred Deva Kullanımı ve Müfredât Eserlerinin Genel Özellikleri Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Emre Dölen Armağanı, 6. Cilt, Sayı 2, s , İstanbul. Bursalı Mehmed Tahir (1975) Bursalı Tahir M, Osmanlı Müellifleri, II. Cilt, Tabibler Faslı, Meral Yayınları, İstanbul, Canpolat, Mustafa, Zafer Önler (2007), İshâk bin Murâd, Edviye-i Müfrede, TDK yayınları, Ankara. Doğan, Şaban (2009a), Terceme-i Akrabâdîn - Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler,) Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya. Doğan, Şaban (2009b), 15. Yüzyıla Ait Bir Tıp Terimleri Sözlüğü: Terceme-i Akrabâdîn in Istılah Lügati, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, s Doğan, Şaban (2011), Ebulfeyz Mustafa Efendi, Risâle-i Feyziyye fî Lügâti l-müfredâti t-tıbbiyye, Değişim yayınları, İstanbul. İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ekrem Kadri Unat, Suat Vural (2004) Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara. İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz, Veysel Bulut (2008) Osmanlı Tıbbî Bilimler Literatürü Tarihi, I. Cilt, IRCICA yayınları, İstanbul 14). İlgürel, Mücteba (1998), Hüseyin Efendi Hazerfen Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, 18. Cilt, s İstanbul. Kocaman, Ahmet (1998), Dilbilim, Sözlük, Sözlükçülük Kebikeç, Sayı 6, Ankara. Korkmaz, Zeynep (2007), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK yayınları, Ankara. Murad, Sibel (2009), Lügât-ı Müşkilât-ı Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (Giriş-Metin-İnceleme-Dizin), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya. Özaltay, Bülent, Abdullah Köşe (2006) Mehmed bin Ali Terceme-i Cedîde fî l-havâssi l-müfrede, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği yayınları, İstanbul. Süveren, Kenan, İlter Uzel (1988), İlk Türkçe Tıp Yazmalarına Genel Bir Bakış, Tıp Tarihi Araştırmaları 2, İstanbul. Şehsuvaroğlu, Bedi N., Ayşegül Erdemir, Demirhan, Gönül Cantay Güressever (1984) Türk Tıp Tarihi, Taş Kitapçılık, Bursa.

9 EK: (Eser Görüntüleri) Edviye-i Müfrede Kütahya VahidpaĢa Ġl Halk Kütüphanesi 2042 Terceme-i Kâmilü s-sınâ a Manisa Ġl Halk Kütüphanesi 1853

10 Terceme-i Akrabâdîn Topkapı Kütüphanesi 1269 Lugât-ı MüĢkilât-ı Eczâ Manisa Ġl Halk Kütüphanesi 1460/2

11 Lisânü l-etibbâ fî Lugâti l-edviye Çankırı Ġl Halk Kütüphanesi 118/1 Risâle-i Feyziyye fî Lügâti l-müfredâti t-tıbbiyye Millet Kütüphanesi Ali Emiri LGT 96