TUDOK Ağustos 2012 BİLDİRİLER *** Istanbul Kültür University. 4th International Student Congress of Turkish Language ~d Literature 2012

Transkript

1 İstanbul Kültür Üniversitesi IV. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi 2012 TUDOK Ağustos 2012 BİLDİRİLER *** Istanbul Kültür University 4th International Student Congress of Turkish Language ~d Literature 2012 TUDOK August 2010 PROCEEDINGS Yayına Hazırlayanlar K. Şahan - H. B. Yeşiltaş M. O. Hasdedeoğlu- N. Gür- K. Yıldınm E. B. Yeni - Y. Yalçınkaya

2 IV. ULUSLARARASI TÜRK DİLİ VE EDEBiYATI ÖGRENCİ KONGRESİ TUDOK2012 Editör: Prof. Dr. Ömür CEYLAN İstanbul Kültür Üniversitesi Ba s kı Tarihi: Aralık 2013 Ba s kı: G. M. Matbaacılık ve Ticaret A.Ş. 100 Yıl M. MAS-SİT 1. C. No:88 Bağcılar-İstanbul (212) Sertika No: İstanbul Kültür Üniversitesi Feiı - Edebiyat Fakültesi Ataköy Y erleşkesi Bakırköy - İstanbul Türkiye Sertifika No: Kitaptaki makalelerin tüm yasal sorumluluğu yazariarına aittir. İstanbul Kültür Üniversitesi Kütüphanesi Kataloglama Bilgisi: IV. Ulusla rarası Türk Dili ve Edeb iyat ı Öğrenci Kongresi- TUDOK 2012/ yay.haz. K.Şahan, HB.Yeşiltaş, M.O. Hasdedeoğlu... (ve öte.). - istanbul: istanbul Kültür Üniversitesi 1017s.; 24 cm (istanbul Kültür Üniversitesi Yayın No;199) ISBN: Türk Dili- Kongreler

3 GELENEKSEL TÜRK DİNİ VE ŞAMANİZMiN ANADOLUDAKi izleri ÜZERİNE CanerKAYA Afyon Kocatepe Üniversitesi Türkler, tarihleri boyunca birbirinden farklı birçok din ve inanç sisteminden etlcileiımiş ve bunun sonucunda binlerce yıllık zengin bir kültür ve inanç sistemini nesilden nesile aktarabilmiştir. Orta Asya'dan Anadolu'ya gelen Oğuz boylan IX. ve XI. yüzyıllar arasında İslamiyet'e geçiş sürecinde hem yeni dini benimsemiş hem de en eski inanç sistemlerini muhafaza edebilmiştir. İslamiyet öncesi atalar kül tü, tabiat kül tl eri, gök tann. kül tü ve şamanlık gibi eski inançlar yeni inanç örgüsü altında devam etti. 1 Anadolu' da -içtirnai ve dini bayatta görülen birçok adet, gelenek ve görenek, söz ve pratiğin temelini bu eski inançlar oluşhınnaktadır. Doğum Doğum yaşamın başlangıcıdır ve Türklerdeki yeri önemlidir. Soy doğumla devam eder, aile doğumla asıl yapısını oluşturur. Eski Türklerde Hanların verdiği şölenlerde çocuğu olmayan aileye verilen çadır karadır. Anadolu'da da çocuğu olmayan aile hoş karşılanmaz. Anadolu'da uygulanan doğum gelenekleri Orta Asya menşeilidir. Doğum yapan kadın ve bebeği "kırk basması" korkusuyla kırk gün dışan çıkanlmaz, yalnız bırakılmaz. Kırk basması, bu kırk günlük süreçte lohusa ve bebeğin hastalanmasıdır. Lohusa kadınlara kötülük yaptığı inanılan al ruhunun gelebileceği, al basması olabileceği yaşayan bir inançtır ki, kırk gün lohusa kadının başına kırmızı tülbent veya kurdela takılır. Albıs'ın al renginden korktıığu ve bu nedenle bu kurdelanın anneyi ve bebeği, albıs (alkansı) denen cadıya karşı koruduğuna inanılır. Alkansı'nın metal bir eşya ile yakalanabileceği inancından kaynaklı anne ve bebeğin.yastığmın altına makas, bıçak, demir gibi metal bir eşya konur. Yeni doğan bebeğe ve anneye oazar boneuğu takılır. Alkans ı, Gökçe 1 Ocak, A.Y, (2000), Alevi Bel..1aşi İnançlanmn İslam Oneesi Temelleri,lletişim Yayınlan, Istanbul, s. 53.

4 CanerKAYA Munçuk (Mavi Boncuk)'tan çok korkar, kinazar Boneuğu kavramının kökeninde bu anlayış yatar. 2 Evleome Türklerin içtimai hayatlarındaki en önemli geçiş dönemlerinden biri de evlenmedir. Türklerin sağlam devletler kurmalannda sağlam bir evlilik, sağlam bir aile, dola)'lsıyla sağlam bir toplum hayatı etkilidir. Türkler her ne kadar ataerkil bir aile yapısına sahip gibi görünse de, anaerkil dönemden ataerkil döneme geçiş sürecinde bu iki yapı)'l kendi geleneksel aile yapısında sentezleyebilmiştir. "Yuvayı dişi kuş yapar" atasözü anaerkil dönernin izlerini yansıtırken, "evin direği", "baba ocağı" gibi kalıplaşmış sözler ataerkil yapının sözlü bir ifadesidir. "Yuvayı dişi kuş yapar" atasözünde olduğu gibi, kadının sağlam bir aile yapısı oluşturmada çok önemli bir görevi üstlendiği belirtilmektedir. 3 Zaten, sadece Türk kültüründe anayurt, Anadolu, anavatan ve yavru vatan deyirnleri yer almaktadır. 4 Eski Türklerde ocak kavramı önemlidir ve bugün olduğu gibi evi, haneyi temsil eder. Közün sahibi erkektir; fakat ocağa bakan, onu bekleyen ise kadındır. Bugün Türk aile yapısına baktığunızda genel olarak evi geçindiren erkek, çekip çeviren ise kadındır. Evlenme törenlerinde gelinin beline erkek kardeşi tarafından üç defa çözüp bağlamak ÜZere kırmızı bir kuşak bağlanır ve bu kuşak saflığı temsil eder. Bu uygulamalarda, Karnların ve Alplerin kuşandığı kuşak ile kutsiyet ifade eden üç sayısının, kuşak çözmeye bağlı bir biçimde birleştiğini; ka m aksesuan olan kuşağın, İslamiyet sonrasındaki tarikatl~r ile ahilik te]kilatında da 'kuşak kuşanma pratikleri'nde yaşamaya devam ettiğini görüyoruz. Damat ve gelinin başına buğday, çerez, dan saçma pratiğinin menşei bugün "darısı başına" deyiminde saklıdır. Biri hakkında hayırlı haber söylenirken "darısı başımıza!" temennisi işte bu eski adetten kalma bir hatıradır. 6 Ölüm Anadolu'da bugün Atalar kültü menşeili en belirgin inanç, adet ve buua bağlı yapılan pratikler ölümle ilgilidir. Bu uygulamalar sırasıyla ölünün gömülmeye hazırlanmasıyla, gömülmesiyle, mezanyla, geride bıraktığı eşyalarıyla, ölü yemeğiyle, ölünün ardından tutulan yasla ve onun belirli dönemlerde anılmasıyla ilgili olup genel olarak ölü evinde ve mezarlıklarda yerine getirilmektedir. 7 Anadolu'nun muhtelif yerlerinde, özellikle Tahtacı Türkmenlerinde ölü özel eşyalanyla, elbisesi giyqirilerek ve yorganla gömülür. Eski Türklerde de görülen bu 1 K:ıc:ıkurt, O, (20 ll), "Türk Söylence Sözlıiğıi ", htıo://upload. wikimedia.orf!/wikioedia/tr/0/00ffurksoylencesozlugu.pd(, s.23. ı Kurt, 1, (1997), Tıirk Atasözlerinde Psikolojik Bir Yaklaşım, Konya: Mikro yayın lan, s Turan, Ş, (1990), Tı7rk Ktiltıini Tarihi, Bilgi Yayınevi, Ankara, s. 41. ' Esin, E, (1979), Tı7rk Kozmolajisi, Edebiyat Fak. Matb., Istanbul, s !nan, A, (1986), Tarifıle ve Bugıin Şamanizm Mateıyaller ve Araştırmalar, Ankara, Türk Tarib Kurumu Yayınlan, s Çıblak, N, (2002), "Anadolu'da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnaoç ve Pratikler", Tıirk Kiilrı7ni, Y.XI..., S.474, ss

5 GELENEKSEL TÜRK DiNi VE ŞAMANIZMIN AN_ADOLUDAKi izleri pratiğin temelinde İslamiyet'in ve eski Türk din ve inançlannın sentez.i olan "ahiret", "yaşamın devam etmesi" inancı yatmaktadır. Ölünün me;zanna şeker bırakma, mezarlık çevresindeki çocuklara, fakiriere yiyecek dağıtma geleneği Anadolu'da görülen eski Türk inançlı kökenli önemli pratiklerdendir ve "saçı" olarak adlandırılır. Göçebe kavimlerde süt, kımız, yağ; çiftçi kavimlerde buğday; dan, şarap; tüccar kavimlerde para vesaire saçı olarak kullanılır. 8 Mezar ve türbe, İslam öncesi ve sonrasında her zaman kutsal sayılmıştır. Yapılan ziyaretler İslam temelli ~lsa da, çevredeki ağaçlara bez, çaput bağlama, mezarlığa yiyecek bırakma gelenekleri İslam öncesi temellidir. Eski Türk inancında insanı koruyan ve onların dileklerini gerçekleştiren ruhlar "iye" şeklinde adlandınlmıştır. Yayık, insanlan kötülüklerden korumak, hayat vermek için görevlendirilmiştir. Tanrı ile insanlar arasırıda aracılık yapmaktadır. 9 Günümüzde türbe ziyaretleri, evliya/aziz/bab/baba/atalardan yardım isteme, bimmet umma ve bunlar vasıtasıyla Tanrı'ya yakarma; bu adlarla adlandınlanlann Yayık ile olan benzerliklerini ortaya koymaktadır. 10 Çevresi boş olan, tek ağaç İslam öncesinde ve sonrasında kutsal sayılmıştır. Bu ağaca bez parçası bağlama geleneği ağaç kültüyle iliatilidir ve yapılan bu pratik "çala!da" şeklinde adlandırılır. Çalamak, ağaçlara bez ve çaput bağlama uygulamasidır. Yapılan eyleme Çalama/Calama denir. Uluğ Kayın inancıyla bağlantılıdır. Mayalamak sözcüğü Türkçede Çalmak fiili ile ifade edilir. Bu bağlamda bir düşüncenin, isteğin kutlu bir yere mayalanması gibi algılanabilir. İslam dini bu tür yaklaşımları kesin olarak yasaklarruştır. 11 Yukanda bahsedilen geçiş süreçleri dışında, bugün dilimizde deyimleşmiş ifadelerden biri olan "bir dikili ağacı olmak" sözü "Ağaç Kültü"yle ilgilidir. Ayrıca daha çok Aleviler'de, "şekilden şekile girmek, değişmek" manasında kullanılan "dondan dona girmek" deyimi ise Türk Şamanizmi ile ilintilidir. Yine daha çok Anadolu köylerinde kuraklık sonucu ya da bereket amaçlı edilen yağmur duaları Türklerin eski inançlarıyla ve Türk Şamanizınİ ile paralellik göstermektedir. Sonuç olarak Anadolu Müslümanlığı, İslam öncesi kültür varlığının İslam sonrası da devam etmesiyle heterodoks bir nitelik kazanmıştır. İslamiyet'i kabul eden Anadolu Türkleri, İslam öncesi inanç ve uygulamalarını İslam ile birlikte harmanlayarak sürdürmüş, kültürel olarak yaşatmaya devam etmiştir. 1 lnıuı, A, (1986). s ln3n, A, (1987), Makaleler ve İnceleme/er, Ankara, s Çeıin, i, (2007), "Türk Kültüründe Bab (Baba)/Ata Gelene~", Milli Fo/klor, Yıl19, Sayı 76, s Karakurt, D, (20 1 1), s

6 CanerKAYA KAYNAKÇA Çetin, İ., (2007), "Türk Kültüründe Bab (Baba)/Ata Geleneği", Milli Fo/klor, Yıl 19, Sayı 76, s. 72. Çıblak, N., (2002), "Anadolu'da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratikler",TiirkKiiltiirü, YJCL, S.474, ss Esin, E., (1979), Türk Kozmolojisi, Edebiyat Fak. Matb., İstanbul. İnan, A. 1 (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm MateıJ!aller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Yayınlan, Ankara. İnan, A., (1987), Makaleler ve İnceleme/er, Ankara. Karakurt, D., (2011), "Türk Söylence Sözlüğü", Kurt, İ., (1997), Türk Atasözlerinde Psikolojik Bir Yaklaşım, Mikro yayınları, Konya.. Ocak, A.Y., (2000), Alevi Bektaşi İnançlarmm İslam Öncesi Temelleri, İletişim Yayınlan, İstanbul. Turan, Ş., (1990), Türk Kültürü Tarihi, Bilgi Yayınevi, Ankara. 974