Acil Biyokimyasal Tetkikler

Transkript

1 Kitap Bölümü DERMAN Acil Biyokimyasal Tetkikler Turan Turhan, Halef Okan Doğan Klinisyenlerin hastaya tanı koymak için klinik durumun yanında sıklıkla başvurduğu bilgilerden biri de laboratuvar verileridir. Vakaların büyük bir kısmında, doğru ayırıcı tanı hastaların laboratuvar parametrelerinin sistematik değerlendirilmesiyle elde edilir. Yapılan çalışmalarda tıbbi tanıların %70 inden fazlasının laboratuvar sonuçlarına göre konulduğu belirtilmektedir. Laboratuvar verileri genellikle kantitatif veriler sundukları için muayene bulguları ve hasta öyküsü gibi subjektif bilgilere kıyasla doktora daha faydalı olmaktadır. Özellikle kısıtlı zamanda çok sayıda hasta muayene eden hekimler için laboratuvar bulguları, hem zaman kazanmak için hem de önceki sonuçlar ile karşılaştırılıp hasta durumunu değerlendirmede sağladıkları yarar açısından tanı protokolünün önemli bir kısmı haline gelmiştir. Testler muayene bulgularına ek bilgi sağlayacak ve hasta tedavi planını yönlendirmeye ve tedavinin izlenmesine yardımcı olacak ise istenmelidir. Biyokimyasal testlerden en fazla faydayı sağlamak için ilgili testlere ait sonuçların doğru yorumlanması ve o teste ait analiz öncesi ve sonrasında dikkat edilmesi gereken durumların iyi bilinmesi gerekmektedir. Laboratuvar verilerini preanalitik, analitik ve postanalitik fak- DOI: /DERMAN.4003 Received: Accepted: Published Online: Corresponding Author: Turan Turhan, Biyokimya Kliniği, Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Ankara, Türkiye. GSM: amcaturhan@gmail.com Derman Tıbbi Yayıncılık 1

2 törler etkilemektedir. Hızlı tanı koyma ve tedavi etme zorunluluğu olan acil servislerin hayati gerekliliklerden biri etkili tıbbi laboratuvar hizmetidir. Bu açıdan tıbbi laboratuvarların acil birimlere doğru ve zamanında hizmet sağlamaları önemlidir. Ülkemizdeki hastanelerin acil biyokimya laboratuvarlarında farklı test panelleri kullanılsa da acil laboratuvarlarının önemli bir kısmında test panelleri birbirine benzemektedir. Kitabın bu bölümünde acil biyokimya laboratuvarlarında genellikle çalışılan 44 adet test ile ilgili bilgiler verilmeye çalışılmaktadır. Bu bölüm laboratuvar değerlerinin yorumlanması ve klinik tanının belirlenmesinde yardımcı olmaya ilişkin bazı bulguların, testlerin en sık değişim nedenlerini tartışmaktadır. Bu bölümde bilgileri verilecek olan biyokimyasal testler alfabetik olarak sıralanmış ve ilgili teste ait önemli bilgiler içerisinde testin tanısal değeri, normal değer aralığı, örnek türü, arttığı ve azaldığı durumlar, sonucu etkileyebilecek durumlar ve diğer açıklamalar testlerin alt bölümlerinde verilmeye çalışılmıştır. Verilecek bilgiler belirlenirken daha çok klinik pratikte karşılaşılabilecek problemler veya durumlar göz önüne alınmıştır. Belirtilen referans değerlerin testin çalışma yöntemine, kullanılan birime, yaş ve cinsiyete göre değişim gösterebileceği, test açıklamalarında bildirilen sonucu etkileyebilecek durumların testin çalışılması sırasında artış, azalış veya sonuç alınamaması şeklinde hatalara neden olabileceği göz önünde bulundurulmalı ve bu nedenle laboratuvarla diyalog içinde olunmalıdır. Preanalitik faz içerisinde yer alan test istemi, uygun materyal seçimi ve alınan örneğin laboratuvara zamanında iletilmesi aşamalarına dikkat edilmesi preanalitik hataların önlenmesinde çok önemlidir. Bu bölümdeki bilgilerin ve kitabın acil servis ve acil biyokimya laboratuvarında çalışan sağlık çalışanlarına katkı sağlayacağını umut ediyoruz. Derman Tıbbi Yayıncılık 2

3 AKTİVE PARSİYEL TROMBOPLASTİN ZAMANI (aptt): Tanısal değeri: Trombin formasyonu oluşumunda etkili olan faktörlerin (Faktör VII ve XIII hariç) taranmasında, heparin tedavisinin takibinde, Hemofili A ve B nin taramasında kullanılabilen bir testtir. Normal değer aralığı: Laboratuvarlar arasında ve ölçümde kullanılan yönteme göre değişiklik göstermekle birlikte saniyedir. Örnek türü: Sitratlı plazma (mavi kapaklı tüp) Arttığı durumlar: Antikoagulan ajanlarla tedavi sonrası, kan pıhtılaşma faktörlerinin genetik bozukluklarında Azaldığı durumlar: Cerrahi müdehale sonrası, gebelerde, ciddi inflamasyonda ve heparin kaynaklı trombositopeni olguları Sonucu etkileyebilecek durumlar: İstenilen miktarda kan alınmaması, hematokrit düzeyindeki önemli değişiklikler, örneğin EDTA ile kontaminasyonu (hemogram tüpünden aktarım), örneğin pıhtılaşması, lipemi ve ikter gibi bulanıklığı arttıran durumlar ve kanın kalıcı veya normal kataterden alınması. Diğer açıklamalar: Lupus antikoagulanı varlığında izole aptt yüksekliği görülebilir. Trombositopeni, trombosit fonksiyon bozukluğunda ve izole faktör VII bozukluğunda aptt normaldir. ALANİN AMİNO TRANSFERAZ (ALT): Tanısal değeri: Hepatobilier sistem hastalıklarının tanısında ve hepatotoksik ilaçların etkilerinin takibinde kullanılan bir testtir. Normal değer aralığı: 8-47 U/L. Ancak bu değer yaşa ve yönteme bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Örnek türü: Serum (Kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) Arttığı durumlar: Biliyer tıkanıklık, kemik metastazı, kolelitiyazis, siroz, konjestif kalp yetmezliği, eklampsi, Derman Tıbbi Yayıncılık 3

4 hepatik iskemi, hepatik nekroz, hepatit, enfeksiyöz mononükleoz ve karaciğer kanseri Azaldığı durumlar: Pridoksal fosfat eksikliği. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Okzalat, heparin ve sitrat içeren tüplerde enzim aktivitesi etkilenmez, ancak hafif derecede bulanıklık oluşturabileceğinden doğru sonuç alınmasını engelleyebilir. Dondurulmuş çözünmüş örneklerin ALT aktivitesinde ciddi azalma olabilir. Hemolizli numuneler ölçümde kullanılmamalıdır. Diğer açıklamalar: ALT düzeyindeki 2 kat artış obstruktif bir problemin göstergesi olabilir. Ancak 10 kat veya daha fazla artış hepatite neden olan problemleri akla getirmelidir. ALBUMİN: Tanısal değeri: Protein metabolizması ile ilgili bozuklukların tanısında ve karaciğer ile böbrek fonksiyonlarının takibinde kullanılan bir belirteçtir Normal değer aralığı: g/l Örnek türü: Serum (Kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) Arttığı durumlar: Dehidratasyon Azaldığı durumlar: Yetersiz beslenme, malabsorbsiyon sendromlarında, hipertiroidi, gebelik, kronik infeksiyonlar, karaciğer hastalıkları, IV sıvı verilmesi, uygunsuz ADH salınımı ve travma, protein kaybettirici enteropatiler, yanık, akut enflamatuar olaylarda (negatif akut faz reaktanı olarak kabul edilmektedir) Sonucu etkileyebilecek durumlar: Kan alınırken albumin düzeyinde göreceli bir artışa neden olabileceğinden dolayı hemokonsantrasyona neden olan venöz staz oluşturulmamasına dikkat edilmelidir. Diğer açıklamalar: Hipoalbuminemi durumunda anyon açığı olduğundan daha düşük bulunabilir ve bu durum asit baz bozukluklarının yorumlanmasında problem yaratabilir. Ölçüm için açlık kanına gerek yoktur. Derman Tıbbi Yayıncılık 4

5 Ayaktan ve yatan hastalarda albumin değeri farklılık gösterdiğinden bazı merkezlerde yatan hastalar için ayrı albumin değeri kullanılmaktadır. Gebeliğin ikinci trimestirinin sonunda da düzeyi normal değerin altında olabilir. 20 g/l nin altındaki değerlerde genelde ödem görülmektedir. ALKALEN FOSFOTAZ (ALP): Tanısal değeri: Karaciğer, safra kesesi ve bazı kemik hastalıklarının değerlendirilmesinde kullanılır. Normal değer aralığı: Yetişkin kadınlarda U/L ve erkeklerde U/L olmak üzere yönteme ve yaşa bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) veya heparinize (yeşil kapaklı tüp) plazma Arttığı durumlar: Bilier obstrüksiyon, biliyer atrezi, siroz, infiltratif karaciğer hastalıkları, enfeksiyoz mononükleoz, viral hepatitler, hiperparatiroidizm, paget hastalığı (normal değerin katından fazla artabilir), metastatik kemik karsinomları, osteoblastik kemik tümörleri, osteogenezis imperfekta, geç gebelik dönemi (doğum sonrası 20. günde normal düzeye döner) ve hipertiroidizm. Azaldığı durumlar: Kronik nefrit, kistik fibroz, hipofosfatemi ve hipotiroidizmdir. Sonucu etkileyebilecek durumlar: EDTA, okzalat ve florid gibi antikoagulan içeren tüplere alınan örneklerde yanlış düşük sonuçlar görülür. Oda ısısında veya buzdolabında bekletilen örneklerde %30 a kadar artış görülebilir. Diğer açıklamalar: ALP düzeyinin çocuklardaki normal değer aralığı yaşa bağlı farklılık göstermektedir. AMİLAZ (KAN): Tanısal değeri: Pankreatit tanısında kullanılmaktadır. Normal değer aralığı: U/L (yönteme göre referans aralık değişebilmektedir) Örnek türü: Serum (Kırmızı kapaklı veya sarı kapak- Derman Tıbbi Yayıncılık 5

6 lı jelli tüp) veya heparinize (yeşil kapaklı tüp) plazma Arttığı durumlar: Akut, kronik pankreatit, parotis bezi inflamasyonu, alkolizm, biliyer obstrüksiyon, kolelitiyazis, kistik fibrozis, intestinal obstrüksiyon, diyabetik ketoasidoz, hiperlipidemi ve hipertiroidi Azaldığı durumlar: Hepatit, pankreas kanseri, ciddi yanıklar ve ciddi tirotoksikoz Sonucu etkileyebilecek durumlar: Okzalat, sitrat ve EDTA lı tüplere alınan örnekler yanlış düşük sonuçlara neden olabilir. Hemolizli numuneler de sonucu etkileyebilir. Diğer açıklamalar: Amilaz, akut pankreatit başlangıcının 5-8 saat sonrasında yükselmeye başlar ve 3-4. gününde normal düzeyine iner. Amilaz ve immunglobulinlerin kompleks oluşturması nedeniyle oluşan makroamilaz, amilaz düzeyinde yanlış yüksekliğe (genellikle normal değerin 1-4 katından daha fazla) neden olabilir. Bu durumun tespiti için idrar amilaz düzeyi kontrol edilmelidir. İdrar amilaz düzeyindeki azalma makroamilazemi olgusunu akla getirmelidir. Tekrarlayan kronik pankreatit olgularında ve akut alkolik pankreatit olgularında amilaz düzeyi normal olabilir. Apandisit ve peritonit gibi nedenler de amilaz düzeyinde yüksekliğe neden olabilir. Böyle bir durumda lipaz gibi pankreasa daha spesifik olan belirteç tercih edilmelidir. Oddi sfinkterinde kasılmaya neden olan narkotik analjezikler vb. ilaçlar da serum amilaz düzeyinde artışa neden olabilir. Asemptomatik hiperamilazemisi olan vakaların yaklaşık %50 sinde belirgin bir pankreas veya pankreas dışı patoloji olabilir. Bu nedenle ayrıntılı tanısal yaklaşım uygulanmalıdır. Derman Tıbbi Yayıncılık 6

7 AMONYAK: Tanısal değeri: Yenidoğanda üre siklusu ve ilişkili yolaklardaki enzim eksikliğinin yarattığı metabolik hastalıklar, hepatik ensefalopati tanısı ve hiperalimantasyon tedavisi alan hastaların tanı ve takibinde kullanılır. Etiyolojisi bilinmeyen ensefelopatisi olan hastalarda amonyak analizi faydalı olabilir. Normal değer aralığı: Prematür yenidoğan < 200 μmol/l < 143 μg/dl Term yenidoğan < 100 μmol/l < 71 μg/dl Bebek-çocuk < 40 μmol/l < 29 μg/dl Yetişkin < 40 μmol/l < 29 μg/dl Plazma amonyak düzeyi μmol/l olarak verilir. Çevrim faktörü: Amonyak (μg/dl) = Amonyak (μmol/l) Örnek türü: EDTA lı (mor kapaklı) plazma veya heparinize (yeşil kapaklı tüp) plazma Arttığı durumlar: Yenidoğanda üre siklusu ve ilişkili yolaklardaki enzim eksikliğinin yarattığı metabolik hastalıklar, akut bronşit, siroz, kor pulmonale, GIS kanamaları, kalp yetmezliği, hepatik ensefalopati, siroz, portal sistem şantları, Reye sendromu, bazı böbrek hastalıkları Azaldığı durumlar: Malign ve esansiyel hipertansiyon Sonucu etkileyebilecek durumlar: Kapiller/arteriyel kan örneklerinde amonyak düzeyi venöz kandan daha yüksektir. Örnek alırken staz ve hemoliz oluşturabilecek koşullar engellenmelidir. Ölçümde açlık kan örneğinin kullanılması tavsiye edilmektedir. Sigara içilmesi, amonyak tuzları, barbitüratlar, opioidler, valproik asit, asparaginaz, egzersiz, uzamış turnike uygulaması, yenidoğanlarda alınan kapiller örneğin terle kontaminasyonu kan amonyak düzeyini arttırır. Örnek alındıktan sonra buz içerisinde 15 dk içinde laboratuvara gönderilmelidir. Derman Tıbbi Yayıncılık 7

8 ARTERİYEL KAN GAZI: Tanısal değeri: Metabolik ve solunumsal hastalığı olan hastaların tedavi ve izlenmesinde önemli olan asid-baz ve ventilasyon durumu hakkında hızlı sonuç verir. Genellikle kan gazı cihazları kandaki oksijen ve karbondioksitin parsiyel basınçlarını, aynı zamanda ph, elektrolitler (Na, K, Cl ve Ca) ve hemoglobini direkt ölçerken, bikarbonat düzeyini ve hemotokrit gibi birçok farklı parametrenin hesaplanmasını sağlarlar. Arteriyel kanda oksijen basıncı (PaO 2 ), karbondioksit basıncı (PaCO 2 ), asidite (ph), oksihemoglobin saturasyonu (SaO 2 ) ve bikarbonat (HCO 3 ) konsantrasyonunun göstergesidir. Kan gazı sonuçlarını yorumlamada, ilk yapılacak iş ph değerlendirilmesidir. Bikarbonat ve pco 2 nin sonuçları ne olursa olsun ph 7.4 ün altında ise hasta asidemiktir, bu da fazla asit üretilmesi veya asit birikmesinin yol açtığı, kandaki hidrojen iyon konsantrasyonunun artması anlamına gelir. Eğer ph 7.4 ten yüksek ise hasta alkalozdadır, eğer 7.4 e eşit veya yakın bir değerde ise hasta ne asidoz ne de alkalozdadır, ancak asidoz veya alkalozun devam eden kompanzasyon sürecinde olabilir. Asidoz veya alkaloz tanısı konulduğu zaman, solunumsal veya metabolik kökenini belirlemek için bikarbonat ve pco 2 değerlendirmesi yapılır. Metabolik asidozda, esas problem diyabetik ketoasidoz, laktik asidoz [ör: gr (-) sepsis], böbrek yetmezliği gibi nedenlerde de olduğu gibi fazla asit üretimidir. Asit bikarbonat ile tamponlanırken, bikarbonat tükenmeye başlar. Bikarbonat kaybını kompanze edebilmek için, pco 2 yi düşürme adına solunum sayısı artar. Böylece bu tabloda, düşük ph, düşük bikarbonat ve düşük pco 2 metabolik asidoza işaret eder. Metabolik alkalozda ise yüksek ph, artmış bikarbonat ve artmış pco 2 gözlenir. Metabolik alkalozun en sık görülen sebebi, bikarbonat artışının eşlik ettiği, midede HCl kaybı ile giden kusmadır. Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) gibi CO 2 nin anormal derecede akciğerlerde biriktiği durumlarda kan ph ının düşmesine neden olur. Bunu kompanse edebilmek için böbrekler bikarbo- Derman Tıbbi Yayıncılık 8

9 nat tutmaya başlar. Eğer kan ph ı 7.4 ün altında, hem CO 2 hem de bikarbonat artmış ise bu bir solunum kökenli asidozdur. KOAH ın yanı sıra solunuma yardımcı kasların kısmi paralizisi ile giden Myastenia Graves pnömoni, solunum merkezinin bulunduğu beyin sapındaki bölgeyi etkileyen santral sinir sistemi hastalıkları gibi nedenler de solunumsal asidoza neden olur. Solunumsal alkalozda ise ph>7.4 olur ve hem CO 2 hem de bikarbonat düzeylerinde azalma gözlenir. Solunumsal alkaloz genellikle psikojenik kökene bağlı hiperventilasyon sonucu oluşur. Burada solunum hızına bağlı olarak pco 2 azalmaktadır. Normal değer aralığı: ph Yenidoğanlar: Yetişkinler: po 2 Yenidoğanlar: mmhg Yetişkinler: mmhg pco 2 : mmhg HCO 3 Yenidoğanlar: meq/l Yetişkinler: meq/l O 2 saturasyonu: 96% 100% Baz açığı: +1 ile 2 arasında Örnek türü: Heparinli tam kan Sonucu etkileyebilecek durumlar: po 2 ve bu parametre kullanılarak hesaplanan parametreler için arteriyel ve venöz kan arasında önemli fark gözlendiğinden, oksijen durumunun değerlendirilmesi için arteriyel kan numunesi gereklidir. Plastik şırıngalar gaz difüzyonuna neden olabildiği için potansiyel hata kaynakları olarak görülmektedir. Ancak örneğin 15 dakika içerisinde çalışılması halinde bu etki klinik olarak tolere edilebilir düzeyde kalır. Şırıngaya ilave edilen heparinin asidik karakterde olması durumunda ph yı azaltabilir. Kullanılacak heparin Derman Tıbbi Yayıncılık 9

10 ve alınan kan miktarına dikkat edilmelidir. Aksi takdirde paco 2 düzeylerinde azalmaya neden olabilir. Farklı durumlarda ph, Bikarbonat ve pco 2 düzeyleri Durum ph Bikarbonat pco 2 Genellikle karşılaşılan nedenler Metabolik asidoz <7.40 Düşük Düşük Diabetik ketoasidoz, laktik asidoz Metabolik alkaloz >7.40 Yüksek Yüksek Kusma Respiratuar asidoz <7.40 Yüksek Yüksek KOAH, respiratuar kasların paralizisi Respiratuar alkaloz >7.40 Düşük Düşük Anksiyete, akut ağrı ASETOMİNOFEN (PARASETAMOL): Tanısal değeri: Asetominofen (Parasetamol) tedavisi alanlarda ilaç düzeyinin takip edilmesinde kullanılır. İlacın eliminasyon yarı ömrü yaklaşık 2-3 saatttir. Toksisite sonucunda karaciğerde nekroz meydana gelir. Hepatotoksititeye bağlı belirtiler 2-3 güne kadar ortaya çıkmayabilir. Ancak karaciğer fonksiyon testleri, PT ve INR düzeyinde değişiklikler toksisiteden 18 saat sonra ortaya çıkabilir. Normal değer aralığı: Standart terapötik dozu μg/ml ( μmol/l) Örnek türü: Serum veya plazma Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz, lipemi ve ikter Diğer açıklamalar: Asetominofen alındıktan sonra 4 saat geçmeden yapılan ölçümler ilaç düzeyi hakkında klinisyene doğru bilgi vermez. KOLİNESTERAZ: Tanısal değeri: Asetilkolinesteraz ve psödokolinesteraz gibi bazı enzimlerin düzeylerinin tespit edilmesi için, karaciğer fonksiyon testi ve organofosforlu insektisit zehirlenmelerinin değerlendirilmesinde kullanılmaktadır. Süksinilkolin gibi bazı kas gevşeticiler normalde psödokolinesteraz tarafından parçalanır. Eğer hastada psödokolinesteraz yoksa ve hastaya cerrahi işlem sırasında kas gevşetici verilmişse hastada Derman Tıbbi Yayıncılık 10

11 uzamış apne görülebilir. Bu nedenle bu ilacın verileceği hastalarda cerrahi işlem öncesi bu analitin düzeyine mutlaka bakılmalıdır. Normal değer aralığı: 7 19 U/mL 7 19 ku/l Örnek türü: Kırmızı kapaklı serum tüpü veya mor kapaklı tüp (EDTA lı) Azaldığı durumlar: Organo fosforlu insektisit zehilenmeleri, hepatit, anemi, malnutrisyon, akut enfeksiyon ve tıkanma sarılığı, myokard infarktüsü Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz ASPARTAT AMİNOTRANSFERAZ (AST): Tanısal değeri: Hepatobiliyer ve pankreatik hastalıkların ayırıcı tanısında kullanılır. Normal değer aralığı: Kadınlarda: 9 25 U/L, erkeklerde: U/L ve yenidoğanlarda normal değerin 2 veya 3 katı kadar olabilir. Örnek türü: Serum (Kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) veya plazma kullanılabilir. Arttığı durumlar: Hepatit, siroz, karaciğer nekrozu, akut böbrek yetmezliği, biliyer obstrüksiyon, beyin travmaları, enfeksiyöz mononükleoz, kalp veya iskelet kası inflamatuvar hastalıkları, ağır egzersiz, ciddi yanıklar, hipotiroidizm, malign hipertermi, intestinal obstrüksiyon, nekrozu veya travması, eklampsi ve hemolitik hastalıklar. Azaldığı durumlar: Beriberi, diyabetik ketoasidoz, gebelik, hemodiyaliz ve üremi Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz ve lipemi Diğer açıklamalar: Akut viral hepatit olgularında AST düzeyinde kat artış olabilir. AST düzeyindeki hızlı artış ve azalma ekstrahepatik biliyer hastalığı akla getirmelidir. Akut hipotansiyon, toksik karaciğer harabiyeti, viral hepatit, karaciğer travması, karaciğer metastazı ve rabdomiyoliz olgularında AST düzeyi 3000 U/L nin üze- Derman Tıbbi Yayıncılık 11

12 rinde olabilir. Anjina pektoris, koroner yetmezlik, perikardit ve karaciğer harabiyeti oluşmamış konjestif kalp yetmezliklerinde AST düzeyi normal olabilir. Gün içerisinde AST düzeyindeki 10 U/L lik değişim normal kabul edilmektedir. BİLİRUBİN: Tanısal değeri: Hepatobiliyer sistem hastalıkları, pankreas hastalıkları ve sarılığa neden olan durumların ayırıcı tanısında kullanılmaktadır. Normal değer aralığı: Total bilirubin: mg/dl Direkt (konjuge) bilirubin: mg/dl İndirekt (unkonjuge) bilirubin: mg/dl (yaşa göre referans aralıklar değişmektedir) Örnek türü: Serum (Kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) Arttığı durumlar: İndirekt bilirubin: Otoimmun hemoliz, hemolitik hastalıklar, siroz, Crigler-Najjar sendromu, eritroblastozis fetalis, Gilbert sendromu Direkt bilirubin: Biliyer obstrüksiyon, pankreas başı kanseri, koledekolitiyazis, siroz, Dubin-Johnson sendromu, hepatit, obstrüktif sarılık, fruktoz intoleransı, hipotiroidzm ve gebelik. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz ve örneğin 1 saatten fazla ışığa maruz kalması sonuçları etkiler. BNP (NT-proBNP): Tanısal değeri: Asemptomatik hastalar dahil olmak üzere her seviyedeki konjestif kalp yetmezliğinin tanı evrelendirme, prognoz tayini ve takbinde kullanılır. Normal değer aralığı: BNP<100 pg/ml, takibinde NTproBNP; 75 yaşın altındakilerde < 125 pg/ml, 75 yaşın üzerindekilerde < 450 pg/ml Örnek türü: NT-proBNP için serum (kırmızı kapaklı tüp) Derman Tıbbi Yayıncılık 12

13 veya plazma, BNP için EDTA lı plazma (mor kapaklı tüp) Arttığı durumlar: Akut MI, kronik böbrek yetmezliği, konjestif kalp yetmezliği, koroner anjiyoplasti, hipertansiyon, hipervolemik durum ve pulmoner hipertansiyon. Azaldığı durumlar: Antihipertansif ve diüretik tedavi sonrası Sonucu etkileyebilecek durumlar: BNP stabilitesinin düşük olması nedeniyle, EDTA lı plazmaya alınan numuneler oda sıcaklığında 4 saatten fazla bekletilmemelidir. NT-proBNP analizleri serum veya plazmadan yapılabilir ve oda sıcaklığında 72 saate kadar stabildir Obezite yanlış düşük sonuçlara neden olabilir. Böbrek yetmezliği olanlarda veya diyalize giren hastalarda kalp yetmezliğinden bağımsız olarak BNP yüksekliği görülebilir. 75 yaşından büyük kadınlarda yanlış pozitif BNP sonucu ile karşılaşılabilir. CK (KREATİN KİNAZ): Tanısal değeri: İskelet ve kalp kasında dejenerasyona yol açan durumların değerlendirilmesinde kullanılır. Normal değer aralığı: Kadın: U/L ( μkat/l) Erkek: U/L ( μkat/l) Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı tüp) Arttığı durumlar: AMI, progressif muskuler distrofi, polimiyozit, yanıklar, travma, ağır egzersiz, status epileptikus, postoperatif dönem, yaygın beyin enfaktüsü, gebeliğin son dönemleri ve doğum, malign hipertermi, IM enjeksiyonlar, konvülziyonlar ve kardiyak defibrilasyon sonrasında CK düzeyi artar. Azaldığı durumlar: Anterior pituiter hiposekresyon, Addison hastalığı, bağ doku hastalıkları, erken gebelik Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz, intrakardiyak kateterizasyon, kas içi enjeksiyon, kas travması, uzun süreli egzersiz. Derman Tıbbi Yayıncılık 13

14 CK-MB (KÜTLESEL): Tanısal değeri: CK izoenzimlerinden biridir. Akut miyokard infarktüsü tanısında kullanılmaktadır. Normal değer aralığı: Erkeklerde : <6.7 ng/ml Kadınlarda: <3.8 ng/ml Örnek türü: Heparinli plazma veya serum kullanılabilir. Arttığı durumlar: Kardiyak belirtilerin başlamasından sonra 3-8 saatte yükselir. CK-MB nin primer kaynağı kalp kasıdır ve kalp kası hasarında yükselir. Bunun yanında iskelet kasında da bulunur. Aşırı yüksekliklere polimiyozitler ve rabdomiyolizde rastlanır. Karbonmonoksit zehirlenmesi, travmalar, pulmoner emboli, hipotiroidzm ve musküler distrofilerde de CK-MB yükselebilir. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz C-REAKTİF PROTEİN: Tanısal Değeri: Non spesifik bir akut faz reaktanıdır. Enfeksiyon ve enflamasyonların değerlendirilmesinde kullanılır. Normal değer aralığı: <10 mg/l (yönteme göre değişmektedir) Örnek türü: Serum (kırmızı veya sarı kapaklı jelli tüp) Arttığı durumlar: Özellikle bakteriyel enfeksiyonların tanısında değerlidir. Yüksekliği koroner kalp hastalığı riskinin erken bir göstergesi olduğundan koroner kalp hastalığı için risk taraması amacıyla da kullanılır. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Aşırı hemolizli, lipemik ve ikterik örnekler sonucu etkilemektedir. D-DİMER: Tanısal değeri: Fibrin pıhtılarına özgü bir yıkım ürünüdür. Venöz tromboemboli, derin ven trombozu, pulmoner embolinin tanısında ve miyokard enfaktüsünde uygulanan tedavinin takibinde de kullanılır. Normal değer aralığı: <250 μg/l (<1.37 nmol/l) Örnek türü: Plazma (Mavi kapaklı sitratlı tüp) Arttığı durumlar: Arteriyel tromboz, DIC, eklampsi, fibrinoliz, kalp hastalıkları, enfeksiyon, geç gebelik, Derman Tıbbi Yayıncılık 14

15 kalp yetmezliği, karaciğer hastalığı, maligniteler, enfeksiyon ve inflamasyon, böbrek ve karaciğer yetmezliği. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Yüksek romatoid faktör (RF) düzeylerinde yanlış yüksek sonuçlarla karşılaşılabilir. TOTAL KARBONDİOKSİT (BİKARBONAT): Tanısal değeri: Vücudun tamponlama kapasitesinin göstergesidir. Normal değer aralığı: < 1 ay: mmol/l 1 6 ay: mmol/l 6 ay 1 yaş: mmol/l > 1 yaş: mmol/l Örnek türü: Serum (Kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) veya heparinize (yeşil kapaklı tüp) tam kan Arttığı durumlar: Alkolizm, kompanze solunumsal asidoz, hipoventilasyon, amfizem, metabolik asidoz, pnömoni, kusma, primer hiperaldosteronizm, pilorik obstruksiyon Azaldığı durumlar: Akut böbrek yetmezliği, kompanze solunumsal alkaloz, dehidrasyon, diyabetik ketoasidoz, diyare, kafa travması, yüksek ateş Sonucu etkileyebilecek durumlar: Örnek alınırken turnike kullanılması ve hastanın ellerini sıkıp gevşetmesi sonucu etkileyebilir. DİGOKSİN: Tanısal değeri: Digoksin tedavisi alanlarda ilaç düzeyinin takip edilmesinde kullanılır. Terapötik aralığı: ng/ml Toksik konsantrasyon: >2.5 ng/ml Örnek türü: Serum (Kırmızı kapaklı tüp) Sonucu etkileyebilecek durumlar: Serum veya plazmada digoksin benzeri immunreaktif maddelerin bulunması durumunda yanlış pozitif sonuçlarla karşılaşılabilir. Üremi, esansiyel hipertansiyon, karaciğer hastalıklarında ve gebelerde digoksin benzeri immunreak- Derman Tıbbi Yayıncılık 15

16 tif maddelerin düzeyleri artabilir. FENİTOİN: Tanısal değeri: Fenitoin tedavisi alanlarda ilaç düzeyinin takip edilmesinde kullanılır. Terapötik aralık: Total = μg/ml; serbest = 1 2 μg/ml Toksik konsantrasyon: Total >25 μg/ml; serbest > 2.5 μg/ml Örnek türü: Eğer ilaç düzeyi immun yöntemle çalışılacaksa serum tercih edilmelidir. Ancak kromatografik yöntemle çalışılacaksa serum veya plazma tercih edilebilir. Diğer açıklamalar: Ölçüm yapılmadan en az bir hafta önce hastanın aldığı fenitoin dozu sabitlenmelidir. FİBRİNOJEN: Tanısal değeri: Fibrinojen akut faz reaktanıdır. Pıhtılaşma sürecinin etkinliği hakkında bilgi verir. Normal değer aralığı: Yetişkinlerde: mg/dl (2 4 g/l) Yenidoğanlarda: mg/dl (1 3 g/l) Örnek türü: Plazma (Mavi kapaklı sitratlı tüp ) Arttığı durumlar: Enfeksiyonlar, tümörler, travmalar, yanıklar, nefritik sendrom, multipl miyelom, travma, gebelik ve östrojen tedavisi. Azaldığı durumlar: DIC, akut pulmoner emboli, pankreatit, metastatik kanserler, ağır karaciğer yetmezliği, hepatik siroz, promiyelositik akut lösemi, mantar zehirlenmesi ve konjenital afibrinojenemi. Diğer açıklamalar: Yenidoğanlarda fibrinojen konsantrasyonu yetişkinlerden farklıdır ve doğumdan sonra 21. güne kadar yetişkinlerde görülen düzeye ulaşır. Gebe ve sigara içenlerde normalden daha yüksek fibrinojen düzeyleri görülebilir. 700 mg/dl den yüksek olan değerler koroner ve serebrovasküler hastalıklar için yüksek bir risk göstergesidir. Derman Tıbbi Yayıncılık 16

17 GAİTADA GİZLİ KAN: Tanısal değeri: Gastrointestinal sistemde meydana gelen gözle görülmeyen kanamaların tespitinde kullanılır. Normal değer aralığı: Negatif Arttığı durumlar: Anal fissür, divertikül, polip, özefagus varisi, özefajit, gastrit ve mide bağırsak sistemi kanserleri, ülseratif kolit, Chron hastalığı ve peptik ülserler Sonucu etkileyebilecek durumlar: Gayak metodu ile çalışan testler kırmızı et tüketimi ve yüksek peroksidaz aktivitesi olan turp, şalgam, kavun ve brokoli gibi besinlerle beslenen kişilerde yanlış pozitif sonuç verebilir. Aynı şekilde povidon iyot da gayak metodunda yanlış pozitif sonuçlara neden olabilir. Demir takviyesi alanlarda yanlış pozitif sonuç görülebilir. Perianal bölge veya üriner kateterizasyon sırasında kullanılan antiseptikler de gayak metodu ile çalışılan testlerde yanlış sonuçlara neden olabilir. GLiKOZ (KAN ŞEKERİ): Tanısal değeri: Glikoz metabolizmasındaki bozuklukların tespiti ve takibinde kullanılır. Normal değer aralığı: Normal açlık glikozu: <100 mg/dl (yaşa göre değişmektedir) Bozulmuş açlık glikozu: mg/dl Örnek türü: Serum (Kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) veya plazma Arttığı durumlar: Diyabetes mellitus, akromegali, pankreas adenomu, beyin travması, yanık, eklampsi, şok, tirotoksikoz ve travma Azaldığı durumlar: Addison hastalığı, anksiyete, bakteriyel sepsis, glikojen depo hastalığı, insülinoma, hepatik nekroz, gastrektomi, reaktif hipoglisemi, ketotik hipoglisemi, diyabetik anne çocuğu, iyatrojenik nedenler. Derman Tıbbi Yayıncılık 17

18 Diğer açıklamalar: Tam kan glikoz düzeyi plazmaya göre açlık/tokluk ve hematokritteki değişikliklere bağlı değişmekle birlikte genellikle %10-15 daha düşüktür. Sarı veya kırmızı kapaklı tüplere alınarak santrifüj edilmeden oda ısısında bekletilen örneklerde glikoz düzeyi saatte %3-5 oranında azalır. Glikoz analizlerinde yaşanan en sık hata kaynağı, yatan hastalarda yüksek glikoz düzeylerindeki intravenöz sıvılar ile olan kontaminasyondur. Uzun süreli turnike uygulaması ve yumruğun sıkılıp gevşetilmesi az kanlanan dokuların glikozu tüketmesine ve daha düşük glikoz sonuçlarına neden olur. BOS, plevral sıvı gibi diğer vucüt sıvılarında hücreler tarafından glikoz tüketimi olacağından glikoz analizi acilen yapılmalıdır. INR (INTERNATIONAL NORMALIZED RATIO): Tanısal değeri: PT ölçümü için farklı metotların varlığından dolayı, farklı laboratuvarlarda farklı referans aralıkların geliştirilmesi, belli hasta için PT değerlerini karşılaştırmayı güçleştirmektedir. Bu farklılıkları düzeltmek için, bu ham değerleri standardize eden, PT larının da kullanıldığı bir formül geliştirildi. Bu formül, birey için hesaplanan PT ın belirli laboratuvar için hesaplanan ortalama PT değerine bölünmesi sonucu ortaya çıkan değerin üssü olarak Uluslararası Standardize Indeksi (ISI) olarak bilinen bir değerin kullanılmasıyla ortaya çıkar. Bundan dolayı INR, olarak hesaplanır. PT hasta, hastanın ölçülen PT değeri olup; (PT hasta / PT ortalama ) ISI, laboratuvarın referans aralığının ortalaması olarak hesaplanır. Çoğu durumda, atriyal fibrilasyonlu hastalarda INR değerinin 2-3 arasında olması, prostetik kalp kapakçığı olan hastada INR değerinin 3-4 olması beklenirken, 4 ten büyük INR değerlerinde kumadin dozunun azaltılması veya kısa süreli kumadin tedavisinin kesilmesi gerektiği düşünülür. Kumadinle tedavi edilen hastalarda INR in, öncelikli olarak uygun yöntem ile çalışılmış olduğuna dikkat ediniz. Derman Tıbbi Yayıncılık 18

19 Normal değer aralığı: Örnek türü: Plazma (Mavi kapaklı sitratlı tüp ) Arttığı durumlar: Warfarin ve heparin tedavisi, karaciğer yetmezliği, DIC, vitamin K eksikliği, konjenital faktör (II, V, VII, X) eksiklikleri, disfibrinojenemi. Azaldığı durumlar: Östrojen tedavisi alanlar, vitamin K takviyesi alanlar. Sonucu etkileyebilecek durumlar: İstenilen düzeyde kan alınmaması, hematokrit düzeyindeki önemli değişiklikler, örneğin EDTA ile kontaminasyonu, örneğin pıhtılaşması, lipemi ve ikter gibi bulanıklığı arttıran durumlar. KALSİYUM: Tanısal değeri: İyonize ve total kalsiyum düzeyleri ölçülebilir. İyonize kalsiyum; hipo veya hiperkalseminin değerlendirilmesinde total kalsiyum ise; paratiroid disfonksiyon ve tümörlere bağlı hiperkalsemi olgularının değerlendirilmesinde kullanılmaktadır. Fizyolojik olarak aktif olan formun iyonize kalsiyum olması sebebiyle total kalsiyum yerine iyonize kalsiyum düzeyinin ölçülmesi önerilmektedir. Karaciğer transplantasyonu yapılan hastalarda ve yüksek düzeyde sitratlı kan verilen hastalarda kalsiyum, mutlaka iyonize kalsiyum düzeyi ile takip edilmelidir. Normal değer aralığı: İyonize kalsiyum: Referans aralığı kullanılan metod, yaş ve kullanılan örnek tipine göre değişiklik gösterir. Birimler arasındaki çevirim; mmol/l X 4= mg/dl Yetişkinlerde: mmol/l 1 günlük: mmol/L 3 günlük: mmol/l 5 günlük: mmol/l Total kalsiyum: mmol/l ( mg/dl) Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) veya heparinize tam kan Arttığı durumlar: İyonize kalsiyum: Normal total kalsiyum seviyeleri ile Derman Tıbbi Yayıncılık 19

20 birlikte hipoalbuminemi varsa iyonize kalsiyum düzeyi yüksek olabilir. Hiperparatiroidi hastalarının yaklaşık %25 inde serum total kalsiyum düzeyi normalken iyonize kalsiyum düzeyi artabilir. Total kalsiyum: Hiperparatiroidi, hipertiroidi, Vitamin D intoksikasyonu, Fankoni sendromu, multiple myelom, sarkoidoz, Paget hastalığı, iyatrojenik nedenler, osteoporoz ve kanserler. Azaldığı durumlar: İyonize kalsiyum: Primer ve sekonder hipoparatiroidizm, toksik şok sendromu, yağ embolisi, hipovitaminoz D, hiperventilasyon ve metabolik asidozun kontrolü için HCO 3 verilmesi Total kalsiyum: Hipoparatiroidizm, renal osteodistrofi, vitamin D yetmezliği ve malabsorbsiyon Sonucu etkileyebilecek durumlar: İyonize kalsiyum: Hipo veya hipermagnezemi Total kalsiyum: Artmış serum proteini, dehidrasyon, uzun süreli turnike uygulanması ve hiponatremi (<120 meq/l) Diğer açıklamalar: Yemek sonrası idrar kalsiyum düzeyi beklenenden yüksek çıkar. Alkali idrarda yanlış düşük sonuçlar görülebilir. İyonize kalsiyum için alınan örnek en kısa sürede laboratuvara ulaştırılmalıdır. KARBAMEZAPİN: Tanısal Değeri: Sinonimi Tegretol; bazı epilepsi tiplerinin tedavisinde, trigeminal nevralji olgularında ve depresyon tedavisinde kullanılan bir ilaçtır. İlaç düzeyinin takip edilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Terapötik aralığı: 4-12 mg/l ( μmol/l) Toksik konsantrasyon: >15mg/L Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı tüp) veya plazma (yeşil kapaklı heparinize tüp). Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz, lipemi, ikter, trisiklik antidepresanlar. Derman Tıbbi Yayıncılık 20

21 KLOR (KAN): Tanısal değeri: Elektrolit dengesi ve asit baz ile su metabolizmasının değerlendirilmesi amacıyla kullanılır. Normal değer aralığı: meq/l ( mmol/l) Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) veya plazma (yeşil kapaklı heparinize tüp). Arttığı durumlar: Uzamış diyareye bağlı metabolik asidoz, renal tubuler asidoz, akut böbrek yetmezliği, salisilat intoksikasyonu, solunumsal alkaloz, bazı hiperparatiroidi olgularında, diyabetes insipidus ve dehidrasyon Azaldığı durumlar: Kusma, organik anyon birikimine bağlı metabolik asidoz, kronik solunumsal asidoz, tuz kaybettiren böbrek hastalıkları, yanıklar, adrenokortikal yetmezlik ve primer aldosteronizm. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hiperlipidemi, hemoliz ve uzun süre turnike uygulanması KREATİNİN (KAN): Tanısal değeri: Böbrek fonksiyonlarının değerlendirilmesi amacıyla kullanılır. Normal değer aralığı: Kadınlarda: mg/dl ( μmol/l) Erkek: mg/dl ( μmol/l) Çocuk: mg/dl (18 88 μmol/l) Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) veya plazma (yeşil kapaklı heparinize tüp) Arttığı durumlar: Nefrit, pyelonefrit, böbrek yetmezliği, glomerülonefrit, gut, hipertiroidi, konjestif kalp yetmezliği, dehidrasyon, diyabet, multiple myelom, romatoid artirit, şok, maligniteler, akromegali. Azaldığı durumlar: Gebelik ve kas atrofisi Sonucu etkileyebilecek durumlar: Bilirubin, lipemi ve hemoglobin yıkım ürünleri sonucun normalden daha düşük çıkmasına neden olur. Derman Tıbbi Yayıncılık 21

22 Diğer açıklamalar: Öğleden sonra verilen kan örneklerinde kreatinin düzeyi sabah kanına göre %20-40 daha yüksektir. Çok yüksek miktarda protein ile beslenilmesi durumunda kreatinin düzeyi yüksek çıkabilir. Yetişkinlerde kreatinin değeri ile birlikte MDRD formülüne göre hesaplanan glomerüler filtrasyon hızı (egfr) değeri de kullanılmaktadır. LAKTİK ASİT (LAKTAT): Tanısal değeri: Metabolik asidoz, dehidratasyon ve diyabetik ketoasidozun değerlendirilmesinde kullanılır. Normal değer aralığı: Venöz: meq/l veya mg/dl Arteriyel: meq/l veya mg/dl Örnek türü: Florid içeren gri kapaklı tüpe alınan örnekler kullanılmalıdır. Arttığı durumlar: Laktik asidoz, etanol alımı, sepsis, şok, karaciğer hastalıkları, diyabetik ketoasidoz, egzersiz, hiperventilasyon, hipoksi, bağırsak iskemisi gibi bölgesel hipoperfüzyon Sonucu etkileyebilecek durumlar: Örnek alımı ve örneğin laboratuvara gönderilmesi aşamaları doğru sonuç alınmasını etkileyen önemli parametrelerdir. Hastadan kan alırken mümkünse turnike kullanılmamalıdır ve hastanın ellerini açıp kapaması istenmemelidir. Tüpün içerisindeki kan hücreleri glikozu metabolize edebileceğinden yanlış pozitif sonuçlara neden olabilir. Bu metabolizma zaman ve ortam ısısına bağlı olduğundan örnekler laboratuvara en kısa sürede ve buz içinde gönderilmelidir. LAKTAT DEHİDROGENAZ (LDH): Tanısal değeri: Genellikle kalp ve karaciğer hastalıklarının tanısında kullanılır. Normal değer aralığı: Yenidoğanlarda: U/L Yetişkinlerde: U/L Çocuklarda: U/L Derman Tıbbi Yayıncılık 22

23 Yetişkinlerde: U/L Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) Arttığı durumlar: AMI, Kalp kası, iskelet kası, akciğer, karaciğer hasarları, şok, hipoksi, böbrek hastalıkları, neoplastik hastalıklar, akut pankreatit ve hemolitik, pernisiyöz veya hemolitik anemiler Sonucu etkileyebilecek durumlar: Eritrosit içi LDH düzeyinin plazmaya göre kat fazla olması nedeniyle çok az hemoliz dahi ölçülen plazma LDH düzeyinde önemli artışa neden olur. LİPAZ: Tanısal değeri: Pankreatit tanısında kullanılan bir belirteçtir. Normal değer aralığı: U/L Not: Normal değer aralığı kullanılan metoda göre önemli değişkenlikler gösterebilir. Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) veya heparinize (yeşil kapaklı tüp) plazma Arttığı durumlar: Akut pankreatit, perfore veya penetre peptik ülser, pankreas kanalı tıkanıklığı, kronik pankreatit, akut kolesistit, bağırsak infarktı, akut veya kronik böbrek yetmezliği, organ transplantasyonu, alkolizm ve diyabetik ketoasidoz. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Bazı ölçüm yöntemlerinde hemoliz doğru sonuç alınmasını etkileyebilir. Bazı kişilerde amilaz ve lipaz düzeyleri hiçbir klinik bulgu ve pankreas hastalığı olmadan, günler arasında değişim göstererek düzeyleri 1-16 kat artış gösterebilir (Gullo sendromu). MAGNEZYUM: Tanısal değeri: Magnezyum metabolizması ve elektrolit dengesinin değerlendirilmesi ile preeklampsinin tedavisindeki hastaların takibinde kullanılır. Normal değer aralığı: meq/l Derman Tıbbi Yayıncılık 23

24 Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) veya plazma kullanılabilir. Arttığı durumlar: Üremi, akut ve kronik böbrek yetmezliği, kronik glomerulonefrit, Addison hastalığı, okzalat zehirlenmesi, dehidratasyon, travma, hipotiroidzm, lupus eritamatozis, multiple myelom Azaldığı durumlar: Malabsorbsiyon sendromu, diüretik tedavisi, akut pankreatit, kronik alkolizm, kronik glomerülonefrit, ATN, RTA, diyabetik koma tedavisi, diyetle magnezyum alımının azalması ve hiperparatiroidi Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz Santrifüj edilmeden bekletilen örneklerde yanlış yüksek sonuçlar görülebilir. Eğer tüp jelli değil ise santrifüj edilen numune hemen analiz edilmelidir. Kan alırken uzun süre turnike kullanılması. MİYOGLOBİN: Tanısal değeri: Kalp kası ve iskelet kasında bulunan ve oksijen bağlayan bir proteindir. Kalp kası veya iskelet kası hasarından sonra dolaşıma çıkar. Normal değer aralığı: <70 ng/ml (cinsiyete göre farklılık göstermektedir) Örnek türü: Serum (kırmızı veya sarı kapaklı jelli tüp) Arttığı durumlar: Myokard infarktüsü, kas distrofisi, kas enzim yetmezlikleri, kas yaralanmaları, polimyozit, böbrek yetmezliği, rabdomyoliz, ciddi yanıklar, şok, cerrahi müdahaleler, travma ve aşırı egzersiz, IM enjeksiyon, üremi. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz ve romatoid faktör SERUM OZMOLALİTE: Tanısal değeri: Serumda ozmotik olarak aktif partiküllerin miktarını ölçer. Serum ozmolalitesinde meydana gelen değişikliğin %90 ı sodyum konsantrasyonunda meydana gelen değişikliğe bağlıdır. Normal değer aralığı: mosm/kg Derman Tıbbi Yayıncılık 24

25 Örnek türü: Serum (Kırmızı kapaklı veya sarı kapaklı jelli tüp) Arttığı durumlar: Hiperglisemi, hipernatremi, hiperkalsemi, etil alkol, metanol veya etilen glikol entoksikasyonu, şok, travma, hiperaldosteronizm, yüksek proteinli diyet, ödem, yanık, konvülziyon, diyabetes mellitus ve diyabetes insipidus. Azaldığı durumlar: Ödem, konjestif kalp yetmezliği, adrenokortikal yetmezlik, karaciğer sirozu, panhipopitutarizm, aşırı sıvı alımı ve uygunsuz ADH salınımı sendromu Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz POTASYUM: Tanısal değeri: Hücre içinde en fazla bulunan katyondur. Normal değer aralığı: meq/l ( mmol/l) Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı tüp veya sarı kapaklı jelli tüp), plazma (yeşil kapaklı tüp) Arttığı durumlar: Yoğun hemoliz, ciddi doku hasarı, rabdomiyoliz, asidoz, dehidratasyon ve hipoaldosteronizm Azaldığı durumlar: Uzamış kusma, ishal, hiperaldosteronizm ve Cushing sendromu Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz ve kanın EDTA lı tüpten serum kırmızı kapaklı tüpe aktarılması KAN ÜRE NİTROJENİ (BUN): Tanısal değeri: Böbrek foksiyon testlerinden birisidir. Protein metabolizmasının ve böbrek fonksiyonlarının değerlendirilmesinde kullanılır. Normal değer aralığı: Yenidoğan: 4 18 mg/dl Çocuk: 5 18 mg/dl Yetişkin: 5 20 mg/dl Örnek türü: Serum ve heparinli plazma. Arttığı durumlar: Akut, kronik intrensink böbrek hastalıkları, renal perfüzyonun azaldığı durumlar, ciddi dehidrasyon, şok, nefrotik sendrom, yüksek proteinli di- Derman Tıbbi Yayıncılık 25

26 yet, GIS kanaması, diyabetes mellitus, postrenal obstriksiyon ve konjestif kalp yetmezliği. Azaldığı durumlar: Düşük proteinli diyet, kronik alkol kullanımı, Hepatit, ADH artışı, gebeliğin son dönemleri, infantlar, akromegali, ağır karaciğer hastalıkları, çölyak hastalığı ve malnutrisyon ÜRİK ASİT: Tanısal değeri: Gut ve diğer pürin metabolizma bozukluklarının tanı ve takibinde kullanılır. Normal değer aralığı: Yetişkin: Erkek: mg/dl Kadın: mg/dl Çocuk <15yaş: mg/dl Örnek türü: Serum veya plazma Arttığı durumlar: Akut lösemi, böbrek yetmezliği, multiple myeloma, polisitemi, psöriasis, pürinden zengin diyet, ağır egzersiz, alkolizm, anemi, dehidrasyon, eklampsi, gut, hipoparatiroidizm, açlık ve lenfoma Azaldığı durumlar: Akromegali, çölyak hastalığı, Wilson hastalığı, fanconi sendromu, düşük proteinli diyetle beslenme, karaciğer hastalığı ve renal tubuler defekt SALİSİLAT: Tanısal değeri: Aspirin toksisitesi şüphesi olan hastalarda salisilat düzeyi takip edilebilir. Terapötik aralığı: Ciddi toksisite: > 30 mg/dl (> 2.16mmol/L) Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı tüp) veya plazma kullanılabilir. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Yöntem hemolizden etkilenebilir. Bazı spektrofotometrik yöntemlerde tirozin, triptofan ve ürik asit sonucu etkileyebilir. Ayrıca bir salisilik asit türevi olan diflunisal de bazı kolorimetrik ve immun yöntemlerin sonucunu etkileyebilir. SODYUM: Tanısal değeri: Elektrolit ve su dengesinin değerlendi- Derman Tıbbi Yayıncılık 26

27 rilmesinde kullanılır. Normal değer aralığı: meq/l ( mmol/l) Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı tüp) Arttığı durumlar: Dehidratasyon, poliüri, ateş, diyabetes insipitus, osmotik diürez, hiperventilasyon hiperaldosteronizm ve hipertonik sodyum klorid infüzyonu veya oral alımı. Azaldığı durumlar: Hiperglisemi, ketonüri, ödem, osmotik diyare, diyabetik asidoz, siroz, kronik böbrek yetmezliği, yanık, kusma, primer polidipsi, adrenal yetmezlik, uygunsuz ADH salgılanması, diüretik kullanımı ve nefrotik sendrom Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz, EDTA lı tüpten kırmızı kapaklı tüpe kan aktarılması TOTAL SERUM PROTEİN: Tanısal değeri: Nutrisyonel durumun değerlendirilmesi ile böbrek ve karaciğer hastalıklarının takibinde kullanılır. Normal değer aralığı: Yetişkin: g/l Prematüre yenidoğanlar: g/l Yenidoğanlar: g/l Bebek: g/l Çocuk: g/l Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı tüp) Arttığı durumlar: Dehidrasyon, kronik inflamasyon, multiple myelom, poliklonal veya monoklonal gamapatiler ve hiperimmunglobulinemiler Azaldığı durumlar: Aşırı hidrasyon, kronik karaciğer hastalıkları, protein kaybettiren gastroenteropatiler, yanıklar, nefrotik sendrom, agamaglobulinemiler, malnitrüsyon ve malabsorbsiyon Sonucu etkileyebilecek durumlar: Hemoliz, ikter ve lipemi Sırtüstü yatma ile ekstravasküler kompartımandaki sıvı intravasküler kompartmana geçer ve hemodilüs- Derman Tıbbi Yayıncılık 27

28 yon oluşur, bunun sonucunda protein düzeyinde %10 kadar azalma gözlenir. Ödem gelişimine yatkın hastalarda bu azalma daha belirgindir. Uzun süre turnike uygulaması da hemokonsantrasyona neden olur ve albumin, total protein düzeyi %8 e kadar artar. Gebelikte de hemodilüsyon gözlenir ve 3.trimestirde total protein düzeyi 13 g/l kadar azalabilir. TOTAL BETA-HCG (TOTAL β-hcg): Tanısal değer: Gebeliğin teşhisi, ektopik gebelik şüphesinin değerlendirilmesi ve invitro fertilizasyon uygulanan hastaların takibinde kullanılır. Normal değer aralığı: <12 yaş kadın: <2 miu/ml >12 yaş kadın: <6 miu/ml Gebelik yaşı (Hafta) hcg (miu/ml) , ,000 50, , , , , , ,000 Not: Verilen değerler bireyler arasında ve kullanılan ölçüm yöntemine farklılık gösterebilir. Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı tüp) veya plazma Arttığı durumlar: Koryokarsinom, embriyonel karsinom, mol hidatiform, karaciğer kanseri, pankreas kanseri, testiküler kanser ve germ hücreli over tümörleri Azaldığı durumlar: Abortus ve ektopik gebelik Sonucu etkileyebilecek durumlar: Heterofil antikor ve human anti-mouse antikorları gibi interfere edici antikorlar sonucu etkileyebilir. Ayrıca bazı yöntemlerde yüksek hcg düzeyleri yanlış düşük sonuçlara (hook etkisi) neden olabilmektedir. Derman Tıbbi Yayıncılık 28

29 TROPONİN I ve T: Tanısal değeri: AMI tanısında kullanılır. Normal değer aralığı: Ölçümler arasında standardizasyon sağlanamamıştır. Farklı ölçüm kitlerine ait ctn-i cut-off değerleri değişmektedir. Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı tüp) veya plazma Arttığı durumlar: Myokard infarktüsü, kardiyotoksik ilaçlar, perikardit, polimyozit, pulmoner embolizm, böbrek hastalığı ve dermatomyozit. Sonucu etkileyebilecek durumlar: Diğer kardiyak belirteçlerin aksine iskelet kası yaralanması, intramuskuler enjeksiyon, travma ve aşırı egzersiz gibi nedenlerden daha az etkilenir. AMI tanısı için tek bir ölçüm yeterli olmaz, seri ölçümler yapılmalıdır. AMI tanısı; kalp kası hasarını gösteren troponinlerin kanda yükselmesi (enaz bir ölçümde normal popülasyonun %99 persentilinin üzerinde ölçülmesi) ve klinik bulgu, EKG de myokardiyal iskemi bulgusu veya dokuda elektriksel fonksiyon kaybı bulgusu, görüntüleme yöntemlerinde doku perfüzyonunda azalma/kayıp veya kalp duvar hareketlerinde anormallik belirtilerinden en az birinin olması ile konmaktadır. VALPROİK ASİT: Tanısal Değeri: Epilepsi, kronik ağrı sendromu, migren ve bipolar bozukluk durumlarında kullanılan bir ilaçtır. Test bu hastalarda ilaç düzeyinin takip edilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Terapötik aralığı: mg/l Toksik konsantrasyon: >150 mg/l Örnek türü: Serum (kırmızı kapaklı tüp) Diğer açıklamalar: Ölçüm için alınan örnek bir sonraki dozdan hemen önce alınmalıdır. ETİL ALKOL (ETANOL) Tıbbi laboratuvarlar, tam kan, plazma, serum ve idrar gibi biyolojik sıvılarda etanolün tespiti ve miktar ölçümü için hızlı ve güvenilir metotlara ihtiyaç duymaktadırlar. Farkına varılmadığı takdirde ciddi klinik ve ya- Derman Tıbbi Yayıncılık 29

30 sal sonuçlara neden olabilecek interferanslar oluşabilmektedir. Biyolojik numunelerde alkol konsantrasyonu (tam kan, serum, plazma, idrar ve tükürük) ölçümü için benzer teknikler kullanılır. Otomatize ölçüm yöntemleri iki potansiyel interferans kaynağından etkilenme sorunu ile karşı karşıyadır. Birincisi;etanol dışındaki diğer toksik alkoller (metanol, isopropanol, etilen glikol) ile belli bir dereceye kadar olan çapraz reaksiyon, ikincisi de artmış laktat ve/veya laktat dehidrogenaz konsantrasyonları nedeniyle pozitif biasın oluşmasıdır. İlginç şekilde toksik alkol interferansı iyi bilinen bir olgu olmasına rağmen, sık karşılaşılmazken, laktat/ldh interferansı sık karşılaşılmasına rağmen çok daha az bilinmektedir. Uçucu alkoller (metanol, isopropanol, etilen glikol) genelikle ülkemizde rutin laboratuvarlarda kullanılmayan gazkromatografisi ile analiz için uygun analitlerdir; Etanolde Ölçüm Birimleri Doğru mu? Etanol ölçümlerinde en sık kullanılan birimlerin birbirlerine dönüşümleri aşağıdaki şekilde yapılabilir; mg/dl yi g/l(promil) e çevirmek için sonucu 100 e bölün, g/l yi mg/dl ye çevirmek için, sonucu 100 ile çarpın, mg/dl yi mmol/l ye çevirmek için, sonucu 0,217 ile çarpın, mmol/l yi mg/dl ye çevirmek için 4,6 ile çarpın, % yi mg/dl ye çevirmek için 1000 ile çarpın. Nefeste Alkol Ölçümü: Alkollü taşıt kullanımı ile ilgili yasal düzenleme ve kanunlar, venöz tam kanda etanol düzeyinin ölçümüne dayalı idi. Bu gün ise, kan örneğinin alınması invaziv bir yöntem olduğundan ve sağlık personelinin müdahalesini gerektirdiğinden, kanıtlama amaçlı alkol ölçümlerinde ekspiryum havasında yürütülen ölçüm tercih edilmektedir. Nefes analizi yapılmadan önce, ağızda mevcut olabilecek herhangi bir alkol kalıntısının temizlenmesi için 15 dk beklenmelidir. Derman Tıbbi Yayıncılık 30

31 Ticari olarak, nefeste alkol ölçümü yapan çeşitli alkol ölçüm cihazları vardır. İdrarda etanol: Alkol alımından sonra postabsorbtif fazda, idrar etanol düzeyi kandan 1,3 kat daha yüksektir. İdrar ve kan alkolü arasındaki bu orana dayalı, idrar alkol düzeyinden yararlanılarak hesaplanan kan alkol düzeyi bazı yargı kararlarında kabul görebilmektedir. İdrar alkolünün kan alkolüne iyi korelasyonu, mesanenin başlangıçta boşaltılması ve dakika sonra idrarın alınması ile elde edilebilir. İdrarda alkolün saptanması, önceki son 8 saatlik bir sürede alkol alınmış olduğunu göstermektedir. ALKOL VE BİYOKİMYASAL BELİRLEYİCİLER Akut alkol tüketimi kanda ve nefeste kolayca ölçülebilmesine rağmen, bu ölçümler kronik alkol kullanım paterni, alkol kötüye kullanımı ve bağımlılığı ile ilgili bilgi vermemektedir. Ayrıca, alkol tüketimini retrospektif olarak değerlendirip geçmiş gün ve haftalardaki tüketimi saptayabilen ve alkol kullanımına bağlı gelişen hastalıkların takibinde de önemli yer alan belirteç sayısı çok azdır. Akut alkol alımını gösteren testler; vücut sıvıları ve nefeste alkol ölçümü, etanol oksidasyonu sonucu ortaya çıkan metabolitler, serotonin metabolitleri(5- hidroksitriptofol), etil glukuronid (EtG), Etil sülfat (EtS), yağ asit etil esterleri (YAEE), Fosfatidiletanol (PEth) olarak sayılabilir. Kronik alkol alımını gösteren testler ise; GGT, AST, ALT, MCV, Carbohydrate Deficient Transferrin (CDT), Asetaldehid Bileşikleri (asetaldehid düzeyi, asetaldehid bağlı hemoglobin), Dolikol, Hiyalüronik asit olarak sıralanabilir. Pratik uygulamalarda yaygınlaşmalarıyla, biyokimyasal belirleyiciler diğer tarama testleri ile alkol kullanım sorunlarının belirlenmesinde tedavi ve takiplerinin yanında alkol kullanımının yol açtığı sorunların önlenmesinde (trafik kazaları gibi) de yardımcı olabilirler. Derman Tıbbi Yayıncılık 31