R izom lu Kırmızı Yumak (Festuca rubra var. rubra) ile Tesis Edilen Yeşil Alanda Atıksu Arıtma Çamurunun Tesis Gübresi Olarak D eğerlendirilm esi

Transkript

1 20, 78, (2011) doi: /ekoloji R izom lu Kırmızı Yumak (Festuca rubra var. rubra) ile Tesis Edilen Yeşil Alanda Atıksu Arıtma Çamurunun Tesis Gübresi Olarak D eğerlendirilm esi Şeyda ZO R ER ÇELEBİ1*, Ö sm etullah ARVAS2, Rafet ÇELEBİ1, İbrahim H akkı YILM AZ2 1Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Van-TÜRKÎYE 2Iğdır Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Iğdır-TÜRKÎYE *Corresponding author: seydazorer@yahoo.com Ö z e t Bu çalışma, yıllarında rizom lu kırmızı yum ak (Festuca rubra var. rubra) ile tesis edilen yeşil alanda atıksu arıtm a çam urunun tesis gübresi olarak değerlendirilm esini belirlem ek amacıyla Van'da yürütülm üştür. Tesadüf blokları denem e desenine göre üç tekrarlamak olarak yürütülen bu çalışmada, atıksu arıtma çam urunun 3, 6, 9 ve 12 ton/da dozları ile kontrol olarak çiftlik gübresinin tesis gübresi olarak uygulanması değerlendirilmiştir. Araştırmada, rizom lu kırmızı yumağın bitki boyu, yeşil ot verimi, bitki ile kaplı alan, yabancı ot oranı, renk ve çim kalitesi değerlendirilmiştir. Çalışma sonucunda, birinci yıl ilk dönem de alınan gözlemlerde bitki boyu, yeşil ot verimi ve bitki ile kaplı alan değerleri, atıksu arıtma çam urunun yüksek dozlarının kullanıldığı uygulamalarda düşük, daha sonraki dönem lerde ise yüksek bulunm uştur. Tesis gübresi olarak atıksu arıtma çam urunun kullanıldığı alanlarda renk ve çim kalitesi kriterleri, çiftlik gübresi kullanılan alanlara göre genel olarak her gözlem dönem inde daha iyi sonuçlar vermiştir. Bu çalışma sonucunda, atıksu arıtma çam urunun rizom lu kırmızı yumağın çim performansını arttırdığı ve tesis aşamasında çiftlik gübresine önemli bir alternatif olabileceği düşünülmektedir. A nahtar K elim eler: Arıtma çamuru, çim kalitesi, rizom lu kırmızı yumak, yeşil alan. A ssessm ent as E stablishing F ertilizer o f B iosolid in a Sod E stablishm ent w ith C reep in g Red Fescue (Festuca rubra var. rubra) A bstract This study was carried out to determ ine the assessment as establishing fertilizer o f biosolid in a sod establishment w ith creeping red fescue (Festuca rubra var. rubra) in Van in years. In this study carried out using random ized complete-block design w ith three replications, it was evaluated the doses o f 3, 6, 9 and 12 t/da biosolid (sewage sludge) and application as establishing fertilizer o f farmyard m anure that was used as a control. In the study, criteria such as plant height, green grass yield, plant covered area, weed rate, color and turfgrass quality o f creeping red fescue were evaluated. In the result o f study, in observations at the first period o f prim ary year, plant height, green grass yield and plant-covered area values were found to be a low in applications where high doses o f biosolid were used and at the further periods, these values were found to be a high. C olor and turfgrass quality criteria in fields used as establishing fertilizer o f biosolid give generally the best results according to fields used the farmyard m anure in each observation period. In the result o f this study, it has been considered that biosolid was increased the turfgrass performance o f creeping red fescue and was an im portant alternative to a farmyard m anure in establishing stage. Keywords: C reeping red fescue, sewage sludge, turfgrass performance, tu rf Çelebi ŞZ, Arvas Ö, Çelebi R, Yılmaz ÎH (2011) Rizom lu Kırmızı Yumak (Festuca rubra var. rubra) ile Tesis Edilen Yeşil Alanda Atıksu Arıtma Ç am urunun Tesis Gübresi O larak Değerlendirilmesi. 20 (78): g i r i ş insan yaşamında önem li yer tutan yeşil alanlar tahrip edilerek yerlerini beton bloklara bırakmıştır. Dış m ekanların önem li unsurlarından olan yeşil alanlar, m im ari ve estetik açıdan kullanılmakta ve kentlerde yaşayan insanların dinlenm e ortam larını oluşturm aktadır. B ununla beraber, kent içerisinde bulunan parklar gibi büyük yeşil alanlar bulunduğu bölgenin hava sıcaklığını etkiler ve kentsel alanın term al koşullarını iyileştirir (Yüksel ). Kentleşme ile beraber oluşan arsa spekülasyonları sonucu verim li tarım toprakları elden çıkmakta, doğal bitki örtüsü ve ekonom ik denge onarılması güç yaralar alm aktadır. K entsel alan içerisinde kentleşm e ile yerlerini beton bloklara bırakan açıkyeşil alanlar, fiziksel-ekolojik, estetik-fonksiyonel ve ekonom ik işlevlerini artan çevre baskıları sonucu yerine getirm em eleri ve yetersiz kalm aları Geliş: / Kabul: No: 78, 2011

2 Rizomlu Kırmızı Yumak (Festuca rubra var. rubra) ile Tesis... toplum un yanısıra çevre sağlığını da olum suz yönde etkilem ektedir. Yeşil alanların sürekliliğinin sağlanmasında bitki seçimi önem lidir. İnce yapraklı, kısa boylu ve çim kalitesi yüksek olan yum ak türleri, çim alanların yapım ında yaygın olarak kullanılan bir bitkidir (Açıkgöz 1994). R izom lu kırm ızı yum ak ince dokulu, sık sürgünlü, üniform ve kaliteli doku oluşturan bir varyetedir. Koyu yeşil renge sahiptir. Çıkışı yavaş olm asına karşın tesisten sonra kök sapları ile hızla yayılır. Soğuğa dayanımı çok iyidir. Sıcak stresine dayanımı zayıf, kurağa dayanımı orta derecededir. Rekabet gücü yüksektir. Ç iğnenm e ve basılmaya dayanım ı iyidir (Avcıoğlu 1997). Ç im alanların ekim inde, zayıf çıkış veya alanda yer yer boşluklar kalmasının ana nedenleri arasında toprak yüzeyinin çabuk kurum ası, yağm ur veya sulam a su y u n u n yarattığı erozyon, yıkam a ve kaymak bağlama sayılabilir. B unu önlem ek için toprak yüzeyi değişik m addelerden oluşan 'kapak' olarak adlandırılan örtü ile kaplanır (Açıkgöz 1994). Ü lkem izde yaygın olarak çiftlik gübresi veya torf, kum ve toprak ile karıştırılarak kapak olarak kullanılır. Ancak bunların bulunm asındaki zorluk ve pahalı olm asından dolayı yerlerine kullanılabilecek yeni m ateryallerin arayışı başlamıştır (Ö ztürk ve Sayar 1999). Yapılan çalışmalar, uygun oranlarda arıtm a çam uru ve kom postunun uygulanm ası ile bitki büyüm esinin ve toprağın fiziksel özelliklerinin geliştiğini ve kullanılabilir besin m addesi seviyelerinin arttığını göstermiştir. Bu besin m addelerinden azot, fosfor ve potasyum çam urun gübre olarak kullanılm asını sağlam aktadır (Soum are ve ark. 2003a,b). A rıtm a çam uru araziye uygulanırken, bitki besin elem entleri içeren organik bir kaynak olarak ele alınm aktadır (Kocaer ve Başkaya 2001). Çiftlik gübreleriyle karşılaştırıldığında arıtm a çam urunun azot ve fosfor içeriği yönünden içeriğinin yüksek olduğu bununla beraber potasyum değerinin çiftlik gübrelerine göre düşük olduğu saptanmıştır. Şehir atıksu arıtm a tesisinden alınan çam urdaki azot, fosfor ve potasyum yüzdeleri arasındaki oran 3:2:0'dır (Spellm an 1997). A rıtm a çam urunun bertaraf edilmesi önem li bir problem dir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, şehirleşm e ve endüstrileşm e, yerel yöneticileri sınırlı kaynaklarla b üyük m iktardaki arıtm a çam urunu hangi yöntem le yok edecekleri sorununa çözüm ü retm ek zorunda bırakm ıştır. A rıtm a çam urunu yakm anın büyük enerji gerektirmesi, boş alanların yetersizliği ve alışılagelmiş yöntem lerle dağıtılm ası çevresel endişelerden kaynaklanan eleştirilere neden olduğundan; tarımsal alanlarda gübre olarak değerlendirilm esi yönünde ilgi artm ıştır (H ue 1988). O rganik gübre ve toprak düzenleyici olarak uygun özellikler taşıyan arıtma çam urlarının tarım da kullanılmaları ile hem çam ur bertarafı gerçekleşebilm ekte hem de tarım sal üretim de ekonom ik kazanç sağlanabilm ektedir (Kocaer ve Başkaya 2001). A rıtm a çam u ru n u n tarımsal alanlarda kullanım ını sınırlayan en önem li faktör ağır m etallerden kaynaklanan çevresel kaygılardır. Toprak Kirliliği Kontrol Yönetmeliği ile kullanılabilecek sınır değerler belirlenm iştir. Yeşil alanlarda kullanım ında ise koku ve estetik görünüm de bir başka problem i oluşturm aktadır. Ancak yeşil alanlarda erken ilkbahar ve geç sonbaharda kullanım ile bu problem aşılabilir. Yapılan çalışmada amaç, yeşil alan tesisinde yaygın olarak kullanılan rizom lu kırm ızı yumağın, atıksu arıtm a çam uru uygulanışı ile çim perform ansını belirlem ek ve çam urun çim alanlarda kullanılabilirliğini araştırmaktır. M ATERYAL VE M E T O T D en em e A lanı ve K ullanılan M ateryal Van m erkezde yürütülen çalışmada, denem e materyali olarak rizom lu kırm ızı yum ağın 'Diego' çeşidi kullanılmıştır. Araştırmada kullanılan çiftlik gübresi Y üzüncü Yıl Ü niversitesi çiftliğinden tem in edilmiştir. İkinci gübre kaynağı olarak, Van ili atıksu arıtma tesisinden aktif çam ur yöntem iyle bertaraf edilerek kurutm a yataklarına aerobik fermantasyona alınan, en az iki yıl bekletildikten sonra deponi alanına gönderilen atıksu arıtm a çam uru kullanılm ıştır. A raştırm anın y ü rü tü ld ü ğ ü yıllarına ve uzun yıllar ortalamasına ait iklim verileri Tablo 1'de verilm iştir. D enem e alanından alınan toprak örnekleri Y üzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak B ölüm ü laboratuarlarında analiz edilmiştir. Analiz sonuçlarına göre, toprak bünyesi killi-tınlı yapıda olup, hafif alkali (ph : 7,4) reaksiyonludur. O rganik m adde içeriği %2,66, fosfor içeriği 7,10m g/kg, potasyum içeriği 234,00 m g/kg düzeyindedir. D enem ede kullanılan çiftlik gübresi %16 organik madde, %0,4 toplam azot, %0,2 toplam fosfor, %0,5 toplam potasyum içeriğine sahip olup, ph değeri 5,9 olarak belirlenm iştir. A raştırm ada kullanılan atıksu arıtm a çam uruna ilişkin analiz sonuçları Tablo 2' de verilm iştir. No: 78,

3 Zorer Çelebi ve ark. Tablo 2' deki değerlere göre araştırmada kullanılan atıksu arıtma çam uru içerisinde bulunan ağır metal içerikleri Toprak Kirliliği Kontrol Yönetmeliği'nde belirtilen toprakta kullanılabilecek arıtm a çam u runda m üsaade edilecek m aksim um ağır m etal m uhtevaları sınır değerlerinin altındadır (A nonym ous 2001). Toprak H a zırlığ ı ve Ekim Toprak hazırlığı için sonbaharda derin sürüm, ilkbaharda yüzlek bir sürüm yapılmıştır. Daha sonra tırm ıkla alanda bulunan b ü tü n kesekler yok edilecek şekilde toprak hazırlığı tam am lanm ıştır. Ekim den önce bitki tohum ları laboratuarda 30 g/m 2 hesabı ile tartılarak h er parselde kullanılacak m iktarlar belirlenm iştir. Tesadüf blokları denem e desenine göre planlanan denem ede parsel alanı 1m x 2 m = 2 m 2 olarak kullanılm ıştır (Misia 1991, H u n t ve D u n n 1993). Parseller arasında gübre geçişini engellem ek amacıyla bloklar arasına 2 m, parseller arasına ise 1,5 m mesafe bırakılm ıştır. Tesis gübresi olarak atıksu arıtm a çam urunun 3, 6, 9 ve 12 ton/da dozları ile kontrol olarak çiftlik gübresi karşılaştır-malı olarak denenm iştir. Kapak hazırlam ada gübreler kum ve toprak ile 1:1:1 oranında her doz için ayrı ayrı karıştırılarak alana uygulanmıştır. H azırlanan kapak harcının tohum ların üzerini 1,5 cm olarak örtecek kısm ı ayrılıp, geri kalan kısm ı toprak yüzeyine serilmiştir. T ohum ların ekimi tam am landıktan sonra her bir parselin üstü ayrılan kapak harcıyla kapatılarak m erdane ile bastırılmıştır. Ekim, 12 N isan 2007 tarihinde yapılmıştır. in c e le n e n P aram etreler İlk biçim 20 Mayıs 2007 tarihinde yapılmış ve biçim işlemi ekim ayı sonuna kadar devam etmiştir. H er yıl 6 biçim alınmış ve ilkbahar, yaz ve sonbahar m evsim lerini temsil edecek dönem lerdeki biçim ler değerlendirilm iştir. Bitki boyu biçim öncesi her parselde tesadüfen seçilen 20 noktadan cetvel yardımıyla ölçülm üş ve ortalaması alınmıştır. H er parselin biçilm esi ile elde edilen yeşil materyal tartılarak yeşil ot verim leri belirlenm iştir. Bitki ile kaplı alan 50x50 cm boyutlarındaki 100 eşit aralığa bölü n m ü ş çerçeve yardım ıyla belirlenm iştir. Çerçeve her ölçüm de parseller içine iki kez atılmış, alandaki 25 cm 2'lik küçük boş kareler sayılmış ve toplam a oranlanarak yüzdesi b u lu n m u ştu r (Avcıoğlu 1983). Yabancı otlarla kaplı alan belirlenm esinde aynı yöntem kullanılmıştır. R enk belirlenm esinde üç araştırıcı tarafından 1-9 skalasına göre puan verilmiştir. Buna göre 1: sarı, 9: koyu yeşil Tablo 1. Van ili yılları ve uzun yıllar ortalamasına (UYO) ait iklim verileri*. Sıcaklık ( C) Yağış (mm) Oransal nem (%) Aylar 2007 UYO 2007 UYO 2007 UYO Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Tem m uz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık * Van meteoroloji istasyonu kayıtları Tablo 2. Uygulanan arıtma çam urunun bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri*. Parametreler Arıtma Çam uru Parametreler Arıtma Çam uru Sınır Değerler (TKKY) Sütrüktur (Bünye) Organik atık Magnezyum (mg/kg) Organik Madde {%) 25 Demir (mg/kg) ph (l:2su) 6.08 Mangan (mg/kg) Azot (%) 1.6 Çinko (mg/kg) Fosfor (mg/kg) Bakır (mg/kg) Potasyum (mg/kg) Kurşun (mg/kg) Kalsiyum (mg/kg) Kadmiyum (mg/kg) *Ektrakte edilebilir olarak alınmıştır. renk to nunu simgelemiş ve bu şekilde yılın her m evsim inde vejetasyonun renk özellikleri saptanm ıştır (Spangenberg ve ark. 1986, Goatley ve ark. 1994). Ç im kalitesi değerleri, biçim sonrası görsel olarak çim yeknesaklığı, sıklığı ve yabancı otlardan temizliğine göre 1-9 skalası kullanılarak belirlenm iştir. Buna göre 1: en kötü, 9: en iyi çim kalitesi olarak puanlam a yapılmıştır (M ehall ve ark. 1983, Sills ve C arrow 1983). Verilerin değerlendirm esinde SPSS paket program ı kullanılm ıştır. O rtalam alar arasındaki farklılıklar D uncan Ç oklu Karşılaştırma testine göre belirlenm iştir. B U L G U L A R R izom lu kırm ızı yum ağın atıksu arıtm a çam uruyla tesis edilmesi ile çim perform ansının belirlenm esinin amaçlandığı çalışmada, gübre olarak atıksu arıtm a çam urunun 3 (1) ton/da, 6 (2) ton/da, 9 (3) ton/da, 12 (4) ton/da ve kontrol olarak çiftlik gübresi (5) uygulanm ıştır. B itk i B oyu Yapılan araştırm adan elde elden sonuçlara göre ilk yıl ilkbahar dönem inde en yüksek bitki boyu arıtm a çam u ru n u n 6 ton/da olarak uygulandığı alanlardan elde edilmiştir. En düşük bitki boyu kontrol olarak uygulanan çiftlik gübresinden alınmıştır. Yaz dönem inde en yüksek değer arıtma çam urunun 12 ton/da uygulamasından, en düşük değer ise 3 ton/da ve kontrol parselinden elde edilmiştir. Sonbahar dönem inde en yüksek bitki 20 No: 78, 2011

4 Rizomlu Kırmızı Yumak (Festuca rubra var. rubra) ile Tesis... boyu arıtm a çam urunun 9 ve 12 ton/da uygulamalarından alınmış, diğer dozlar ve kontrol uygulaması arasında istatistiki anlam da önem li bir fark bulunm am ıştır. ilk yıl üç biçim ortalam ası değerlerine göre en yüksek bitki boyu atıksu arıtma çam urunun 12, 6 ve 9 ton/da doz uygulamalarından alınm ıştır (Tablo 3). Araştırm anın ikinci yılında ilkbahar dönem inde en yüksek bitki boyu arıtm a çam urunun 9 ve 12 ton/da dozlarından alınmış, diğer uygulamalar ile kontrol parseli arasında önem li fark bulunm am ıştır. Yaz dönem inde arıtm a çam u ru n u n uygulanan dozları arasında istatistiki olarak bir fark bulunm am ış, en düşük bitki boyu ise kontrol olarak uygulanan çiftlik gübresinden elde edilm iştir. Sonbahar dönem inde en yüksek bitki boyu atıksu arıtm a çam urunun 12 ton/da uygulamasından, en d ü şü k bitki boyu ise kontrol parsellerinden alınmıştır. ikinci yıl biçim ortalamalarına göre en yüksek bitki boyu atıksu arıtma çam urunun 12 ton/da doz uygulam asından elde edilmiştir. iki yıl ortalama değerlerine göre ise en yüksek bitki boyu atıksu arıtm a çam urunun 12 ton/da uygulam asından alınm ıştır (Tablo 3). Yeşil O t V erim i Araştırm anın ilk yılında ilkbahar dönem ine en yüksek yeşil ot verim i atıksu arıtma çam urun 6 ton/da uygulamasından, en düşük verim ise arıtma çam urunun en yüksek dozu olan 12 ton/da ve çiftlik gübresi uygulam alarından elde edilm iştir. Yaz dönem inde yapılan biçim lerde en yüksek yeşil ot verim i atıksu arıtm a çam u ru n u n 12 ton/da uygulam asından, en d ü şü k verim ise kontrol parselinden alınm ıştır. Sonbahar dönem inde en yüksek verim ler arıtma çam urun 6, 9 ve 12 ton/da uygulamalarından, en düşük verim ise çiftlik gübresi uygulam asından belirlenm iştir. Birinci yıl biçim ortalamalarına göre en yüksek yeşil ot verim i atıksu arıtm a çam urunun 6, 9 ve 12 ton/da dozlarından elde edilm iştir (Tablo 4). ikinci yıl ilkbahar dönem inde yeşil ot verim i üzerine atıksu arıtm a çam uru uygulamaları arasında istatistiki açıdan önem li bir fark bulunm am ış, çiftlik gübresi ile tesis edilen parsellerden en düşük yeşil ot verim leri elde edilmiştir. Yaz dönem inde en yüksek verim atıksu arıtm a çam urunun 6, 9 ve 12 ton/da uygulamalarından, en düşük verim ise çiftlik gübresi uygulam asından elde edilm iştir. Sonbahar dönem inde en yüksek yeşil ot verim i atıksu arıtma çam urunun 12 ton/da, en düşük verim ise çiftlik gübresi ile tesis edilen alanlardan alınmıştır. ikinci yıl üç biçim ortalamasına göre en yüksek değer atıksu arıtm a çam u ru n u n 12 ton/da, iki yıl ortalamasına göre ise 12 ve 9 ton/da dozlarından elde edilm iştir (Tablo 4). B itk i ile K aplı A lan 2007 yılında alınan ilk gözlem olan ilkbahar dönem inde en yüksek bitki ile kaplı alan atıksu arıtma çam urunun 6 ve 9 ton/da dozu, en düşük ise atıksu arıtm a çam urunun 3 ton/da ve kontrol olarak kullanılan çiftlik gübresi ile tesis edilen alanlardan elde edilm iştir. Yaz dönem inde atıksu arıtm a çam uru dozları arasında istatistiki olarak bir fark bulunm am ış, en düşük bitki ile kaplı alan kontrol uygulam asından alınmıştır. Sonbahar dönem inde bitki ile kaplı alan açısından uygulamalar arasında istatistiki olarak bir fark bulunm am ıştır. ilk yıl üç biçim ortalamasına göre en yüksek bitki ile kaplı alan atısu arıtm a çam urunun 9, 6 ve 12 ton/da dozlarından alınm ıştır (Tablo 5). yılında ilkbahar dönem inde uygulamaların bitki ile kaplı alan üzerine etkisi önem siz b u lu n m u ştu r. Yaz ve sonbahar dönem lerinde kontrol uygulaması olan çiftlik gübresi ile tesis edilen alanlarda bitki ile kaplı alan en düşü k değerleri vermiştir. Atıksu arıtma çam uru dozları arasında bir fark bulunm am ıştır. ikinci yıl biçim ortalamalarına göre en yüksek bitki ile kaplı alan atıksu arıtm a çam u ru n u n 12 ton/da, iki yıl ortalamasına göre ise 12, 9 ve 6 ton/da dozlarından elde edilm iştir (Tablo 5). Yabancı O t O ranı D en em en in ilk yılında ilkbahar ve yaz dönem inde yabancı ot oranı açısından uygulamalar arasında istatistiki olarak bir fark bulunm am ıştır. Sonbahar dönem inde en yüksek yabancı ot, çiftlik gübresi ve atıksu arıtm a çam urunun 3 ton/da dozu ile tesis edilen alanlarda belirlenm iştir. En az yabancı ota ise atıksu arıtm a çam urunun 6, 9 ve 12 ton/da doz uygulamaları ile tesis edilen alanlarda rastlanmıştır. ilk yıl üç biçim ortalamasına göre en az yabancı ot atıksu arıtma çam urunun 12 ve 9 ton/da dozları ile tesis edilen parsellerden belirlenm iştir. ikinci yıl üç gözlem dönem inde de en yüksek yabancı ot oranı atıksu arıtm a çam urunun 3 ton/da uygulam ası ve kontrol parselinden, en düşü k yabancı ot oranı ise arıtma çam urunun 6, 9 ve 12 ton/da doz uygulam alarından alınmıştır. ikinci yıl biçim ortalamalarına ve yıllar ortalamasına göre en az yabancı ota atıksu arıtm a çam u ru n u n 9 ve 12 No: 78,

5 Zorer Çelebi ve ark. Tablo 3. Uygulamaların rizomlu kırmızı yumağın bitki boyuna etkisi (cm). İlkbahar 12.1b 13.2 a 12.1b 11.1c 8.4 d Yaz 11.0 cd 13.0 b 12.5 bc 16.9 a 10.1 d Sonbahar 10.4 c 11.3 bc 12. ab 14.5a 11.7 bc O rtalam a 11.2 bc 12.5 ab 12.3 ab 14.2 a 10.1c İlkbahar 10.4 bc 10.9 bc 11.5 a 11.2 ab 10.3 c Yaz 14.7 a 14.6 a 14.7 a 16.3 a 10.6 b Sonbahar 11.4 b 11.9b 11.1b 14.0 a 9.7 c O rtalam a 12.2 b 12.5 b 12.4 b 13.8 a 10.2 c G en el o rtalam a 11.7 c 12.5 b 12.4 b 14.0 a 10.2 d Tablo 4. Uygulamaların rizom lu kırmızı yumağın yeşil ot verimine etkisi (kg/da). İlkbahar b a b 263.1c c Yaz b b b a c Sonbahar bc ab ab a c O rtalam a b a ab a c İlkbahar ab a a a b Yaz b a ab a c Sonbahar b b b a c O rtalam a c b 364.1c a d G enel ortalam a c a b a d Tablo 5. Uygulamaların rizom lu kırmızı yumağın bitki ile kaplı alan oranına etkisi (%). İlkbahar 35.8 c 80.0 a 90.0 a 70.8 b 42.5 c Yaz 83.3 ab 83.3 ab 90.0 a 83.3 ab 77.5 b S onbah ar O rtalam a 66.9 b 82.5 a 87.5 a 81.1a 66.1b İlkbahar Yaz 88.3 ab 91.7 ab 88.3 ab 96.7 a 81.7 b Sonbahar 83.3 ab 85.0 ab 91.7 ab 98.3 a 78.3 b O rtalam a 87.2 b b 96.7 a 82.2 b G en el o rtalam a b 85.2 ab 87.9 a 88.9 a 74.2 b ton/da doz uygulam alarında rastlanm ıştır (Tablo 6). R enk A raştırm anın ilk yılında ilkbahar gözlem dönem inde en yüksek renk değeri atıksu arıtma çam urunun 6, 9 ve 12 ton/da dozları ile tesis edilen alanlardan elde edilmiştir. En düşük renk değeri ise kontrol parseli olan çiftlik gübresi ile tesis edilen alanlardan belirlenm iştir. Yaz ve sonbahar dönem lerinde uygulamalar arasında istatistiki anlamda bir fark bulunm am ıştır. ilk yıl üç biçim ortalamasına göre en yüksek renk değeri atıksu arıtm a çam urunun 12, 9 ve 6 ton/da dozlarından alınmıştır. D enem enin ikinci yılında ilkbahar ve yaz gözlemleri arasında ren k açısından bir fark tespit edilm em iştir. Sonbahar dönem inde en yüksek renk değeri atıksu arıtm a çam urunun 6, 9 ve 12 ton/da dozları ile tesis edilen alanlardan alınmıştır. En düşük renk ise kontrol parselinde belirlenm iştir. ikinci yıl biçim ortalamalarına göre en yüksek renk değeri atıksu arıtm a çam u ru n u n 12 ve 9 ton/da, iki yıl ortalam asına göre ise 12, 9 ve 6 ton /da doz uygulam alarından belirlenm iştir (Tablo 7). Ç im K alitesi 2007 yılı ilkbahar dönem inde yapılan gözlemlerde en yüksek çim kalitesi değerleri atıksu arıtm a çam urunun 9 ve 12 ton/da dozu ile tesis edilen alanlardan elde edilmiştir. En düşük değer ise atıksu arıtm a çam urunun 3 ve 6 ton/da uygulam a sından alınm ıştır. Yaz dönem inde atıksu arıtm a çam u ru n u n uygulanan b ü tü n dozları yüksek değerler vermiş ve aralarında istatistiki alamda bir fark olmadığı belirlenm iştir. En düşük değer ise kontrol uygulam asından alınm ıştır. Sonbahar dönem inde uygulamaların rizom lu kırm ızı yumağın çim kalitesi üzerine etkisi önem siz bulunm uştur. ilk yıl biçim ortalamalarına göre en yüksek çim kalitesi değeri atıksu arıtm a çam urunun 9 ve 12 ton/da dozlarından alınm ıştır (Tablo 8). ikinci yıl yaz ve sonbahar dönem lerinde alınan gözlemlerde en yüksek çim kalitesi değerleri arıtma çam uru uygulanan bütün dozlarından alınmış ve aralarında istatistiki olarak bir fark tespit edilm em iştir. En düşük değer ise kontrol parseli olan çiftlik gübresi ile tesis edilen alanlardan elde edilmiştir. Sonbahar dönem inde en yüksek çim kalitesi değeri atıksu arıtma çam urunun 6, 9 ve 12 ton/da dozları ile tesis edilen alanlardan, en düşük değer ise atıksu arıtm a çam u ru n u n 3 ton/da uygulaması ve kontrol parsellerinden alınmıştır. ikinci yıl biçim ortalamaları ve iki yıl ortalamasına göre en yüksek çim kalitesine atıksu arıtm a çam urunun 12 ve 9 ton/da doz uygulamalarından ulaşılm ıştır (Tablo 8). TARTIŞM A VE S O N U Ç Atıksu arıtma çam urunun tesis gübresi olarak kullanılm ası ile rizom lu kırm ızı yum ağın çim perform ansının belirlenm esinin am açlandığı bu çalışm ada, h er yıl altı biçim yapılm ış ve bu biçim lerden m evsim leri temsil edecek üç biçim değerlendirm eye alınmıştır. incelenen kriterlerden bitki boyu ve yeşil ot verim i tesisten sonraki ilk gözlem dönem inde atıksu arıtm a çam urunun en yüksek dozu olan 12 ton/da uygulamasında düşük değerler verm iştir. D aha sonraki gözlem 22 No: 78, 2011

6 Rizomlu Kırmızı Yumak (Festuca rubra var. rubra) ile Tesis... Tablo 6. Uygulamaların tesis edilen yeşil alandaki yabancı ot oranına etkisi (%). İlkbahar Y az Sonbahar 21.7 ab 15.0 bc 12.3 c 11.7 c 25.0 a O rtalam a 16.6 a 16.1 ab 14.1b 14.5 b 16.9 a İlkbahar 21.7 a 11.7 bc 6.7 c 7.3 c 16.7 ab Yaz 23.3 ab 12.7 bc 12.0 bc 8.0 c 26.7 a Sonbahar 23.3 ab 14.0 bc 4.3c 7.3 c 30.0 a O rtalam a 22.8 a 12.8 b 7.8 c 7.5 c 24.5 a G en el o rtalam a 19.7 a 14.5 b 11.0 c 11.0 c 20.7 a Tablo 7. Uygulamaların rizom lu kırmızı yumağın renk değerine etkisi (puan). İlkbahar 7.8 b 8.0 ab 8.3 ab 8.7 a 6.3 c Yaz S onbah ar O rtalam a 7.3 b 7.8 ab 7.9 ab 8.3 a 6.8 c İlkbahar Yaz Sonbahar 6.0 bc 6.7 abc 8.0 ab 8.7 a 5.0 c O rtalam a 6.9 bc 7.0 b 7.9 a 8.3 a 6.6 c G enel o rtalam a 7.1 b 7.4 ab 7.9 a 8.3 a 6.7 b Tablo 8. Uygulamaların rizom lu kırmızı yumağın çim kalitesine etkisi (puan). İlkbahar 5.0 c 5.0 c 7.2 a 6.7 ab 5.7 bc Yaz 7.5 a 7.3 ab 8.2 a 7.8 a 6.3 b S onbah ar O rtalam a 6.4 bc 6.6 b 7.7 a 7.6 a 6.0 c İlkbahar 6.0 ab 6.3 ab 6.3 ab 7.7 a 5.0 b Yaz 7.7 a 7.7 a 8.0 a 8.7 a 5.7 b Sonbahar 6.2 bc 6.7 ac 8.0 ab 8.7 a 5.3 c O rtalam a 6.6 bc 6.9 b 7.4 ab 8.4 a 5.3 c G en el o rtalam a 6.5 b 6.8 b 7.6 a 8.0 a 5.7 c dönem lerinde ise 12 ton/da dozu yüksek bitki boyu ve yeşil ot verim i alınmasını sağlamıştır (Tablo 3, 4). B ununla beraber yeşil alanlarda yüksek ot verim i ve bitki boyu biçim m asraflarının artm asına neden olacağından istenen bir durum değildir. Bitki ile kaplı alan gözlem lerinde de ilk gözlem dönem lerinde yeşil ot verim i ve bitki boyu ile benzer sonuçlar verm iştir. A raştırm anın ikinci yılından itibaren bitki ile kaplı alan, atıksu arıtma çam urunun b ü tü n dozlarında çiftlik gübresi ile tesis edilen alanlara göre daha yüksek olm uştur (Tablo 5). Linde ve H epner (2005) çayır salkım otu ile tesis ettikleri bir yeşil alanda, tohum lam a dönem inde arıtma çam urunun farklı m iktarlarını ve kimyasal gübre uygulamasını karşılaştırmışlardır. Ekim den 24 gün sonra aldıkları gözlemlerde en yüksek kaplama derecesini kimyasal gübre uyguladıkları alanlardan elde etmiş, en düşük değeri ise arıtm a çam urunu en yüksek m iktarda uyguladıkları alandan almışlardır. ilk gözlem den 26 gün sonra yaptıkları ölçüm lerde, kimyasal gübre ile arıtm a çam u ru n u n yüksek m iktarda uygulanması ile benzer kaplama derecesi elde etm işler, ikinci yıldan itibaren ise arıtm a çam uru ile kimyasal gübre uygulamaları arasında arıtma çam uru lehine önem li fark tespit etmişlerdir. Bu sonucun, m ineralizasyon hızının da etkisiyle ortam daki yüksek am onyak m iktarından kaynaklandığı düşünülm ektedir. Azot oranı yüksek organik atıkların m ineralizasyonu sonucunda ortaya çıkan am onyak to h u m ların çim lenm esini sınırlayan inhibitör bir m addedir (Ceylan 1994). Araştırmada yabancı ot oranı açısından ilk yıl ilkbahar ve yaz dönem inde uygulamalar arasında fark bulunm am ış, daha sonraki dönem lerde ise atıksu arıtma çam uru ile tesis edilen parsellerde daha az yabancı ot tespit edilmiştir. Bu d u ru m u n arıtma çam uru içerisinde bulunan yüksek orandaki azot içeriğinden kaynaklandığı düşünülm ektedir. N itekim Spellman (1997), arıtm a çam uru içerisinde çiftlik gübresine oranla daha yüksek azot olduğunu belirtm iştir. Arvas (2005), doğal çayırlara uyguladığı arıtm a çam uru dozlarının buğdaygil oranını arttırdığını belirtm iş ve bu artışın arıtm a çam u ru n u n içerdiği yüksek orandaki azotun sulam anın da etkisiyle yarayışlılığını arttırarak, buğdaygillerin lehine bir artışa neden olduğunu belirtm iştir. Yapılan çalışm ada, atıksu arıtm a çam uru uygulanan parsellerde çiftlik gübresine oranla genel olarak daha yüksek renk ve çim kalitesi değerleri elde edilmiştir. Özelikle atıksu arıtma çam urunun yüksek oranda kullanıldığı uygulamalarda bu fark daha belirgin olm uştur. Larsen ve ark. (1991), arıtma çam urunun yüksek m iktarda C a'un yanı sıra Mg, M n, ve C u gibi besin elem entlerini de içerdiğini belirtm işlerdir. M alik ve ark. (2000), arıtm a çam uru uygulamalarında N, P K ve M g alınım ının mineral gübrelem eye oranla daha yüksek olduğunu belirtm iştir. Yeşil bitki yapraklarında m agnezyum un en önem li işlevi klorofil m oleküllerinde merkezi atom olarak yer alm asıdır. Bitki yapraklarında bulunan toplam m agnezyum un klorofil m olekülüne bağlanma oranı bitkinin m agnezyum la beslenm e No: 78,

7 Zorer Çelebi ve ark. durum uyla yakından ilgilidir (Kacar ve Katkat 2006). Pedreno ve ark. (1996), arıtm a çam uru ve diğer organik atıkları kıyaslam ak amacıyla dom ateste yaptıkları çalışma sonucunda; arıtma çam uru ve diğer organik atıklar arasında verim lilik yönünde önem li bir farklılık olmazken, arıtm a çam urunun toprağın N, P, Fe, C u ve Z n içeriğini arttırdığını tespit etmişlerdir. Tiffany ve ark. (2001), A BD'nin Florida eyaletinin iki farklı yerinden alınan arıtma çam urunun Paspalum notatum bitkisinin iz elem ent içeriğine etkisini araştırmışlardır. Bitkisel materyalin C u, Fe, M n, Z n, M o, Co ve Se ile toprağın ekstrakte edilebilir C u, M n ve Z n elem entlerini analiz etm işlerdir. Bitkisel m ateryalin farklı örneklem e zam anlarına ait num unelerinde yapılan analizlerinde C u, Z n, Fe, C o ve Se içeriklerinde artış b u lu n d u ğ u n u belirtm işlerdir. D em ir, klorofilin yapısında bulunm am akla beraber, bitkinin dem ir beslenm esi ile klorofil içeriği açısından yakın bir ilişki bulunm aktadır (Pushnik ve M iller 1989). Yapılan çalışmada bitkideki m agnezyum ve dem ir alınımıyla ilgili herhangi bir analiz yapılmamakla beraber, arıtm a çam urunun yüksek oranda dem ir ve m agnezyum içerdiği birçok araştırıcı tarafından ifade edilmiştir. Bu nedenle elde edilen bulguların, atıksu arıtm a çam urundaki m agnezyum ve dem ir içeriğinden kaynaklandığı düşünülm ektedir. Ç alışm adan elde edilen bulgular ışığında rizom lu kırm ızı yum ak ile tesis edilecek bir yeşil alanda atıksu arıtm a çam urunun tesis gübresi olarak çiftlik gübresine alternatif olarak kullanılabileceği, aynı zam anda bitkinin uzun dönem besin elem enti ihtiyacını karşılayabileceği söylenebilir. Çalışmadan elde edilen iki yıl ortalam a sonuçlarına göre, rizom lu kırm ızı yumakla oluşturulan yeşil alanda atıksu arıtm a çam urunu 9 ve 12 ton/da dozlarının uygulandığı parsellerde, bitkilerle kaplı alanın yüksek olduğu, yabancı otların daha az bulunduğu, renk ve çim kalitesi değerlerinin yüksek olduğu belirlenm iştir. TEŞEK K Ü R Bu çalışm anın gerçekleştirilmesine, 2007-ZF- B25 num aralı proje ile destek veren Y üzüncü Yıl Ü niversitesi Bilim sel A raştırm a Projeleri Başkanlığı'na teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Açıkgöz E (1994) Ç im Alanlar Yapım ve Bakım Tekniği. Çevre Peyzaj M imarlığı Yayınları, Bursa. Anonymous (2001) Toprak Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (TKKY) tarih ve sayılı Resmi Gazete, Ankara. Arvas Ö (2005) Kentsel artıma çam uru ve kimyasal gübre uygulamalarının Van yöresi çayırlarının bitki örtüsü ve toprak özelliklerine etkisi. Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Van. Avcıoğlu R (1983) Çayır-Mer'a Bitki Topluluklarının İncelenmesi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Bornova. Avcıoğlu R (1997) Çim Tekniği, Yeşil Alanların Ekimi, Dikimi ve Bakımı. Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları, Bornova. Ceylan A (1994) Tarla Tarımı. Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları, Bornova. Goatley JM, M addox V Lang DV Crouse KK (1994) 'Tifgreen' Bermudagrass response to late-season application o f nitrogen and potassium. Agronom y Journal 86: H ue N V (1988) Residual effect o f sewage sludge application on plant and soil chemical composition. Soil Science and Plant Analysis 19: H u n t KL, D unn JH (1993) Compatibility o f kentucky bluegrass and perennial ryegrass w ith tall Fescue in transition zone turfgrass mixtures. Agronom y Journal 85: Kacar B, Katkat AV (2006) Bitki Besleme. N obel Yayınevi, Ankara. Kocaer FO, Başkaya H S (2001) Arıtma çam urlarının araziye uygulanması. 41: Larsen AB, Func FH, H am ilton H A (1991) The use o f fermentation sludge as a fertilizer in agriculture. Water Science and Technology 52 (12): Linde DT, H epner L D (2005) Turfgrass seed and sod establishment on soil amended w ith biosolid compost. H orttechnoogy 15 (3): M alik RS, El-Bassam N, Haneklaus S (2000) Effect o f high and low-ınput nutrient system on soil properties and their residual effect on sweet corn. I. Soil Properties. Landbauforschung-Volkenrode 50 (1-2): No: 78, 2011

8 Rizomlu Kırmızı Yumak (Festuca rubra var. rubra) ile Tesis... Mehall BJ, H ull RJ, Skogley CR (1983) Cultivar variation in kentucky bluegrass: P and K nutritional factors. Agronom y Journal 75: Misia A (1991) Effect of cool season turfgrass seed mixtures on lawn characteristics. Bulletin of Faculty o f Agriculture, University o f Cairo 42: Ö ztürk M, Sayar A (1999) Park-Bahçe düzenlemelerine kullanılmak amacıyla M armaris kentinin ekolojik özelliklerine uygun bitki türlerinin saptanması. 30: Pedreno NJ, Gomez I, M oral R, Mataix L (1996) Improving the agricultural value of semiarid soil by addition o f sewage sludge and alm ond residue. Agriculture, Ecosystem & Environm ent 58 (2-3): 1-6. Pushnik J, M iller GW (1989) Iron regulation of chloroplast photosynthetic function: mediation o f PSI development. Jounal o f Plant N utrition 12: Sills MJ, Carrow RN (1983) Turfgrass growth, N use and water use under soil compaction and N fertilization. Agronom y Journal 75: Soumare M, Tack FM G, Verloo M G (2003 a) Characterization o f Malian and Belgian solid waste composts w ith respect to fertility and suitability for land application. Waste M anagem ent 23: Soumare M, Tack FM G, Verloo M G (2003 b) Effects of a municipal solid waste compost and mineral fertilization on plant growth in two tropical agricultural soils o f Mali. Bioresource Technology 86: Spangenberg BG, Fermanian TW W ehner DV (1986) Valution o f liquit-applied nitrogen fertilizers on kentucky blugrass turf. Agronom y Journal 78: Spellman FR (1997) Wastewater Biosolids to Com post. Technomic Publishing Company, Lancaster. Tiffany ME, M cdowell LR, O '-C onnor GA, N guyen H, M artin FG, Wilkinson NS, Cardoso EC (2001) Effects o f pasture-applied biosolidon forage and soil concentration over a grazing seasion in N orth Florida. II. M icrom inerals. Com m unications in Soil Science and Plant Analysis 32 (13): Yüksel U D () Kentlerde Yapısal ve Yeşil Alanlardaki Hava ve Yüzey Sıcaklıklarının İrdelenmesi: Ankara Örneği. 18 (69): No: 78,