ilahiyat FAKÜLTES-İ. DERGiSi

Transkript

1 ilahiyat FAKÜLTES-İ. DERGiSi 6. Sayı Aqıtürk Üniversitesi Basımevi -,ERZURUM, 191!6

2 ANADOLU'NUN TARİH ÖNCESi İNANÇLARI-"' \.,~- --- Doç.Dr. Ekrem Sarıkçıoğlu Anadolu'nun tarih. öncesi dev1rleri, tarihin karanlıklarından başlayarak Hititler' e (M.Ö. 1800) kadar sürer. Ancak, Hititler'in komşularından öğrendikleri çivi ve hiyeroglif yazılarını kullanmaya başlamaları ile Anadolu tarih çağına girer. Tarih öncesi devirler hakkındaki bilgilerimiz ise, tamamen jeoloji ve arkeoloji ilimlerinin bize ulaştırdığı keşiflere dayanmaktadır. Çeşitli bölgelerde yapılan kazılardan, Kabataş Devri'nden beri Anadolu'da insanın yaşadığı görülmektedir. Bu konuda Ankara çevresinde, Antalya, Burdur ve Isparta yakınlarında, Kars dolaylarında, Gaziantep ve Adıyaman bölgelerinde, Antakya havallsinde yapılan kazılardaki keşifler bize ışık tutmaktadır. Kabataş ve Yon tmataş devirleriyle ilgili buluntulardan, o çağların_ inanışlarıyla ilgili bilgiler edinmek şimdilik pek mümkün olamamıştır. Dini yorumlara imkan veren keşifler Neolitik (Cilalıtaş) devirleriyle başlamaktadır. Bu hususta bize ilk ışığı Çatalhöyük kazıları tutmuştur. Radyo-karbon metoduyla yapılan tarihlernelere göre, XII. tabaka M.Ö yıllarına kadar inmektedir. I. tabaka da M. Ö yıllarına kadar gelmektedir. (1). III-X. tabakalar arasında bol miktarda rastlanan kült odalarında pişmiş kilden yapılmış Ana Tanrıça heykelcikleri, boğabaşı ve boynuzları, kadın göğüs rölyefleri bulunmuştur (2).. Ana Tanrıça, genç kadı!!, doğuran kadın ve yaşlı kadın olarak_ tasvir edilmiştir. Heykeldklerden birinde Ana Tanrıça iki aslanın koruduğu bir taht üzerine oturmuş, ölüm ve hayatın sahibi olarak bir insan kafasını ayakları altına almış Şekilde tasvir edilmiştir (3). Tanrıça heykelleri genellikle insan şeklinde (antropomorf) suretlendirilmiştir. Çatalhöyük'te ortaya çıkan Tanrıça heykellerinin benzerlerine ve daha gelişmiş örneklerine Burdur Hacılar Nahiyesi kazılarında bol miktarda rastlanmıştır (4). Ancak Hacılar M.Ö yıllan olarak tarihlendirilmektedir (5). 1- U. Bahadır Alkırn, Anatalien I, Genf 1968, s Alkım, aynı eser, S Alkım, Aynı eser, S James, Mellaart, Excavatiens at Hacılar, Edinburgh 1970, C. I, S Alkım, aynı eser, S.67, 69. ' 15

3 ~ ı. Bu arada Hacılar'da Çatalhöyük'te olduğu gi,bi, Ana Tanrıça'nın refiki olarak; geiıç veya yaşlı şekillerde tasvir edilmiş erkek heykelciklerine de rastlanmıştır (6). Genellikle kült odalarında bulunan, özellikle cinsel organları belirli, çıplak kadın heykelciklerinin tapınmak için, dini maksatla yapıldıkları şüphesizdjr. Bunların kesin örneklerine tarihi devirlerde bol ıniktarda rastla:ın.aktayız. Taş-Bakır.. "d~vrine ait_b'lhı)1.tı'l.?rıi;!.:."'~'t]a Tanrıça tasvirleri daha da ağırlık kazanmaktadır. Ancak; bu arada erkek uliüıiyet tasvirleri yavaş yavaş terkedilmektedir (7). Heykelcikler; tabiilikten semboiikliğe doğru ilerlemekte, stilize edilmektedir (8). Ana Tanrıça inancı, hayatın çeşitli sahalarında görülmekte, vazolar ve seraınikler üzerinde Ana Tanrıça'yı sembolize eden kadın göğüslerine rastlanmaktadır (9). Bu kanaatimizi M.Ö. 18. yüzyıla ait Kültepe Karuro'da bulunmuş Ana Tanrıça göğüs tasviri de desteklemektedir (10). Kaplar, vazolar üzerindeki bu Ana Tanrıça, sembolleri kap içine konan yiyecek ve içeceğe bereket kazandırması, koruması di- ~ leğiyle yapılıınş bir amulet de olabilir. Yine bazı toprak kaplar üzerinde boyalı.. içiçe daireler, ağırşaklar üzerindeki dairevi geometrik şekiller Ana Tanrıça külıünü, verimlilik kültünü yansıtan sitilze göğüs sembolleri olabilirler. 1 1 \. Neolitik ve Kalkolitik devirlerde gördüğümüz bu Ana Tanrıça inançları, ko m- l şu ülkelere nazaran Anadolu'da daha çok gelişerek tarihi devirlerdeki meşhur Kübele kilitünü hazırlaınıştır' (ll). Ancak bu inancın dışında başka tanrı tasavvurları var ını idi? Ekseri ilkel kavimlerde gördüğümüz, sureti y~pılan ilahlardışında mücerret olarak düşünülen, yaratıcı, sonsuz kuvvet ve irade sahibi bir tanrı tasavvuru var mı idi? Bunları, bilgi kaynaklarıınızın sınıı;lı olması sebebiyle bilemiyoruz. Sadece geç devirlerde, Hititler öncesi Kolonller Devrinde komşu ülkelerin dini mançlarına paralel tanrı tasavvurlarının Anadolu'da da göıi.ilmeye başladığına, Mısır ve Mezopotamya'daki gibi ana, baba ve oğuldan müteşekkil tanrısal ailelerin ortaya çıktığına, her tanrıya belirli bir kudret ve vazife verildiğine şahit - oluyoruz (12). Kutsal Hayvanlar Bazı hayvan türlerinin kutsallığına dair çeşitli örnekleri, dinler tarilıinde görmekteyiz. Anadolu'da yapılan kazılarda da bazı hayvaniara değer verildiği ari.-,6- Alkı.İn, aym eser, S. 67, Alkım, aym eser, S Alkım, James Mellaa!t, Exeavation at Hacılar, Edinburgh 1970, C. I, S. ' , C. II, S Erkan Çokbanker, Beyşehir Kuşluca köyü Buluntuları, Türk Arkeoloji Dergisi, sayı XXI, 2, An-. kara 1974, S. 37, resim, 6, 7. Alkım, S. 116 resim Alkım, aynı eser, resim Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara 1973, s , F. Kınal, Es adolu Tarihi, Ankara 1962, S

4 laşılmaktadır. Çatalhöyük'te kilit odalan duvarlarında bqğabaşı ve boynuzla~ rına, leopar resimlerine rastlanmış, bazı rölyeflerde Ana Tanrıça bir boğa veya k~çbaşı doğurur şekilde tasvir edilmiştir (13). Yine, erken Bronz Devirle,ı:,i(&; ait Beycesultan'<;la boğa rölyeflei:i ve stilize boğa boynuzlan bulunmuştur (14). Bunlardan Suriye ve Mısır'da olduğu gibi boğamn veriınlilik tanrısı sembolü veya verimlilik tanrısımn kutsal hayvanı olarak anlaşıldığı görülmektedir. Hatta boğamn erkek, geyiğin dişi ulfıhiyeti temsil ettiği de zannedilmektedir (15). Yine erken Kalkolitik çağ olarak tarihlerren Demircihöyük'te bol miktarda sığır başlarımn düzenli olarak gömüjü bulunması (16), daha sonraları Frigya bölgesinde bol miktarda ortaya çıkması (17), sığıra özel bir dini anlam verildiğinde şüphe bırakmamaktadır. Çatalhöyük VII. tabakada bulunan bir kült odası duvarında bir cesede h ücum eden akbaba tasvirine rastlanmıştır ki (18); bu, akbabamn ölümle veya ölüler ilahı ile ilişkisinin olabileceğini hatırlatmaktadır. Ancak, bunun tek tasvir olarak kalması, dini anlamım genelliştirmeye imkan vermemektedir. Killtieri Kalkolitik devir Anadolu insam; Çatalhöyük, Alişar (19), Ahiatlıbel (20), Demircihöyük (21) ve diğer bazı kazı yerlerinde bulunduğu gibi; tanrı ve kutsal hayvanları temsilen, pişıniş kilden veya taştan idoller yapmıştır. İlkzamanlar bunlar daire veya kare vücutlu iken, zamanla insan şeklini alınışlardır. Bu idollerin. herhangi bir musibet veya hastalıktan kurtulmak için, kurban, adak veya büyü maksadıyla kullamlmış olabilecekleri hakkında yorumlar vardır (22). Arkeoloji profesörü Tahsin Özgüç kadın figürlerinin Ana Tanrıça kültüyle birlikte, evin, ailenin koruyucu tanrılarını temsil etmiş olabileceğini; sıhhat, bereket ve emniyeti muhafazaya yarayan büyülü kuvvetleri ihtiva eden bir nevi muska vazifesi gördüğünü; insam nazarda:n, şer kuvvetlerden koruyan nesneler olabileceğini ileri sürmektedir (23). 13- Alkım, 61 v.d. 14- Alkım, Kınıiı, 5'. 16- Manfred Korfmann, Demircihöyük, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı XXV-1, Ankara 1981, s M. Korfmann, Demircihöyük, Tilrk Arkeoloji Dergisi, Sayı XXIV-2, Ankara 1977, S Alkım, Alkım, Kınal, M. Korfmann, Demircihüyük, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı XXIV-2, Ankara 1977, S H. Tanyu, Dinler Tarihi Araştırmaları, S T. Özgüç, Öntarihte Anadolu İdallerinin Anlamı, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. II, Sayı I, 1943, s. 66 v.d. 17

5 Çata1höyük'te tesbit edilen kült odası duvarlarındaki el ve ayak izleri, parmak -,.._ izleri resimleri, stilize edilmiş boğabaşı, çift yüzlü balta resimleri de, koruyucu ';nu\ı;lj güçlere sahip semboller olarak kullanılmış olabilirler (24). Yine kült odası duvar; resimlerinden birinde leopar kürküne bürünmüş dans eden kalabalığın bulunması, bunlardan birinin davula benzer bir alet çalması, bir kısmının akrobatik.>fi~~eketler göstermesi, bazılarının ellerinde ok ve yay bulanması (25); Şamanİzın / kült ve av danslarını hatırlattığı gibi, resimde boğa, geyik, domuz, ayı, kurt ve köpek suretleıinin bulunması tasvirin bir av büyüsü olabileceği ihtimalini de orta.ya koymaktadır. Ölüler Kültü Tarih öncesi deviriere ait mezar ve mezarlıkların ortaya çıkarılması bize devrin insanlarının inançları hakkında bazı ip uçları vermektedir. Bu devirlerde ölen çocuklar; genellikle evin içine, zeminin altına veya ocağın yanına gömülüyorlardı. Çocukların evin içine gömülmelerinin sebebi; onların evlerine doymadan ayrılmaları ve evdeki hayatıarına ruben devam ettiklerine inanılmış olınası olabilir (26). Fakat, Tekeköy? Kusura ve Babaköy'de çocukların evin dışına gömüldükleri de görülmektedir ki, bundan çocukların evin içine gömülme adetinin istisnaları olduğu anlaşılmaktadır (27). Ölülerin cesetleri çürüyünceye kadar gömüldüğü yerde bırakılıyor ve daha sonra, ölü evlerine kaldırılıyorlardı (28). Ölünün cesedi.çürüyünceye kadar, ruhunun cesedl başında kaldığına inanılıyar olmalıdır. Toprak, küp ve sandık me~arlar ikinci veya üçüncü bir ölü için de kullanılabiliyordu. O zaman eski ölünün kemikleri kenara itiliyordu. Bu husus, hemen hemen bütün kültür bölgelerinde aynıdır. Belki de bunlar, mekan darlığından ortaya çıkan aile mezarlarıdır; Zaman ve mekana bağlı olınayan ahiret tasavvurlarıyla da ilgili olabilirler (29). Batı Anadolu'<}a oda mezarlarına, M.Ö yıllarına kadar sürekli bir şekilde rastlanır (30). Anadolu mezarlarında, ölülerin şahsi malları da görülür. Bunlar bıçak, bilezik, küpe, balta, tengerek (kirnian) ve ölünüıi hayatında kullandığı kültür nesneleridir. Küpe ve bilezikler ölüden çıkarılmadan, ölüyle birlikte gömülmüşlerdir (31). Alahöyük'te içine bir çengelle et takılınış küp ve kemik kalıntilarına rastlan-. i24- Al)uİn, Alkım, T. Özgüç, Die Bestattungsbraceuche im vorgeschichtchen Anatolien, Ankara 1948, S Özgüç, Die Bestattungsbraeuche., S Özgüç, aynı eser, S Özgüç, aynı eser, Özgüç, aynı eser, Özgüç, nı eser,

6 mıştır. Bu, ölüye sunulan kurbamn bazı kısımlarımn ölüye takdim edilmiş olmasındandır (32). Tarih öncesi Anadolu insanı ölümderi sonra yaşadığına, yiyip içtiğinf!~ al~tlerini kullanmaya devam ettiğine inanıyordu. Hon:ztepe'de mezar eşy;~ja ' arasında sistrum ve çalpara gibi müzik aletleri de bulunmuştur (33). B~ sebepj:ı yiyecek v~ içecek hediyelerinden de istifade ettiğine inanılıyor, lüzumlu e;vaiarı cesediyle birlikte mezara gömülüyordu (34). Bundan dolayı, Anadolu mezarlan, 1 ~ şahıs eşyalarından ziyade yiyecek ve içecek kapları bul1;1nmaktadır (35). Mezarl:r çevresinde bulunan sığır, köpek, keçi, koyun kemikleri mezar başında kesilen. kurban adetlerinin varlığını. da göstermektedir (36). Kült Yerleri ve Mabetieri Anadolu' da, ikinci bin yıllarına kadar halk _tapınma yeri olarak, ya tabiatta kendileri için kutsal bildikleri bir alanı, açık lıavayı seçiyorlar; ya da, oturdukları evin bir odasını ibadet için ayırıyorlardı. Bu son uyg~lamadan "kült odaları" ortaya çıkmıştır (37). Bunun açık örneği, Çatalhöyük'te III-X. tabakalar arasında bulunan 40'ı aşkın kült odasıdır (38). Bundan, Neolitik Çağda hemen her evin tapınmak için kullandıkları bir kült odası olduğu anlaşılmaktadır. Bu geleneğin devamını; Kalkolitik devir Hacıları'nda da görüyoruz (39). Beycesultan'da kült malıellerinin bir oda şeklinde değil; sağlı sollu olmak üzere, iki odadan teşekkül ettiğini görürüz. Bu şekilde, üç çift mabet bulunmuştur (40). "İkiz Kült Odaları" diye de tanımlanan bu yapılar; ufak değişikliklerle Bronz Çağı sonlarına kadar önemini yitirmemiştir. Beycesultan ikiz kült odaları üç kısımdan oluşur: Giriş, mihrap, din görevlileri odası. Bronz Çağı Anadolusun- da, çeşitli yerlerdeki kazılarda da benzeri mabetciklerin yapıldığı görülür: Bu sebeple, Beycesultan dini yapılarıinn önemi büyüktür (41), dahasonrakimabet yapılarına örnek teşkil etmektedir. 32- Özgüç, aynı eser, Kınal, Özgüç, aynı eser, Özgüç, aynı eser, Kınal, Fahri Işık, Tapınaklar, Ders teksir notları, 1981, s. ı Alkım, Melleaart, Exeavation at Hacılar, Edinburgh 1970, C. I, 29 v.d. 40- Kınal, Fahri Işık, "Tapınaklar", Ders teksir notları 1981, s.l. 19