TÜRK EĞİTİM TARİHİ 8. Dr. Öğr. Ü. M. İsmail Bağdatlı.

Transkript

1 TÜRK EĞİTİM TARİHİ 8 Dr. Öğr. Ü. M. İsmail Bağdatlı mismailbagdatli@yahoo.com

2 Osmanlı da İlköğretim

3 Osmanlılar, Seçuklularda ve diğer İslâm ülkelerindeki, mektep, küttab denilen ilköğretim düzeyindeki okulları almışlardır. Vakfiyelerde isimleri, Darüttalim, Mektep, Mektephane, Muallimhane, Darulilm şeklinde geçmektedir.

4 Bu okulları devlet adamları veya zengin kişiler vakıf yolu ile kurarlar, ve giderleri vakıf yolu ile karşılanırdı. Köylerde, mahallelerde halk elbirliği ile mektep yapar, o zaman öğretmenin ücretini veliler öderdi. Bu okullar her mahallede ve hemen hemen her köyde mevcuttu. Genellikle camilere bitişik olarak yapılırlar bazen de caminin bir köşesinde yer alırlardı.

5 Zevki Kadın Sıbyan Mektebi (Beşiktaş)

6 Sitti Hatun Sıbyan Mektebi (Bursa)

7 Cevri Kalfa Sıbyan Mektebi (Sultanahmet)

8 Sıbyan mekteplerinde Kur an-ı Kerim okunuşu, temel dini bilgiler ve uygulamalar (namaz gibi) öğretilirdi. Anne babası isterse çocuk hafızlığa da çalıştırılırdı.

9 Fatih, kendi medresesine yetim, yetim bulunmazsa fakir çocukların alınacağını vakfiyesinde belirtir. II. Bayezid in vakfiyesinde de aynı şart yazılıdır. Fakat zorunlu olmayan bu okullara bir mahallede bulunan 5-6 yaşlarındaki kız ve erkek her çocuk gidebilmektedir.

10 Mektebe başlamak için belirli bir yaş yoktur. Çocuklar her zaman mektebe başlayabilirlerdi. Mektebe başlayış, bed-i besmele cemiyeti ya da halk arasında amin alayı denen ve hocanın, mektep ve mahalle çocuklarının katıldığı ilahili, yürüyüşlü bir törenle olurdu.

11

12

13

14

15 Bazı mekteplerin vakfiyelerinde çocuklara para, elbise, yiyecek verileceği belirtilmiştir. Özellikle padişah, vezir gibi kişilerin mekteplerinde bu gibi yardımlar yapılırdı.

16 Evliya Çelebi nin Seyahatnamesinde şöyle anlatılmaktadır: Edirne de sultanlara ait 14 caminin her birinin yanında birer sıbyan mektebi vardı ve her yıl bayramda öğrencilere, okuma isteklerinin artması ve sevinmeleri için vakıf gelirlerinden birer kat libas (giysi), surra (para kesesi), atiyye (hediye, bahşiş) verilirdi.

17 Çocuklar, mektebin hasır kilimi yahut evlerinden getirdikleri minderler üzerinde diz çökerek oturur, önlerindeki rahleler üzerindeki Kur an ve dua kitaplarını okurlardı. Öğretmen onların önünde minder üzerinde bağdaş kurarak otururdu. Her çocuk öğretmenin önüne gider dersini okur yerine döner ve bir çok defa tekrar ederdi.

18 Odada çocukların ihtiyaç gidermek için çıkıp girdikçe çevirdikleri geldi gitti tahtası bulunurdu.

19 Ana babalar hocaya çocuklarını teslim ederken hocanın elini öptürürler ve eti senin kemiği benim derlerdi. Bu sözle hocaya çocuğu dövebileceğini ifade etmiş olurlardı. Dayak eğitimin önemli bir aracı idi. Tokat, değnek, falaka dövme tekniği olarak kullanılırdı.

20 Bazı hatıralardan derlediğimiz kadarı ile; Evinde yaramazlık yapan çocuğunu annesi mektebe götürüp hocaya şikayet eder ve oh! oh! diye dövdürürdü. Yatsı namazında hocaefendi babalarımızla buluştuğunda bugün seninkini biraz okşadım deyince ellerin nurdan kopsun bir iki de benim için vuraydın. cevabı ile teşekkür edilirdi. (Abdurrahman Şeref, Mahalle Mektebi Hatıraları)

21

22

23 Hoca çocuğu kömürlüğe kapatablir, ayakta tutabilirdi. Ödüllendirme ise aferin sözünden başka bir şey değildi.

24 16.yy da Türkiye ye gelen bir Alman gezgini, hocanın çocuğa ihtimam ve sabırla davrandığını, gerektiğinde de insaflı bir şekilde dövdüğünü, oysa o çağlarda Avrupa da dayağın çok daha acımasızca uygulandığını söyler. Müslümanlarda çocuk yere yatırılıp değnekle dövülür, kamçı kullanılmaz ve o Hristiyanların yaptığı gibi sakatlanmaz.

25 Fransız düşünürü Montaigne 1580 de ülkesinin çocukları için şöyle der: Dayaktan sakatlanmış, sersem olmuş nice çocuklar vardır. Devletimizin kanunları bu işe karışmaz, sanki bu sakatlar ve sersemler bizim toplumumuzda yaşamıyorlar! Hiç bir şey öfke kadar insan düşüncesini saptıramaz. Öyleyse neden babaları ve öğretmenleri öfkeli iken çocukları dövmekte serbest bırakıyoruz.

26 Fatih Sultan Mehmet, Eyüp ve Ayasofya medreselerinde sıbyan mektebi muallimi olacaklar için genel medreselerden farklı bir program öngörmüştür. Muallim olacaklar; Arapça, sarf ve nahiv, edebiyat (maani, beyan, bedi), mantık, adab-ı mubahase ve usul-i tedris, münakaşalı akaid (ilm-i kelam), Riyaziyyat (hendese ve heyet), hesap dersi hendese içinde, coğrafya dersi heyet içinde, tarih de edebiyat içinde okutuluyordu.

27 Bu dersler arasında adab-ı mubahase ve usul-i tedris (tartışam kuralları ve öğretim yöntemi) isimli bir ders bulunması dikkat çekicidir. O çağda çok önemli bir yeniliktir. Fatih, alanının özelliklerine göre program düzenleyen ilk kişidir.

28 Fatih den sonra bu sistem işletilmemiş, medreselerde biraz okumuş, ya da kendi kendine okuyup yazma öğrenmiş ağırbaşlı kişiler sıbyan mekteplerine hoca olmuşlardır.

29 Halk, hocaları ve mektepleri adam olmanın aracı olarak görüyor ve sayıyorlardı. Mekteb bir mekseb-i kebirdir (okul içinde edep kazanılan yerdir.) denilmiştir. Bu yaklaşım örgün eğitimin ilk amacının ahlâk olarak anlaşıldığını göstermektedir.

30 Saray Eğitim ve Öğretim Kurumları

31 Saraydaki okullar, Enderun Mektebi, Şehzadegân Mektebi, Meşkhane.

32 Enderun Mektebi

33 Enderun, esas olarak Hristiyan tebaadan alınan yetenekli çocukları iyi ve güvenilir devlet adamı ve asker yapma amacını güdüyordu. Üstün zeka ve yeteneklere sahip çocukları alıp yetiştirdiği için Enderun bir özel eğitim kurumu da sayılabilir.

34 1909 a kadar çalışan Enderun Mektebi, Türk eğitim tarihinde çok önemli bir yer tutar ve dünya eğitimine Türklerin bir katkısı olarak belirtilir.

35 16.yy da Osmanlıları tanımış bir Avrupalı yazar şöyle söyler; Türkler olağanüstü bir insan bulduklarında değerli bir nesne edinmişçesine çoşku duyarlar ve özellikle de savaşa yatkın biriyse onu yetiştirmek için hiçbir emek ve çabadan kaçınmazlar. Bizim (Batı Avrupalıların) yaptığımız ise çok farklıdır. biz iyi bir köpek, şahin ya da at bulduğumuz zaman çok sevinir ve onu türünün en mükemmeli durumuna getirmek için elimizden geleni yaparız. ama bir insanda olağanüstü nitelikler varsa, onu geliştirmek için kendimizi zahmete sokmaz, onu eğitmenin bize düşen bir iş olduğunu düşünmeyiz.

36 Enderun Mektebi nin öğrenci kaynağı esas olarak acemi oğlanlar idi. Bunlar da birkaç şekilde sağlanırdı; Pençik oğlanları, Devşirme oğlanları, Türklerden devşirme.

37 Pençik Oğlanları: Savaşlarda esir alınan Hristiyan gençlerinin beşte biri Padişah a aitti. İlk defa I.Murad pençik oğlanı denilen bu esir gençlerin Anadolu da Türk çiftçi ailelerin yanına gönderilmesi, orada Türk-İslâm geleneklerini, hayatını ve dilni öğrendikten sonra onlardan askerlik ve devlet işlerinde yararlanılması konusunda hükümler koymuştu.

38 Devşirme Oğlanları: Zamanla fetihlerin genişlemesi ve askere olan ihtiyacın artması, daha sonraları da duraklama ve yenilgiler sebebiyle başka ve sağlam bir kaynağın bulunması gerekli idi. I.Mehmet ve II.Murad dönemlerinde devşirme usulü bulundu. Bu daha önce İslâm ve Türk devletlerinde uygulanmamış bir sistemdi.

39 Padişahın 3-5 yılda bir görevlendirdiği memurlar 8-20 yaş arası Hristiyan çocuklardan sağlıklı, güçlü, eli yüzü düzgün, boyu posu uygun ve yakışıklı olanlarını devşirirler yani alırlardı. Bedeni görünüşe önem verilmesi, Türklerin bu özelliklte olanların içinin de güzel olacağına inanmalarından ileri gelmektedir.

40 Devşirme usulünün bazı sınırları vardı: Evli gençler, Türkçe bilenler, İstanbul a gitmiş gözü açılmış olanlar, Çoban çocukları, Bir sanat sahibi olanlar, Ana babası ölmüş olanlar, Bir evin tek çocuğu olanlar, Yahudiler devşirilmezdi.

41 İlk olarak Rumeli de uygulandı, daha sonra Arnavutluk, Yunanistan, Adalar, Bulgaristan, Bosna-Hersek ve Macaristan daki Hristiyanlar arasından devşirme yapılmaya başlandı. Devşirilen çocuk sayısının 16.yy da her yıl ortalama 3000 olduğu söylenmektedir. Bir Hristiyan çocuğun devşirilmesi aile için bir imtiyaz sayılırdı.

42 Devşirilen çocuk ve gençlere devşirme oğlanları ya da acemi oğlanlar adı verilirdi. Bunlar Türkçeyi ve İslâm ı öğrenmeleri için Anadolu da Türk çiftçi ailelerin yanına verilir böylelerine Türk üzerinde olan (acemi) oğlan denilirdi. 3-5 sene Türk ailelerin içinde kaldıktan sonra Acemioğlanlar Mektebine alınır, orada askeri ve temel bir eğitimden geçirilir, yapılan bir seçme sınavı sonrasında bir kısmı Topkapı sarayı içinde bulunan Enderun Mektebine alınırdı.

43 Acemi oğlanlar, ailelerini, asıllarını, ana dillerini unutmazlardı. Devşirilirken, adı, baba ve annesinin kimliği, doğum tarihi, bedensel özellikleri, köy ve kasabası deftere yazılırdı.

44 Acemi oğlanlar Türkçe öğrenirken bile aralarında kendi dillerinde konuşur, kendilerinde ırk bilinci kaybolmazdı. Sokullu Mehmet Paşa ( ) Bosna da doğmuş ve papaz olarak eğitilmişti. Devşirilip İstanbul a götürüldüğünde 18 yaşındaydı. Bazı kilise hizmetlerini yapabilir durumda idi. Enderunda iyi bir eğitim gören Sokullu, Rumeli Beylerbeyliğine ve Sadrazamlığa kadar yükseldi. Ancak o ailesi ile ilişkilerini sürdürdü. Muhtemelen onun aracılığı ile Kanunî Sultan Süleyman ın 1557 de Pec kentinde Sırp patrikanesini yeniden kurduğu ve Sokullu nun bir papaz olan kardeşi Makariye yi oraya atadığı söylenmektedir.

45 Türklerden Devşirme: Başlangıçta acemi oğlanların Türklerden (Bosnalılar hariç) ve öteki müslüman nüfustan devşirilmemesine özen gösterildiği halde, zamanla az da olsa bunlardan çocuk ve gençler alınarak Enderun a yerleştirilmişlerdir.

46 Enderun a alınanlara iç oğlan denirdi. Bu çocuk ve gençler; Saray hizmetlerini fiilen yaparak saray işlerini öğrenmek. İslâmî ve müsbet bilimler alanında kuramsal bir öğrenim görmek. Beden ve sanat eğitimi gibi alanlarda yeteneğine göre bir eğitim almak. alanlarında yetiştirillirlerdi.

47 Eğitim öğretim çalışmalarını üç grupta incelemek mümkündür; Hizmet yolu ile yetişmek. Kuramsal eğitim öğretim. Beden ve sanat eğitimi.

48 Hizmet yolu ile yetişme: Enderun da yedi oda bulunurdu. Küçük oda ve Büyük oda: Bu odalarıda okuma yazma öğrenme ve öteki odalara çıkmak için hazırlık yapılırdı. Doğancılar odası: Padişahın avda kullandığı doğanlara bakardı. Seferli odası: Padişahın çamaşır hizmetlerine bakardı. Kiler odası: Sarayın yiyecek hizmetlerine bakardı. Hazine odası: hazineye ve padişahın değerli eşyalarına bakardı. Has oda: Gece gündüz padişahın en yakın hizmetlerinde ve emrinde bulunan ve en yüksek derecedeki oda idi.

49 Öğrenciler her bir odanın gereklerini sıra ile 1-2 yıl boyunca yerine getirirlerdi. Odaların ağa denilen başkanları vardı. Kutadgu Bilig de de yer alan bir anlayışa göre devlet görevleri verilecek birinin hizmet yolu ile yetiştirilmesi onun güvenilir, sadık, yetenekli bir insan olup olmadığını deneyerek anlayabilmek için gerekli idi. Has odayı bitirenler 5-7 yılda bir ya da yeni bir padişah tahta geçince saray dışında önemli görevlere atanırdı buna çıkma denirdi.

50 Kuramsal eğitim öğretim: Enderun da yüksek medreseler düzeyinde kitabî bir eğitim-öğretim de yapılırdı. Türkçe, Arapça, Farsça, edebiyat, tarih, İslâmî Bilimler (Kur an, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelam ), matematik gibi dersler okutulurdu. Medreselerde okutulmayan fakat burada okutulan, Türkçe, Farsça, edebiyat, tarih, matematik dersleri bulunuyordu.

51 Dolayısıyla Enderun un programının medreselerden daha iyi düzenlendiğini söyleyebiliriz. Tüm dersler için saray dışından en değerli müderrisler getirilirdi. Bu hocalardan ders alan ve sarayın kütüphanesinden faydalanan iç oğlanlar gayet iyi yetişirlerdi.

52 Beden ve sanat eğitimi: Iç oğlanlarına yeteneklerine göre, at binme, ok ve cirit atma, güreş gibi sporlar öğretilirdi. Musikî, şiir, hat, minyatür, resim, cilt gibi sanatlar öğretilirdi.

53 Enderun mektebi 1850 lere kadar 79 sadrazam, 3 şeyhülislâm, 36 kaptan-ı derya ve sayısız başka önemli görevlerde bulunan insan yetiştirmiştir.

54 Şehzadegân Mektebi Saray içinde şehzadelerin ilköğretimine mahsus bir okuldu. Programı sıbyan mektepleri gibi idi.

55 Meşkhane Sarayda yetenekli iç oğlanlarının musikî öğrendikleri okuldu.

56 Teşekkür ederim Yrd. Doç Dr. M. İsmail Bağdatlı