TOKAT YÖRESĠNDEKĠ AĞILLARIN YAPISAL VE ÇEVRE KOġULLARI YÖNÜNDEN DURUMU VE GELĠġTĠRME OLANAKLARI ÜZERĠNE BĠR ARAġTIRMA

Transkript

1 TOKAT YÖRESĠNDEKĠ AĞILLARIN YAPISAL VE ÇEVRE KOġULLARI YÖNÜNDEN DURUMU VE GELĠġTĠRME OLANAKLARI ÜZERĠNE BĠR ARAġTIRMA * ÖZET: Günümüz tarım sektörü içinde ekonomiye katkısı bakımından önemli yere sahip olan koyun yetiştiriciliğinde verimliliğin artırılmasında üzerinde durulması gereken konulardan birisi de, barınma koşullarının iyileştirilmesi ve geliştirilmesine yönelik çalışmaların devam ettirilmesidir. Tokat yöresindeki koyunculuk işletmelerinde ağılların mevcut durumu, özellikleri, yeterlilikleri ve iyileştirme olanaklarının belirlenmesi, sorunların saptanarak gerekli önerilerde bulunulması ve sonuçta yöre iklim koşullarına uygun farklı kapasitelerde ve tiplerde ağıl planlarının geliştirilmesi amacıyla yapılan bu araştırmada, Tokat ili merkez ilçeye bağlı 19 köyde toplam 79 koyunculuk işletmesi incelenmiştir. Ağılların bir kısmında koyunlar için uygun çevre koşullarının sağlanamadığı ve ağıl planlamasında gerekli ilkelerin yeterince göz önüne alınmadığı, ağıl ve ağılı oluşturan tüm tesislerin yerleşim ve planlama konusunda gerekli ilkelere uyulmadığı gözlenmiştir. Araştırma yöresi hakkında genel bilgiler ve araştırmadan elde edilen verilerin ışığı altında ağılların geliştirilme olanakları açıklanarak önerilerde bulunulmuş ve yöre iklim koşullarına uygun ağıl tiplerine ilişkin planlar hazırlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Ağıllar, çevre koşulları, yapı elemanları, Tokat * Bu çalışma Gaziosmanpaşa Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonu tarafından desteklenmiştir (Proje No: 2010/57).

2 CONSTRUCTIONAL AND ENVIRONMENTAL CHARACTERISTICS OF SHEEP BARNS IN TOKAT AND POSSIBLE IMPROVEMENTS ABSTRACT: Sheep breeding has a significant economical support for livestock industry of the country. Animal performance and yield are mostly depending on housing conditions. Therefore, research is needed to improve the structural and environmental conditions of sheep barns around the country. Current conditions, structural characteristics, sufficiency and potential problems of sheep barns in Tokat Province were investigated and possible improvements and proper housing alternatives were provided in this study. A total of 79 sheep barns in 19 different villages of Tokat were visited and relevant parameters were determined in each one them. It was observed that some barns were not able to provide proper indoor environmental conditions for sheep; required criteria were not taken in to consideration in design of some barns; mistakes were made in design and site selection of some others. Considering the findings of such investigations, recommendations were made to improve the current conditions of the barns and proper designs were provided for the regional climate conditions. Key Words: Sheep barns, environmental conditions, structural members, Tokat ii

3 ÖNSÖZ Hayvancılığın ülkemiz kalkınmasında önemli bir yeri vardır. Bu yüzden hayvancılığın geliştirilmesi ve hayvanlardan sağlanan verimin arttırılması gerekmektedir. Hayvansal verimin arttırılması ise bakım, ıslah ve beslenme gibi önlemler yanında hayvanların teknik ilkelere uygun olarak planlanmış barınaklarda barındırılmalarıyla sağlanabilir. Barınak planlamasına etki eden en önemli husus, yöre iklim koşullarına uygun barınak planlarının geliştirilmesidir. Ülke ekonomisi bakımından önemli üretim kolu olan koyun yetiştiriciliğinde başlıca amaç, diğer hayvancılık dallarında olduğu gibi belirli gidere karşılık en yüksek ve en ekonomik verimi elde etmektir. Bu da ancak üstün verim yeteneğine sahip hayvanların, uygun çevre koşullarına sahip barınaklarda yeterli düzeyde beslenmesi ve bakımı ile sağlanabilir. Koyun varlığı bakımından dünyanın önde gelen ülkelerinden olan ülkemizde baş koyun bulunmakta olup ton et, ton süt elde edilmektedir (Anonim, 2009). Verimin artırılması için uygun çevre koşullarının sağlanması, yani ağılların daha iyi planlanması gerekmektedir. Ülkemizdeki koyunculuk işletmelerinde ağıllar, yöre iklim ve çevre koşulları göz önüne alınmadan belirli plan ve projeye göre yapılmadığından, planlanmada çoğunlukla yapıların sağlam ve ekonomik olması üzerinde durulmakta, çevre koşullarının kontrol ve düzenlenmesine gereken özen gösterilmemektedir. Ağıllar konusunda bugüne kadar yapılmış herhangi bir araştırma yapılmadığı belirlenen Tokat yöresinde koyun yetiştiriciliği gün geçtikçe gelişmekte, yeni ağıllar yapılmakta, ancak istenilen verim düzeyine ulaşılamamaktadır. İlde koyun sayısı adet olup il hayvan varlığının %48 ini oluşturmaktadır (Anonim, 2011). Yörede gelişmekte olan koyunculuğun gelecekte de büyük önem taşıyacağı açıktır. Bölge ve ülke kalkınmasında gelecekte büyük katkıları olabilecek koyunculuğun bilimsel düzeyde ve gereği gibi yapılmasını sağlayacak olanakların araştırılması gerekmektedir. Bu araştırmada Tokat yöresinde bulunan ağılların yapı ve ekipman tasarımı ile kullanılan sistemlerin koyun yetiştiriciliğine uygunluğu, karşılaşılan sorunlar ile çözüm yollarının saptanması ve elde edilen veriler ışığı altında yörede gelecekte yapılacak ağılların planlanmasında genel ilkeleri belirleyerek, yöre iklim koşullarına uygun ağıl planlarının hazırlanması amaçlanmıştır. iii

4 ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET: ABSTRACT:..... ÖNSÖZ: GĠRĠġ: MATERYAL VE YÖNTEM: Materyal: Yöntem: ARAġTIRMA SONUÇLARI, TARTIġMA VE ÖNERĠLER: İncelenen İşletmelerin Sınıflandırılması: Ağılların Yerleşim ve Planlama Durumu: Ağıl Taban Alanının Düzenlenmesi, Yardımcı Tesisler ve Ağıl Ekipmanları: Yapı Malzemesi ve Yapı Elemanları: Ağıl İçi Çevre Koşullarının Düzenlenmesi: Koyun Yetiştiriciliğine İlişkin Sorunlar ve İyileştirme Olanakları: SONUÇ: KAYNAKLAR: i ii iii iv

5 TABLO ve ġekġl LĠSTESĠ Tablo 1. İncelenen işletmelerin köylere göre dağılımı Tablo 2. Tokat ili iklim verileri Tablo 3. Araştırma ağıllarının hayvan sayılarına göre gruplandırılması Tablo 4. Ağılların uzun eksen yönlerine göre dağılımı Tablo 5. İncelenen işletmelerin ağıl boyutlarının dağılımı Şekil 1. Şekil 1. İncelenen koyunculuk işletmelerinin bulunduğu yerleşim birimlerinin harita üzerindeki dağılımı Şekil 2. Örnek bir ağılda aylık ortalama iç ve dış sıcaklık ve bağıl nem değerlerinin değişimi v

6 1.GĠRĠġ İnsanların sağlıklı yaşam, zihinsel gelişim, büyüme, çoğalma ve beyinsel fonksiyonlarının devamlılığı, yeterli ve dengeli beslenme ile sağlanabilir. Yeterli ve dengeli beslenme için gereksinim duyulan enerjinin vitamin, mineral ve proteinlerden karşılanmasında hayvansal ürünler ilk sırayı almaktadır. Günümüzde hayvansal ürünlerin kişi başına düşen tüketim miktarları, ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin karşılaştırılmasında göz önüne alınan önemli bir kriter haline gelmiştir. Yıllık kişi başına et tüketimi Avustralya da 142 kg, ABD de 125 kg, Almanya da 82 kg, İngiltere de 80 kg iken Türkiye de yalnızca 12 kg olarak bildirilmiştir (Stefanikova ve ark., 2006). Türkiye`de kişi başına yıllık süt tüketimi ise 30 kg olup, Avrupa ülkelerinin gerisindedir (Uzunöz ve Gülşen, 2007). Son yıllarda gelişmiş birçok ülkede olduğu gibi Türkiye de de gündeme gelen hayvan refahı konusunda, insanların bilinçlenmesi ve hassasiyetlerinin daha fazla artması beklenmektedir. Dolayısıyla hayvan refahının tüketicilerin hayvansal kaynaklı gıdaların tüketimi ile ilgili tercihlerinde etkili olabileceği düşünülmektedir (Özen, 2006). Ülke ekonomisi bakımından önemli bir üretim kolu olduğu herkesçe kabul edilen koyunculuk, ekonomiye kazandırılması gereken ve hayvansal protein açığını kapatacak potansiyel üretim kaynaklarından birisidir. Tüm dünya ülkelerinde ve Türkiye de koyun ve koyun ürünleri, ekonomik bakımdan büyük değer taşır. Hayvansal besin gereksiniminin karşılanmasında koyunun payı oldukça büyüktür. Sosyo-ekonomik yapıdaki değişmeler, kültürel gelişmeler ve nüfus artışı Türk halkının hayvansal proteine, özellikle et tüketimine ilgisini artırmıştır (Tekin, 1991). Koyun varlığı bakımından dünyanın önde gelen ülkelerinden olan ülkemizde baş koyun bulunmakta olup ton et, ton süt elde edilmektedir (Anonim, 2009). Küçükbaş hayvan yetiştiriciliği genel olarak zayıf meralar ile nadas, anız ve bitkisel üretime uygun olmayan alanları değerlendirerek et, süt, yapağı, kıl ve deri gibi ürünlere dönüştüren üretim etkinliğidir. Türkiye nin doğal kaynaklarının özellikle çayırmeraların koyun türlerine daha uygun oluşu, kırsal kesimdeki halkın tüketim alışkanlıkları gibi etmenler, küçükbaş hayvan yetiştiriciliği için uygun ortam oluşturmuştur. Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin bu önemine karşın son yıllarda koyun

7 sayısında gözlemlenen düşüşler, üretimde gerilemelere neden olmuştur (Kaymakçı ve ark., 2005). Koyun yetiştiriciliğinde başlıca amaç, diğer hayvancılık dallarında olduğu gibi belli gidere karşılık en yüksek ve en ekonomik verimi elde etmektir. Bu da ancak üstün verim yeteneğine sahip hayvanların uygun çevre koşullarına sahip barınaklarda yeterli düzeyde beslenmesi ve bakımı ile sağlanabilir. Çevre koşullarının hayvan barınaklarının yapım şekillerine olan etkileri önemlidir. Hayvan barınaklarının yapımında amaç; hayvanları uygun olmayan çevre koşullarından koruyarak yüksek verim elde etmek için uygun yaşama ortamı sağlamak ve rasyonel yemleme ile gerekli işgücünü en az düzeye indirmektir. Yapıların bu iki özelliği birlikte karşılayacak ve hayvanlar için en uygun çevre koşullarını sağlayacak şekilde projelenmesi, üzerinde önemle durulması gereken bir konudur (Okuroğlu, 1982; Karaman, 1996). Yüksek maliyet gerektiren altyapı yatırımlarına gereksinim duyulmaması nedeniyle cazip olabilen koyun yetiştiriciliğinde önemli olan, hayvanları olumsuz iklim koşullarından koruyabilen, yeterli havalandırma olanağı sağlayan kuru zeminli barınak sağlanmasıdır. Ancak ülkemizde hayvan barınaklarının yapımında uygun çevre koşullarını sağlayacak ilkelere çoğunlukla uyulmamakta, iklim koşullarının kesin ayrılık gösterdiği bölgelerde bile benzer özelliklerde yapılmakta, gereksiz harcamalarla pahalı barınaklar yapılmakta ve çoğu kez yeterli havalandırmayı sağlayacak havalandırma düzeni ihmal edilmektedir. Bu nedenle ülkemiz koşullarında hayvan barınakları, genellikle kendilerinden beklenilen görevleri yerine getirememektedir (Mutaf, 1975; Okuroğlu,1982; Okuroğlu ve Delibaş, 1986). Ülkemizde hayvan barınaklarının projelenmesinde boyutlandırma ve iç ayrıntı konularına gereği gibi önem verilmemesi sonucu olarak, hayvan barınaklarında uygulanan teknikler çoğunlukla bu konuda ileri teknoloji uygulayan ülkelerdeki yöntemlerin aynen aktarılması şeklinde olmuştur. Bölge ve işletme koşullarına en uygun barınak tiplerini belirleyip bunları geliştirmeye yönelik özgün araştırmalar yetersizdir (Öneş ve ark., 1991). Hayvancılığın büyük çoğunluğunun geleneksel, ilkel koşullarda bilim ve teknikten uzak şekilde yapıldığı ülkemizde barınakların uygun çevre 2

8 koşullarını sağlayacak şekilde planlanması, projelenmesi veya mevcut barınakların iyileştirilmesi zorunludur. Böylece hayvanlar uygun olmayan çevre koşullarından korunarak uygun üretim ortamı sağlanır ve çevre koşullarının yapı elemanları üzerindeki zararlı etkileri önlenmiş olur. İklim koşullarının yöreden yöreye farklılık gösterdiği ülkemizde uygun barınak içi çevre koşullarının sağlanabilmesi için, çeşitli iklime sahip yörelerin özel koşullarına uygun barınak planlarının hazırlanması ve mevcutlarının iyileştirilmesi zorunludur. Çevre koşullarının hayvanlar üzerindeki etkilerini ekonomik sınırlar içerisinde en iyi düzenleyebilecek uygun barınak tipleri, değişik iklim bölgelerinde yapılacak araştırmalar sonucunda belirlenebilir (Yağanoğlu,1981; Özdemir,1991). Tokat ili koyun yetiştiriciliği bakımından büyük önem taşımakta olup gelişme ve daha fazla et ve süt üretiminde bulunma eğilimindedir. Bu amaçla yörede koyun yetiştiriciliği önem kazanmış, ticari amaçlı koyunculuk işletmelerinin sayısı son yıllarda artmıştır. Tokat ilinde koyun sayısı adet olup il hayvan varlığının % 41 ini oluşturmaktadır (Anonim, 2011). Koyun yetiştiriciliğinin hızla gelişmekte olduğu Tokat yöresinde, yeni ağıllar yapılmakta olmasına karşın istenilen verim düzeyine ulaşılamamaktadır. Tokat yöresinde gelişmekte olan koyun yetiştiriciliğinin gelecekte de büyük önem taşıyacağı açıktır. Bölge ve ülke kalkınmasında gelecekte büyük katkıları olabilecek koyunculuğun bilimsel düzeyde ve gereği gibi yapılmasını sağlayacak olanakların araştırılması gerekmektedir. Bu araştırmada Tokat yöresinde bulunan ağılların yapı ve ekipman tasarımı ile kullanılan sistemlerin koyun yetiştiriciliğine uygunluğu, karşılaşılan sorunlar ile çözüm yollarının belirlenmesi ve elde edilen veriler ışığı altında yörede gelecekte yapılacak ağılların planlanmasında genel ilkeleri belirleyerek, yöre iklim koşullarına uygun ağıl planlarının hazırlanması amaçlanmıştır. Çalışmanın ilk aşamasında Tokat yöresindeki koyunculuk işletmeleri belirlenmiş, ikinci aşamada araştırma yapılacak ağıllar saptanarak arazide konuyla ilgili ölçüm ve gözlemler yapılmıştır. Son aşamada ise elde edilen bulgular değerlendirilerek gerekli hesaplamalar yapılmıştır. Arazi çalışmalarından elde edilen veriler ve literatür bilgileri değerlendirilerek, Tokat ili iklim koşullarında uygulanabilecek 200, 250, 300 ve 500 başlık açık ve kapalı tip koyun ağılı planları hazırlanmıştır. 3

9 2.MATERYAL VE YÖNTEM 2.1.Materyal Tokat yöresi koyunculuk işletmelerindeki ağılların çeşitli özelliklerini incelemek, yeterliliklerini ve geliştirilebilme olanaklarının saptamak amacı ile farklı yapı ve teknik özelliklere sahip değişik kapasiteli 79 adet ağıl araştırma materyalini oluşturmaktadır. Bu işletmelerden anket ve arazi çalışmaları şeklinde sağlanan bilgiler ise analiz edilen materyali oluşturmuştur. Araştırma ağılların bulunduğu köylerin coğrafi konumları Şekil 1 de, ağıllarının köylere göre dağılımı Tablo 1 de verilmiştir. Şekil 1. İncelenen koyunculuk işletmelerinin bulunduğu yerleşim birimlerinin harita üzerindeki dağılımı 4

10 Tablo 1. İncelenen işletmelerin köylere göre dağılımı İlçe Köy Ağıl sayısı Merkez Emirseyit Keşlik Bozatalan Büyükyıldız 25 Kızılöz Çat Erbaa Karayaka Canbolat 21 Evyaba Turhal Şenyurt Ayranpınar 8 Sarıkaya Niksar Günlüce Yalıköy 6 Zile Ede 6 Almus Çevreli Teknecik 5 Başçiftlik Karacaören 5 Pazar Üzümören 3 Topraklarının küçük bölümü İç Anadolu Bölgesi, daha büyük bölümü de Karadeniz Bölgesi nde bulunan Tokat kuzeyinde Samsun, kuzeydoğusunda Ordu, güney ve güneydoğusunda Sivas, güneybatısında Yozgat, batısında Amasya ile çevrilidir. Rakımı 623 m olup 39 o 51'-40 o 55' kuzey enlemleri ile 35 o 27'-37 o 39' doğu boylamları arasındadır. İlin toplam yüzölçümü ha dır ve Türkiye topraklarının % 1,3'ünü kaplamaktadır. Bunun ha ı tarım alanları (işlenen), ha ı çayır-mera alanları, ha ı orman ve fundalık alanları, ha ı ise kullanılamayan tarım dışı alanlardır. İl genel nüfusu kişi olup, bunun % 57 si şehirlerde, % 43 ü ise köylerde yaşamaktadır (Anonim, 2010). Tokat ili İç Anadolu, İç-Doğu Anadolu, Karadeniz ardı ve Orta Karadeniz iklimi arasında bir geçit özelliği gösterir. Uzun yıllar ortalamasına göre yıllık ortalama sıcaklık 12,0 o C olup en düşük sıcaklık ortalaması -8,1 o C dur. Şubat ayı ortalama sıcaklığı 3,7 o C, temmuz ayı ortalama sıcaklığı ise 24,2 o C tur. Uzun yıllar ortalamasına göre ortalama yağış 381,8-586,2 mm arasında olup, yağışlar aylara göre farklılık göstermektedir. Ortalama bağıl nem % 61,2 dir. Araştırma yöresine ilişkin iklim özellikleri Tablo 2 de verilmiştir (Anonim, 2011). 5

11 Tablo 2. Tokat ili iklim verileri

12 2.2. Yöntem Araştırma yöresindeki koyunculuk işletmelerine ilişkin yeterli istatistiki bilgi olmadığından, ağılların seçiminde olasılıklı örnekleme yöntemi uygulanamamıştır. İşletmelerin seçiminde, ön etüt aşamasında elde edilen bilgiler ve yöreyi tanıyan teknik elemanların önerileri doğrultusunda gayeli örnekleme yöntemi uygulanmıştır. Mevcut olanaklarla araştırmanın yürütülebilmesi ve ağılların özellikleri hakkında gerçeğe yakın sonuçlar elde edilebilmesi için işletmeler hakkında ön bilgi alınmış, etüt amacıyla işletmelere gidilmiştir. Doğal faktörler, yapı sistemleri, yetiştiricilik tekniği ve geleneği yönünden yöreyi temsil edebilecek özellikteki ve koyun yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı 8 ilçedeki 19 köyden 79 adet işletme, araştırma materyali olarak seçilmiştir. Arazi çalışmalarının yıllarında gerçekleştirildiği araştırmada, işletmelere gidilerek ağıllar ve yardımcı tesisler, yapı ve ekipman tasarımı ile malzeme yönünden incelenmiş, gerekli veriler ve ağılların teknik özellikleri çekilen fotoğraf, çizilen kroki, kesit, görünüşlerle, yapılan anket ve gözlemlerle sağlanmıştır. Hazırlanan anket formu ağıl yapı elemanları, yalıtım, havalandırma, yetiştiricilik sistemi, kapasite, yardımcı ekipmanlar, diğer ağıl bölmeleri ve yetiştiricilerin sorunlarını ortaya koyan sorulardan oluşturulmuştur (Karaman, 1996). Arazi çalışmaları ile işletmeler hakkında edilen veriler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Biyosistem Mühendisliği Bölümünde literatür bilgileri ışığı altında değerlendirilmiştir. Araştırma süresince yöreyi en iyi temsi eden 10 ağılda, sıcaklık ve bağıl nem ve aydınlatma şiddeti hayvanların bulunduğu düzeye asılmış olan ve saatlik olarak ölçüm yapabilen dataloggerler (HOBO Type: U ölçüm aralığı ve hassasiyet sırasıyla: sıcaklık -20 C ile 70 C, ±0,35 C; bağıl nem % 5-95, ±2,5 %) ile, hava akım hızı ölçümleri dijital anemometre (Testo 425 ölçüm aralığı 0-15 m/s) ile ölçülmüştür. Ağıllar için ısı iletim katsayısının hesaplanması Esmay (1982), Mutaf ve Sönmez (1984), Maton et al. (1985), Öneş ve Olgun (1986), Anonim (1987), Anonymous (1987) ve Ekmekyapar (1993;1997) da verilen ilkelere göre yapılmıştır. Havalandırma sistemlerinin planlanması ve aydınlatma durumunun değerlendirilmesinde, Anonymous (1980), Anonymous (1981), Anonymous (1987) ve Ekmekyapar (1993) da verilen esaslar göz önünde tutulmuştur. 7

13 Ağıllarda taban alanı, yapı elemanları, ağıl ekipmanlarının mevcut durumlarının değerlendirilmesi ve yöre koşullarına uygun ağıl planlarının hazırlanmasında (Alkan, 1972), Anonymous (1987), Noton (1982), Balaban ve Şen (1988), Anonim (1990), Ekmekyapar (1993; 1999), Öztürk (2003; 2011) ve Olgun (2009) da verilen esaslar göz önüne alınmıştır. 3. ARAġTIRMA SONUÇLARI, TARTIġMA VE ÖNERĠLER 3.1. Ġncelenen ĠĢletmelerin Sınıflandırılması Araştırma, Tokat yöresinde koyun yetiştiriciliği yapan toplam 79 ağılda yürütülmüş olup, işletmelerden 25 i Merkez İlçe, 21 i Erbaa, 8 i Turhal, 6 sı Niksar, 6 sı Zile, 5 i Almus, 5 i Başçiftlik ve 3 ü Pazar ilçesindedir. İşletmelerden % 17 si toplu yerleşim merkezlerine 3-25 km arasında değişen uzaklıklarda kurulmuş olup, % 3,8 i ise meradadır. İşletmelerin % 38 i dağ, % 62 si ova köyleridir. Ağılların büyük çoğunluğunun toplu yerleşim yerlerinde bulunması, barınakların denetimi ve iş gücü kullanımı yönünden önemlidir. Ağılların % 28 i 2007 tarihinden sonra, % 39 u , % 22 si tarihleri atasında, % 11 i 1997 yılından önce inşa edilmiştir. İncelenen ağıların tamamının işletme sahiplerinin kendi olanaklarıyla yapıldığı belirlenmiştir. Ağıllardaki koyun sayısı adet olup ortalama 145 dir (Tablo 3). İşletme başına ortalama koç sayısı 3,86, dişi kuzu sayısı 64,11, erkek kuzu sayısı 52,16, erkek toklu sayısı 7,13, dişi toklu sayısı 22,80 adettir. Tablo 3 ten görüldüğü gibi koyun sayısı işletmelerin %13 ünde 50 den az, % 29 unde , % 34 ünde , % 16 sında arasında, % 6 sında 300 ve daha fazla olarak bulunmuştur. İncelenen koyunculuk işletmelerinde sürü büyüklüğünü oluşturan koyun, kuzu ve koç sayısı değişken yapı göstermekte olup, daha çok koyun sayısı istikrarlı durumdadır. Elde edilen sonuçlardan kooperatifleşmenin yaygınlaşmaması, hayvan yemi fiyatlarının artması gibi nedenlerle ağıl kapasitelerinin işletme sahiplerinin istediklerinden az olduğu belirlenmiştir. Koyunculuk işletmelerinin çoğu damızlık gereksinimlerini kendi işletmelerinden sağlamaktadır. Yörede en fazla yetiştirilen koyun ırkı Karayaka 8

14 koyunudur. Bununla birlikte Akkaraman ve İvesi melezi koyunlarını yetiştiren işletmeler de bulunmaktadır. Özellikle Erbaa ve Niksar ilçelerinde Karayaka koyunu daha yaygındır. Yörede koyun yetiştiriciliği ekstansif koşullarda, geleneksel küçükbaş hayvan yetiştiriciliği şeklinde yapılmaktadır. Araştırma yapılan koyunculuk işletmeleri kapasite ve tesis bakımından çoğunlukla küçük ve orta ölçekli aile işletmeleri şeklinde olup, geleneksel yapının etkili olduğu koyun yetiştiriciliği yapılmaktadır. İşletmelerin % 18 i işletmelerini gelecek yıllarda büyütmeyi düşünmektedir. İncelenen işletmelerin % 79 unun hayvancılık bilgisi aileden gelmekte olup, koyun yetiştiriciliği ile uğraşma süresi ortalama 16 yıldır. İşletmelerde genellikle insan işgücü kaynağını işletme ve aile bireyleri oluşturmakta, hayvan sayısına bağlı olarak yabancı işçi gereksinimi olmaktadır. Araştırmanın yürütüldüğü koyunculuk işletmelerinde çoban kullanımı aile bireylerinin çobanlık yapması (% 86,5) ve kiralık (% 13,5) şeklinde olup, sürü büyük oranda bir kişi tarafından idare edilmektedir. Tablo 3. Araştırma ağıllarının hayvan sayılarına göre gruplandırılması Hayvan sayısı İşletme sayısı % > > 6 8 Toplam İncelenen işletmelerin büyük çoğunluğunu, arazi varlığı küçük olan işletmeler oluşturmaktadır. İşletmelerin % 8'i araziye sahip değildir. Yöredeki koyunculuk işletmelerinin ortalama arazi varlığı 33 da olarak belirlenmiştir. İşletmelerin tamamında meralar köyün ortak malı olup il genelindeki toplam mera alanı ha dır. İlin yüz ölçümünün % 13 ( ha) ü meralarla kaplıdır. En geniş mera alanları Reşadiye ilçesinde ( ha) bulunmaktadır. İşletmelerin meraya olan uzaklıkları sırasıyla 1,5-4,1 km olarak saptanmıştır. Meradan yararlanma daha çok her gün meraya çıkış dönüş şeklinde olmaktadır. 9

15 İncelenen işletmelerde polikültür üretim yapılmakta olup, tarım arazilerinin yetersiz oluşu ve geçmişten gelen alışkanlıklar nedeniyle küçükbaş hayvancılığın yanı sıra büyük baş hayvancılık ve tarla tarımının da birlikte yürütüldüğü belirlenmiştir. Bu nedenle işletmelerin çoğunluğunda ihtisaslaşma yoktur. İşletme sahiplerinin eğitim durumu değişiklik göstermekle birlikte büyük kısmı ilköğretim mezunudur. Koyun yetiştiriciliği için yapılan yayım faaliyetlerinin daha etkili olabilmesi için eğitim düzeyinin yükseltilmesi gereklidir Ağılların YerleĢim ve Planlama Durumu Araştırma yapılan koyunculuk işletmelerinde ağılların 2 si dışında tamamı kapalı tip geleneksel dikdörtgen ağıl şeklindedir. Açık ağılların üzeri çatıyla örtülü, üç tarafı duvarla kapatılmıştır. Kapalı ağıl tipinin yaygın olmasında hayvanların soğuktan zarar göreceği endişesi ve olabilecek güvenlik sorunları etkili olmuştur. Ağılların büyük çoğunluğu gelişmiş ağıllar olmayıp evin altında, eve bitişik veya bahçe içinde bulunan bağımsız yapılardır. Ağılların % 18 i karkas yapı sisteminde yapılmıştır. İncelenen koyunculuk işletmelerinde ağılların % 43 ü eğimli arazilerde kurulmuştur. İşletmelerin % 6,3 ünde barınak evin altında, % 32,9 unda eve bitişiktir. İki katlı ağılların ikinci katı 8 inde yem deposu, 5 inde konut olarak kullanılmaktadır. İki katlı ağıllar bir temel ve çatı altında yapıldıklarından, ayrı ayrı yapılmış tek katlı iki ayrı yapıya göre daha ekonomiktirler. Çünkü temel ve çatı yapıların en pahalı iki elemanını oluşturur. Yem ve altlık taşınmasında daha az zaman ve iş gücüne gereksinim duyulur. İkinci katta depolanan kaba yem ve altlık yalıtım görevi görür ve ısı kaybını azaltır. Buna karşın bu tip yapılarda tavanın yapımına gerekli özen gösterilmediğinde, toz nedeniyle ağıl içinin temiz tutulması güçleşebilir. Ağıl yeri seçiminde ve diğer yapıların konumlandırılmasında, genellikle uyulması gereken prensiplere uyulmamaktadır. Ağılların yönlendirmesi işletmelere göre farklılık göstermekte olup % 52 si doğu-batı, % 43 ü kuzey-güney, % 5 i güneydoğu-kuzeybatı doğrultusundadır (Tablo 4). Araştırmanın yürütüldüğü Tokat yöresinde rüzgâr esme sayılarının mevsimlere dağılışı incelendiğinde, hâkim rüzgârların çok önemli 10

16 değişiklikler göstermediği görülmektedir. Hâkim yönleri doğu, kuzeydoğu ve batı olan rüzgârlar, dört mevsimde etkilerini sürdürmektedir. Doğu yönlü rüzgârlar esme sayısı ve % 38,3 frekansıyla en fazla yazın etkilidir. Kuzeydoğu yönlü rüzgârlar da doğu yönlü rüzgârlar gibi en fazla yaz mevsiminde esmektedir. Doğu yönlü rüzgârlarının etkili olduğu ikinci mevsim sonbaharken, kuzeydoğu yönlü rüzgârların en çok estiği ikinci mevsim yazdır. Batı yönlü rüzgârlar sırasıyla kış, sonbahar, ilkbahar ve yaz mevsimlerinde görülmektedir (Ünal, 2006). İncelenen işletmelerde karşılaşılan hataların başında ağılların konumlandırılması gelmekte olup bu durum barınakların kışın solar radyasyondan, yazın ise serinletici rüzgârlarda yararlanmasını engellemektedir. Yörede yeni yapılacak ağıllarda egemen rüzgâr yönlerine göre doğal havalandırmada etkinlik sağlayabilmek için, ağıl uzun eksenleri kuzey-güney doğrultusunda olmalıdır. Yöredeki ağılların yönlendirilmesinde doğal ışıktan yararlanma ve egemen rüzgâr yönü göz önüne alınmamıştır. Araştırmadan elde edilen sonuçlardan kapalı ağılların % 57 sinin hâkim rüzgârlardan korunduğu, iki açık ağılın da açık cephelerinin güney yönüne baktığı belirlenmiştir. Rüzgar yönü mahya hava akım hızını önemli ölçüde etkilediğinden, ağıllarda doğal havalandırma sisteminin etkin olabilmesi için yörenin egemen rüzgarlarına göre yerleştirilmesi gereklidir. Soğuk kış rüzgârlarından korunmaları gereken açık ağıllarda, açık cephenin soğuk kış rüzgârlarına karşı olmamasına ve soğuk bölgelerde açık cephenin güney, güney-doğu, güney-batıya bakmasına dikkat edilmelidir. Genişliği fazla olan kapalı ağılların ise doğal aydınlanmadan en uygun şekilde yararlanabilmesi için kuzey-güney doğrultusunda konumlandırılmaları gerekir (Alkan, 1972; Balaban ve Şen, 1988). Araştırma ağıllarının % 35,4 ünün genişliğinin 7 m ve üzerinde olduğu göz önüne alınırsa, bu ağılların konumlandırması önerilen doğrultuda değildir. Tablo 4. Ağılların uzun eksen yönlerine göre dağılımı Ağıl uzun eksen yönü Ağıl sayısı (adet) % Doğu - Batı Kuzey - Güney Güneydoğu-Kuzeybatı 4 5 Toplam

17 Yörede yeni yapılacak ağılların konumlandırılmasına karar verilirken soğuk kış rüzgârlarının yönünün, doğal aydınlatmadan en iyi şekilde yararlanmanın ve yerleşim yerlerinden uzaklığın göz önüne alınması gerekmektedir. Meyilli araziler yeğlenerek taban suyuna dikkat edilmeli, taban suyu yüksek ise başka alternatif yerler veya drenaj sistemleri planlanmalıdır (Yüksel ve Şişman, 2003). İncelenen işletmelerin çoğunda avlu düzenlemesi sırasında, ağıl yerinin seçimine etki eden topoğrafik koşullar, su kaynağına yakınlık, rüzgâr vb. temel ilkelere uyulmadığı, yer seçimi ve ağıl konumlandırılmasında hatalar yapıldığı gözlenmiştir. İşletmelerde avlu alanı m 2 arasında değişmektedir. İşletme sahipleri gelecekte olabilecek gelişmeleri göz önüne almayıp, avlu içerisinde kendisince uygun gördüğü yere ağıl yapmaktadır. Ağılların % 38 i ileriki yıllarda kolaylıkla gelişmeye olanak vermeyecek şekilde diğer işletme yapıları ile çevrilmiştir. Yörede yeni yapılacak ağıllar, işletmelerin gelecek yıllardaki gelişme olanakları göz önünde bulundurularak ve büyük bir yıkıma neden olmadan gelişip büyümesini sağlayacak şekilde yapılmalıdır. Ağıllar, konutların kötü koku ve tozdan korunmaları ve barınaktaki gübre ve yataklık malzemesi gibi atıkların çevre ve görüntü kirliliği oluşturmaları nedeniyle yerleşim yeri dışında kurulmalıdır. Bu hususlar göz önüne alındığında ise araştırma ağıllarının çoğunun yer seçiminin hatalı yapıldığı görülmektedir. Ağıllarda uygun yetiştirme koşullarının oluşturulmasında ağıl genişliği, yüksekliği, birim hayvan için ayrılan barınak taban alanı ve hacmi etkilidir. Ağılların kapasite ve arazi yapısına göre genişlikleri 4-9 m, uzunlukları 6-25 m arasında değişmekte olup ortalama genişlik 6,7 m, ortalama uzunluk 14,7 m dir (Tablo 5). Araştırma ağıllarının % 13 ü düşük kapasiteli olmasına karşın, belirtilen değerlerden daha geniş yapılmıştır. Ağıl genişliğinin sınırlı olması, yetiştirme tekniğine uygun modern iç tasarıma olanak sağlamamaktadır. Alkan (1972), ılıman bölgelerde ağıl genişliğini küçük sürülerin barındırıldığı ağıllarda 6-7 m, nispeten büyük sürülerin barındırıldığı ağıllarda 7-10 m, çok büyük sürülerin barındırıldığı ağıllarda ise m olarak vermiştir. İlerde ağılların ahırlara dönüştürmenin mümkün olduğu durumlarda ılık bölgelerdeki ağıl genişliğini, küçük sürülerin barındığı ağıllar için 4,5 m, büyük sürülerin barındırıldığı ağıllar 8,3-8,5 m; ilerde ahıra dönüştürme söz konusu değilse küçük ağılların 6-7 m, büyük ağılların 8,5-12

18 10,0 m genişliğinde olabileceğini belirtmiştir. Ağıl genişliğinin 12 m den fazla olması, makas elemanlarının kesitlerini, dolayısıyla maliyeti artırdığından istenmez. Maliyeti düşürmek amacıyla ağıl içine ek kolonlar yerleştirilerek, yapı elemanlarının kesitlerinin azaltılması yoluna gidilirse de, kolanlar ağıllarda işgücünü olumsuz yönde etkilediğinden ağıl içinde istenmezler. Ağıllarda duvar yüksekliği 1,70-2,90 cm arasında değişmekte olup ortalama 2,29 cm dir (Tablo 5). Açık ağıllarda ise ortalama duvar yüksekliği 2,65 m dir. Duvar yüksekliğinin ağılların % 72 sinde önerilen değerlerden düşük olduğu belirlenmiştir. Nitekim Özcan (1990) duvar yüksekliğinin kapalı ağıllarda 2,70-4,25 m, açık ağıllarda ise 2,25-2,70 m olmasını, Yüksel ve Şişman (2003), kapalı ağıllarda gübre üst düzeyi ile tavan veya çatı kirişi arasındaki yüksekliğin cm den az olmaması gerektiğini ve kapalı ağıllarda ağıl yüksekliğinin soğuk bölgelerde 2,40-2,50 m, ılık bölgelerde 2,50-2,75 m, sıcak bölgelerde ise 2,75-3,0 m olması gerektiğini belirtmiştir. Demir (1992), koyun sayısının 500 ü geçmeyen ağıllarda yüksekliğin 2,75-3,0 m ve daha çok koyun barındırılan ağıllarda 3,0-4,5 m olarak önermektedir. Açık ağıllarda ise duvar yüksekliği, iklim koşullarına bağlı olarak 2,25-2,70 m olmalıdır (Alkan, 1975). Tablo 5. İncelenen işletmelerin ağıl boyutlarının dağılımı Ağıl genişliği Ağıl uzunluğu Ağıl yüksekliği Boyut Ağıl sayısı % Boyut Ağıl sayısı % Boyut Ağıl sayısı % (m) (adet) (m) (adet) (m) (adet) 4-4, , ,60 <1, ,6 5-5, , ,5 1,8-2, ,0 6-6, , ,2 2,2-2, ,8 7-7, ,7 10, ,9 2,51-2, ,7 8-8, ,7 > ,8 2,76-2,90 7 8,90 Yapıda birim hayvan için uygun iç hacmin oluşturulmasında ve barınağın havalandırılmasında duvar yüksekliği etkili olmaktadır. Duvar yüksekliği düşük olduğunda barınak içinde her bir hayvana düşen hacim azaldığından ve etkili bir havalandırma yapılamadığından barınakta uygun çevre koşullarının oluşturulması güçleşecektir. Duvarların önerilen değerlerden yüksek olması ise tesis kurulum masrafını arttırmakta, temeller ile zemine fazla yük binerek deformasyona neden olabilmekte, kış aylarında yapı elemanları yoluyla gerçekleşen ısı kayıpları artmakta ve ısı dengesinin kontrol altında tutulması güçleşmektedir. Bu nedenle Tokat ilinin soğuk 13

19 iklime sahip bölgelerinde yeni yapılacak ağıllarda duvarlardan olan ısı kaybını azaltmak için ağıl yüksekliğinin fazla olmaması önerilir. Ağılarda koyun başına düşen birim hacim 1,5-8,7 m 3 arasında değişmekte olup ortalama 2,8 m 3 tür. Öztürk (2003) ağıllarda, her hayvan için 3,0-4,0 m³ hava hacmi hesaplanması gerektiğini belirtmiştir. Yapılan hesaplamalar sonucunda ağılların % 58 i bu değerlerin altındadır. Koyun başına düşen birim hacmin düşük olması verim üzerinde olumsuz etkiler oluşturmakta, yüksek olması ise proje maliyetini gereksiz yere artmaktadır. Her iki durumda da barınakta uygun çevre koşullarının oluşturulması güçleşmektedir Ağıl Taban Alanının Düzenlenmesi, Yardımcı Tesisler ve Ağıl Ekipmanları Ağıl planlamasında en önemli özellik ağıl taban alanının planlanmasıdır. Taban alanının planlanması, koyunların üretimleri ve özel bölmelerin planlanması üzerine etkilidir. Araştırmadan elde edilen verilerden, ağılların çoğunda yardımcı tesisler için ayrılan alanın yetersiz olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle yardımcı tesislerin gerekliliği işletme sahiplerine anlatılmalıdır. Dinlenme alanı: Araştırılan ağıllarda dinlenme yerinde her bir koyuna ayrılan alan % 13,9 unda 0,8 m 2 nin altında, % 25,3 ünde 0,8-1 m 2 arasında ve % 60,8 inde 1 m 2 nin üzerindedir. Alkan (1972), Anonim (1990) ve Okuroğlu ve Yağanoğlu (1993) dinlenme yerinde her bir koyun için ayrılması gereken alanın 0,8-1 m 2, Sainsbury ve Sainsbury (1988) 1,2 m 2, Maton ve ark. (1985) 1,2-1,4 m 2 olması gerektiğini ifade etmişlerdir. Özcan (1990) a göre ise dinlenme yerinde her bir koyun için 0,80-1,0 m 2, gebe ve emziren koyunlar için 2,25-2,50 m 2, koçlar için 1,20-1,50 m 2, süt emen kuzular için 0,30-0,40 m 2, anadan ayrılmış kuzular için 0,50-0,60 m 2 alan ayrılmalıdır. Buna göre dinlenme yerinde her bir hayvan için ayrılan alanın ağılların % 25,3 ünde yeterli, % 60,8 inde ise fazla olduğu görülmektedir. Ağıllarda yerleşim yeri sıklığının fazla olması, koyun başına düşen ağıl hacminin azalmasına yol açmaktadır. Dinlenme alanının büyük planlanması tesis masraflarını artırması, küçük olması ise koyunların dar 14

20 alanda sıkışık durumda bulunmalarına neden olarak barınma koşullarına olumsuz etki yaptığından istenmez. Ağıl dinleme yerinin planlanması, ağılların planlanmasında en önemli unsurdur. Ağılların iç düzenlenmesi sürü büyüklüğüne ve yetiştirme yöntemine göre değişir. Sürü varlığı küçük işletmelerde, yemlemeyi kolaylaştırmak için yemlik yolunun bırakılmasına gerek yoktur. Bu nedenle ağıl taban alanına daha fazla hayvan konulabilir. Sürü varlığı büyük işletmelerde ise bakım ve yemlemenin kolaylaştırılması amacıyla ağıl içinde yemlik yollarının bırakılmasında yarar vardır. Böylece yemleme için gerekli iş gücü azalmış, buna karşın birim taban alana daha az hayvan konulmuş olur (Kaymakçı ve Sönmez, 1996). Ağıllarda bakım, kontrol ve yemleme gibi işlerin kolay ve seri olarak yapılabilmesi için ortada servis yolunun planlanması, koyun bölmelerinin ise bu yolun iki yanında gruplar halinde sıralanması daha yararlı olacaktır (Çiftçi ve ark., 1997). Ancak yöredeki ağıllarda iç genişliklerin küçük olması bu şekilde planlamayı zorlaştırmaktadır. Gezinti alanı: Araştırma yapılan ağılların % 44,7 sinde gezinti alanı bulunmamaktadır. Gezinti alanına sahip ağılların % 34,4 ünde gezinti alanı ağıl dinlenme yerinden büyüktür. Gezinti alanına sahip ağılların % 26,6 sında gezinti avlusu büyüklüğünün yeterli, diğerlerinin ise yetersiz olduğu belirlenmiştir. Gezinti alanına sahip olmayan işletmelerin bir kısmı ise bu amaçla ağıl çevresindeki boş alanı kullanmaktadır. Gezinti avlusunun yetersiz olması, hayvan hareket alanının kısıtlanması nedeniyle hayvan davranışlarını olumsuz yönde etkiler. Ağıllarda küçükbaş hayvanların temiz hava ve güneşten yararlanabilmeleri için açık ağıllarda dinlenme yerinin açık cephesi yönünde, kapalı ağıllarda ise güney veya doğu tarafında gezinti avlusu yapılmalıdır. Balaban ve Şen (1988) ile Okuroğlu ve Yağanoğlu (1993) gezinti alanı büyüklüğünün genellikle ağıl dinlenme alanının iki katı dolayında olmasını, Yüksel ve Şişman (2003) gezinti alanında her bir koyun için 2,25 3,80 m 2, kuzular içinde 1,4 1,8 m 2 lik alan hesaplanması gerektiğini bildirmişlerdir. Sağımhane ve Süt Odası: Ağıllarda süt sağımı için ayrı bir sağım yeri bulunmamakta olup, sağım ağıl dinlenme veya gezinti alanının herhangi bir yerinde çoğunlukla elle 15

21 yapılmaktadır. İşletmelerde ayrı bir süt odası bulunmamakta, bu amaçla işletmenin mutfağından yararlanılmaktadır. İşletme sahiplerinin hiç birisi ileride süt odası ve sağım yeri yapmayı düşünmemekle birlikte, ağılların % 24 ünde gezici sağım makinesi bulunmaktadır. Öztürk (2000) küçük sürülerde ve sağılan hayvan sayısının az olduğu durumlarda sütün evlerin mutfaklarında muhafaza edilebileceğini belirtmiştir. Sağım yerine sahip işletmelerde sağım durakların genişliği cm ve uzunluğu da 100 cm dolayında olmalıdır. Sağım zamanında koyunların yemlenmesi istenirse, sağım duraklarının önünde 50 cm yemlik ve 80 cm genişliğinde yemlik yolu yapılmalıdır. Sağım makine ile yapılıyorsa, sağım durakları sağımcının bulunduğu yerden cm yüksekte olmalıdır. Elle sağımda ise aynı yükseklikte olması istenir. Süt odası sütün işlenmesi, depolanması, gerekli araç ve gereçlerin yıkanması ve saklanması için yeterli büyüklükte olmalıdır. Büyük sürülerin bulunduğu işletmelerde süt odası büyüklüğünün 9-12 m 2 olması yeterlidir (Yüksel ve Şişman, 2003). Yem Muhafaza Bölümü ve Yün Kırkım Yeri: Yem depoları işletmede üretilen ya da dışarıdan satın alınan yemin saklanmasını sağlayan yapılardır. İşletmelerde görülen eksikliklerden birisi de planlama ilkelerine uygun kaba ve kesif yem için ayrı ayrı yem depolarının bulunmamasıdır. İncelenen işletmelerin % 27 sinde kaba yemler ağıl içerisinde % 10 unda ağılın üzerindeki ikinci katta depolanmaktadır. Hayvan sayısı göz önüne alınmadan ikiye bölünerek yarısının yem deposu olarak kullanıldığı ağıllarda, yem ve altlık taşınmasında daha az zaman ve iş gücüne gereksinim duyulmakta olup ikinci katta depolanan yem ve altlık, yalıtım görevi görerek ısı kaybını azaltmaktadır. Ayrı bir ünite olarak işletmelerin yalnızca % 28,6 sında kaba yem deposunun olduğu belirlenmiştir. Yem depolama yapılarının uygun yemleme ve randımanlı işgücü kullanımını sağlayamadığı ve yemleme yeri ve ağıllarla olan ilişkilerinin zayıf olduğu belirlenmiştir. Yem deposu bulunmayan işletmelerde yemler avluda veya servis yapılarına yakın arsa üzerine yığılarak muhafaza edilmektedir. Yem depoları işletmelerde yangına karşı en hassas yapılar olduğundan, yeni kurulacak koyunculuk işletmelerinde diğer işletme yapılarından yeterli uzaklıkta yapılmalıdır. İşletmelerin planlanmasında yem depolarının konumları gereksinilen işgücünü en aza indirecek düzeyde olmalı, gerek duyulan kapasitenin altında yapılmamalı, yemin iyi şekilde depolanması sağlanmalıdır. Kaba yem depolarının en yaygın olanı yapımının ucuz, otun 16

22 yayılması ve dışarı taşınmasının kolay olması nedeniyle üstü beşik çatı ile örtülü etrafı açık yem depolarıdır. Araştırma ağıllarının hiç birisinde yün kırkımı için özel bir bölme ayrılmadığı, bu amaçla gezinti alanının uygun yerinde yün kırkım işleminin gerçekleştirildiği ve yapağıların yemlerin depolandığı kısımlarda saklandığı belirlenmiştir. Ağıllarda kırkım yeri 1,8x2,4 m 2 olmalı, kırkım gruplar halinde yapılıyorsa her kırkımcı için 1,8x2,1 m 2 lik yer ayrılmalıdır (Yüksel ve Şişman, 2003). Koyun Banyoluğu: Araştırma ağıllarının hiçbirisinde tesis masrafını artırması, işgücü yetersizliği, hayvan sayısının azlığı, koyunlar için banyonun öneminin yeterince benimsenmemesi, parazitlere karşı diğer mücadele yöntemlerinin seçilmesi nedeniyle koyun banyoluğunun bulunmadığı belirlenmiştir. İşletme kapasitesi fazla olan ağıllarda mutlaka koyun banyoluğu ile işletmeye giren ve çıkan hayvanların ayaklarının parazit ve hastalık mikroplarından arındırılması amacıyla işletme girişlerinde basit kireç havuzlarının bulundurulması gereklidir. Koyun banyoluğu koyunların asalaklardan temizlenmesi, hayvan sağlığını koruyarak üretimi nicelik ve nitelik yönünden artırmak amacıyla yapılan tesistir. Bu nedenle koyun banyoluğu koyunculuk işletmelerinde önemlidir. Özellikle koyun sayısının fazla olduğu işletmelerde bu tesisin yapımı zorunludur (Balaban ve Sen, 1988). Ayak yıkama havuzunun keresteden yapılması ve taşınabilir olması kullanım kolaylığı ve alan gereksiniminin olmaması nedeniyle daha uygundur. Ayak yıkama havuzunun genişliği cm, derinliği 15 cm ve uzunluğu 300 cm dir. Koyunların ayak yıkama havuzunda rahat yürüyebilmeleri için ayak yıkama havuzu boyunca 75 cm yüksekliğinde tahta veya kontraplak levhalar, aşağıdan yukarıya doğru eğimli olarak yerleştirilir. Bu tahtaların üst çıkıntıları cm olmalıdır (Yüksel ve Şişman, 2003). Özel Bölmeler: Araştırma ağıllarının % 36 sında sabit yapılmış kuzu bölmesi bulunmaktadır. İşletme sahipleri kuzu sayısına göre ağıl içinde bir bölümü tahta çitle ayırıp, kuzu bölmesi olarak kullandıklarını belirtmişlerdir. Ağıllardaki özel bölmelerde gebe hayvanlar, hasta hayvanlar ve koçlar bulundurulmaktadır. Araştırma ağıllarının yalnızca % 5 inde sabit bölme olarak ayrılmış gebe ve hasta hayvan bölmesi, damızlık koç bölmesi, doğum bölmesi bulunmakta olup, diğer ağıllarda çit ile ağılın bir 17

23 bölümünün ayrıldığı belirlenmiştir. Gebe ve hasta hayvanların normal sürüden alınarak bu bölmelerde özel bakıma alınmaları gerektiğinden, ağıl kapasitesine bağlı olarak özel bölmeler planlanmalıdır. Doğum bölmelerinin sayısı, koyun sayısı 100 e kadar olan sürülerde % 10-15, lük sürülerde % 7 olmalıdır. Doğum bölmelerinin taban alanı 1,20x1,20 m 2 veya 1,35x1,35 m 2 olmalıdır. Koçlar ve hasta hayvanlar için tekil bölmeler 1,0x1,2 m 2 olmalıdır (Yüksel ve Şişman, 2003). Yemlikler ve Suluklar: İncelenen ağılların % 92 sinde yemleme dinlenme yerinde yapılmaktadır. Araştırma ağılların tamamında kaba ve kesif yemlik bulunmaktadır. Farklı ölçüler ve taşınabilir özellikteki kesif yemliklerin % 6,3 ü demir, diğerleri ahşaptır. Sabit olarak tasarlanan kaba yemlikler ağılların %16 sında beton, % 84 ünde ahşaptır. Ağılların % 81 inde yemlikler çift taraflı yemlemeye olanak sağlayacak şekilde yapılmıştır. Kaba yemlikler ağıl dinlenme alanında ve duvarlara bitişik olarak yapılmış olup yemlik yolu kullanılmamıştır. Yemlik yolunun bulunmaması özellikle yemleme sırasında sorunlar oluşturmamaktadır. Günal (2006) yemliklerin betondan yapılabileceğini, ancak keresteden yapılanların hafif ve taşınabilir olmaları nedeniyle daha kullanışlı olduğunu ifade etmiştir. Taşınabilir yemliklerin uzunluğu cm, genişliği cm ve derinliği cm arasında değişmektedir. Taşınabilir yemliklerin genişliği % 54,4 ünde uygun genişlikte değildir. Ağıllarının % 9 unda yemleme zeminde yapılmakta olup, bu durum yemlemenin sağlıklı yapılmasını engellemektedir. Yemlikler yem kaybını önleyecek ve yetiştirici tarafından kolayca yapılabilecek özellikte olmalıdır. Yemlikler yem konabilecek şekilde duvar kenarlarına ya da bölmelerin orta kısımlarına yerleştirilmelidir. Yemliklerin sürekli temiz tutulmasına özen gösterilmelidir (Kaymakcı ve Sönmez, 1996). Yemleme yerinde her bir koyun için 40 cm, kuzu için 30 cm yemlik uzunluğuna gereksinim vardır. Yemliklerin genişliği cm dir. Yem deposunun hacminin belirlenmesinde yılda her bir kuzulu koyun için 350 kg kuru ot, 100 kg dane ve yoğunlaştırılmış yem hesaplanır. Yem gereksinimi meradan yararlanma ve koyunların kışın ağılda kalma sürelerine bağlıdır. Bir koyunun yıllık yataklık gereksinimi, beslenme periyoduna bağlı olarak kuzulu koyun için 50 kg, besi kuzuları için ise 12,5 kg dolayındadır (Mutaf ve Sönmez, 1984). 18

24 Araştırma ağıllarının % 8 inde otomatik suluk bulunmaktadır. Diğer işletmelerde koyunlar metal ve plastik kaplarla sulanmakta olup, bu durum suyun etrafa dökülüp zeminin çamurlaşmasına neden olmakta ve etkili sulamanın yapılamamasına yol açmaktadır. Her 10 koyun için cm suluk uzunluğu, otomatik suluk kullanımında ise koyuna bir otomatik suluk, koyun başına günde 8-10 litre su hesaplanmalıdır. Suluklar beton, paslanmaz metal veya sert plastik malzemeden yapılabilir. Ağıllarda yalak tipi, otomatik ve damla suluklar kullanılabilir. Yalak tipi suluklar galvanizli sac ya da betondan yapılabilir. Bu tip suluklarda şamandıra kullanılabilir. Sulama gezinme yerinde yapılmalı ve su depoları dondan korunmalı, sulukların etrafında yeterli drenaj sağlanmalıdır (Mutaf ve Sönmez, 1984). Yaz aylarında hayvanları güneş radyasyonuna karşı hayvanları koruyan gölgelikler, işletmelerin % 67 sinde bulunmaktadır. İncelenen ağıllarda gübre yılda bir kez uzaklaştırılmaktadır. Etkili gübre idaresi olmadığından, köylerde çevre kirliliği yönünden sorunlar ortaya çıkmakta olup bu durum sürü büyüklüklerinin artması durumunda daha da önemli hale gelecektir. İncelenen koyunculuk işletmelerindeki ağıllarda dezenfeksiyon yapan işletmelerin oranı % 80 olarak belirlenmiştir. İşletmelerin % 20 si ise koruyucu amaçlı dezenfeksiyon yapmaktadır. Diğer işletmelerde iş gücü yetersizliği ve dezenfeksiyonunun öneminin yeterince anlaşılamaması nedeniyle dezenfeksiyon yapılmaktadır. Barınak dezenfeksiyonu genellikle sonbahar aylarında yapılmaktadır. İşletmelerde kullanılan dezenfeksiyon yöntemi kireçleme (% 20) ve ilaçlama (% 60) şeklindedir. Dış parazit mücadelesi yapanların oranı % 94,9 olup, bu amaçla ilaç kullanıldığı belirlenmiştir. Araştırmada işletmelerin büyük kısmında (% 82,3) koyunlarda iç parazit mücadelesinin de yapıldığı belirlenmiştir. İşletmelerin tamamında iç parazit mücadelesi için ilaç kullanıldığı saptanmıştır. Yetiştiriciler çoğunlukla Tarım İl Müdürlüklerinden sağlık koruma ile ilgi olarak bilgi almakta olup işletmelerinin % 88 i aşıları programa göre, % 12 si rastgele veya hastalık olduğunda aşılama yaptırmaktadırlar. İşletmelerinin çoğu aşılamaları veteriner hekimlere yaptırmaktadır. 19

25 3.4. Yapı Malzemesi ve Yapı Elemanları Araştırma yöresindeki ağılların yapımında kullanılan başlıca yapı malzemeleri olan kum, çimento, tuğla, taş, ahşap, beton ve kiremit çoğunlukla yapı yerine yakın yerlerden sağlanmaya çalışılmıştır. Yapı malzemesinin seçiminde işletmenin ekonomik gücü, malzemenin sağlanmasındaki kolaylık, fiyat, yapı konusundaki teknik bilgi ve alışkanlıklar ile yapıda kullanılma kolaylığı etkili olmaktadır. Araştırma yöresinin deprem kuşağında bulunması ve tarımsal yapıların kırsal alanlarda inşa edilmeleri, gerekli olan yapı içi çevre koşullarını yerine getirecek ucuz, yalıtım değeri yüksek ve depreme dayanıklı yapıların yapımını gerekli kılmaktadır. Ağıllarda çoğunlukla temel ve tabanda kullanılmakta olan taşlar işletmelerin kendi olanakları ile taş ocaklarından, dere yataklarından veya sel yataklarından sağlanmakta, taşların seçiminde mekanik özellikler göz önünde alınmayıp daha çok kolay sağlanması üzerinde durulmaktadır. Yörede tuğla yapımına uygun toprakların bol olması, ucuz ve kolay bulunabilmesi nedeniyle ağılların büyük kısmının duvarlarında tuğla kullanılmıştır. İşletmelerde ahşap olarak kavak kullanılmıştır. Kum, çakıl ve çimento değişik yapı elemanlarında kullanılmış olup kum ve çakıl akarsu veya dere yataklarından, çimento Tokat ve Sivas fabrikalarından sağlanmaktadır. Tokat yöresinde hazır beton üretimi yapan tesis sayısı 10 olup bunlardan 4 ü il merkezinde, 2 si Erbaa, diğerleri Turhal, Reşadiye, Zile ve Niksar ilçelerinde olup, tarımsal yapılarda hazır beton kullanımına olan ilgi de giderek artmaktadır. Araştırma yöresinde ağıllar genellikle tarım toprakları üzerinde bulunmaktadır. Tarım topraklarının yük taşıma kabiliyetlerinin az olması nedeniyle gereken önlemler alınmalıdır. Hayvan barınaklarında temelin oturacağı zemin, yapı yükünü çekecek dayanıma sahip olmalıdır. Yapı zemini olarak en uygun olanı kaya zeminleridir. Çakıl ve kum zeminler de iyi bir temel zemini sayılabilir (Okuroğlu ve Delibaş, 1987). İşletmelerdeki ağılların %13'ünde temel olmadığı belirlenmiştir. Araştırma ağıllarında ağıl temel malzemesi olarak taş ve betonarme kullanıldığı belirlenmiştir. Temel yapı malzemesi ağılların % 78 inde taş, % 22 sinde betondur. Ağıllarda temel genişliği cm, temel derinliği cm dir. Anonim (1990) e göre temel derinliği sıcak bölgelerde 30 cm den, soğuk bölgelerde 60 cm den az olmamalı, bölgedeki toprak 20

26 donma derinliğinin altına inecek şekilde yapılmalı, temel genişliği cm arasında olmalıdır. İncelenen işletmelerin çoğunda bu değerlere uyulmadığı belirlenmiştir. Duvar yapı malzemesi ağılların % 67 sinde tuğla, % 12 sinde taş, % 9 unda kerpiç, % 4 ünde tuğla ve kerpiç, % 8 inde taş ve kerpiç birlikte kullanılmıştır. Ağılların hiçbirisinin duvarlarında yalıtım malzemesi uygulanmamıştır. Ağılların duvar genişlikleri kullanılan yapı malzemesine bağlı olarak cm arasında değişmekte olup, ortalama 33 cm dir. İncelenen ağılların % 57 sinde duvarların iç ve dış yüzeyleri sıvasız, % 39 unun dışı sıvalı, içi sıvasız, % 4 ünün içi sıvalı dışı sıvasızdır. Sıvaya sahip ağılların çoğunda ise sıvanın olumsuz iç ve dış çevre koşullarının etkisiyle tahrip olduğu ve özelliğini kaybettiği belirlenmiştir. Duvarların sıvalı olması duvarın ısı iletimini azaltması, nem oranı yüksek ağıllarda nemin duvar içine nüfuzunu engellenmesi ve mikroorganizma faaliyetlerinin azaltılması yönünden önemlidir. Duvarların içerden ve dışarıdan sıvalı olması, ısı kaybının önlenmesi yanında yapının görünüşü açısından da önemlidir. Ayrıca hijyenik koşulların sağlanması için özellikle yapının iç kısımları kireç ile badana yapılmalıdır. Ağılların çoğunda tuğla kullanılmasının nedeni, yörede tuğla yapımına uygun toprakların bol olması ve bu malzemenin kolay ve ucuz bulunabilmesidir. Yöredeki yeni yapılacak ağılların duvarlarında yapı malzemesi olarak üretimi en fazla olan tuğla kullanılması ve barınak içerisinde hijyenin sağlanması için iç ve dış duvar yüzeylerinin sıvanması ve yılda en az bir kez badana yapılması önerilir. Ayrıca duvarın çatıyla birleşen üst kısımları ile pencere ve kapı boşlukları üzerine gelen yerlere duvar genişliğiyle aynı, 20 cm yüksekliğinde olacak şekilde beton hatıllar yapılması, çatıdan gelen yükleri taşımak ve duvar dayanımını artırmak amacıyla kalınlığı duvar kalınlığına eşit olan 20 cm genişliğindeki kolonların, eşit aralıklarla yerleştirilmesi önerilir. Ağılların tamamında ahşap konstrüksiyonlu çatı sistemi kullanılmakta olup, % 20 sinde tavan bulunmaktadır. Beşik çatılı ağıllarda mahya yüksekliği cm arasında olup ortalama 145 cm dir. Ağılların % 87 si beşik çatı, % 13 ü sundurma çatıya sahiptir. Genişliği 7 m ye kadar olan ağıllarda çatının tek eğimli, 7 metreden geniş olanlarda çift eğimli (beşik) olması uygundur (Kaymakçı ve Sönmez, 1996). 21

27 Barınaklarda çatı eğimi 18 o -28 o arasında değişmekte olup ortalama 23 o dir. Ağıllarda çatı eğiminin ve şeklinin seçiminde herhangi bir teknik bilgiden yararlanılmamış, çatının inşası tamamen usta becerisine bırakılmıştır. Çatı eğimi çatı tipine, kullanılan örtü malzemesine, iklim koşullarına ve uygulanan havalandırma yöntemine bağlı olarak değişir. Kaymakçı ve Sönmez (1996) beşik çatılarda % eğim uygulanabileceğini, doğal havalandırma için çatı eğiminin en az % 26 olmasını önermekte, Ekmekyapar (1999), ülkemiz hayvan barınakları için uygun çatı eğiminin o olması gerektiğini belirtmektedir. Elde edilen sonuçlardan ağılların çoğunda çatı eğiminin önerilen değerlerin altında olduğu görülmüştür. Çatı eğiminin doğal havalandırma için önerilen eğimin altında olması, etkili havalandırmanın yapılamamasına neden olabilmektedir. Bu da ağıl içerisinde en uygun iklim koşullarının sağlanması güçleşmektedir. Çatı örtü malzemesi, işletmenin mali gücüne ve çevrede yaygın olarak bulunan malzeme çeşidine bağlı olarak ağılların % 77 sinde Marsilya kiremit, % 13 ünde sac, % 10 unda oluklu kiremit kullanılmıştır. Gerek işçiliğinin kolay olması ve gerekse ucuzluğu nedeniyle sac, son yıllarda daha çok yeğlenmekte ise de, çevre koşulları yönünden yetersiz olması, yağışlı havalarda gürültü yapması ve çok fazla ısı iletmesi gibi sakıncaları bulunmaktadır. Ağılların % 67 sinin çatısında yalıtım amacı ile hiçbir önlem alınmamıştır. Bu ağıllarda örtü altında tahta döşemenin bulunması ve yalıtım malzemeleriyle takviyesi önerilir. Yalıtım malzemesi kullanan ağıllarda çatı altında yalıtımı sağlamak amacıyla tahta veya tahta üzerine saman kullanılmıştır. Yalıtımlı ağılların % 17 sinin çatısında buhar perdesi olarak ziftli kağıt kullanılmıştır. Yalıtım malzemesi kullanılmamasının nedenleri olarak yüksek maliyet, işçilik ve yalıtım malzemesinin yararları hakkında tam bilgi sahibi olunmamasının etkili olduğu belirlenmiştir. Araştırma ağıllarında ortalama kapı sayısı 1,7 olup, kapıların % 28 i tek kanatlı, % 25 i çift kanatlı, % 75 i tek ve çift kanatlıdır. Kapılar ağılların % 38 inde demir, % 62 sinde ahşap profilden yapılmış olup yeri, boyutları ve açılış yönleri tekniğe uygun değildir. Ağıl kapılarının % 74 ünün genişliği cm arasındadır ve %11 i 100 cm den küçüktür. Genişliği 100 cm den küçük kapılar hayvanların dışarı çıkarılması ve yangın durumunda sorunlar oluşturmaktadır. Kapı genişlikleri ve yükseklikleri, ağılların % 41 inde önerilen değerlerin altındadır. Kapı boyutları kullanılan alet ekipmana bağlı 22

28 olarak değişiklik göstermekte olup normalde cm, büyük sürülerin barındırıldığı ağıllarda ise 240 cm genişlikte olabilirler. Bazı durumlarda 350 cm genişlikte bir büyük kapı ve 150 cm genişlikte bir başka kapı ağıl için yeterlidir (Alkan, 1972). Hayvan barınaklarında doğal aydınlatma barınak duvarlarına yerleştirilmiş uygun ve yeterli büyüklükteki pencerelerle yapılır. Genellikle hayvan barınaklarında pencere alanlarının toplamının barınak taban alanına oranı doğal aydınlatma için iyi bir ölçüt olmaktadır (Ekmekyapar, 1993). İncelenen ağılların 8 inde (% 10) pencere bulunmamaktadır. Pencereye sahip ağıllarda pencereler daha çok ağıl uzun duvarlarında bırakılmıştır. Pencere bulunan ağıllarda pencere sayısı 1-8 arasında olup ortalama 4 tür. Pencere kasası olarak ağıların % 89 unda ahşap, % 11 inde demir profil kullanılmış olup açılış yönleri içe doğru, menteşeli ve tek camlıdır. Toplam pencere alanı 0,35-2,19 m 2 arasında değişmekte olup ortalama 1,20 m 2 dir. Toplam pencere alanının ağıl taban alanına oranı % 1-3,2 arasında değişmekte ve ortalama % 2,05 olmaktadır (Tablo 6). Pencere genişlikleri cm, yükseklikleri cm dir. Ortalama pencere genişliği 45,9 cm, yüksekliği 41,5 cm dir. Pencerelerin ağıl tabanından yükseklikleri ise cm olup ortalama 115 cm dir. Tablo 6. Pencere alanlarının taban alanına oranı Pencere alanının taban % 0-1 % 1-2 % 2-3 % 3-4 alanına oranı Araştırma ağılları % 29 % 56 % 13 % 2 Araştırma yöresindeki ağıllarda pencerelerin doğal aydınlatma, havalandırma ve ısı dengesi göz önüne alınmadan farklı boyutlarda, yetersiz sayıda, yetersiz yüzey alanına sahip olması ve ağıl duvarlarına uygun şekilde yerleştirilmemiş olmaları önemli sorundur. Tokat yöresi iklim koşullarına göre ağıllarda bırakılan pencere alanlarının önerilen değerlere göre yetersiz olduğu görülmektedir. Ekmekyapar (1993; 1997), kapalı ağıllarda toplam pencere alanının ağıl taban alanına oranını soğuk bölgelerde % 3-5; ılık bölgelerde % 7, sıcak bölgelerde % ve pencerelerin tabandan olan yüksekliklerinin 1,20 1,70 m arasında olması önerilmektedir. Tokat yöresi iklim koşullarına göre ağıllarda bırakılan pencere alanlarının önerilen değerlere göre yetersiz olduğu görülmektedir. 23

29 Ağılların bir kısmında pencerelerin hayvanların soğuktan zarar göreceği endişesiyle açılamayacak şekilde kapatıldığı görülmüştür. Ağıl içi sıcaklığının düşmemesi endişesiyle pencerelerin bu şekilde kapatılması sakıncalıdır. Bu nedenle araştırma yöresinde pencere alanı önerilen değere uygun olmalıdır. Araştırma ağıllarının % 93,7 sinde yatırım masraflarının düşük olması nedeniyle zemin sert toprak olarak yeğlenmiş olup, yeni yapılarda betondur. Toprak zemine sahip ağıllarda, toprağın sıkıştırma işleminin gelişigüzel yapıldığı belirlenmiştir. Zemininde altlık ve gübrenin sürekli olarak kaldığı ağıllarda tabanın sıkıştırılmış toprak olması uygundur. Beton zeminlerin tamamının yüzeylerinin pürüzlü olduğu gözlenmiştir. Ağıl tabanları genellikle beton, ızgara veya sıkıştırılmış geçirgen topraktan yapılmalı, nemsiz, temizlenmesi kolay, su birikmeyecek düzgün yüzeyli olmalı, tabanda çatlaklar bulunmamasına dikkat edilmelidir. Özellikle servis yolları ve sulukların çevresinin beton olması önerilir (Arıtürk, 1986; Demir, 1992). Altık kullanılan ağıllarda taban sıkıştırılmış toprak olabilirse de, günlük temizlik yapılan ağıllarda tabanın tuğla veya beton kaplama olması da uygundur. Koyunların gübre ile temasını azaltan ve daha temiz barındırma için uygun olan ızgara tabanlı ağıllar, son zamanlarda yaygınlaşmıştır. Izgaralı sistem 75 cm lik gübre çukuru üzerine metal, betonarme ve ahşap ızgaralar üzerine yerleştirilerek oluşturulur. Bunlardan en uygun olanı ise betonarme ve metal ızgaralardır. Betonarme ızgaralar üst genişliği 7,5 cm, alt genişliği 3,8 cm ve aralarında 2,5 cm lik boşluk olacak şekilde yerleştirilirler. Metal ızgaralar ise 2x2 cm veya 7,5x1,2 cm olarak dizilebilirler (Maton ve ark., 1985; Okuroğlu ve Delibaş, 1987). Maliyeti yüksek olan ızgara tabanlı ağıllarda koyunlar daha temiz, işçilik kullanımı azdır (Demir, 1992). İncelenen işletmelerin % 88'inde drenaj sistemi bulunmamaktadır. Özellikle eğimli arazilerde kurulmayan ağıllarda drenaj sorunu yaşanmakta, barınak çevresinin yeterli drenajı sağlanamadığından, barınakların çevresinin çamur olması hayvanların ve bakıcıların giriş çıkışları güçleşmektedir. Yağış sularının ağıllara olan olumsuz etkisini önlemek için çevirme hendekleri yapılmalıdır. Gezinti alanının dışa doğru % 2-5 eğimli yapılmasıyla yağışların ve gezinti avlusunda oluşan atıkların uzaklaştırılması kolaylaşır. Drenajın yetersiz olduğu ağıllarda fazla suyun temel duvarına ve sömele zarar vermesini engellemek amacıyla drenaj yapılmalıdır (Anonim, 1990). 24

30 İşletme sahiplerinin % 17 sinin ağıllarında altlık olarak saman, talaş, kuru ot, bitki sapları vb. kullanıldığı belirlenmiştir. Altlık materyali barınak tabanını kuru tutarak hayvanların daha rahat ve yumuşak zeminde barındırılmasını sağladığı gibi, hayvandan zemine doğru olan ısı akışını azaltarak bazı hastalıkların ortaya çıkmasını veya ilerlemesini engellenmiş olur. Bu nedenle barınaklarda altlık malzemesinin kullanımı önerilmektedir (Alkan, 1972) Ağıl Ġçi Çevre KoĢullarının Düzenlenmesi Ağılların projelenmesinde yöre iklim koşullarının önemli yeri vardır. Üretim artışı ve niteliğin yükseltilmesi, ağılların barındırılan koyunların çevre isteklerini sağlayabilecek şekilde projelenmesiyle gerçekleştirilebilir. Koyun yetiştiriciliğinde ve dolaylı olarak ağılların planlanmasında etkili olan çevre koşulları sıcaklık, bağıl nem, havalandırma, aydınlatmadır. Hayvanların sıcaklık, bağıl nem ve havalandırma bakımından uygun ortamlarda yetiştirilmeleri, onlardan daha fazla verim elde edilmesini sağlar. Kapalı ağıllarda sıcaklık ve nemin hayvan sağlığı ve verimi yönünden önemli yeri bulunmaktadır. Sıcaklık ve bağıl nemin koyun fizyolojisi üzerindeki etkisi göz önüne alınarak en uygun sınırlar içerisinde tutulması gerekir. İncelenen ağıllarda barınak içi çevre sıcaklığının durumunu belirlemek amacıyla kış ayları boyunca ölçülen sıcaklıklar ortalaması 11,5-14,9 o C, ağıl içi ortalama günlük sıcaklıklar da 4,6-17,4 o C arasında bulunmuştur. Ağıllarda ölçülen en düşük ve en yüksek sıcaklıklar ise -5,4 o C ve 18,5 o C dur. Elde edilen sonuçlardan iç sıcaklıkların uygun sınırlar içerisinde kaldığı söylenebilir. Koyunlar için optimum sıcaklık C arasında değişir (Anonymous, 1974; 1987). Koyunlar için uygun sıcaklık sınırlarını Hahn (1974) 4-24 o C, Mutaf ve Sönmez (1984) 8-17 o C, Webster (1994) 0-20 o C, Olgun (1997) o C olarak önermiştir. Ekmekyapar (1993) koyunlar için uygun sıcaklığın 4-24 C arasında, optimum sıcaklığın C arasında olduğunu, optimum sıcaklığın alt sınırının ise 7 o C olarak alınabileceğini bildirmiştir. Koyunlar, taşıdıkları kalın yapağı örtüsü nedeniyle soğuk ve sıcak ortamlara karşı diğer çiftlik hayvanlarına oranla daha dayanıklıdır. Kuzular için 10-15,5 C arasındaki 25

31 sıcaklıklar optimum sayılabilir. Her ne kadar yapağı örtüsüne sahip bir koyun -40 o C ta yaşamını sürdürebilirse de, aşırı düşük sıcaklıklar koyunlar üzerinde olumsuz etkiler yaratır. Özellikle rüzgârlı ve yağışlı soğuk ortamlar koyunlar üzerinde etkili olmaktadır. Rüzgâr ve yağıştan korunmak koşuluyla, -20 C a kadar olan sıcaklıklar kırkılmış koyunlarda sorun oluşturmaz. Yeni doğmuş kuzular bile -5 C sıcaklığa dayanıklılık gösterebilmektedirler. Bununla birlikte yeni doğmuş kuzular ve yeni kırkılmış koyunlar üzerinde soğuğun etkisi önemli olmaktadır. Aşırı düşük sıcaklıklar koyunlarda yem tüketiminin artmasına ve vücut ağırlık artışının azalmasına neden olur. Nitekim sıcaklığın 6 C ile -27 C arasında değiştiği ortamlarda barındırılan koyunların 15 C ta barındırılanlara oranla daha fazla yem tüketmelerine karşılık, daha az vücut ağırlığı kazandıkları belirlenmiştir. Aşırı soğuklarda yapağının büyüme hızı yavaşlarsa da tamamen durmaz. Genellikle -27 C a kadar sıcaklıklar yapağının büyüme hızı üzerine etkili olmamaktadır (Ekmekyapar, 1993). Ağıllarda yetiştirilen hayvanların uygun ortamda barındırılmaları ve çalışanların sağlığı açısından ağıl içi sıcaklığının uygun sınırlar içerisinde tutulması için önlemler alınmalıdır. Soğuk koşullarda ağıl ısısının en uygun düzeyde tutulması için havalandırma hızının hava sıcaklığına göre ayarlanarak azaltılması, yapı elemanlarının yalıtım değeri yüksek malzemelerle desteklenerek ısı kaybının azaltılması gerekmektedir. Sıcak günlerde ise iç sıcaklığın yükselmesine çatıyı gölgeleyebilecek ağaçlandırma ile engel olunabilir. Fakat bu amaçla daha önceden planlanacak ağaçlandırmada, avludaki hava akımının engellenmemesine dikkat edilmelidir. Dış duvarların ve hatta çatının beyaz boyanması ısı birikimine engel olduğundan, güneş radyasyonunu azaltıcı bir önlemdir. Ağıllarda ortalama bağıl nem değerleri % 68,71-83,42, günlük ortalama bağıl nem değerleri de % 61,81-85,90 arasında belirlenmiş olup ölçülen en düşük ve en yüksek bağıl nem değerleri % 32,6 ve % 99,0 dur. Elde edilen sonuçlardan ağıllarda bağıl nemin yüksek olduğu söylenebilir. Koyunlar için optimum bağıl nem değerlerini Ensminger (1970) % 55-60, Alkan (1975) % 65-70, Mutaf ve Sönmez (1984) % arasında olması gerektiğini bildirmişlerdir. Uygun bağıl nemin çok soğuk bölgelerde % 80 olması optimum sıcaklıklarda koyunların fizyolojik özellikleri üzerinde kötü etki yapmaz. Ancak yapağı için yetiştirilen ırklarda yüksek bağıl nem yapağının doğal 26

32 yapısını bozar ve rengini sarartır. Bu nedenle yapağı için yetiştirilen ırklarda ağıl içi bağıl neminin % e düşürülmesi önerilir. Koyunculukta bağıl nemin sürekli olarak düşük olması da istenmez. Nitekim bağıl neminin sürekli % 40'ın altında olması, fazla tozlanmaya ve koyunların solunum yolları enfeksiyonlarına daha çok yakalanmalarına neden olabilir (Alkan, 1975; Ekmekyapar, 1993). Sıcaklık ve bağıl nem ölçümünün yapıldığı ağıllarda iç sıcaklık ve bağıl nem değişimleri Şekil 2 de verilmiştir. Şekil 2. Örnek bir ağılda aylık ortalama iç ve dış sıcaklık ve bağıl nem değerlerinin değişimi Isı ve Nem Dengesi Barınak içerisinde sabit sıcaklığın sağlanabilmesi için kazanılan ısının kaybedilen ısıya eşit olması gerekir. Isı dengesinde amaç, iç sıcaklığın belirli düzeyde tutulması yanında yapı elemanlarının yüzeylerinde nem yoğunlaşmasının önlenmesidir. Havalandırmayla kaybolan ısı, büyük oranda havalandırma kapasitesine ve dış havanın sıcaklığına bağlı olarak gelişir. Yapı elemanları yoluyla kaybolan ısı miktarı ise hayvan başına düşen yapı yüzeyi miktarına, yapı elemanının toplam ısı geçirme katsayısına ve iç ve dış sıcaklık farkına bağlıdır (Şen, 1974). Hayvan barınaklarında nem dengesinin sağlanabilmesi için ortamda oluşan nem kazanç ve kayıplarının bilinmesi, gereksinim duyulan en uygun çevre koşullarını oluşturmak 27

33 için yeterli havalandırma sistemi ile nemin olanaklar ölçüsünde oluşum hızına paralel olarak dışarı atılması, yapı elemanlarının yüzeylerinde ve içlerinde yoğunlaşmanın önlenmesi gerekir (Öneş ve Olgun, 1986). Ağıllarda yapı elemanlarının ısı geçirme katsayıları, duvarlarda 0,18-2,78 Kcal/m 2o Ch, çatıda 0, Kcal/m 2o Ch, kapılarda 2,74-5,18 Kcal/m 2o Ch olup, tek camlı pencerelerin ısı geçirme katsayıları ise 5,06 Kcal/m 2o Ch olarak belirlenmiştir. Okuroğlu (1981) duvarların toplam ısı geçirgenliğinin 0,488-0,813 Kcal/m 2o Ch, çatı ve tavanının toplam ısı geçirgenliğinin 0,326-0,488 Kcal/m 2o Ch olacak şekilde yalıtılmaları gerektiğini önermektedirler. Elde edilen sonuçlardan görüldüğü gibi araştırma yöresindeki ağılların yalnızca çatılarında yalıtım uygulanmışken, duvar ve pencerelerin yalıtımı ihmal edilmekte, bu da ortalama ısı geçirme katsayısının yükselmesine neden olmaktadır. Ağılların çoğunda yalıtımın öneminin bilinmemesi ve maliyeti artıracağı düşüncesiyle yalıtım malzemesi kullanımı az olup, yapı elemanlarının yalıtım değerinin düşük olduğu görülmektedir. Yapı elemanlarının yalıtımı yetersiz olduğundan, ısı kaybı artarak iç sıcaklık istenilen sınırların altına düşmektedir. İncelenen ağılların çoğunda yapı elemanlarının ısı geçirme katsayıları, önerilen ve yapı elemanlarından kaybolan ısı miktarının en az düzeyde kalmasını sağlayabilecek değerlerden büyük olduğundan, ısı ve nem dengesinin sağlanamadığı görülmektedir. Ağılların çoğunda yapı elemanları ve havalandırmayla kaybolan ısı miktarı, hayvanlar tarafından yayılan duyulur ısı miktarından fazla olup, hayvanlar tarafından yayılan duyulur ısının yapı elemanlarından kaybolma miktarı da yüksektir. Bu ağıllarda ısı kaybını azaltacak önlemlerin alınmasının zorunlu olduğu açıktır. Kışın havalandırmayla olan ısı kaybını azaltmak için ağıllara alınan soğuk havanın çatı boşluğundan dolaştırılarak ısınmasının sağlanması ve havalandırmanın kısılması ile barınak içi bağıl neminin belirli sınıra kadar yükselmesine izin verilerek ısı kaybının azaltılması düşünülebilir. Yalıtımın en önemli amacı yazın yüksek sıcaklığın etkisini azaltmak, kışın aşırı düşük sıcaklıklardan korunmaktır. Yörede yeni yapılacak ağıllarda ağıl içi sıcaklığını istenilen sınırlar içerisinde tutmak ve havalandırma sisteminin yeterli şekilde çalışmasını sağlamak amacı ile yapılacak yalıtımın çatıda yapılması yeterli olacaktır. 28

34 Isı açığı olan ağıllarda yapay ısı kaynağı kullanmak, hayvan sıklığını artırmak, ağıl içi bağıl neminin belirli bir sınıra kadar yükselmesine izin vermek, ağıl içi sıcaklığını optimum sıcaklığın alt sınırına kadar düşürmek, kapı ve pencere alanlarını azaltmak veya yapı elemanlarını yalıtım değeri yüksek malzemelerle destekleyerek yapı elemanları yolu ile olan ısı kaybını azaltmak gibi önlemler alınabilir. Barınaklarda sıklık, ısı dengesinin sağlanmasında önemli olup, sıklığın az olması ısı dengesini güçleştirir, fazla olması ısı dengesini kolaylaştırır ise de nem yoğunlaşması ve havalandırma da bazı güçlüklere neden olur (Şen, 1974; Okuroğlu, 1981; Okuroğlu ve Yağanoğlu, 1989). Bu nedenle yöredeki ağıllarda ısı açığı, hayvan sayısını artırmakla kapatılabilir. Hayvan barınaklarında ısı açığını kapatmak için daha çok yapı elemanlarının yalıtım değerinin yükseltilmesi yoluna gidilerek ısı kaybı önlenir. Yalıtımın yapı elemanlarının iç yüzeylerde nem yoğunlaşmasını önlemesi ve ağılda sıcaklık değişimini engellemesi gibi yararları vardır. Isı açığının kapatılmasında genellikle çatı ve tavanların yalıtılması yoluna gidilir. Çünkü duvarlar üzerinde yoğunlaşan nemin duvar boyunca tabana sızıp buradan dışarıya atılması olanağı var ise de, çatı veya tavanda yoğunlaşması durumunda hayvanların üzerine damlayacağından, bu durum hayvan sağlığı ve rahatlığı yönünden istenmez. Çatının büyük yüzey alanına sahip olması ve konveksiyonel hava hareketleriyle ısının yukarıya doğru yükselerek çatı iç yüzeyi ile direkt temasa geçmesi nedeniyle öncelikle çatının yalıtılması yoluna gidilir. Çevre koşullarının uygun sınırlarda tutulabilmesinde en büyük etken, çatı örtüsünün fiziksel özellikleri ve yalıtım düzeyidir. Bunun nedenleri çatı yüzeyinin diğer yapı elemanlarına göre gündüzleri güneş radyasyonunun, geceleri de açık gökyüzünün etkisi altında olması ve çatı alanının toplam yapı elemanlarının % ini oluşturmasıdır. Tabanda yapılan yalıtımlar daha çok nemin önlenmesi amacıyla yapılsa da, taban için yapılan yalıtım fazla önemli değildir (Şen, 1974; Demir, 1990). Yörede yeni yapılacak ağıllarda işletmelerin ekonomik durumu ve malzemenin sağlanmasındaki kolaylıklar düşünülerek, yapı malzemelerinin yöresel olanaklarla sağlanması önerilir. Tuğlanın kolayca sağlanması nedeniyle ağıl duvarlarının tuğla yapılması, kapalı ağıllarda duvarların ve çatının yalıtılması gerektiğinde yöredeki mevcut malzemelerin kullanılması yerinde olur. Çatı örtü malzemesi olarak kiremit ve 29

35 eternit gibi ısı iletim katsayısı düşük olan örtü malzemeleri kullanılmalı, çatıda yalıtım yapılmalıdır. İncelenen ağılların yapı elemanlarındaki çeşitli açıklıkların, zararlı hava akımları ile infiltrasyonla ısı kaybına ve yapı elemanları iç yüzeylerinde nem yoğunlaşmasının oluşmasına neden olduğu görüldüğünden, yöredeki ağıllarda yapı elemanlarının sızdırmazlık durumlarının iyileştirilmesi özellikle kapı ve pencerelerin iyi bir şekilde yalıtılması gerekir. Havalandırma İncelenen ağıllarda uygulanan havalandırma sistemlerinin çevre koşullarını sağlaması yönünden yeterliliği ve geliştirilme olanakları incelenmiştir. Ağılların tamamında doğal havalandırma uygulanmaktadır. Ağılların % 31,6 sında havalandırma bacası bulunmamakta olup, havalandırma kapı ve pencerelerden sağlanmaktadır. Ağılların % 28 inde pencereler açılamayacak şekilde yapılmış olup, bunun dışındaki bütün ağıllarda temiz hava girişi kapı ve pencere gibi açıklıklardan, kullanılmış havanın çıkışında ise çatıya yerleştirilen havalandırma bacalarından yararlanılmaktadır. Pencere alanının yetersizliği ve doğal havalandırma için yeterli açıklığın sağlanamaması, ağılların etkin şekilde havalandırılamamasına neden olmaktadır. Hava çıkış açıklığına sahip ağıllarda çatıda mahya çevresine belirli aralıklarla yerleştirilmiş sac veya tahtadan yapılan ve kesit alanları 0,09-0,17 m 2, toplam kesit alanı 0,30-1,34 m 2 olan bacalardan yararlanılmaktadır. Bu ağıllarda havalandırma bacası sayısı 1-7 arasında değişmekte olup inşaat sırasında veya sonradan açılan boşluklar şeklindedir. Nem dengesine ilişkin hesaplamalar sonucunda kış mevsimine uygun havalandırma sağlamak için gerekli minimum havalandırma miktarı m 3 /h olmaktadır. Minimum havalandırma için havalandırma bacası toplam kesit alanları ağıllarda barındırılan koyun sayısına bağlı olarak 0,12-2,89 m 2 arasında hesaplanmıştır. Okuroğlu ve Delibaş (1986), koyunlar için gerekli havalandırma miktarını kış mevsimi için 6 m 3 /h, geçiş mevsimi için 15 m 3 /h, yaz mevsimi için 60 m 3 /h olarak önerilmektedir. Olgun ve Öneş (1986), araştırma yöresi olan Tokat ili için ağıllarda gerekli minimum 30

36 havalandırma bacası alanını hayvan başına -10 o C, -15 o C ve 20 o C dış sıcaklık değerleri için sırasıyla 16,8 cm 2, 12,9 cm 2 ve 10,9 cm 2 olarak vermişlerdir. Geçiş mevsimlerinde ise ağıllarda bir koyun için gerekli baca alanına 4 m lik, etkili baca yüksekliğinde 90,2 cm 2 olarak önermişlerdir. Maton ve ark. (1985) ise, havalandırma bacası kesit alanının en az 0,25 m² ve en fazla 1,00 m² olmasını, her 100 m² taban alanı için 0,50-1,00 m² lik bacanın hesaplanmasını, etkili baca yüksekliğinin 4 m den büyük olmaması gerektiğini önermektedir. Elde edilen sonuçlara göre havalandırma bacasına sahip ağılların tamamı, önerilen değerlerden düşük olduğundan uygun değildir. Ağıllarda baca etkili yüksekliği ve havalandırma bacalarının mahyadan olan yüksekliği de Ekmekyapar (1981; 1993) ve Maton ve ark. (1985) tarafından önerilen değerlere uygun değildir. Ağıllardaki havalandırma bacası toplam kesit alanları olması gereken değerlerlerle karşılaştırıldığında, genellikle yetersiz büyüklükte olduğu görülmektedir. Mevcut durumda ağıllarda yeterli havalandırma olanağının bulunmadığı söylenebilir. Ağılların bir kısmında pencerelerin bulunmaması, pencereli ağılların çoğunda hayvanların soğuktan zarar göreceği endişesiyle pencerelerin kapatılması sonucu oluşan havalandırma yetersizliği nedeniyle nem yoğunlaşması görülmüştür. Ağıllarda hava giriş açıklıklarının bulunmaması veya yetersiz olması, hava çıkış açıklıklarının kapatılması, havalandırmanın kapı ve pencerelerden doğal yollarla yapılması, çatı eğiminin doğal havalandırma için yetersizliği, etkili baca yüksekliklerinin önerilen değerlerin altında olması ve havalandırma bacalarının mahyadan olan yüksekliklerinin uygun olmaması, etkili havalandırmanın yapılmamasına neden olmaktadır. Bu nedenle ağıllarda koku, yüksek bağıl nem ve sıcaklıklar ortaya çıkmakta, yapı elemanlarının sağlamlığının ve stabilitesinin bozulmasına neden olmaktadır. Metal yapı elemanlarında görülen paslanma ve ahşap malzemelerde çürümeler, yapı malzemelerinin dayanım süresi azalmaktadır. Bu ağıllarda uygun pencere alanı ve uygun kesit alanlarına sahip havalandırma bacaları açılarak düzenleme yapılması önerilir. Özellikle kışın havalandırmanın yapılabilmesi için hava giriş açıklıklarının bırakılması zorunludur. Ağıllarda uygun çevre koşullarının sağlanmasında, iklim durumuna bağlı olarak yapı elemanlarından kaybolan ısı miktarını azaltıcı önlemlerin yanında, yeterli havalandırma yapılması zorunludur. Havalandırma ile barınak içerisindeki sıcak ve kirli hava dışarı 31

37 atılmakta, hayvanların yaşam ve verimini sürdürebilmesi için gerekli oksijen sağlanmakta ve zararlı gazlar, istenmeyen kokular ve havada bulunan zararlılar uzaklaştırılabilmekte, nem düzeyi ayarlanabilmektedir (Arıcı ve ark., 2001). Ağıllarda doğal havalandırma sistemi düzgün ve yeterli havalandırmayı sağlayacak şekilde planlanmalıdır. Doğal havalandırma sisteminin uygun şekilde planlanması, temiz hava girişini sağlayan hava giriş açıklıkları ile ağıl içerisinde kullanılmış havanın dışarıya atılmasını sağlayan hava çıkış açıklıklarının iyi şekilde planlanması ile olasıdır (Yağanoğlu, 1981; Noton, 1982; Öztürk, 1992). Ağıllarda genellikle doğal havalandırma sistemi kullanılmaktadır. Olgun ve Güler (1988), doğal havalandırma sisteminin unsuru olan hava giriş açıklıklarını sürekli veya ayarlanabilir açıklıklar şeklinde tanımlamakta, ayarlanabilir açıklıkların pencereler, saçak çıkıntılarındaki açıklılar ve duvarlarda bırakılan özel hava giriş açıklıkları şeklinde olabileceğini, sürekli açıklıkların ise barınağın bir cephesinin açık olması veya saçaklardaki sürekli açıklıklar şeklinde yapılabileceğini belirtmektedirler. Hava çıkış açıklıkları ise barınak çatısına çeşitli tiplerde yerleştirilmiş açıklıklar şeklinde olabilir. Küçük kapasiteli barınaklarda kalkan duvarlara yerleştirilmiş açıklıklar, genelde soğuk barınak sisteminde kullanılan mahyaya bırakılmış açıklıklar ve çatıdan havanın dışarı atılmasını sağlayan üzerinde delikler bulunan örtü malzemesi şeklinde olabilir (Sönmez ve Olgun, 1986). Ağıl içi hava akım hızları 0,10-0,44 arasında ortalama 0,24 m/s olarak saptanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre ağıllarda hava akım hızlarının hayvan sağlık ve verimi yönünden zararlı düzeyde olmadığı söylenebilir. Nitekim uygun sıcaklık koşullarında hava akım hızını Ekmekyapar (1993) 0,12-0,5 m/s olarak bildirmektedir. Zararlı Gazlar İncelenen ağıllarda yapılan ölçümlerden elde edilen sonuçlara göre, hidrojensülfür ve amonyak gazlarının konsantrasyonları sırasıyla 3-9 ppm ve 3-22 ppm arasında bulunmuş olup, ağıllarda genellikle hayvan sağlığını ve verimini olumsuz yönde etkileyecek düzeydedir. Nitekim Okuroğlu (1987), ağıllarda amonyak gazının 20 ppm in üzerine çıkmaması gerektiğini belirtmektedir. İzin verilen maksimum hidrojensülfür konsantrasyonu ise 10 ppm olarak önerilmektedir (Karaman, 1996). 32

38 Zararlı gazların ve tozun üretimi üzerine, sıcaklık ve bağıl nemin büyük etkisi bulunmaktadır. Ağıl içinde sıcaklık ve bağıl nemin hayvanlar için uygun sınırlar içerisinde bulunması durumunda, pek çok gazın ve tozun üretimi azalacak ve kontrol altına alınabilecektir. Ağıllarda biriken gübre, toz ve özellikle amonyak ve metan gibi gazların ana kaynağını oluşturmaktadır. Ağıl içinde bu maddelerin miktarlarının artmasını önlemek amacıyla hayvan dışkıları sık sık temizlenerek dışarıda uygun yerlerde depolanmalı ve ağıl tabanında yığılmalarına izin verilmemelidir. Aydınlatma Ağıllarda doğal aydınlatmadan günün her saatinde yararlanılamayacağından, doğal ve yapay aydınlatma birlikte ele alınmalıdır. Bu nedenle ağıllarda doğal ve yapay aydınlatmanın yeterliliğini belirlemek amacıyla gerekli pencere alanı ve yapay aydınlatma olanakları incelenmiştir. İncelenen ağıllarda hayvan sağlığı ve çalışanlar için önemli çevre koşulu etmeni olan aydınlatma önemli bir sorundur. Araştırma yöresindeki ağılların bir kısmında, pencere açıklıkları toplam alanının ağıl içi sıcaklığını yüksek tutmak amacıyla çok küçük olması ve sayılarının çok az olması nedeniyle doğal aydınlatma yetersizdir. Ağılların çoğunda pencereler sonradan kapatılmış veya küçültülmüştür. Aydınlatmanın zayıf olduğu ağıllarda yemleme ve temizlik gibi ağıl içi işleri zorlaşmakta ve ağıla giriş çıkışlar sırasında kaza olasılığı artmakta, hayvanlar doğal ışıktan yararlanamamaktadır. Ağılların çoğunluğunda temizliğe gereken önemin verilmemesi sonucu pencere camlarının kirliliği ve tozlu olması, güneş ışığından yeterince yararlanılmasını engellemektedir. Pencere cam yüzeylerinin kirli oluşu aydınlatma oranını azaltacağından, pencere yüzeylerinin sık sık temizlenmesi önerilir. Yapılan çalışmalarda işletme sahiplerinin aydınlatmaya yeteri kadar önem vermediği, aydınlatma gereksinimini yalnızca ağıl içi işlerin yürütülmesi için düşündükleri gözlenmiştir. Ağılların doğal olarak aydınlatılmasına ve havalandırılmasına hizmet eden pencereler, havalandırma ve aydınlatma için zorunludur. Aydınlatma ağıllarda sağlık koşullarının sağlanmasında önemli olduğundan, yöredeki ağıların planlanmasında yeterli aydınlatmanın sağlanmasına çalışılmalıdır. 33

39 İncelenen ağıllarda yapılan ölçümler sonucu ışık şiddeti ortalaması 8-25 lüks arasında ölçülmüş olup ortalama 17 lüks tür. Ölçülen bu değerler ağılların büyük bir kısmında önerilen değerlerin altındadır. Nitekim, Demir (1992) doğal aydınlatmanın yetersiz olduğu ağıllarda 30 lüks yapay aydınlatma yapılmasını önermekte, Yavuzcan (1994) ise ışık şiddetini yemlik yolunda 30 lüks, servis yolunda 60 lüks olarak bildirmektedir. Yapay aydınlatmada elektrik enerjisinden yararlanılmaktadır. Yapay aydınlatma yapan ağılların çoğunda W lık normal ampuller kullanılmış olup 2,5 m aralıklarla, ağıl uzunluğuna bağlı olarak 3-4 adet olacak şekilde yerleştirilmiştir. Yapay aydınlatma gücü ağılların % 45 inde yeterli, diğerlerinde yetersizdir. Ağılların % 15 inde elektrik tesisatı kurulu olmasına karşın, ampul olmaması nedeniyle yapay aydınlatmadan yararlanılamamaktadır. Bu durum özellikle akşam saatleri ve gece boyunca temizlik ve yemleme gibi ağıl içi işlerini güçleştirmektedir Koyun YetiĢtiriciliğine ĠliĢkin Sorunlar ve ĠyileĢtirme Olanakları Araştırma yöresinde koyun yetiştiriciliğinde önemli sorunlarla karşılaşıldığı, bu sorunlar nedeniyle işletmelerin koyun sayılarını düşürdükleri belirlenmiştir. Ağılların çoğunun doluluk oranının kapasitenin altında olduğu belirlenmiştir. Modern teknikler kullanılarak yapılan ağıl sayısı yetersiz olup, havalandırma, ısıtma ve aydınlatma sorunlarının yanı sıra yeterli hijyenik koşullar bulunmamaktadır. İşletmelerde koyunlar maliyetleri yüksek ve mekanizasyondan yararlanma olanaklarının sınırlı olan ağıllarda barındırılmaktadır. Yörede barınak koşullarının yetersiz olması yanı sıra kalitesiz kaba yem kaynağı olan saman kullanılması, kuzu ölüm oranlarının yüksekliği, pazarlamadaki güçlükler, damızlık olarak kullanılacak iyi kalitede ve yüksek verimli hayvanların olmaması, kayıtların düzenli tutulmaması, yem ham maddesi üretimi yapılan tarım arazilerinin yetersizliği yanında üretimin yetersiz olması gibi sorunlar bulunmaktadır. İşletmelerin çoğu kendilerinden sonra bu işi yapacak kişinin olmaması, yem ve ilaç fiyatlarındaki artış, devletin hayvancılık politikasının olmaması, mera alanlarının giderek azalması gibi nedenlerle koyunculuğu bırakma eğilimindedir. 34

40 Bakım, besleme ve barındırma ile alt yapı, çevre koşullarının kontrolü ve ıslah çalışmalarının yetersiz olması, hayvan varlığı içerisinde düşük verimli ırkların sayılarının fazlalığı, hayvanların sağlık kontrolü ile hastalıklarla mücadeledeki yetersizlikler, işletmelerin küçük ve dağınık olması, yetiştiricilerin teknik bilgi eksikliği, kesif yem yetersizliği, karma yemlerin kalitesizliği, yem bitkisi ekiliş alanının azlığı ve kaba yemde dışarıya bağlı kalmak gibi etmenler hayvancılığın gelişmemesi ve verim düşüklüğünün nedenleri arasındadır. İşletmelerin çoğunun geleneklere bağlı oluşu, yeni teknikleri benimsemelerini engellemektedir. Yörede işletme sahiplerinin işletme yönetimi konusunda yetersiz olduğu, aileden gelme deneyimlerin koyun yetiştiriciliğinde etkili olduğu belirlenmiştir. İşletmeciler bilgilerini atalarından ve ebeveynlerinden aldıklarından yeterli faaliyette bulunamamaktadır. İşletme sahiplerinin bilgi düzeyini yükseltmek amacıyla, uzun dönemli planlar yapılmalı, teknik danışmanlık hizmetleri yaygınlaştırılmalıdır. İşletmecilikle ilgili olarak yetiştiricilik, sağlık, besleme gibi konularda eğitim, seminer ve kurs verilmesi, eğitimin yaygınlaştırılması ve geleneksel yöntemlerin bırakılması gerekmektedir. İlgili kuruluşlarca koyunlardan elde edilen ürünleri tüketici yayımcılık faaliyetleri artırılmalıdır. Havalandırma, hayvan sağlığı ve ağılların iyileştirilmesi konularında yetiştiricilerin eğitilmeleri gerekmektedir. İzlenecek fiyat politikalarıyla çiftçilerin ekonomik yönden güçlendirilmesi zorunludur. Uygulanan koyunculuk ile ilgili fiyat, kredi ve devlet desteği politikaları çiftçi koşullarına uygun şekilde düzenlenmelidir. Küçükbaş hayvancılık için yeterli mera alanlarının ayrılması, uzun vadeli ve düşük faizli kredi olanaklarının sağlanması, yörede faaliyet gösteren yetiştirici birliğinin etkin ve işlevsel hale getirilmesi gereklidir. Projelerin uygulanması ve üretimde devamlılık sağlanması için devlet desteğinin eksiksiz olarak işletilmesi, konuyla ilgili kuruluşların çiftçi ile bilimsel gelişmeler arasındaki köprü görevini çok iyi şekilde yapması gerekmektedir. Araştırma yöresinde yoğun olarak yetiştirilen Karayaka ırkının verimlerinin iyileştirilmesi yönünde uygulamalara destek sağlanmalı, yapısal planlama yanında koyunculuğu ekonomik hale getirecek önlemler alınmalı, koyunculuk işletmeleri için pazar araştırması yapılmalı, sorunlar ayrıntılı olarak incelenmelidir. Yörede düşük verimli hayvanların bulunması işletmelerin karlılığını azalttığından melezleme yoluyla 35

41 üretilen yüksek verimli hayvanların işletmelere dağıtılması küçükbaş hayvancılığın uluslar arası rekabet gücünü ve pazar payını artırma yönünden gereklidir. Yörede koyunculuk küçük aile işletmeleri içerisinde yapılmakta olup hayvanların verimleri düşüktür. Küçük işletmelerin birleşerek kooperatifleşme yoluna gitmeleri ve küçük işletmeler yerine daha büyük işletmelerin özendirilmesi ile koyun yetiştiriciliği ilgili bilgi düzeyi artırılarak tarımsal yeniliklere uygun ortam hazırlanması, üretimin artarak gelir düzeyinin yükseltilmesi, koyunlardan elde edilen ürünlerin pazarlama hacminin büyütülmesi olasıdır. İşletmelerde koyun sayısının artırılması için önlemler alınmalı ve hayvancılıkta sigorta sisteminin kurulması ve işbirliği sağlanmalıdır. 4. SONUÇ Tokat yöresindeki ağılların yapısal ve çevre koşulları yönünden durumlarının belirlenmesi, geliştirme olanaklarının incelenmesi, sorunların saptanarak gerekli önerilerde bulunulması ve yöre iklim koşullarına uygun farklı kapasite ve tiplerde ağıl planlarının geliştirilmesi amacıyla yapılan bu araştırmada, belirlenen aksaklıklar işletme sahiplerine bildirilerek, mevcut durumun iyileştirilmesi yönünde önerilerde bulunulmuştur. Elde edilen sonuçlara göre ağılların çoğunda koyunların gereksinim duyduğu çevre koşullarının sağlanamadığı ve ağıl planlamasında gerekli ilkelerin göz önüne alınamadığı belirlenmiştir. Yöredeki ağılların uygun olmayışı koyun yetiştiriciliğinin önemli sorunlarından birisi olup, modern teknikler kullanılarak yapılan ağıl sayısı yetersizdir. Ağıllar havalandırma, ısıtma ve aydınlatma sorunları yanında yeterli hijyenik koşullara sahip değillerdir. Tokat yöresindeki koyunculuk işletmelerinden elde edilen veriler, incelenen ağılların büyük çoğunluğunda yöre iklim koşullarına ve planlama kriterlerine uyulmaması nedeniyle istenilen hedeflere ulaşılamadığını göstermektedir. Yöredeki koyunculuk işletmelerinde ağılların planlama ve projeleme aşamalarında ilgili kamu kuruluşlarından teknik bilgi ve danışmanlık konusunda destek alınmadığı, yöre koşullarına uygun ağıllar yerine kendi isteklerine göre projeleme yapıldığı belirlenmiştir. Bu nedenle yöredeki ağıllarda planlama hatalarına bağlı yetersizlikler ortaya çıkmıştır. Bu konudaki 36

42 yetersizlikleri gidermek için ilgili kamu kuruluşlarının tarımsal yapılar konusunda yeterli destek vermeleri ve işletme sahiplerinin proje aşamasında uzmanlardan onay almalarının sağlanması yararlı olabilecektir. Araştırma yöresindeki ağılların tamamı ileriki yıllarda olabilecek gelişmeler düşünülmeden ve yöre iklim koşulları göz önüne alınmadan planlandığından, en uygun iklimsel çevre koşullarının oluşturulmasını güçleştirmekte ve verimin düşük olmasına neden olmaktadır. Koyun yetiştiriciliğinin başarısında önemli yer tutan çevre koşullarının iyileştirilerek uygun barınma ortamlarının sağlanması gerekmektedir. Bu nedenle araştırma yöresinde orta ölçekli işletmelerin kullanılabilecekleri hayvan davranışlarına uygun, koyunlar için daha az stresli çevre koşulları sağlayan açık barınak projeleri önerilmiştir. Ancak özelikle dağ köylerinde kış aylarında kuzuların, hasta ve gebe hayvanların korunması için önlemler alınmalıdır. Araştırma yöresi hakkındaki genel bilgiler ve araştırmadan elde edilen verilerin ışığı altında Tokat yöresindeki koyunculuk işletmelerinin mevcut koşullarıyla literatürlerde verilen ilkeler göz önünde tutularak farklı tip ve büyüklükte tasarlanan ağıl planları hazırlanmıştır (Ek 1., 2., 3., 4., 5., 6, 7., 8.). 37

43 KAYNAKLAR Alkan, Z., Ağılların Planlanması, A.Ü.,Yayın No:245. Ankara Basım ve Ciltevi, Ankara. Alkan, Z.,1975. Ağıl planlama tekniği üzerinde bir araştırma. Hayvancılık Çayır Mera ve Yem Bitkileri Teknik Kongresi, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, No:54, , Erzurum. Anonim, Hayvan Barınakları, Isı Tecridi ve Isıtma Kuralları. TSE 5087, Türk standartları Enstitüsü, Necatibey Cad. 112, Bakanlıklar, Ankara, 2-9. Anonim, Koyun Ağılları İnşa Kuralları. TS-7775, Türk Standartları Enstitüsü, Ankara. Anonim, Tarımsal Yapı. T.C. Başkanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara. Anonim, Hayvansal Üretim İstatistikleri. Türkiye İstatistik Kurumu. Anonim, Tokat İl Özel İdaresi Stratejik Planı ( ), 110 s. Tokat. Anonim, Yılı Tokat İl Çevre Durum Raporu. Tokat Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 380s, Tokat. Anonymous, Sheep Handbook Housing and Equipment. Midwest Plan Service, Iowa State University, Ames. Iowa. 80. Anonymous, Agricultural Engineers Yearbook. American Society of Agricultural Engineers, St. Joseph, Michigan. Anonymous, Design of Buildings Structures for Agriculture (Livestock Buildings). British Standard Institution, BS 5502, Section 2.22, London. Anonymous, Structures and Environment Handbook. Midwest Plan Service, Iowa State Universty, Ames Iowa, MWPS-1, p Arıcı, İ., Şimşek, E. ve Yaslıoğlu, E., Süt Sığırı Ahırlarının Planlanması. Süt Hayvancılığı Eğitim Merkezi Yayınları, Hayvancılık Serisi: 4, Yetiştirici Broşürü, Uludağ Üniv. Ziraat Fak., Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü. Bursa. Arıtürk, E., Genel Zootekni II. Hayvan Barınakları. Ankara Üniv. Veteriner Fak. Yayınları, Ankara, 410. Balaban, A. ve Şen, E., Tarımsal Yapılar. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yayınları, 845, Ankara, Çiftçi, N., Uğurlu, N. ve Topak R., Konya bölgesi kapalı tip koyun ağıllarında fiziksel yapı ve sorunlarının belirlenmesi. 6. Ulusal Kültürteknik Kongresi, Kültürteknik Derneği yayınları, , Bursa. Demir, Y., Orta Karadeniz Bölgesi Besi Sığırcılığı İşletmelerinin Yapısal Durumu, Özellikleri ve Bölge İklim Koşullarına Uygun Barınak Planlarının Geliştirilmesi Üzerine Bir Araştırma (Doktora Tezi). Ç.Ü. Fen Bilimleri Enst., Kültürteknik ABD., Adana, Demir, Y., Koyun ağıllarının planlama kriterleri. TİGEM dergisi, Yıl 7, Sayı 40, Temmuz Ağustos, 8-12, Ankara. Ekmekyapar, T., Tarımsal İnşaat Ders Notları. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Ders Notları, Erzurum. Ekmekyapar, T., Hayvan Barınaklarında Çevre Koşullarının Düzenlenmesi. Atatürk Üniv., Ziraat Fak., Yay., No: 306, Erzurum. Ekmekyapar, T., Tarımsal İnşaat. Atatürk Üniv. Ziraat Fak.. Erzurum, 151, s Ekmekyapar, T., Tarımsal Yapılar. Atatürk Üniv., Ziraat Fak., 204, Erzurum, 206s. 38

44 Ekmekyapar, T. ve Örüng, İ., İnşaat Malzeme Bilgisi. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Yayınları, Erzurum, 145, s Ensminger, M. E., The Stockman s Handbook. The Interstate Printers and Publishers Inc., p 550. Esmay, M. L., Principles of Animal Environment. The Avi Publishing Company Inc., Westport, Connecticut: , USA. Esmay, M. L. and Dixon, J. E., Environmental Control for Agricultural Buildings. The Avi Publishing Company Inc., Westport, Connecticut. Günal, R., Tekirdağ İli Merkez İlçeye Bağlı Köylerde Bulunan Koyun Ağıllarının Yapısal Özelliklerinin Belirlenmesi ve Geliştirilebilme Olanaklarının Araştırılması (Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniv. FBE, Tarımsal Yapılar ve Sulama ABD, Tekirdağ, 71 s. Hahn, L. R., Discussion of environmental effect on ruminant production rational decisions based on current knowledge. In ASAE (ed) Livestock Environment, s St. Joseph Michigan. Karaman, S., Tokat ilinde Kamu Kuruluşları desteğiyle yapılan Besi Sığırı Ahırlarının Yapısal ve Çevre Koşulları Yönünden Durumu ve Geliştirme olanakları Üzerine bir Araştırma. Atatürk Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarımsal Yapılar ve Sulama ABD, Doktora Tezi, Erzurum, 211s. Kaymakcı, M. ve Sönmez R., İleri Koyun Yetistiriciligi. E.Ü. Basımevi, İzmir. Kaymakçı, M., Eliçin E., Işın, F., Taşkın, T., Karaca, O., Tuncel, E., Ertuğrul, M., Özder, M., Güney, O., Gürsoy, O., Torun, O., Altın, T., Emsen, H., Seymen, S., Geren, H., Odabaşı, A., Sönmez, R., Türkiye Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliği Üzerine Teknik ve Ekonomik Yaklaşımlar. Türkiye Ziraat Mühendisliği VI. Teknik Kongresi, Ocak 2005 Ankara. Maton, G., Daelemans, J., Lambrect, D., Housing of Animals. Construction and Equipment Animal Houses. Elsevier Publ., Amsterdam. Mutaf, S., 1975, Koyunculukta barındırma ve çevre sorunları. Batı Anadolu I. Koyunculuk Semineri, Tapgem Yay., 203(105), İzmir. Mutaf, S. ve Sönmez, R., Hayvan Barınaklarında İklimsel Çevre ve Denetimi. Ege Üniv., Ziraat Fak., Yay., 438 s , İzmir, Noton, H. N., Farm Building. The Collage of Estate Management, Publ. London. Okuroğlu, M., 1981, Doğu Anadolu Bölgesi Ticari Tavukçuluk İşletmelerinde Kümeslerin Durumu, Özellikleri ve Geliştirme Olanakları Üzerine Bir Araştırma (Doktora tezi). Atatürk Üniv. FBE Kültürteknik ABD, Erzurum. Okuroğlu, M., Doğu Anadolu Bölgesi Ticari Koyunculuk İşletmelerinde Ağılların Durumu, Özellikleri ve Geliştirme Olanakları Üzerine Bir Araştırma. Atatürk Üniv. Zir. Fak. Derg., 13 (1-2), 11-29, Erzurum. Okuroğlu, M. ve Delibaş, L., Hayvan Barınaklarında Uygun Çevre Koşulları. Hayvancılık Sempozyumu, 5-8 Mayıs, Tokat, Okuroğlu, M. ve Yağanoğlu, A. V., Kültürteknik. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Ders Yayınları, Erzurum, 157, s Olgun, M., Ülkemizde Hayvan Barınakları İçin İklimsel Tasarım Değerlerinin Belirlenmesi. A.Ü. Ziraat Fakültesi, Yayın No: Olgun, M. ve Öneş, A., Tokat yöresinde kurulacak hayvan barınaklarında uygun çevre koşullarının hazırlanmasına ilişkin planlama kriterlerinin saptanması, hayvancılık sempozyumu, 5-8 Mayıs, Tokat. 39

45 Olgun, M. ve Güler, F., Hayvan barınaklarında doğal havalandırma. TİGEM Yayınları Sayı 15, Ankara. Olgun, M., 2009, Tarımsal Yapılar. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No:1577, Ders Kitabı:529, 445 s., Ankara. Öneş, A. ve Olgun, M., 1986, Tokat yöresinde kurulacak hayvan barınaklarında uygun çevre koşullarının sağlanmasına ilişkin planlama kriterlerinin saptanması. Hayvancılık Semp., 5-8 Mayıs, Cumhuriyet Üniv. Tokat Ziraat Fak. Tokat. Öneş, A., Mutaf, S., Olgun, M. ve Çilingir, İ., Ülkemizde hayvan barınaklarının durumu ve geliştirme olanakları. II. Hayvancılık Kongresi, Haziran, TMMOB Ziraat Müh.Odası, Ankara. Özcan, L., Koyunculuk. T.C. Tarım ve Köyisleri Bakanlığı, No: 343, Ankara. Özdemir, N., Türkiye de hayvancılığın bugünkü durumu, gelişmesi için önerilen acil tedbirler. Tigem Derg., (35). Özen, A., Hayvan dostu ürün (HDÜ). Veteriner Hekimler Derneği Dergisi, 78 (3): 20-21, Öztürk, T., Samsun ilindeki yumurta tavuğu kümeslerinin yapısal ve fonksiyonel özellikleri (Doktora tezi). Ankara Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarımsal Yapılar ve Sulama Anabilim Dalı, Ankara. Öztürk, T., Tarımsal Yapılar. OMU, Ziraat Fak.Ders Kitabı No: 49, Samsun Öztürk,T., Tarımsal İnşaat (2.Baskı). OMÜ, Ziraat Fakültesi Ders Kitabı Yayın No: 56, Samsun. Sainsbury, D., Sainsbury, P., Livestock Health and Housing. Printed in Greot Britain at the Alden Pres, Oxford. Sönmez, N. ve Olgun, M., Ahırlarda havalandırma sistemlerinin planlanması. Tarım Orman ve Köy İşleri Bakanlığı, Hayvancılık genel Müdürlüğü Yayınları. Stefanikova, Z., Sevcikova. L., Jurkovicova. J., Sobotova. L., Aghova. L., Positive and negative trends in university students food intake. Bratisl Lek Listy, 107, Şen, E., Ankara ili Sığır Besisi İşletmelerinde Ahır Çevre Koşulları Üzerinde Bir Araştırma (Doçentik tezi). Ankara Üniv. Ziraat Fak. Kültürteknik Bölümü, Ankara, 79 s. Tekin, M. E., Türk Merinosu ve Lincoln x Türk Merinosu (F1)Melezi Kuzuların Büyüme, Besi ve Karkas Özelliklerinin Karşılaştırılması (Doktora Tezi). A.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Zootekni ABD, Ankara, 97s. Uzunöz, M. ve Gülşen M., Üniversite Öğrencilerinin Süt ve Süt Ürünleri Tüketim Alışkanlıklarının Belirlenmesi, Gıda Teknolojileri Elektronik Dergisi (3) 15-21, Ünal, Ç., Tokat ın İklim Özellikleri, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. 2, Webster, A. J. F., Comfort and Injury. In: Wathes, C.M., Charles, D.R. (eds) Livestock Housing. Wallingford, CAB International, p Yağanoğlu, A.V., Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi işletmesindeki süt sığırı ahırının sorunları ve çözüm olanakları üzerine bir araştırma. (Doktora tezi), Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Kültürteknik Bölümü, Erzurum. Yavuzcan, G., Tarımsal Elektrifikasyon. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay., Ankara, Yüksel, A. N. ve Şişman C. B., Tarımsal İnşaat, T.Ü. Tekirdağ Ziraat Fakültesi, Yayın No: 36 40

46 EKLER Ek 1a. 200 baş kapalı ağılı taban planı Ek 1b. 200 baş kapalı ağıl kesit ve dış görünüşleri Ek 2a. 250 baş kapalı ağıl taban planı Ek 2b. 250 baş kapalı ağıl kesit ve dış görünüşleri Ek 3a. 250 baş açık ağıl taban planı Ek 3b. 250 baş açık ağıl kesit ve dış görünüşleri Ek 4a. 300 baş kapalı ağıl taban planı Ek 4b. 300 baş kapalı kesit ve dış görünüşleri Ek 5a. 350 baş kapalı ağıl taban planı Ek 5b. 350 baş kapalı ağıl kesit ve dış görünüşü Ek 5c. 350 baş kapalı ağıl kesit ve dış görünüşü Ek 6a. 500 baş kapalı ağıl taban planı Ek 6b. 500 baş kapalı ağıl kesit ve dış görünüşü Ek 6c. 500 baş kapalı dış görünüşü Ek 7a. Personel evi taban planı Ek 7b. Personel evi kesit görünüş Ek 7c. Personel evi dış görünüşleri Ek 8a. Yem deposu taban planı Ek 8b. Yem deposu kesit ve dış görünüşleri 41

47 Ek 1a. 200 baş kapalı ağılı taban planı 42

48 Ek 1b. 200 baş kapalı ağıl kesit ve dış görünüşleri 43

49 Ek 2a. 250 baş kapalı ağıl taban planı 44

50 Ek 2b. 250 baş kapalı ağıl kesit ve dış görünüşleri 45

51 Ek 3a. 250 baş açık ağıl taban planı 46

52 Ek 3b. 250 baş açık ağıl kesit ve dış görünüşleri 47

53 Ek 3b. 250 baş açık ağıl kesit ve dış görünüşleri 48

54 Ek 4a. 300 baş kapalı ağıl taban planı 49

55 Ek 4b. 300 baş kapalı kesit ve dış görünüşleri 50

56 Ek 5a. 350 baş kapalı ağıl taban planı 51

57 Ek 5b. 350 baş kapalı ağıl kesit ve dış görünüşü 52

58 Ek 5c. 350 baş kapalı ağıl kesit ve dış görünüşü 53

59 Ek 6a. 500 baş kapalı ağıl taban planı 54