Hayvan barınaklarında iklimsel çevre koşulları sıcaklık, bağıl nem, havalandırma ve aydınlatma unsurlarından oluşmaktadır (Mutaf ve Sönmez, 1984).

Transkript

1 1 1. GİRİŞ İnsanların sağlıklı yaşam, zihinsel gelişim, büyüme, çoğalma ve beyinsel fonksiyonlarının devamlılığı yeterli ve dengeli beslenme ile sağlanabilir. Yeterli ve dengeli beslenme için gereksinim duyulan enerjinin vitamin, mineral ve proteinlerden karşılanmasında hayvansal ürünler ilk sırayı almaktadır. Bu sebeple hayvansal ürünlerin üretim ve tüketim miktarları günümüzde gelişmişliğin bir göstergesi olarak kullanılmaktadır (Olgun, 1997). Dünyadaki ileri ülkeler kırmızı et, beyaz et, süt ve yumurta üretimi ve tüketiminde büyük ilerlemeler kaydetmekteyken, ülkemizde sürekli bir geri gidiş söz konusudur. Avrupa Birliği Ülkelerinde kişi başına düşen yıllık et tüketimi 87 kg, süt tüketimi 350 kg iken, Türkiye de kişi başına düşen et tüketimi yıllık 27 kg, süt tüketimi de 160 kg civarındadır ( 2004). Ekonomiye kazandırılması gereken ve hayvansal protein açığını kapatacak tarımdaki potansiyel üretim kaynaklarından birisi de koyunculuktur. Koyunculuk halkımızın en eski hayvansal üretim alanlarından biridir (Anonim, 2001). Dünyada 2001 verilerine göre yaklaşık 1.1 milyar baş koyun varlığı bulunmaktadır. Türkiye de ise 2001 yılı verilerine göre yaklaşık 27 milyon baş koyun mevcuttur. Dünya koyun varlığı içinde Türkiye nin payı 2001 verilerine göre % 2.6 dır (Özçörekçi ve Öngüt, 2005). Ülkemizdeki yıllık toplam et üretiminin % 32 si ve toplam süt üretiminin % 22 si koyunlardan elde edilmektedir ( 2006). Tekirdağ ilinde tarımsal gayri safi üretim değerinin % 25 i hayvancılıktan karşılanmaktadır. Tekirdağ ilinde 2000 yılı verilerine göre toplam koyun sayısı yaklaşık baştır. Bu rakam Türkiye deki koyun varlığının % 0.5 ine tekabül etmektedir. Yine 2000 yılı verilerine göre Türkiye deki kırmızı et üretiminin % 1.7 si ve koyundan elde edilen süt miktarının % 0.42 si Tekirdağ ilinden karşılanmaktadır ( 2006).

2 2 Ülkemizde hayvan barınakları planlanırken çevre koşulları yeterince göz önüne alınmamaktadır. Bunun yerine yapı maliyetinin düşük olmasına öncelik verilmiş, farklı iklim özelliğine sahip bölgelerde bile aynı tip barınaklar yapılmıştır. Yeterince özenli planlama yapılmaması, hayvanların çevresel isteklerinin karşılanamaması, iş gücünün azaltılamaması hayvansal üretimde artış sağlanamamasına neden olmaktadır (Setbir, 1996). Ekonomik ve yüksek verimli hayvan ırkları elde etmek için genetik ıslah çalışmaları yapılmaktadır. Ancak tek başına ıslah çalışmaları verimi yükseltmek için yeterli değildir. Hayvan başına yeterli taban alanı ve havalandırması olmayan barınaklarda yetiştirilen hayvanlar ne kadar iyi ırktan olurlarsa olsunlar ve ne kadar iyi beslenirlerse beslensinler istenen verimi veremezler. Islah çalışmalarıyla birlikte hayvanların uygun çevre şartlarının sağlandığı barınaklarda yetiştirilmeleri verimi arttırmak için gereklidir. Hayvan barınakları hayvanlar için uygun çevre koşullarını ve iş gücünde ekonomiyi sağlayacak şekilde planlanmalıdır. Bu nedenle hayvan barınakları yağış, sıcaklık, bağıl nem, güneş, rüzgar gibi iklim koşullarına; böcekler, bakteriler, mantarlar, kemirgenler gibi canlılara; toz, duman, koku, ses, yangın vb. istenmeyen çevre elemanlarına karşı bir koruma sağlamalıdır. İşletme içinde işleri kolaylaştırmalı, kendinden beklenen fonksiyonları yerine getirebilecek şekilde ve ekonomik yapılmalıdır (Okuroğlu ve ark., 1994). Koyun yetiştiriciliği ülkemiz tarım işletmeleri içerisinde önemli bir yere sahiptir. Koyunların başlıca verimleri döl verimi, et verimi, süt verimi, yün verimi, deri verimi ve gübre verimi olarak sayılabilir (Öztürk, 2000). Bu ürünler değişik zamanlarda satılarak yetiştiriciye sürekli gelir sağlamaktadır. Koyun yetiştiriciliğinde yüksek maliyet gerektiren altyapı yatırımlarına ihtiyaç duyulmamaktadır. Bu yönüyle koyunculuk cazip olabilmektedir. Yapısal açıdan önemli olan olumsuz iklim şartlarından hayvanları koruyabilen, yeterli havalandırma olanağı sağlayan ve kuru zeminli bir barınağın sağlanabilmiş olmasıdır. Ancak bir bölgede

3 3 koyun barınağı inşa edileceği zaman genellikle yetiştiriciler belirlenen kriterlere uymak yerine çevrelerindeki diğer hayvan barınaklarını aynen taklit etmeye çalışmaktadırlar. Bu çalışmada, Tekirdağ ili merkez ilçeye bağlı köylerde bulunan koyunculuk işletmelerindeki ağılların mevcut durumları ve yapısal özellikleri saptanmıştır. Üç aşamada gerçekleştirilen çalışmanın ilk aşamasında Tekirdağ ili Merkez ilçede bulunan koyunculuk işletmeleri tesbit edilmiş, ikinci aşamada araştırma yapılacak ağıllar belirlenerek arazide konuyla ilgili ölçüm ve gözlemler yapılmıştır. Son aşamada ise elde edilen bulgular değerlendirilerek gerekli hesaplamalar yapılmıştır. Arazi çalışmalarından elde edilen veriler ve literatür bilgileri değerlendirilerek Tekirdağ ili iklim koşullarında uygulanabilecek 100 ve 250 başlık açık ve kapalı tip koyun ağılı planları hazırlanmıştır.

4 4 2. LİTERATÜR ÖZETİ 2.1. İklimsel Çevre Koşullarının Ağıl Planlaması Üzerine Etkisi Ağıl planlaması yapılacak bölgenin iklim özelliklerinin bilinmesi gerekir. Ağılın planlaması ve yapı tarzı bu şartlara uygun olmalıdır. Soğuk bölgelerde kışın çevrenin düşük sıcaklığından ve yağışlardan, sıcak bölgelerde ise yazın yüksek sıcaklığından korunmadıkça istenen verimler elde edilemez. Kritik mevsimlerde ağıl içerisindeki ısı ve nemin optimum değerler içinde dengelenmesi hususu önemli bir problemdir (Alkan, 1972). Hayvanların genetik yapısı hayvansal üretimi % 30 oranında etkilemekteyken, beslenme barınma ve çevre koşulları % 70 oranında etkilemektedir. Hayvanların sağlık durumları ve verimlerinin genellikle barınak içi çevre koşulları ile sıkı bir ilişkisi vardır. Bu nedenle hayvanların genetik verim yeteneklerinden yeterince yararlanabilmek için uygun çevre koşullarında yetiştirilmeleri gerekmektedir (Okuroğlu ve Yağanoğlu, 1993). Hayvan barınaklarında iklimsel çevre koşulları sıcaklık, bağıl nem, havalandırma ve aydınlatma unsurlarından oluşmaktadır (Mutaf ve Sönmez, 1984) Sıcaklık Sıcaklık, hayvanların fizyolojik faaliyetlerini etkileyen en önemli çevresel etmendir. Ayrıca sıcaklık, hayvanların rahatının sağlanıp sağlanmadığının bir ölçüsüdür ( Ekmekyapar, 1991). Sığır, koyun, keçi ve kümes hayvanları insanlar gibi değişmeyen vücut sıcaklığına sahiptir. Bu hayvanlar ter bezlerinin yeterli olmayışı nedeniyle genellikle terlemezler. Terlemeyen hayvanlar soğuk ortama, sıcak ortamdan daha kolay uyum sağlarlar. Bu nedenle hayvanlar soğuk havalarda fazla korunmasalar da verimlerinde önemli bir düşüş olmamaktadır ( Yüksel, 1993 ).

5 5 Hayvanın üretimsel işlevlerini en iyi yapabildiği ve en rahat edebileceği sıcaklık aralığı konfor bölgesi veya rahatlık bölgesi olarak tanımlanır ve dar bir sıcaklık aralığını kapsar. Konfor bölgesi sınırları içerisindeki sıcaklıklar hayvanlar için optimum sıcaklıklardır. Konfor bölgesinden daha geniş bir sıcaklık aralığını kapsayan bölge uygun sıcaklık bölgesi olarak tanımlanır. Hayvan uygun sıcaklık bölgesinde üretimsel işlevlerini konfor bölgesine yakın bir düzeyde gerçekleştirebilmektedir (Okuroğlu ve Yağanoğlu, 1993) Alkan (1972), koyunlar için en uygun sıcaklığı 14 ºC olarak vermiş, 22-25ºC nin üzerindeki sıcaklıklarda verimin düştüğünü belirtmiştir. Soğuk bölge ağıllarında sıcaklığın 0 ºC ye kadar düşmesine müsaade edilebileceğini ancak çalışanların rahatlığı için 5-8 ºC de olmasının daha iyi olacağını vurgulamıştır. Balaban ve Şen (1988), kapalı ağıllarda optimum sıcaklığı 6-14 ºC olarak verirken kuzular için ºC, kasaplık koyunlar içinse ºC arası sıcaklığın uygun olacağını belirtmişlerdir. Ayrıca normal şartlarda koyunların 10 ºC ye kadar olan soğuklardan etkilenmedikleri, ancak hassas dönem olan kuzulama mevsimi ve kırkım sonrası birkaç gün soğuktan korunmaları gerektiğini ifade etmişlerdir. Mutaf ve Sönmez (1984), koyunlar için alt ve üst kritik sıcaklıkları 5 ºC ve 20 ºC, kuzular için 8 ºC ve 28 ºC, kasaplık koyunlar için 10 ºC ve 28 ºC olarak önermektedirler. Optimum sıcaklık değerlerini ise koyunlar için 8-17 ºC, kuzular için ºC, kasaplık koyunlar içinde ºC vermektedirler. Anonim (1990) a göre ergin koyunlar için optimum sıcaklık 8-17 ºC, kuzular için ºC olmalıdır. Sıcaklık koyunlar için 5 ºC den az 25 ºC den fazla, kuzular için 8 ºC den az 17 ºC den fazla olmamalıdır. Okuroğlu ve Yağanoğlu (1993), koyun yetiştiriciliğinde optimum sıcaklık sınırlarını ºC olarak vermişler ancak alt sınırın 7 ºC olarak alınabileceğini belirtmişlerdir. Kuzular için verdikleri optimum sıcaklık değerleri ºC arasıdır.

6 6 Paksoy (1997) a göre koyunlar için uygun çevre sıcaklığı 4-27 ºC arasındadır. Optimum sıcaklık değerleri ise; koyunlar için ºC, kuzular için ºC arasındadır. Yüksel (1993) ise kapalı koyun ağıllarında optimum sıcaklığın 7-13 ºC arasında olmasının uygun olacağını bildirmektedir. Aytuğ (1996), kuzuların 1-2 haftada soğuğa alıştıklarını, koyunların doğum zamanlarının 3 ile 4 haftada sonuçlanacak şekilde planlanmasının uygun olacağını ve bu 5-6 haftalık dönemde kuzuların soğuktan iyi korunmaları gerektiğini belirtmiştir. Ekmekyapar (1991), koyunlar için uygun sıcaklık sınırlarını 4-24 ºC, optimum sıcaklık sınırlarını ºC olarak önermektedir. Optimum sıcaklığın alt sınırının 7 ºC olarak alınabileceğini ve kuzular için ºC arasındaki sıcaklıkların optimum sayılabileceğini belirtmiştir. Rüzgar ve yağıştan korunmak koşuluyla 20 ºC ye kadar düşen sıcaklıkların kırkılmış koyunlarda bile sorun yaratmayacağını, yeni doğan kuzuların ise 5 ºC ye kadar tolerans gösterebileceklerini belirtmektedir. Koyunlarda önemli ölçüde verim ve üretim kaybına yol açmayan yüksek sıcaklıklar, bağıl nemin % 50 nin altında olması koşuluyla 32 ºC olarak kabul edilebilir. Sıcaklığın 32 ºC nin üzerine çıkması durumunda koyunlarda embriyonik ölüm oranı artmakta, vücut ağırlık artışı azalmakta ve yapağının büyüme hızı yavaşlamaktadır. Süt verimi ise genellikle 24 ºC nin üzerindeki sıcaklıklarda düşmektedir. Aşırı düşük sıcaklıklar koyunlarda yem tüketiminin artmasına ve vücut ağırlık artışının azalmasına neden olur. Sıcaklığın 6 ºC ile 27 ºC arasında olduğu ortamlarda barındırılan koyunların 15 ºC de barındırılanlara oranla daha fazla yem tüketmelerine karşın daha az vücut ağırlığı kazandıkları araştırmalarla saptanmıştır. Aşırı soğuklar yapağının büyüme hızını da yavaşlatır (Ekmekyapar, 1991).

7 Bağıl Nem Hayvan barınaklarında uygun çevre koşullarının bir göstergesi olarak sadece sıcaklığın alınması yeterli değildir. Hayvan sağlığı yönünden hayvanların bulunduğu ortamın bağıl neminin de dikkate alınması gerekir. Özellikle çevre sıcaklığının hayvanın vücut yüzeyi sıcaklığına ulaştığı durumlarda, ortam havasının neminin yüksek olması, solunum ve deriden su buharı şeklinde hayvanın vücut sıcaklığının düşürülememesine yol açmaktadır. Ayrıca yüksek nem yapı elemanlarına da zarar vermekte, ahşap yapı elemanlarının çürümesine, metal yapı elemanlarının da paslanmasına neden olmaktadır. Bunun yanında hayvan barınaklarında barınak içi havasının sürekli düşük nemda olması da istenen bir durum değildir. Bağıl nemin sürekli % 40 ın altında olması, barınak havasının fazla tozlanmasına ve koyunlarda solunum yolu enfeksiyonlarına neden olabilmektedir (Ekmekyapar, 1991). Koyunlar için optimum bağıl nem değerlerini Alkan (1972), diğer hayvanlarda olduğu gibi % olarak vermiş, sıcaklık yüksek olmadıkça % e yükselmesinin normal karşılanabileceğini ancak % 70 in altında olmasının tavsiye edildiğini ifade etmiştir. Yüksek kalitede yapağı elde etmek için yetiştirilen koyunların barındırıldıkları ağıllarda nemin % e kadar düşürülmesinin yaralı olacağını belirtmiştir. Okuroğlu ve Yağanoğlu (1993), optimum sıcaklıklarda koyunlar için uygun bağıl nem değerini % arasında vermişler, % 75 e kadar çıkartılmasında bir sakınca olmayacağını, çok soğuk bölgelerde ağıl içi bağıl neminin % 80 i aşmaması gerektiğini belirtmişlerdir. Balaban ve Şen (1988) e göre ağıl içi bağıl nem hiçbir zaman % 50 nin üzerinde olmamalıdır. Anonim (1990) a göre koyun ağıllarında bağıl nem % 80 den fazla olmamalı, koyunlar için optimum sıcaklık değerlerinde bağıl nemin % arasında olması gerekmektedir. Gürel (1994), koyunlar için en uygun bağıl nem değerini % olarak vermektedir. Özcan (1990) a göre yüksek kaliteli yapağı elde etmek için ağılda bağıl nem değerinin % 80 i geçmemesi gerekir. Öztürk (2000) e göre

8 8 de optimum sıcaklıklarda ağıl içerisinde olması gereken bağıl nem değerleri Çizelge 2.1 de verilmiştir. Çizelge 2.1. Koyun Ağıllarında Optimum Sıcaklıklarda Olması Gereken Bağıl Nem Değerleri Gruplar Optimum sıcaklık (ºC) Bağıl nem (%) Ana koyun Besi koyunu Doğumhane Havalandırma Hayvanlar içinde bulundukları barınak ortamına ısı, su buharı ve çeşitli gazlar yayarlar. Hayvanlar tarafından barınak içine verilen nem, ısı, kötü koku ve gazların hayvanlar için zararlı olabilecek düzeye ulaşmadan barınak dışına atılması gerekir. Bu ise dış ortam ile barınak arasında belli sınırlar içerisinde bir hava değişiminin olmasıyla sağlanır (Ekmekyapar, 1991; Okuroğlu ve Yağanoğlu, 1993). Ağıllarda havalandırma yapılmasının amaçlarını Mutaf ve Sönmez (1984) şu şekilde sıralamışlardır; hava akımları oluşturmadan tüm barınak içerisinde temiz ve taze hava sağlamak, barınak içi sıcaklığı istenilen değerlerde tutmak, barınak içerisinde biriken fazla nemi barınak dışına atarak bağıl nemi uygun sınırlar arasında tutmak, kötü koku, zararlı gaz ve hastalık etmenlerini barınak dışına atmak, hayvanlar için oksijen sağlamak, yapı elemanlarının iç yüzeyinde nem yoğunlaşmasını önleyerek ömürlerinin uzatılması amacına hizmet etmektir. Hayvan barınaklarının havalandırmasında doğal havalandırma sistemi ve mekanik havalandırma sistemi uygulanmaktadır. Her iki sistemde de havalandırma kapasitesinin yeterli olmasına ve barındırılan hayvanları rahatsız etmeyecek bir hava akım hızına dikkat edilmelidir (Ekmekyapar, 1991).

9 9 Koyun ağıllarında barınak içi sıcaklığın 6-14 ºC, bağıl nemin % 80 olduğu durumlarda 500 kg canlı ağırlığın yaydığı nem 300 g/h, karbondioksit ise 0.16 m³/h alınırsa 500 kg canlı ağırlık için hava ihtiyacı m³/h olmalıdır (Anonim,1987). Ekmekyapar (1991), 90 kg ağırlığında bir koyun için kış mevsiminde 10 m³/h, geçiş mevsiminde 40 m³/h ve yaz mevsimi için 85 m³/h havalandırma miktarının uygun olacağını belirtmiş, 23 kg ağırlığındaki bir koyun için ise bu değerleri sırasıyla 3-4 m³/h, 15 m³/h ve m³/h olarak vermiştir. Okuroğlu ve Yağanoğlu (1993), uygun sıcaklık koşullarında ağıl içinde olması gerekli hava hızını m/s olarak vermişler, sıcak havalarda 1.5 m/s hıza çıkartılmasının hayvanların serinletilmesine yardımcı olacağını ancak 2.5 m/s den daha büyük havalandırma hızının her koşulda hayvanlar üzerinde zararlı etkiler oluşturabileceğini vurgulamışlardır. Aynı araştırmacıların iklimsel çevre koşullarının optimum düzeyde sağlanabilmesi için değişik mevsimlerde yapılmasını gerekli gördükleri havalandırma miktarları Çizelge 2.2 de verilmiştir. Çizelge 2.2. Değişik Mevsim ve Vücut Ağırlıklarına Göre Havalandırma Miktarları Hayvan büyüklüğü Kış mevsimi (m³/h) Geçiş mevsimi (m³/h) Yaz mevsimi (m³/h) Koyun 90 kg Koyun 50 kg Koyun 23 kg Aydınlatma Aydınlatma barınak içinde sağlık koşullarını tamamlayan etmenlerden birisidir. Hayvanların sağlığı ve ağıl içindeki işlerin en iyi şekilde yapılabilmesi için yeterli aydınlatmanın sağlanması zorunludur. Bu nedenle hayvan barınaklarının doğal ve yapay ışıktan yararlanılarak aydınlatılması gerekmektedir. Barınaklarda ışığın yeterli olması çeşitli fiziksel yaralanmaların önlenmesi açısından da önemli görülmektedir ( 2005).

10 10 Hayvan barınaklarında doğal aydınlatma barınak duvarlarına yerleştirilmiş uygun ve yeterli büyüklükteki pencerelerle yapılır. Genellikle hayvan barınaklarında pencere alanlarının toplamının barınak taban alanına oranı doğal aydınlatma için iyi bir ölçüt olmaktadır (Ekmekyapar, 1991). Alkan (1972) a göre pencere toplam alanı soğuk bölgelerde ağıl taban alanının % 5 i, ılık bölgelerde % 7 si ve sıcak bölgelerde ise barınağın güney cephesi duvarında % i kadar bir alana sahip olabilir. Balaban ve Şen (1988) e göre kapalı ağıllarda taban alanının 1/20 ve 1/25 i kadar pencere yüzeyi düşünülmelidir. Özcan (1990) ile Okuroğlu ve Yağanoğlu (1993), kapalı ağıllarda pencere alanının ağıl taban alanına oranını, iklim koşullarına bağlı olarak, soğuk bölgelerde % 3-5, ılık bölgelerde % 7 ve sıcak bölgelerde ise % olarak alınabileceğini bildirmişlerdir. Ekmekyapar (1991), hayvan barınaklarında doğal ışıktan yararlanamayan kısımların aydınlatılması ve gece uygun çalışma ortamının sağlanabilmesi için yapay aydınlatmadan yararlanılabileceğini, bunun için koyun ağıllarında taban alanının her bir m² si için 4 watt lık bir lamba veya taban alanının m² si için 100 watt lık bir lambanın yeterli olacağını belirtmiştir. Özcan (1990) a göre ağıl lüks, hasta hayvan odası 20 lüks, yem hazırlama yeri 50 lüks, depo 10 lüks ve diğer alanlar 10 lüks ile aydınlatılmalıdır. Okuroğlu ve Yağanoğlu (1993), koyun ağıllarında taban alanının her bir m² si için normal ampul kullanıldığında 4 watt, florasan lamba kullanıldığında 1,5 watt lık ışığın yeterli olacağını ifade etmişlerdir. Anonim (1990) a göre koyun ağıllarında bakım ve yemlemenin yapıldığı yerlerde normal ampul kullanılması durumunda 8-12 watt/m² lik bir aydınlatma şiddeti, flouresanslı lamba kullanılması durumunda ise 3-4 watt/m² lik bir aydınlatma şiddetinin hesaplanması gerektiği ifade edilmiştir.

11 Koyunlarda Fizyolojik Faaliyetler Ağıl planlaması sırasında dikkate alınması gereken ve koyun fizyolojik faaliyetleriyle ilgili olan hususlar içinde kızgınlık, gebelik, kuzulama, sağım, yün kırkımı, yemleme gibi hususlar sıralanabilir (Alkan, 1972). Koyunlarda kızgınlık saat sürer. Kızgınlık sabah saatlerinde fazladır. Öğlen saatlerinde azalır, akşam saatlerinde ise çok zayıf olur. Bu nedenle aşım sabah saatlerinde yaptırılmalıdır. Gebe kalmayan koyunlar gün sonra yeniden kızgınlık gösterirler ve yeniden koça verilmelidirler. Koç katımı 4-6 hafta arasında olmalıdır. Bu süre ne kadar kısaltılırsa doğacak kuzuların yaş farkları o kadar azalır, kuzuların büyüklükleri birbirine yakın olur, beslenme güçlükleri azalır ve işçilik en aza iner (Öztürk, 2000). Koyunlarda gebelik oranı ırklara göre değişmekle beraber genel olarak yüksektir ve % civarındadır. Koyunlarda gebelik süresi gün olup, ortalama 5 ay kabul edilir. Koyunlar ilk sıfata 1.5 yaşında verilirler. Aşım doğal veya suni tohumlama yolu ile olur. Tabi aşımda koçlar serbest aşım yapıyorlarsa sürüde baş koyun için 1 baş koç bulundurulur. Elde aşım yaptırılıyorsa baş koyun için 1 baş ergin koç yeterlidir (Öğün ve ark, 1995). Doğum yapacak koyunlar ayrı doğum bölmelerine alınmalıdırlar. Doğum bölmeleri sıcak, aydınlık, geniş, temiz ve kuru olmalı, hava cereyanı olmamalıdır. Doğuran koyunlara 2-3 gün yem çorbaları, kepek çorbaları veya yumuşak kuru otlar verilmelidir. Doğan bütün kuzulara mutlaka ağız sütü içirilmelidir. Kuzuların önlerine 6-7 günlük olduktan sonra iyi kaliteli kuru yonca ve kuzu yemi konularak yemlenmelidir. Kuzular gün süreyle analarını emerler (Öztürk, 2000). Koyunculukta sağım, mevsimsel bir iştir. Genellikle günde iki defa, belli aralıklarla yapılır. Yerli koyunlarımızın tümü ve süt tipi koyunlar sağılırlar. Yerli ırklarda kuzular sütten kesildikten sonra 3-5 aylık sağım devresi vardır. Sütçü ırklarda bu süre 7-8 aya çıkabilir. Sağım işleri, önemli bir işgücüne gereksinme gösterir.

12 12 Türkiye de koyun sürülerinin büyük bir kısmı küçük sürüler halinde bulundurulur. Süt verim düzeyleri yüksek değildir. Bu nedenle sağım, doğal olarak el ile yapılır. Buna karşılık süt koyunculuğunun geliştiği ülkelerde büyük koyun sürülerinde gerek iş gücü artırımı (tasarrufu) gerekse süt ve sağım hijyeni açısından makine ile sağım giderek yaygınlaşmaktadır (Öğün ve ark, 1995). Kırkım, koyun üzerindeki yapağıyı makas ya da makine ile keserek alma işlemidir. Koyunlardan üstün nitelikte yapağı elde etmek için yapağı gömleğini zarar vermeden kırkmak ve yöntemine göre saklamak gerekir. Türkiye de kırkım zamanı, bölgesel ayrım gösterir. Batı Anadolu'da Nisan-Mayıs, Orta Anadolu'da Mayıs-Haziran ve Doğu Anadolu'da Haziran-Temmuz aylarında yapılır. Genel ilke olarak koyunlar yılda bir kez kırkılır. Ancak kimi bölgelerde iki kırkım olur. İkinci kırkım Eylül ayı içinde yapıldığından buna güz kırkımı da denir. Yapağıların iyi bir şekilde saklanması için temiz, kuru, serin ve ışıklı yerlerde bulundurulmaları gerekir. Depolama yerinde çuvallar en az 15 cm yükseklikte raflara yerleştirilmelidir. Nem, yapağı kusurları oluşturur. Yüksek ısı, yapağıda normal olarak bulunan nem ve yağı buharlaştırabilir, bu durum hem ağırlık kaybına neden olur, hem de yapağının niteliğini bozar. Kirli yerler, bakteri faaliyetini kolaylaştırır. Küf ve güveler de yapağının doğal düşmanıdır ( ). Ülkemiz koşullarında, tarımsal işletmelerde koyunların kışın ağılda muhafaza edildikleri zaman içinde, ortalama olarak her bir koyunun günde kg kuru ot, kg arpa, kg diğer kaba yem, kg samanla beslendiği kabul edilebilir. Ancak normal besleme yapılabilen işletmelerde kış beslenmesinde kg kaba yem ve kg kesif yemin hesaplanması daha uygun olacaktır (Alkan,1972). Dönemler itibariyle yapacağımız yem değişikliğine yavaş yavaş geçilmelidir. Mera dönemi başlangıcında meraya çıkış saatleri yavaş yavaş artırılarak devam edilmelidir. Aşırı çiğ ve kırağının olduğu dönemlerde meraya çıkmadan önce bir miktar kuru ot veya saman verilip ondan sonra çıkarılmalıdır. Verilen yem ne olursa olsun

13 13 küflü ve kokuşmuş olmamasına özen gösterilmelidir ( 2006) Ağıllar ve Ağıl Planlamasında Etkili Faktörler Ağıl, köyün çevresindeki meralarda ve o mera çevresinde bulunan malzemelerle yapılan, koyunları çevrenin olumsuz etkilerinden koruyan, yapımı için detaylı bir altyapı istemeyen hayvan barınaklarıdır (Okuroğlu ve ark., 1994). Alkan (1972) a göre, koyunların kritik çevre koşullarından korunmaları, yetiştirildikleri farklı iklim özelliklerine uygun bir şekilde planlanmış ve inşaa edilmiş ağıllarda barındırılmaları ile olasıdır. Bu nedenle ağıl planlamasının koyun yetiştiriciliği üzerindeki etkisi küçümsenemez Ağıl Yerinin Seçimi Ve Planlamada Etkili Unsurlar Koyunlar yılın büyük bir bölümünü merada geçirirler. Mera olmadan ekonomik bir yetiştiricilik yapılamaz. Bu nedenle ağıl yapılırken her şeyden önce ağıl yerinin meraya yakınlığına dikkat edilmelidir. Meraların varlığının hayvan sağlığı açısından önemli yararları olup, iklim müsaade ettiği müddetçe hayvanlar meralardan yararlandırılmalıdır ( 2006). Alkan (1972), Özcan (1990), Okuroğlu ve Yağanoğlu (1993), Kaymakçı ve Sönmez (1996) ağıl yeri seçilirken hangi kriterlerin göz önüne alınması gerektiğini şu şekilde sıralamaktadırlar; Toplu yerleşim yerlerinde, ağılların yerleşim yeri dışına kurulmaları gerekir. Böylece sürünün meraya gidiş ve dönüşü esnasında tozdan ve ağılda oluşan kötü kokudan konutlar korunmuş olurlar. Dağınık yerleşim yerleri ve çiftliklerde eğer bünyesinde mera bulunduran bir çiftlik ise;ağıl mera dışında ama meraya en yakın, tarıma elverişli olmayan, taban arazide değil, sel sularından doğal olarak korunmuş, yüksekte, üçüncü sınıf arazide inşa edilmelidir.

14 14 Ağıl hakim rüzgarlardan korunan, taban suyu yüksek olmayan, güneye yönlendirilmiş, meyilli, devamlı güneş gören, su temini güç olmayan, kolay ve ucuz elektrik getirilebilen, ulaşım sorunu yaşanmayan, inşaatta kullanılacak malzemenin işletme bünyesinden temin edilebileceği bir yerde inşa edilmelidir. Ağıl meraya yakın, egemen rüzgarların kokuyu konutlara taşımayacağı bir yerde, taban suyu yüksek olmayan, iyi drene edilebilen bir yerde kurulmalıdır. Ağıl, taban suyu yüksek olmayan, meraya yakın, meyilli arazi üzerinde, yerleşim birimlerinden uzak, kuzey rüzgarlarına kapalı olmalıdır. Ağıl yeri seçilirken göz önünde bulundurulması gereken önemli bir husus ta, işletmenin ileriki yıllarda büyüme durumudur. Koyunlarda yıllık sürü yenileme oranı %20 olmalıdır. Ağıl planlaması esnasında göz önünde bulundurulması gereken ilkeler Alkan (1972) tarafından şu şekilde sıralanmaktadır; - Bölgenin iklim özellikleri, - İşletmenin asri karakteri ve tipi, - İşletmenin ekonomik gücü, - İnşaatta kullanılacak malzemenin işletme bünyesinden karşılanabilirliği, - İşçilik miktarı ve ayrılacak sermaye, - Açık veya kapalı sistemlerin hangisinin tercih edileceğidir. Koyunculuk yapabilmek için hayvanlara verilecek kaba yemin tamamının ya da büyük bir kısmının, kesif yeminde bir kısmının temin edilebileceği, ekilip biçilebilen arazisi olmalıdır. Kaba yemini kendi arazisinde temin eden bir yetiştiricinin karlılığı artacaktır (Öztürk, 2000). Ağıllar hayvanlara yeterli temiz hava ve gün ışığı sağlayacak, ekstrem hava koşullarında da onları koruyacak şekilde inşa edilmeli, kullanılan yapı malzemeleri ve

15 15 üretim ekipmanları hayvan ve insan sağlığına zarar vermemelidir. Barınak şekil ve boyut bakımından hayvanların doğal davranışlarına cevap verebilecek nitelikte olmalıdır ( 2006). Anonim (1990) de koyun ağılları yapısal yönden kapalı ağıl, açık ağıl ve ızgara tabanlı ağıl olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır Açık Koyun Ağılları Üstü basit bir çatıyla örtülü, bir veya birkaç cephesi kısmen ya da tamamen açık olan ağıllar açık koyun ağılları olarak tanımlanır. Özellikle inşaat maliyetinin kapalı ağıllara göre düşük olması açısından açık ağıllar kapalı ağıllara göre daha fazla tercih edilirler (Alkan, 1972). Sıcak bölgelerde koyunlar dört tarafı açık, yalnız üstü yağmur geçirmeyen basit çatılı yapılar altında muhafaza edilebilir. Açık ağıllar U ve L şeklinde sundurmalardan yapılabilirler. Yapılan bu sundurmaların iklim koşullarına bağlı olarak üç tarafı duvarlarla çevrili olabilir. Bu duvarlar sert esen rüzgara dik olarak yapılmalıdır. Açık kalan kısım avlu olarak çitlerle çevrilmeli, buralara yemlikler konulmalıdır (Anonim, 1990). Koyunlar açık tip ağıllarda barındırılmaları durumunda daima bol oksijenden yararlanma olanağı bulmakta ve yavaş yavaş olan sıcaklık düşmelerinden çok fazla etkilenmemektedirler. Üstelik sağlık koşulları daha iyi olup gebe kalma, kızgınlık, doğum ve canlı ağırlık artışları, kapalı barınaktakilere oranla daha yüksek olduğu yapılan çalışmalarla tesbit edilmiştir (Mutaf ve Sönmez, 1984) Kapalı Koyun Ağılları Üstü daha sıkı ve tecritli bir çatıyla örtülü, bütün cepheleri duvarlarla örülü ağıllar kapalı ağıl olarak tanımlanırlar (Alkan, 1972). Kapalı ağıllar kışları soğuk geçen

16 16 bölgeler için uygundur. Ağıl içinde optimum çevre koşullarının sağlanması için pencere boşlukları ve yeterli havalandırma bacaları planlanmalıdır (Anonim, 1990). Kapalı ağıllar U, L ve I şeklinde inşa edilebilirler. Kapalı ağılların en yaygın şekli üst katta yem deposu ortada ot deposu ve kenarlarda birer sundurma bulunan tipidir (Balaban ve Şen, 1988). Kapalı ya da açık ağıl olsun yapı elemanlarına ait özellikler dışında ağılı meydana getiren bina üniteleri değişmez. Bu üniteler; istirahat alanı, yemleme ayrı bir alanda yapılıyorsa yemleme ve sulama kısmı, sağımhane ve süt odası, gezinti avlusu, yem muhafaza kısmı, yün kırkım ve muhafaza kısımlarıdır (Alkan, 1972) Izgara Tabanlı Kapalı Koyun Ağılları Entansif koyunculuk yapılan işletmelerde barınak tabanı ahşap veya metalden ızgara şeklinde yapılabilir. Bu tip barınaklar sütten kesilmiş kuzular ve besi kuzuları için idealdir (Anonim, 1990). Izgara tabanlı ağıllara genellikle damızlık yetiştiren işletmeler ile besi işletmelerinde rastlanmaktadır (Özcan, 1990). Ahşap ızgaralar 5x5 cm kesitli çıtalardan, üst açıklıkları 1.6 cm ve alt açıklıkları 1.9 cm olarak yapılır. Izgaralar taban yüzeyinden itibaren gübre birikimi için cm yukarıda olmalıdır. Gübre yılda bir kez temizlenir. Bu sistemde koyun başına m² taban alanı hesaplanır (Okuroğlu ve Yağanoğlu, 1993).

17 17 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Bu bölümde, araştırma alanının coğrafi konumu ve iklim özellikleri ile araştırmaya esas kapalı ve açık koyun ağıllarının özelliklerine ilişkin bilgiler verilecektir Coğrafi konum Türkiye'nin kuzeybatısında, Marmara denizinin kuzeyinde tamamı Trakya topraklarında yer alan üç ilden biri, ayrıca Türkiye de iki denize kıyısı olan altı ilden biri olan Tekirdağ 41º º kuzey enlemleri ile 28º º doğu boylamları arasındadır. İlin yüzölçümü km² olup denizden yüksekliği m arasında değişir. Ergene Havzasının güney kesimindeki en büyük kent olan Tekirdağ, Güney Ergene yöresinden ve kuzeyden gelen yolların Marmara denizine ulaştıkları yerde, geniş bir körfezin kıyısına kurulmuştur. Merkez ilçe Marmara nın Trakya içine doğru yaptığı geniş girintinin dibindedir. Bunun için eskiden beri Trakya nın iskelesi durumundadır. Merkez ilçenin yüz ölçümü km² dir. Nüfusu 2000 yılı sayım sonuçlarına göre tir. Merkez ilçenin kuzeyinde Hayrabolu ve Muratlı, doğusunda Çorlu, güneyindeyse Şarköy ve Marmara deniziyle çevrilidir ( 2006) İklim Tekirdağ ili iklimi, ılıman yarı-nemli olarak nitelenir. Kıyı kesiminden iç kesimlere girildikçe denizden uzaklığın ve yükseltinin etkisiyle sıcaklık ve yağış değerlerinde küçük farklılaşmalar görülür. Marmara denizi kıyısı boyunca, yaz mevsimi sıcak ve kurak, kış mevsimi ise ılık ve yağışlı geçen Akdeniz ikliminin özellikleri görülür. Ancak, Karadeniz ikliminin etkisiyle yaz kuraklığı hafiflemiştir. Kış

18 18 mevsiminde kar yağışları olağandır. İç kesimlere girildikçe yaz mevsimi daha kurak, kış mevsimi daha soğuk geçen yarı karasal iklim özellikleri belirginleşir. Tekirdağ il merkezinde, yıllık yağış ortalaması mm dir. Yağış Aralık ayında en fazla (ortalama 85.3 mm), Ağustos ayında en azdır (ortalama 12.2 mm). Uzun yıllar rasat sonuçlarına göre Ocak ayı sıcaklık ortalaması 4.3 ºC, Temmuz ayı sıcaklık ortalaması 23.4 ºC dir. Tekirdağ ilinin yıllık sıcaklık ortalaması ise 13.7 ºC dir (Anonim, 1984). İl merkezinde hakim rüzgarın yönü Kuzeydoğu ( poyraz ) ve en şiddetli rüzgar yönü ise kuzeydir ( yıldız ). Rüzgarların % 81 inin hızı 6 m/sn den azdır. Hızı 6-12 m/sn olan rüzgarların oranı % 17 dir. Yıllık bağıl nem ortalaması % 76 dır. Kasım Aralık ve Ocak aylarında % 80 in üzerine çıkan bağıl nem, Temmuz Ağustos aylarında % 67 ye kadar düşer ( 2006). Tekirdağ iline ait çok yıllık bazı iklim verilerinin aylık ortalama değerleri Çizelge 3.1 de verilmiştir.

19 19 Çizelge 3.1. Tekirdağ Meteoroloji İstasyonuna Ait Ortalama İklim Verileri (Anonim, 1974;1984) A Y L A R Yıllık Meteorolojik elemanlar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ortalama Ortalama sıcaklık (Cº) Ort. yüksek sıcaklık (Cº) Ort. düşük sıcaklık (Cº) Ort. bağıl nem (%) En düşük bağıl nem (%) Otr. yağış miktarı (mm) Ort. rüzgar En hızlı rüzgar yönü ve hızı (m/sn) SSW 28.3 NNW 28.9 SW 28.6 SW 26.5 S 28.7 NNE 28.0 NNE 20.4 NNW 23.9 NNE 19.0 SW 19.6 S 27.0 SSW 24.6 NNW

20 Araştırma Ağıllarının Bulunduğu Yerleşim Birimleri Araştırma Tekirdağ ili Merkez ilçeye bağlı bazı köylerde yürütülmüştür. Köylerin seçiminde bölgeyi karakterize edebilme özelliği ön planda tutulmuştur. Araştırma ağıllarının köylere göre dağılımı ve işletme kapasiteleri Çizelge 3.2 de verilmiştir. Ayrıca araştırma yapılan köylerin coğrafi konumları Şekil 3.1 de harita üzerinde gösterilmiştir. Çizelge 3.2. Araştırma Ağıllarının Numaralandırılması ve Köylere Göre Dağılımı İli İlçesi Köyü Ağıl no Koyun sayısı Osmanlı Karacakılavuz Tekirdağ Merkez Banarlı Mahramlı İnecik Naib Yağcı

21 21 N Hayrabolu Muratlı Karacakılavuz Banarlı Çorlu Osmanlı Yağcı Malkara Mahramlı İnecik TEKİRDAĞ Naib Marmara Denizi Şarköy Şekil 3.1. Araştırmaya tabi tutulan koyunculuk işletmelerinin bulunduğu yerleşim birimlerinin harita üzerindeki dağılımı

22 Metot Araştırma, koyunculuk işletmelerinin seçimi, arazi çalışmaları ve büro alışmaları olarak üç aşamada yürütülmüştür Araştırma Ağıllarının Seçimi Araştırma ağıllarının seçiminde tarım il müdürlüğü proje istatistik şube müdürlüğünden yardım alınmıştır. Merkez ilçede koyunculuk yapan işletmelerin listesi temin edilmiş, yoğun olarak koyunculuk yapan köyler belirlenmiştir. Bölgeyi karakterize etme kriteri de göz önüne alınarak araştırma yapılacak köyler seçilmiş ve tesadüfi örnekleme metoduyla 7 köyde 18 ağılda araştırma yapılmıştır Arazi Çalışmaları Arazi çalışmaları Eylül 2005, Mayıs 2006 tarihleri arasında yapılmıştır. Arazi çalışmalarında araştırmaya tabi tutulan ağıllar hakkında daha detaylı bilgi elde etmek için anket formu düzenlenmiştir. Anket işletme sahipleri ile yüz yüze görüşülerek gerçekleştirilmiş olup hazırlanan sorulara cevap aranarak karşılaşılan sorunlar ve çözüm önerileri hakkında işletme sahiplerinin görüşleri alınmıştır. Hazırlanan anket formunun bir örneği Şekil 3.2 de verilmiştir. Ayrıca ağıllarda yapılan gözlem ve ölçümler sonucunda ağıllar hakkında detaylı bilgiler toplanmıştır. Bununla birlikte araştırmayı daha da detaylandırmak amacıyla ağılların fotoğrafları çekilmiştir Büro Çalışmaları Büro çalışmalarında, arazi çalışmaları sonucu elde edilen veriler; anket sonuçları gözlem ve ölçüm değerleri toplanıp ağılların fiziksel koşulları ortaya konmuştur. Sonuçlar yüzde oranlar, aritmetik ortalama ve çizelgeler şeklinde tanımlayıcı istatistiklerle ifade edilmiştir. Elde edilen bütün bu veriler literatür bilgileri ile detaylı bir şekilde değerlendirilerek gerekli yorumlar yapılmış ve uygulamaya

23 23 yönelik önerilerde bulunulmuştur. Ayrıca yöre koşullarına uygulanabilecek değişik kapasiteli kapalı ve açık tip ağıl planları hazırlanmıştır.

24 24 ANKET FORMU Anketin Yapıldığı Tarih : İşletmenin Bulunduğu Yerleşim Birimi : Ankete Katılan İşletme Sahibinin Adı : No Anket sorusu Verilen cevap 1 Sahip olduğunuz ağıl tipi nedir? 2 İşletme kapasitesi ne kadardır? 3 Ağılın konumlandırılmasını neye göre yaptınız? 4 Ağıl yeri seçimini neye göre yaptınız? 5 Yapılan yetiştiriciliğin amacı nedir? 6 Ağıl tipinin seçiminde ve yapımında teknik yardım aldınız mı? 7 Ağıl yapımında malzeme düzenini neye göre belirlediniz? 8 Ağıl boyutlarını neye göre belirlediniz? 9 İstirahat ve gezinti avlusunda koyun başına düşen alan ne kadardır? 10 Pencere alanlarını neye göre belirlediniz? 11 Ağılda yapay aydınlatma var mı? 12 Uygulanan havalandırma sistemi nedir? 13 Çatı tipini neye göre belirlediniz? 14 Ağılınızda yalıtım yaptınız mı? 15 İstirahat alanı zemininde ne tür kaplama malzemesi kullandınız? 16 Kış aylarında ağıl yapı elemanlarında nem yoğunlaşması oluyor mu? 17 Sağımhane mevcut mu? 18 Sağımı nasıl yapıyorsunuz? 19 Elde ettiğiniz sütü nerede muhafaza ediyorsunuz? 20 Kırkımı nerede ve ne şekilde yapıyorsunuz? 21 Kaba ve kesif yemi nerede muhafaza ediyorsunuz? 22 Koyun banyoluğunuz var mı? 23 Başka ne tür üretim faaliyetiyle uğraşıyorsunuz? 24 Genel olarak ağılda ne tip sorunlarla karşılaşıyorsunuz? 25 Sorunların çözümü için teknik kurum ve kişilere danışıyor musunuz? Anketimize katkınızdan dolayı teşekkür ederiz Şekil 3.2. Çalışmalarda kullanılan anket formu

25 25 4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI Bu bölümde araştırma ağıllarının genel özellikleri, yapı elemanlarının ve yardıncı tesislerin mevcut hali tablolar, grafikler, şekiller ve resimlerle ortaya koyulmuş, elde edilen bulguların bölge şartlarına uygunluğu hakkında tartışmalar yapılmıştır Koyun Varlığına Göre Ağılların Gruplandırılması Araştırma yapılan koyunculuk işletmelerinde barındırılan koyun sayısı 50 ile 500 arasında olup, ortalama değer 123 olarak belirlenmiştir. Ayrıca işletmeler kapasitelerine göre sınıflandırılarak Şekil 4.1 ve Çizelge 4.1 de verilmiştir ,3 38,8 İşletme Sayısı (%) ,7 11, 'den büyük Barınaktaki Hayvan Sayısı Şekil 4.1. Araştırma ağıllarının kapasitelerine göre % olarak sınıflandırılması Elde edilen veriler, yapılan gözlemler ve anket sonuçları birlikte değerlendirildiğinde işletmelerde monokültür değil polikültür bir üretim yapıldığı göze çarpmaktadır. Özellikle hayvan sayısı az olan işletmelerde küçük baş hayvancılığın yanısıra büyük baş hayvancılığın ve tarla tarımının da birlikte yürütüldüğü ve bu sayede işletme gelirlerinin arttırılması yoluna gidildiği saptanmıştır.

26 26 Çiftçilerin polikültür bir tarıma yönelmelerinin ana sebebi sahip oldukları tarım arazilerinin yetersiz olması ve geçmişten gelen alışkanlıklardır. Bu nedenle işlemelerin büyük bir çoğunluğunda ihtisaslaşmanın olmadığını söyleyebiliriz. Çizelge 4.1. Araştırma Ağıllarının Hayvan Sayılarına Göre Gruplandırılması Hayvan Sayısı İşletme Sayısı % Kümülatif den büyük Toplam Ağılların Çeşitli Planlama Kriterleri Yönünden Gruplandırılması Araştırma yapılan koyunculuk işletmelerinin % 55.5 inde kapalı tip ağıl, % 44.5 inde de açık tip ağıl kullanılmıştır. Kapalı tip ağılların % 70 i geleneksel dikdörtgen, % 20 si L ve % 10 u U şeklindedir. Açık ağılların ise büyük çoğunluğu üzeri çatıyla örtülü, üç tarafı duvarla kaplı, bir tarafında tahta ile kapatılmış şekilde inşaa edilmiştir. Yazın ahşap kısım kaldırılarak koyunların bol temiz hava ve aydınlıktan yaralanması sağlanırken kışın ahşap kısım plastik, saman balyası vb. maddelerle kapatılarak koyunların soğuk havanın olumsuz etkilerinden korunmaları sağlanmaya çalışılmaktadır. Araştırma ağıllarının uzun eksenlerine göre konumlandırılmaları, işletmelerin yerleşim birimlerine göre konumları, ağıl tipleri ve şekillerine ilişkin bilgiler Çizelge 4.2 de verilmiştir.

27 27 Çizelge 4.2. Ağıl Konumları, Tipleri ve Şekilleri Ağıl Konumlandırma şekli Yerleşim birimine Ağılın tipi Ağılın şekli no göre konumu 1 Kuzeydoğu-Güneybatı İçinde Kapalı I 2 Doğu-Batı İçinde Kapalı L 3 Doğu-Batı Dışında Kapalı I 4 Doğu-Batı Dışında Kapalı L 5 Kuzeydoğu-Güneybatı Dışında Açık I 6 Doğu-Batı İçinde Kapalı I 7 Doğu-Batı/Kuzey-Güney İçinde Açık L 8 Doğu-Batı/Kuzey-Güney Dışında Açık L 9 Doğu-Batı Dışında Açık U 10 Güneydoğu-Kuzeybatı İçinde Açık I 11 Doğu-Batı Dışında Açık L 12 Kuzey-Güney İçinde Açık L 13 Kuzey-Güney İçinde Kapalı I 14 Kuzeydoğu-Güneybatı Dışında Kapalı I 15 Kuzeydoğu-Güneybatı İçinde Kapalı I 16 Kuzey-Güney İçinde Açık I 17 Doğu-Batı İçinde Kapalı I 18 Doğu-Batı Dışında Kapalı U Çizelge 4.2 incelendiğinde Kuzeydoğu-Güneybatı istikametinde konumlandırılmış ağılların oranı % 22, Doğu-Batı istikametine göre konumlandırılmış ağılların oranı % 44, Güneydoğu-Kuzeybatı istikametine göre konumlandırılmış ağılların oranı % 5 ve Kuzey-Güney istikametine göre konumlandırılmış ağılların oranının % 17 olduğu görülmektedir.

28 28 Tekirdağ il merkezinde hakim rüzgar yönü kuzeydoğu ( poyraz ), en şiddetli rüzgarın yönü ise kuzeydir (yıldız) ( 2006). Balaban ve Şen (1988), ağıl inşa edilirken hayvanların soğuk kış rüzgarlarından korunmaları gerektiğini belirtmiştir. Alkan (1972), ön cephesi kısmen veya tamamen açık ağıllar yerleştirilirken, açık cephenin, bilhassa soğuk kış rüzgarlarına karşı olmamasına dikkat edilmeli, soğuk bölgelerde açık cephenin Güney, Güney-Doğu, Güney-Batıya bakmasına dikkat edilmesini önermiştir. Araştırma sonuçları belirtilen hususlara göre değerlendirildiğinde kapalı tip ağılların % 70 inin hakim rüzgarlardan korunduğunu, açık ağıllarında % 75 inin açık cephelerinin Güney, Güney-Doğu, Güney-Batı yönüne baktığı görülmektedir. Genelde ise araştırma ağıllarının % 72 sinin uygun konumlandırıldığını söyleyebiliriz. Alkan (1972) a göre; genişliği fazla kapalı ağılların doğal aydınlanmadan optimum şekilde faydalanabilmesi için Kuzey-Güney istikametinde konumlandırılmaları gerekir. Araştırma ağıllarının 4 tanesinin genişliği 7 m ve üzerindedir. Bu ağılların tamamının konumlandırma şekli istenen doğrultuda değildir. Toplu yerleşim yerlerinde ağılların yerleşim yeri dışına kurulması gerekir. Böylece sürünün meraya gidiş dönüşü esnasında tozdan ve ağılda oluşan kötü kokudan konutlar korunmuş olurlar ( 2006). Ayrıca barınakta ortaya çıkan gübre ve yataklık malzemesi gibi atıkların genelde ağıl civarında depolanmasından dolayı hem çevre kirliliği hem de görüntü kirliliği oluşmaktadır. Bu hususlar dikkate alındığında ise araştırma ağıllarının yarıdan fazlasının ( % 55.5 ) yer seçiminin yanlış yapıldığı görülmektedir.

29 Ağıl Yapı Elemanları ve Özellikleri Temel ve Duvarlar Temel; yapının yerleştirilmiş olduğu kısımdır. Yapı tümüyle temellerin kapladığı zemin üzerinde taşınır. Temel kendi üzerine gelen yapının tüm yükünü temel zeminine çatlama, ezilme ve ayrılmalar meydana getirmeden iletebilmelidir (Ekmekyapar,1981). Balaban ve Şen (1988) ağılların yapı isteklerinin aynı büyüklükteki kasaplık sığır barınaklarıyla benzerlik gösterdiklerini belirtip, temel derinliği için don bölgesinin altında olmasını yeterli görmüşlerdir. Araştırma ağılları işletmecileriyle yapılan görüşmeler sonucunda ağıl temel malzemesi olarak taş ve betonarme kullanıldığı tespit edilmiştir. Çizelge 4.3 de araştırma ağıllarının temel genişliği, derinliği ve temel yapımında kullanılan malzemeler verilmiştir. Şekil 4.2 de de ağıl temelinde kullanılan yapı malzemelerinin yüzdelik oranları verilmiştir. bilgi yok 39,00% taş 22,20% beton 38,80% Şekil 4.2. Temel yapı malzemesi bilgileri

30 30 Çizelge 4.3. Araştırma Ağıllarının Temel Genişliği, Derinliği ve Temel Yapımında Kullanılan Malzemeler Ağıl no Temel yapı malzemesi Temel genişliği (cm) Temel derinliği 1 Beton Beton Beton Taş Beton Beton Beton Beton Taş Taş Taş (cm) Araştırma ağıllarının % 39 unda temel yapı malzemesi ve temel boyutları, % 50 sinde de temel boyutları hakkında bilgi toplanamamıştır. Bunun nedeni yapının oldukça eski olması veya işletme sahibiyle değil koyun bakıcısıyla görüşülmüş olmasıdır. Temel yapı malzemesi tespit edilen ağılların % 36 sı taş, % 64 ü beton kullanmıştır. Araştırma ağıllarında temel genişliği cm, temel derinliği ise cm arasında değişmektedir.

31 31 Anonim (1990) a göre temel derinliği sıcak bölgelerde 30 cm den soğuk bölgelerde ise 60 cm den az olmamalı, bölgedeki toprak donma derinliğinin altına inecek şekilde yapılmalı, temel genişliği cm arasında olmalıdır. Buna göre temel genişliği ve derinliği konusunda bilgi alınabilen araştırma ağıllarının % 55.5 inde temel derinliği uygun iken % 45.5 inde uygun değildir. Aynı şekilde temel genişliği % 11.1 inde uygun iken % 89.9 unda uygun değildir. Duvar, kendi yüküyle birlikte üzerine gelen yükleri temele ileten, binayı bölümlere ayırıp dış etkilerden koruyan bir özelliğe sahiptir. Duvar malzemesi olarak taş, tuğla, briket ve kerpiç kullanılabilir. Malzeme seçimi, bölgeye ve ekonomik oluşuna göre yapılmalıdır ( 2006). Çizelge 4.4 de araştırma ağıllarının duvar özellikleri verilmiştir.

32 32 Çizelge 4.4. Araştırma Ağıllarının Duvar Özellikleri Ağıl Yapı Genişliği Sıva durumu Badana durumu Yalıtım no malzemesi (cm) dış/iç 1 Tuğla 18 Yok Yok yok 2 Briket 20 Var/Yok Yok Yok 3 Tuğla 20 Var/Yok Yok Yok 4 Tuğla 21 Var/Yok Yok Yok 5 Briket 18 Yok Yok Yok 6 Briket 18 Yok Yok Yok 7 Tuğla 18 Yok Yok Yok 8 Briket 18 Yok Yok Yok 9 Tuğla 18 Yok Yok Yok 10 Briket 18 Yok Yok Yok 11 Tuğla 23 Var/Var Yok Yok 12 Tuğla 18 Yok Yok Yok 13 Tuğla 18 Yok Yok Yok 14 Briket 21 Var/Yok Yok Yok 15 Briket 22 Var/Yok Yok Yok 16 Tuğla/Kerpiç 21/25 Var/Yok Yok Yok 17 Tuğla 18 Yok Yok Yok 18 Taş 48 Yok/Var Yok Yok Duvar yapı malzemesi olarak araştırma ağıllarının % 50 si tuğla, % 39 u briket, % 5.5 i taş ve % 5.5 i de aynı ağılda kerpiç ve tuğlayı ortak kullanmıştır. Kolay temin edilmesi ve yapılması nedeniyle ağılların % 89 nda yapı malzemesi olarak tuğla ve briket kullanılmıştır. İncelenen ağılların % 56 sında duvarların iç ve dış yüzeyleri sıvasızdır. % 33 ünde duvarın dış kısmı sıvalı, içi sıvasızken % 5.5 inde içerisi sıvalı dışarısı sıvasızdır. Araştırma ağıllarının sadece % 5.5 nde duvar iç ve dış yüzeyi sıvalıdır. Hijyen

33 33 açısından önemli olan badana ağılların hiçbirinde mevcut değildir ve yine ağılların tamamında duvarlarda ısı yalıtım malzemesi kullanılmamıştır Çatı Şekli ve Örtü Malzemesi Tüm hayvan barınaklarında olduğu gibi koyun ağıllarında da çatı barınağın en önemli kısmını oluşturur. Çatı örtü malzemesi olarak kiremit, eternit, alüminyum, galvanizli saç vb. malzemeler kullanılabildiği gibi toprak, saz ve kamış da kullanılabilir. Çatı, genişliği 7 m ye kadar olan ağıllarda tek eğimli (sundurma), genişliği daha fazla olan ağıllarda ise çift eğimli (beşik) çatı tipi uygulanmalıdır. Çatı eğimi çatı tipine, kullanılan örtü malzemesine, iklim koşullarına ve uygulanan havalandırma yöntemine bağlı olarak değişiklik gösterir. Beşik çatılarda % eğim uygulanabilir. Doğal havalandırma yönünden ele alındığında çatı eğiminin en az % 26 olması istenmektedir ( Kaymakçı ve Sönmez, 1996). Araştırma ağıllarının çatı iskelet malzemesi, örtü malzemesi, çatı şekli, çatı eğimi ve yalıtım malzemesi durumunu gösteren bilgiler Çizelge 4.5 te verilmiştir.

34 34 Çizelge 4.5. Araştırma Ağıllarında Çatı Sistemlerine Ait Veriler Ağıl no Çatı konstrüksiyonu Çatı örtü malzemesi Çatı şekli Çatı eğim açısı (º) Yalıtım malzemesi 1 Ahşap Kiremit Sundurma 8.74 Tahta + Ziftli Kağıt 2 Ahşap Kiremit Sundurma 8.33 Tahta 3 Ahşap Kiremit Beşik Tahta + Ziftli Kağıt 4 Ahşap Eternit Beşik Yok 5 Ahşap Kiremit Beşik Tahta + Saman 6 Ahşap Kiremit Beşik Tahta 7 Ahşap Kiremit Beşik Tahta 8 Ahşap Kiremit Beşik Tahta 9 Ahşap Kiremit Beşik Tahta + Saman 10 Ahşap Kiremit Beşik Tahta 11 Demir Eternit Sundurma 5.16 Yok 12 Ahşap Eternit Beşik Yok 13 Ahşap Kiremit Beşik Tahta 14 Ahşap Kiremit Beşik Tahta 15 Ahşap Kiremit Beşik Tahta + Saman 16 Ahşap Kiremit Beşik Tahta + Saman 17 Ahşap Kiremit Beşik 8.45 Tahta + Saman 18 Ahşap Kiremit Beşik Tahta Araştırma ağılların sadece % 16.6 sında çatı eğiminin 25º-40º aralığının içinde olduğu tespit edilmiştir. Yine ağılların % 83.4 ünde çatı eğiminin doğal havalandırma için uygun olan 26º lik eğim açısının altında olduğu görülmüştür. Çatı eğiminin doğal havalandırma için önerilen eğim derecesinin altında olması, doğal havalandırma yapılan ağıllarda etkin bir havalandırmanın yapılamamasına neden olabilmektedir. Bu da ağıl içi optimum iklim koşullarının sağlanmasını güçleştirmektedir.

35 35 Ağılların % 16.6 sında tek eğimli (sundurma) çatı, % 83.4 ünde çift eğimli ( beşik) çatı olduğu belirlenmiştir. Mutaf ve Sönmez (1996) genişliği 7 m ye kadar olan ağıllarda çatının tek eğimli, 7 metreden geniş olanlarda ise çift eğimli (beşik) olmasının uygun olacağını belirtmişlerdir. Araştırma ağıllarının 9 tanesinin (%50) genişliği 7 m nin altında olmasına rağmen çatı beşik çatı şeklinde inşa edilmiştir. Başka bir ağılda ise ağılın genişliği 11 m olmasına rağmen çatı sundurma şeklinde inşa edilmiştir. Ağılların 8 tanesi ( % 44.4 ) istenilen çatı şekline sahiptir. Elde edilen veriler ve anket sonuçlarına göre çatı eğiminin ve şeklinin seçiminde herhangi bir teknik bilgiden yararlanılmamış, çatının inşası tamamen ustanın becerisine bırakılmıştır. Araştırma ağıllarının % 94.5 inde çatı konstrüksiyon malzemesi olarak ahşap, % 5.5 inde çelik kullanılmıştır. Ağılların % 83.4 ünde çatı örtü malzemesi olarak kiremit % 16.6 sında eternit mevcuttur. İşletmelerin % 83 ü çatıda yalıtım malzemesi kullanmaktadır. Çatı örtü malzemesi olarak kiremit kullanılan tüm çatılarda kiremit altında ahşap tavan mevcut olup bu ağılların % 33 ü ısı yalıtımı için yalıtım malzemesi olarak saman, % 13 ü ise nem yalıtımı için ziftli kağıt kullanmıştır. Yörenin iklim koşulları dikkate alındığında çatı konstrüksiyonunda yalıtım malzemesinin kullanılması iklimsel çevre koşullarının optimum düzeyde gerçekleştirilmesi bakımından önerilebilir Ağıl Tabanı Normal taban olarak, beton, blokaj üzerine kum-çakıl ve sıkıştırılmış toprak taban çeşitleri sayılabilir. Entansif koyunculuk yapanlar ve özellikle de kuzu besicileri için ızgara taban önerilir. Araştırma ağıllarının % 89 unda zemin sert topraktan oluşturulmuştur. Zemininde beton kullanan ağıllarının oranı ise % 11 dir. Alkan (1972) a göre tabanın beton olması halinde beton yüzeyinin pürüzlü olması gerekmektedir. Altlık sap ve gübrenin daimi olarak kaldığı ağıllarda tabanın sıkıştırılmış topraktan teşkili uygundur. Beton zeminlerin tamamının yüzeylerinin pürüzlü olduğu gözlenmiştir.

36 36 Yapılan ankette işletme sahiplerinin % 94.5 ağıllarında altlık kullandıklarını belirtmiştir. Altlık olarak saman, talaş, kuru ot, bitki sapları ve diğer altlıklardan kullandıklarını belirtmişlerdir. Altlık materyali barınak tabanını kuru tutarak hayvanların daha rahat ve yumuşak bir zeminde istirahat etmesini sağladığı gibi, hayvandan zemine doğru olan ısı akışını azaltarak bazı hastalıkların ortaya çıkması veya ilerlemesi engellenmiş olur. Bu nedenle barınaklarda altlık malzemesi kullanımı tavsiye edilmektedir (Alkan, 1972) Kapı ve Pencereler Kapılar genellikle ağılların kısa kenarına yerleştirilirler. Kapı boyutları kullanılan alet ekipmana bağlı olarak değişiklik gösterir. Normalde cm, büyük sürülerin beslendiği ağıllarda ise 240 cm genişlikte olabilirler. Bazı durumlarda 350 cm genişlikte bir büyük kapı ve 150 cm genişlikte bir başka kapı ağıl için yeterli olabilir. Ağıl içinde gübrenin her gün dışarı çıkarılması halinde kapı açıklığı yüksekliği 200 cm, gübrenin ağıl tabanında birikmesi halindeyse cm olabilir (Alkan, 1972). Çizelge 4.6 da araştırma ağıllarına ait kapı bilgileri verilmiştir. Araştırma ağıllarında mevcut durumdaki pencerelerin taban alanına oranı ve boyutları Çizelge 4.7 da verilmiştir.