Kişilerarası problem çözme davranışları, yetişkinlerdeki bağlanma yönelimleri ve psikolojik belirtiler arasındaki ilişkiler*

Transkript

1 36 Kişilerarası problem çözme davranışları, yetişkinlerdeki bağlanma yönelimleri ve Araştırma / Original article Kişilerarası problem çözme davranışları, yetişkinlerdeki bağlanma yönelimleri ve psikolojik belirtiler arasındaki ilişkiler* Bahar Esin ERGİN, 1 İhsan DAĞ 2 ÖZET Amaç: Bu çalışmada, yetişkinlerin bağlanma yönelimleri, kişilerarası problem çözme davranışları ve yaşadıkları ruhsal belirtiler arasındaki ilişkilerinin incelenmesi hedeflenmiştir. Ayrıca, bağlanmayla ruhsal belirtiler arasındaki ilişkide kişilerarası problem çözme davranışlarının aracı rolünün test edilmesi amaçlanmıştır. Yöntem: Bu amaçla Hacettepe Üniversitesi nde 458 lisans öğrencisine Yakın İlişkilerde Yaşantılar Envanteri, Kişilerarası Problem Çözme Envanteri ve Kısa Semptom Envanteri uygulanmıştır. Sonuçlar: Elde edilen bulgulara göre, güvensiz bağlanmaya işaret eden kaygılı bağlanma örüntülerinin etkili olmayan kişilerarası problem çözme davranışları üzerinde etkili olduğu, kaçınmacı bağlanma örüntülerinin ise hem kişilerarası problemlerin çözümünde kendine güvensiz ve sorumluluk almayan yaklaşımlar üzerinde etkili olduğu, hem de etkili problem çözme davranışlarını olumsuz yönde etkilediği görülmüştür. Ayrıca hem kaçınmacı ve kaygılı bağlanmanın, hem de etkili olmayan problem çözme davranışlarından probleme olumsuz yaklaşma ve kendine güvensiz yaklaşımın ruhsal belirtiler üzerinde etkili olduğu saptanmıştır. Son olarak, kaçınmacı bağlanma ile ruhsal belirtiler arasındaki ilişkide kendine güvensiz yaklaşımın, kaygılı bağlanma ile ruhsal belirtiler arasındaki ilişkide ise probleme olumsuz yaklaşma ve kendine güvensiz yaklaşımın kısmi aracı rollerine ilişkin kanıtlar sağlanmıştır. Tartışma: Bu ilişkilerden yola çıkılarak, kişilerarası ilişki problemleriyle veya ruhsal belirtilerle danışmaya gelen danışanların tedavilerinde var olan güvensiz bağlanma örüntülerinin yerine güvenli bağlanma örüntüleri oluşturulmasının ve bu kişilere etkili problem çözme becerileri kazandırılmasının önemi vurgulanmıştır. (Anadolu Psikiyatri Derg 2013; 14:36-45) Anahtar sözcükler: Kişilerarası problem çözme, yetişkinlerde bağlanma, ruhsal belirtiler The relationships among interpersonal problem solving behaviors, adult attachment patterns, and psychological symptoms ABSTRACT Objective: This study aimed at examining the relations among adult attachment patterns, interpersonal problem solving behaviors, and psychological symptoms. Moreover, the study intended to test the mediating role of interpersonal problem solving behaviors on the relationship between attachment and psychological symptoms. Methods: In accordance with this purpose, Experiences in Close Relationships Inventory, Interpersonal Problem Solving Inventory, and Brief Symptom Inventory had been administered to 458 Hacettepe University undergraduate students. Results: Results showed that the anxious attachment styles had effects on ineffective interpersonal problem solving behaviors; and the avoidant attachment styles not only had effects on lacking of selfconfidence and unwillingness to take responsibility in interpersonal problem solving situations but also had negative effects on effective problem solving behaviors. Moreover, it s seen that both avoidant and anxious attachment * Araştırma ilk yazarın ikinci yazarın danışmanlığında yürüttüğü Yüksek Lisans Tez çalışmasına dayanmaktadır. 1 Uzm.Psk., Okan Üniversitesi Psikolojik Danışmanlık ve Eğitim Merkezi (OPDEM), İstanbul 2 Prof.Dr., İhsan DAĞ, Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Ankara, Yazışma adresi / Address for correspondence: Uzm.Psk. Bahar Esin ERGİN, Okan Üniversitesi Psikolojik Danışmanlık ve Eğitim Merkezi (OPDEM), Kurtköy/İstanbul, Türkiye esin.ergin@hotmail.com Geliş tarihi: , Kabul tarihi: doi: /apd Anatolian Journal of Psychiatry 2013; 14:36-45

2 Ergin ve Dağ 37 styles and approaching problems in a negative way and lacking of self-confidence from ineffective problem solving behaviors had effects on psychological symptoms. Last of all, the mediating role of lacking of selfconfidence between avoidant attachment patterns and psychological symptoms, and the mediating roles of approaching problems in a negative way and lacking of self-confidence between anxious attachment patterns and psychological symptoms had been supported. Discussion: Based on these results, the importance of striving to replace insecure attachment patterns with secure patterns and development of effective problem solving skills in the therapies of clients with interpersonal relationship problems or psychological symptoms had been emphasized. (Anatolian Journal of Psychiatry 2013; 14:36-45) Key words: Interpersonal problem solving, adult attachment, psychological symptoms GİRİŞ Çoğu insan için yaşam günlük problemler ve stresli olaylarla doludur. Çalışmalar, yaşanan zorlukların kişinin fiziksel ve ruh sağlığını etkileyebileceğini göstermiştir. 1,2 Yaşanan zorluklarla başa çıkmadaki önemli bir kişisel kaynak kişinin problem çözme becerileridir. 3 Etkili olmayan bir şekilde problem çözme olumsuz sonuçlar doğurmakta ve ruhsal uyumsuzluğa yol açmaktadır. 4,5 Klinik alanda ve danışmanlık alanında günlük problem çözme olgusu için sosyal problem çözme terimi kullanılmaktadır. 6 Sosyal problem çözme araştırmaları, kişisel olmayan problemler (ör., yetersiz mali durum), kişisel problemler (ör., düşük benlik algısı), kişilerarası problemler (ör., duygusal ilişki problemleri), küçük grup problemleri (ör., aile çatışmaları) ve daha geniş sosyal problemler (ör., toplum problemleri) de dahil olmak üzere yaşamdaki her çeşit problemle ilgilenmektedir. 7-9 Bu çalışmanın kapsamında kişilerarası ilişkilerde yaşanan problemlerin çözümüne yönelik davranışlar inceleneceği için, sosyal problem çözmenin bir alt kümesi olan kişilerarası problem çözmenin üzerinde durulacaktır. Kişilerarası problemler psikoterapide en sık bildirilen problemlerden biridir. 10 Araştırmalar etkili olmayan problem çözme yönelimlerinin ruhsal belirtilerle ilişkili olduğunu göstermektedir. 11 Kişilerarası problem çözme stratejilerinin kökenlerine ulaşabilmek için erken yaşta edinilmiş tutum ve davranışları içeren değişkenleri belirlemek faydalı olabilir. Davila ve arkadaşları, 12 kişilerarası problem çözme becerilerinin erken yaşta edinilen kalıcı inançları yansıtıyor olabileceğini öne sürmüştür. Rahim 13 de bireylerin benzer koşullar altında aynı çatışma biçimini kullanma eğiliminde olduklarını, bu tutarlılığın da yakın ilişkilere dair altta yatan genel bir yönelimle ilişkili olabileceğini önermiştir. Bağlanma, yaşamın erken dönemlerinde geliştiği düşünülen benlik ve diğerlerine yönelik inançları temsil ettiği ve kişilerarası işleyiş için önemli olduğundan, bağlanma yönelimlerinin kişilerarası problem çözme davranışının altında yatan değişkenlerden biri olabileceği düşünülebilir. 14 Birçok çalışma güvensiz bağlanma biçimleriyle hem etkili olmayan problem çözme davranışları, 12,15 hem de ruhsal belirtiler 16,17 arasında güçlü ilişki bulmuştur. Bağlanma kuramı, erken dönemdeki ilişkilerle edinilmiş bağlanma yönelimlerinin, kişilerin stresli olaylarla başa çıkma yollarını ve bunun sonucunda da ruh sağlıklarını etkileyeceğini öngörmektedir. 18,19 Bağlanma kaygısının kişinin sevilmez, bağlanma kaçınmasının ise diğerlerinin güvenilmez olduğuna dair altta yatan inançlarından kaynaklandığına inanılmaktadır. 20 Kaygılı veya kaçınmacı bağlanmaya sahip kişilerin başa çıkma stratejilerinin görece etkisiz olması ve ruhsal belirtileri artırması beklenmektedir. 21 Yurt dışında ve yurt içinde yapılmış olan araştırmalarda problem çözme davranışı olarak incelenen genellikle sosyal problem çözme davranışı olmuştur. 4,7,22,23 Önceki çalışmalardan farklı olarak bu çalışmada kişilerarası ilişkilerdeki problem çözme davranışları incelenecektir. Bu çalışmada, öncelikle güvensiz bağlanma örüntülerinin etkili olmayan kişilerarası problem çözme davranışları üzerinde etkili olacağı düşünülmektedir. Kişilerarası problemlerin çözümü sırasında insanların erken dönem çocukluk temsillerini şimdiki zamana getirmesi ve tam bir farkındalık halinde olmadan bu bağlanma temsilleriyle ilişkili davranışları sergilemesi beklenmektedir. Çalışmanın diğer amacı, yetişkinlerin bağlanma yönelimlerinin ve etkili olmayan kişilerarası problem çözme davranışlarının ruhsal belirtilerin öncüllerinden olup olmadığının araştırılmasıdır. Bağlanma, problem çözme ve ruhsal belirtilerin arasındaki ilişkiler göz önünde bulundurulduğunda hem kaygılı, hem de kaçınmacı bağlanmanın etkili olmayan problem çözme davranışlarına yol açacağı, bunun da Anadolu Psikiyatri Derg 2013; 14:36-45

3 38 Kişilerarası problem çözme davranışları, yetişkinlerdeki bağlanma yönelimleri ve kişinin ruhsal belirtilerini artıracağı düşünülmektedir. Son olarak, bağlanmayla ruhsal belirtiler arasındaki ilişkide kişilerarası problem çözmenin olası aracı rolü incelenecektir. Şimdiye kadar bu amaçla yapılan az saydaki çalışmada 21,24 problem çözme olarak ele alınan kişilerarası problem çözme davranışı değil, algılanan başa çıkma ve sosyal problem çözme davranışları olmuştur. Bu sebeple araştırmanın son sorusu problem çözmenin bağlanmayla ruhsal belirtiler arasındaki ilişkiye aracılık edip etmediği olacaktır. YÖNTEM Katılımcılar Örneklem Hacettepe Üniversitesi nde lisans düzeyinde öğrenim gören 458 öğrenciden oluşmaktadır. Edebiyat, Fen, Mühendislik, İktisadi- İdari Bilimler ve Güzel Sanatlar Fakülteleri ndeki 16 farklı bölümde öğrenim gören katılımcılardan 321 i (%70.4) kadın, 135 i (%29.6) erkektir. Yaşları arasında değişen katılımcıların yaş ortalaması 21.31±1.69 dur. Veri toplama araçları Kişisel Bilgi Formu: Katılımcıların sosyodemografik özellikleri hakkında bilgi edinebilmek için kullanılmıştır. Yakın İlişkilerde Yaşantılar Envanteri (YİYE): Katılımcıların romantik ilişkilerindeki bağlanma örüntülerini belirlemek amacıyla Brennan ve ark. 20 tarafından geliştirilen YİYE kullanılmıştır. YİYE, Türkçeye Sümer tarafından çevrilmiş, geçerlilik ve güvenilirlik değerlendirmeleri Sümer ve Güngör 25 ve Güngör 26 tarafından yapılmıştır. İki güçlü faktörle temsil edildiği görülen kaçınmacı ve kaygılı bağlanma boyutlarının iç tutarlılığının sırasıyla 0.81 ve 0.84 olduğu gözlenmiştir. Bu çalışmada kaçınmacı bağlanma alt ölçeğinin puanlarının iç tutarlık katsayısı 0.94, kaygılı bağlanma alt ölçeğinin ise 0.91 olarak bulunmuştur. Bu iki faktör romantik ilişkilerde bağlanma ile ilgili varyansın %38 ini açıklamaktadır. Kişilerarası Problem Çözme Envanteri (KPÇE): Kişilerarası problem çözme yönelimleri Çam ve Tümkaya 27 tarafından geliştirilen KPÇE ile ölçülmüştür. Elli maddeden oluşan ölçeğin maddeleri hiç uygun değil (1) ile tamamıyla uygun (5) arasında beşli derecelendirme seçenekleri üzerinden değerlendirilmektedir. Faktör analizi sonucunda ölçeğin probleme olumsuz yaklaşma (POY), yapıcı problem çözme Anatolian Journal of Psychiatry 2013; 14:36-45 (YPÇ), kendine güvensizlik (KG), sorumluluk almama (SA) ve ısrarcı-sebatkar yaklaşım (ISY) alt ölçekleri olarak adlandırılan beş alt ölçeğe sahip olduğu görülmüştür. Bu beş faktör kişilerarası problem çözmeyle ilgili varyansın %38.38 ini açıklamaktadır. Alt ölçek puanlarının iç tutarlık katsayıları arasında değişmektedir. 27 Bu çalışmada da ölçeğin faktör yapısının Çam ve Tümkaya nın 27 çalışmasındaki yapıya uyumlu olduğu ve alt ölçeklerin iç tutarlık katsayılarının arasında değiştiği (POY:0.91; YPÇ:0.89; KG:0.75; SA:0.71 ve ISY:0.77) gözlenmiştir. Kısa Semptom Envanteri (KSE): Katılımcıların ruhsal belirtileri Derogatis in 28 geliştirdiği KSE ile ölçülmüştür. Elli üç maddeden oluşan ölçek, belirtilerin kişide ne kadar bulunduğu doğrultusunda hiç yok (0) ile çok fazla var (4) arasında derecelendirilmiş ölçek üzerinden yanıtlanmaktadır. Türkçeye Şahin ve Durak 29 tarafından uyarlanan ölçeğin anksiyete, depresyon, olumsuz benlik, somatizasyon ve hostilite olmak üzere beş faktörden oluştuğu görülmüş, alt ölçeklerin toplamından genel bir ruhsal belirti puanı elde edilebilmiştir. Yapılan üç farklı çalışmada ölçeğin toplam puanından elde edilen iç tutarlık katsayıları arasında bulunmuştur. Alt ölçekler için elde edilen katsayılar ise arasında değişmektedir. 30 Analizler Veriler SPSS programında kodlanmış, veri girişleri kontrol edilmiş ve herhangi bir ölçekte %5 ten fazla veri kaybı saptandığında o ölçüme ait veriler analiz dışı bırakılmıştır. Yanıt aranan sorular için Pearson korelasyon, basit regresyon ve hiyerarşik regresyon analizleri uygulanmıştır. SONUÇLAR Bağlanma, kişilerarası problem çözme ve ruhsal belirti alt ölçeklerinin cinsiyet açısından incelenmesi Bağlanma, kişilerarası problem çözme ve ruhsal belirti alt ölçek puanlarının cinsiyete göre farklılaşıp farklılaşmadığını saptamak amacıyla MANOVA analizi yapılmıştır (Tablo 1). Yapılan analiz sonucunda cinsiyetin YİYE [Wilks Lambda (Λ)=0.99, F (2,453) =3.42, p<0.05, χ 2 =0.02] ve KPÇE [Wilks Lambda (Λ)=0.91, F (5,450) =8.66, p<0.001, χ 2 =0.09] alt boyutları üzerinde anlamlı bir etkisinin olduğu anlaşılmıştır. Cinsiyetler arası anlamlı farkın, YİYE nin

4 Ergin ve Dağ 39 Tablo 1. Katılımcıların cinsiyetine göre bağlanma, kişilerarası problem çözme ve ruhsal belirti alt ölçek puanlarının aritmetik ortalama, standart sapma ve F değerleri Alt Boyutlar Cinsiyet Ort.±SS F Kaçınmacı bağlanma Kadın 2.03± Erkek 2.09±0.45 Kaygılı bağlanma Kadın 2.38± * Erkek 2.28±0.44 Probleme olumsuz yaklaşma Kadın 2.38± * Erkek 2.20±0.71 Yapıcı problem çözme Kadın 3.38± * Erkek 3.22±0.61 Kendine güvensizlik Kadın 1.63± ** Erkek 1.81±0.63 Sorumluluk almama Kadın 2.33± Erkek 2.25±0.72 Israrcı-sebatkar yaklaşım Kadın 3.59± ** Erkek 3.36±0.76 Anksiyete Kadın 0.84± Erkek 0.83±0.64 Depresyon Kadın 1.25± Erkek 1.12±0.79 Olumsuz benlik Kadın 0.79± Erkek 0.83±0.59 Somatizasyon Kadın 0.66± Erkek 0.57±0.56 Hostilite Kadın 1.04± Erkek 1.13±0.80 *p<0.05, **p<0.01 kaygılı bağlanma (F=4.35, p<0.05, χ 2 =0.009) alt boyutunda ve KPÇE nin POY (F=5.29, p<0.05, χ 2 =0.01), YPÇ (F=5.90, p<0.05, χ 2 =0.01), KG (F=8.44, p<0.01, χ 2 =0.02) ve ISY (F=9.13, p<0.01, χ 2 =0.02) alt ölçeklerinde olduğu görülmüştür. Kadınların kaygılı bağlanma, POY, YPÇ ve ISY puan ortalamaları erkeklerden; erkeklerin KG puan ortalamaları ise kadınlardan anlamlı olarak daha yüksektir. Bağlanma, kişilerarası problem çözme ve ruhsal belirtiler arasındaki ilişkiler Bağlanma, kişilerarası problem çözme ve ruhsal belirti alt ölçek puanları arasındaki ilişkileri incelemek amacıyla Pearson korelasyon katsayıları hesaplanmıştır (Tablo 2). Bulgular değerlendirildiğinde, kaçınmacı bağlanmayla etkili olmayan kişilerarası problem çözme davranışları arasında düşük, kaygılı bağlanmayla etkili olmayan problem çözme davranışları arasında orta ve yüksek düzeyde anlamlı ilişkililer olduğu görülmüştür. Diğer yandan, kaçınmacı bağlanmayla etkili kişilerarası problem çözme davranışları arasında ve kaygılı bağlanmayla etkili kişilerarası problem çözme davranışlarından YPÇ arasında negatif yönde düşük düzeyde anlamlı ilişkiler saptanmıştır. Ayrıca, ruhsal belirtilerle kaçınmacı bağlanma arasında düşük, kaygılı bağlanma arasında orta düzeyde, etkili olmayan kişilerarası problem çözme davranışları arasında orta ve yüksek düzeyde anlamlı ilişkiler gözlenmiştir. Kişilerarası problem çözme davranışlarının ve ruhsal belirtilerin yordayıcıları Kişilerarası problem çözme davranışlarını ve ruhsal belirtileri yordayan değişkenleri belirlemek için aşamalı hiyerarşik regresyon analizleri Anadolu Psikiyatri Derg 2013; 14:36-45

5 40 Kişilerarası problem çözme davranışları, yetişkinlerdeki bağlanma yönelimleri ve Tablo 2. Bağlanma yönelimleri, kişilerarası problem çözme davranışları ve ruhsal belirtiler arasındaki korelasyon analizi sonuçları Alt boyutlar Kaçınmacı b. Kaygılı b. POY YPÇ KG SA ISY POY 0.10* 0.56*** YPÇ -0.11* -0.09* KG 0.20*** 0.34*** 0.62*** -0.14** SA 0.15** 0.32*** 0.45*** -0.11* 0.44*** ISY -0.22*** * 0.54*** -0.14** Anksiyete 0.18*** 0.47*** 0.58*** -0.11* 0.44*** 0.26*** Depresyon 0.22*** 0.45*** 0.56*** *** 0.22*** Olumsuz Benlik 0.27*** 0.46*** 0.54*** *** 0.21*** Somatizasyon 0.18*** 0.25*** 0.36*** *** 0.14** 0.02 Hostilite 0.15** 0.37*** 0.45*** -0.21*** 0.36*** 0.27*** POY: Probleme Olumsuz Yaklaşma; YPÇ: Yapıcı Problem Çözme; KG: Kendine Güvensizlik; SA: Sorumluluk Almama; ISY: Israrcı-Sebatkar Yaklaşım * p<0.05, ** p<0.01, *** p<0.001 Tablo 3. Kişilerarası problem çözme davranışlarını ve ruhsal belirtileri yordayan değişkenlerin saptanmasına yönelik uygulanan regresyon analizi sonuçları Uyarlanmış Yordanan alt ölçek Denkleme giriş sırası R R 2 R 2 Beta t F değişim F POY 1. Kaygılı b *** *** YPÇ 1. Kaçınmacı b * * KG 1. Kaygılı b *** *** 2. Kaçınmacı b *** *** SA 1. Kaygılı b *** *** 2. Kaçınmacı b ** *** ISY 1. Kaçınmacı b *** *** Ruhsal belirtiler 1. POY *** *** 2. Kaçınmacı b *** *** 3. Kaygılı b *** *** 4. KG * *** POY: Probleme Olumsuz Yaklaşma; YPÇ: Yapıcı Problem Çözme; KG: Kendine Güvensizlik; SA: Sorumluluk Almama; ISY: Israrcı-Sebatkar Yaklaşım. * p<0.05, ** p<0.01, *** p<0.001 yapılmıştır (Tablo 3). Tablo 3 te görüldüğü gibi, kaygılı bağlanma POY daki varyansın %32 sini açıklamaktadır. Kaygılı ve kaçınmacı bağlanma birlikte KG deki varansın %15 ini, SA daki varyansın ise %11 ini açıklamaktadır. Etkili problem çözme davranışlarına bakıldığında ise, kaçınmacı bağlanmanın YPÇ deki varyansın %1 ini, ISY deki varyansın %5 ini açıkladığı görülmektedir. Ruhsal belirtilerin yordayıcılarına bakıldığında, denkleme ilk sırada POY girmekte ve toplam varyansın %34 ünü açıklamaktadır. Daha sonra denkleme sırasıyla giren kaçınmacı bağlanma, kaygılı Anatolian Journal of Psychiatry 2013; 14:36-45 bağlanma ve KG kendilerinden önce denkleme giren değişkenlerle birlikte ruhsal belirtilerdeki toplam varyansın %41 ini açıklamaktadır. Kişilerarası problem çözme davranışlarının aracı rolü Bu aşamada, bağlanma örüntüleriyle ruhsal belirtiler arasındaki ilişkide kişilerarası problem çözme davranışlarının aracı rolü incelenmiştir. Hiyerarşik regresyon analizlerinde YİYE nin alt boyutları (kaçınmacı ve kaygılı bağlanma) yordayıcı değişken, KSE toplam puanı (ruhsal

6 Ergin ve Dağ 41 belirtiler) yordanan değişken olarak alınmıştır. Önceki bölümde söz edilen bulgular doğrultusunda, problem çözme davranışlarını ölçen alt ölçeklerden POY ve KG ise aracı değişken (mediator) olarak alınmıştır. Olası aracı değişkenlerin rolü incelenirken Baron ve Kenny nin 31 ölçütleri temel alınmıştır. Bulgular değerlendirildiğinde, regresyon analizine ikinci blokta dahil edilen POY un, kaygılı bağlanma düzeyinin ruhsal belirti puanları üzerindeki etkisini azalttığı, KG nin ise, hem kaçınmacı hem de kaygılı bağlanma düzeylerinin ruhsal belirti puanları üzerindeki etkisini azalttığı görülmektedir (Tablo 4). Tablo 4. Bağlanma yönelimleriyle ruhsal belirtiler arasındaki ilişkide kişilerarası problem çözme davranışlarının aracı rollerine ilişkin hiyerarşik regresyon analizi sonuçları Yordanan değiş. Analiz aşa. Yordayıcı değişken R R 2 R 2 Artış ß r (kısmi) Ruhsal belirtiler 1 Kaygılı bağlanma *** Kaygılı bağlanma *** 0.22 POY 0.47*** 0.44 Ruhsal belirtiler 1 Kaçınmacı bağlanma *** Kaçınmacı bağlanma ** 0.16 KG 0.42*** 0.43 Ruhsal belirtiler 1 Kaygılı bağlanma *** Kaygılı bağlanma *** 0.38 KG 0.33*** 0.35 POY: Probleme Olumsuz Yaklaşma; KG: Kendine Güvensizlik, ** p<0.01, *** p<0.001 Şekil 1. Bağlanma yönelimleriyle ruhsal belirtiler arasındaki ilişkide kişilerarası problem çözme davranışlarının aracı rolü Probleme Olumsuz Yaklaşma β=0.56*** β=0.58*** Kaygılı bağlanma β=0.47*** β=0.21*** Ruhsal belirtiler Kendine güvensizlik β=0.20*** β=0.45*** Kaçınmacı bağlanma β=0.34*** β=0.23*** β=0.15** Kaygılı bağlanma **p<0.01; ***p<0.001 β=0.47*** β=0.36*** Ruhsal belirtiler Anadolu Psikiyatri Derg 2013; 14:36-45

7 42 Kişilerarası problem çözme davranışları, yetişkinlerdeki bağlanma yönelimleri ve Kaygılı bağlanma (Sobel z=10.50, p<0.001) ile ruhsal belirtiler arasında POY un, kaçınmacı bağlanma (Sobel z=4.04, p<0.001) ve kaygılı bağlanma (Sobel z=6.39, p<0.001) boyutlarıyla ruhsal belirtiler arasında ise KG nin kısmi aracı rolünün bulunduğu gözlenmiştir (Şekil 1). TARTIŞMA Bağlanmanın ve kişilerarası problem çözmenin cinsiyete göre değerlendirilmesi Bulgular kaçınmacı bağlanmada cinsiyetler arası fark olmadığını, kaygılı bağlanmada ise kadınların erkeklerden anlamlı olarak daha yüksek puanlar aldığını göstermektedir. Literatürdeki çalışmalar bağlanma boyutlarının cinsiyete göre farklılaşıp farklılaşmadığı konusunda çelişkili bulgular sunmaktadır. Bazı çalışmalar bağlanma yönelimlerinde cinsiyetler arası fark bildirmezken 32,33 bazı çalışmalar erkeklerin yüksek kaçınma ve düşük kaygı düzeyi, 14,34,35 kadınların ise yüksek kaygı ve düşük kaçınma düzeyi 14 deneyimleme eğiliminde olduğunu göstermektedir. Şimdiki çalışmanın bulguları Jackson ve Kirkpatrick in 36 kadınların duygusal yakınlığı aile bağları kurarak artırma eğiliminde olabileceği, bu sebeple de daha fazla kaygılı bağlanma yaşama eğiliminde olabileceği önerisiyle tutarlıdır. Etkili olmayan kişilerarası problem çözme davranışlarından KG de erkekler, POY da ise kadınlar anlamlı olarak daha yüksek puanlar almıştır. Erkekler yaşadıkları problemi çözecekleri konusunda kendilerine güvenmezken, kadınlar yaşadıkları probleme olumsuz yaklaşma eğilimindedirler. Etkili kişilerarası problem çözme davranışlarını ölçen YPÇ ve ISY de ise kadınlar erkeklerden anlamlı olarak daha yüksek puanlar almıştır. Yani kadınlar problemle karşılaştıklarında daha yapıcı bir şekilde problemi çözmeye çalışma ve problemi çözene kadar sabırlı ve ısrarcı bir şekilde uğraşma eğilimindedir. Literatürdeki bazı çalışmalar da benzer şekilde kadınların problem çözme becerilerinin erkeklere oranla daha gelişmiş olduğu göstermektedir. 37 Bu çalışmaların aksine bazı çalışmalar 7 erkeklerin problem çözme becerilerini kadınlara oranla daha olumlu bir şekilde algıladıklarını, bazı çalışmalar ise cinsiyetin algılanan problem çözme becerisinde bir fark yaratmadığını 22,23,38,39 bildirmektedir. Ölçümlerde farklı ölçeklerin kullanılmış olması çalışma bulgularındaki farklılaşmanın bir nedeni olarak değerlendirilebilir. Anatolian Journal of Psychiatry 2013; 14:36-45 Bağlanmayla kişilerarası problem çözme arasındaki ilişkinin değerlendirilmesi Önceki çalışmalarda olduğu gibi bu çalışmanın bulguları da kaygılı ve kaçınmacı bağlanma yönelimlerinin etkili olmayan problem çözme davranışları üzerinde etkili olduğunu göstermektedir. Wei ve arkadaşları 24 güvensiz bağlanma yönelimleri arttıkça, etkili olmayan problem çözme davranışlarının da arttığını bildirmektedir. Kobak ve Hazan 15 da güvensiz bağlanma yönelimlerinin daha az yapıcı problem çözme davranışlarıyla ilişkili olduğunu, güvenli bağlanma örüntülerininse problem çözme sırasındaki yapıcı iletişimi koruma becerilerini artırdığını göstermektedir. Benzer şekilde, Davila ve arkadaşları 12 güvensiz bağlanma örüntülerinin kişilerarası problem çözmedeki yetersizliklerle ilişkili olduğunu bildirmektedir. Lopez ve arkadaşları 21 bu durumu güvensiz bağlanma yönelimlerinin kişiyi etkili olmayan problem çözme davranışlarında bulunmaya yatkın hale getirmesiyle açıklamaktadır. Kobak ve Duemmler 40 ise, çatışma durumlarının kişilerin bağlanma figürlerinden duydukları ruhsal destek gereksinmesini artıracağını; içsel çalışan modelleri belirginleşen kişinin de sahip olduğu bağlanma yönelimi doğrultusunda farklı problem çözme stratejileri kullanacağını bildirmektedir. Bu çalışmada hem kaygılı, hem de kaçınmacı bağlanma boyutlarının etkili olmayan problem çözme davranışlarını yordadığı görülmüştür. Kaygılı bağlanan kişilerin problemlere olumsuz yaklaşma eğiliminde olduğu, problemin çözümü konusunda kendine güvenmediği ve bunun için sorumluluk almaktan kaçındığı gözlenmiştir. Önceki çalışmalar da, kaygılı bağlanan kişilerin şimdiki ilişki problemlerinin, geçmişlerindeki bağlanma figürlerinin hiçbir zaman emin olunamayan varlığına ilişkin olumsuz düşüncelerini, duygularını, anılarını ve inançlarını aktifleştirdiğini göstermektedir. 33,41 Bu nedenle kaygılı bağlanan kişiler problemli durumları ilişkide oldukları kişiyi kaybedebilecekleri bir tehdit olarak görmekte, böyle durumlarda yoğun kaygı yaşamakta ve karşılarındaki kişiye baskı yapmaya başlamaktadır. 42 Yaşanan yoğun kaygı da karşılaşılan problemlerin etkili bir şekilde çözülmesine engel olmaktadır. Kaçınmacı bağlanan kişiler de kişilerarası problemler karşısında etkili problem çözme davranışlarını gösterememektedir. Önceki çalışmalar geçmişte sıcak bir anne-babanın eksikliğini duymuş kaçınmacı bağlanan kişilerin, kişilerarası ilişkilerinde yakınlıkla ilgili rahatsızlık yaşadığını ve başkalarına güvenmekte zorlandığını

8 Ergin ve Dağ 43 bildirmektedir. 20,33 Kaçınmacı bağlanan kişiler problemle karşılaştıklarında kendilerini geri çekme eğiliminde oldukları için, kişilerarası problemlerinin çözümünde iki tarafı da tatmin eden problem çözme davranışlarını göstermemektedirler. 43 Problemle karşılaştıkları zaman ilişkide oldukları kişinin yardımını ve desteğini göreceklerine inanmadıkları için, kaçınmacı bağlanan kişiler karşılarındaki kişiye güven duymamakta, 44 destek istememekte, 45 duygularını bastırmakta, 41 uzlaşmacı bir tutum sergilememekte 42 ve çatışma yaratacak durumlardan kaçmaktadırlar. 46 Bu çalışmada da görüldüğü gibi, problemden kaçma eğiliminde olan kaçınmacı bağlanan kişi, problemin çözümünde kendine güvensizlik yaşayacağı ve problemi çözmek adına sorumluluk almayacağı için problemlerini etkili bir şekilde çözmekte zorlanacaktır. Bağlanmanın ve kişilerarası problem çözmenin ruhsal belirtilerle ilişkilerinin değerlendirilmesi Bu çalışmada kaygılı ve kaçınmacı bağlanma yönelimlerinin ruhsal belirtileri ayrı ayrı yordadığı görülmüştür. Önceki çalışmalarda da kaçınmacı ve kaygılı bağlanmayla ruhsal belirtiler arasında anlamlı ilişkiler bulunmuştur. 16,17,24,47 Bununla birlikte, etkili olmayan problem çözme davranışlarından POY ve KG nin de ruhsal belirtileri yordadığı görülmüştür. Önceki çalışmalar esnek, uyumlu ve problemlerini çözmek için uygun yöntemler geliştirip kişisel hedeflerine ulaşabilecek becerilere sahip etkili problem çözen kişilerin aksine, 46 etkili olmayan şekillerde problem çözme eğiliminde olan kişilerin bu çalışmada da olduğu gibi, daha fazla ruhsal belirti yaşadığını göstermektedir. 11,48,49 Kişilerarası ilişkilerinde problemle karşılaştığı zaman probleme olumsuz yaklaşan ve problemi çözebileceğine güvenmeyen kişiler etkin bir şekilde problemlerini çözemeyeceklerdir. Problemlerin sağlıklı bir şekilde çözülmemesiyse hem ilişkinin kalitesinin düşmesine, hem de çözülemeyen problemler yüzünden yaşanan rahatsızlıkların artmasına yol açacaktır. Kişilerarası problem çözmenin aracı rolünün değerlendirilmesi Bulgular, kaçınmacı ve kaygılı bağlanma örüntüleriyle ruhsal belirtiler arasındaki ilişkilerde etkili olmayan kişilerarası problem çözme davranışlarından KG nin, kaygılı bağlanma örüntüleriyle ruhsal belirtiler arasındaki ilişkilerde ise POY un kısmi aracı rollerinin olduğunu göstermektedir. Bu bulgular problemle başa çıkma biçimlerinin bağlanma yönelimleri ve ruhsal belirtiler arasındaki ilişkiye aracılık ettiğini işaret eden çalışmaların bulgularını 21,24 desteklemektedir. Lopez ve arkadaşları 21 kaygılı bağlanmanın ruhsal belirtiler üzerindeki etkisinde problemle başa çıkma biçimlerinin kısmi aracı rolünün olduğunu, fakat kaçınmacı bağlanmayla ruhsal belirtiler arasında anlamlı bir ilişkinin olmadığını belirtmiştir. Şimdiki çalışma ise hem kaygılı hem de kaçınmacı bağlanmanın ruhsal belirtiler üzerinde etkili olduğunu göstermektedir. Önceki çalışmada kullanılan örneklemin küçüklüğü kaçınmacı bağlanmanın ruhsal belirtilerle ilişkili bulunmamasının nedenlerinden biri olabilir. Wei ve arkadaşları 24 ise, daha büyük bir örneklemle aynı modeli test ettiğinde, algılanan başa çıkmanın kaygılı bağlanmayla ruhsal belirtiler arasındaki ilişkiye tam olarak, kaçınmacı bağlanmayla ruhsal belirtiler arasındaki ilişkiye ise kısmi olarak aracılık ettiğini göstermiştir. Şimdiki çalışmada elde edilen sonuçlar Lopez ve arkadaşlarının 21 kaygılı bağlanmaya, Wei ve arkadaşlarının 24 ise kaçınmacı bağlanmaya ilişkin bulgularını doğrular niteliktedir. Kaygılı bağlanma yönelimi kişiyi karşılaştığı problemlere olumsuz yaklaşmaya ve problemin çözümü konusunda kendine güvensizliğe itmekte, bu etkili olmayan problem çözme davranışları ise kişinin ruhsal rahatsızlık düzeyini artırmaktadır. Benzer şekilde, kaçınmacı bağlanma yönelimi de kişiyi kendine güvensiz problem çözme davranışlarını kullanmaya itmekte, bu da kişinin ruhsal rahatsızlık düzeyini artırmaktadır. SONUÇ ve ÖNERİLER Sonuç olarak, bu çalışmada kaçınmacı ve kaygılı bağlanma örüntülerinin etkili olmayan kişilerarası problem çözme davranışları üzerinde etkili olduğu, bu davranışların da ruhsal belirtileri etkilediği saptanmıştır. Ayrıca, kaygılı ve kaçınmacı bağlanmanın ruhsal belirtiler üzerinde hem doğrudan, hem de etkili olmayan problem çözme yaklaşımları aracılığıyla dolaylı bir etkiye sahip oldukları görülmüştür. Bu çalışmadan elde edilen sonuçların klinik alanına katkılarının olabileceği düşünülmektedir. Danışmanlık sürecinde danışanın güvensiz bağlanma yönelimlerinin üzerinde çalışılması, kişilerin hem etkili olmayan problem çözme davranışlarının, hem de ruhsal belirtilerinin azalması adına faydalı olabilir. Danışanların kişilerarası problem çözme becerilerinin artırılmasının da ruhsal belirtilerini azaltacağı düşünülmektedir. Etkili problem çözme becerileri, Anadolu Psikiyatri Derg 2013; 14:36-45

9 44 Kişilerarası problem çözme davranışları, yetişkinlerdeki bağlanma yönelimleri ve kişinin yakın ilişkilerinde yaşadığı problemlerle daha iyi başa çıkmasına ve ruhsal belirtilerinin azalmasına yol açabilir. KAYNAKLAR 1. Lazarus RS, Folkman S. Stress, Appraisal, and Coping. New York, Springer, Cohen S, Kessler RC, Gordon LU. Strategies for measuring stress in studies of psychiatric and physical disorders. S Cohen, RC Kessler, LU Gordon (Eds.), Measuring Stress: A Guide for Health and Social Scientists, New York, Oxford University Press, 1995, p Heppner PP, Baker CE. Applications of the Problem Solving Inventory. Meas Eval Couns Dev 1997; 29: D Zurilla TJ, Goldfried MR. Problem solving and behavior modification. J Abnorm Psychol 1971; 78: Spivack G, Platt JJ, Shure MB. The Problem- Solving Approach to Adjustment. San Francisco, CA, Jossey-Bass, Bonner RL, Rich AR. Cognitive vulnerability and hopelessness among correctional inmates: A state of mind model. J Offend Rehab 1992; 17: D Zurilla TJ, Maydeu-Olivares A, Kant GL. Age and gender differences in social problem-solving ability. Pers Indiv Differ 1998; 25: D Zurilla TJ, Nezu AM. Development and preliminary evaluation of the Social Problem- Solving Inventory. Psychol Assess J Consult Clin Psychol 1990; 2: Londahl EA, Tverskoy A, D Zurilla TJ. The relations of internalizing symptoms to conflict and interpersonal problem solving in close relationships. Cognit Ther Res 2005; 29: Horowitz LM. Interpersonal Foundations of Psychopathology. Washington, DC, American Psychological Association, Heppner PP, Lee D. Problem-solving appraisal and psychological adjustment. CR Snyder, SJ Lopez (Eds.), Handbook of Positive Psychology, New York, Oxford University Press, 2002, p Davila J, Hammen C, Burge D, Daley SE, Paley B. Cognitive/interpersonal correlates of adult interpersonal problem-solving strategies. Ther Res 1996; 20: Rahim MA. A measure of styles of handling interpersonal conflict. Acad Manage J 1983; 26: Bartholomew K, Horowitz LM. Attachment styles among young adults: A test of a four-category model. J Pers Soc Psychol 1991; 61: Kobak RR, Hazan C. Attachment in marriage: Anatolian Journal of Psychiatry 2013; 14:36-45 Effects of security and accuracy of working models. J Pers Soc Psychol 1991; 60: Mickelson KD, Kessler RC, Shaver PR. Adult attachment in a nationally representative sample. J Pers Soc Psychol 1997; 73: Roberts JE, Gotlib IH, Kassel JD. Adult attachment security and symptoms of depression: The mediating roles of dysfunctional attitudes and low self-esteem. J Pers Soc Psychol 1996; 70: Bowlby J. Attachment and Loss. New York, Basic Books, Bowlby J. Attachment and Loss. Vol. 2, Separation: Anxiety and Anger, New York, Basic Books, Brennan KA, Clark CL, Shaver PR. Self-report measurement of adult romantic attachment: An integrative overview. JA Simpson, WS Rholes (Eds.), Attachment Theory and Close Relationships, New York, Guilford Press, 1998, p Lopez FG, Mauricio AM, Gormley B, Simko T, Berger E. Adult attachment orientations and college student distress: The mediating role of problem coping styles. J Couns Dev 2001; 79: Batıgün AD, Şahin NH. Öfke, dürtüsellik ve problem çözme becerilerindeki yetersizlik gençlik intiharlarının habercisi olabilir mi? Türk Psikol Derg 2003; 18: Vatan S, Dağ İ. Problem çözme, umutsuzluk, çaresizlik ve talihsizlik MMPI-2 ile ölçülen psikopatolojinin yordayıcıları olabilir mi? Anadolu Psikiyatri Derg 2009; 10: Wei M, Heppner PP, Mallinckrodt B. Perceived coping as a mediator between attachment and psychological distress: A structural equation modeling approach. J Couns Psychol 2003; 50: Sümer N, Güngör D. Yetişkin bağlanma stilleri ölçeklerinin Türk örneklemi üzerinde psikometrik değerlendirilmesi ve kültürlerarası bir karşılaştırma. Türk Psikol Derg 1999; 14: Güngör D. Bağlanma Stillerinin ve Zihinsel Modellerin Kuşaklararası Aktarımında Anababalık Stillerinin Rolü. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çam S, Tümkaya S. Kişilerarası Problem Çözme Envanteri nin (KPÇE) geliştirilmesi: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derg 2007; 28:

10 Ergin ve Dağ Derogatis LR. The Brief Symptom Inventory (BSI): Administration, Scoring, and Procedures Manual II. Clinical Psychometric Research Inc, Şahin NH, Durak A. Kısa Semptom Envanteri: Türk gençleri için uyarlaması. Türk Psikol Derg 1994; 9: Savaşır I, Şahin NH. Bilişsel Davranışçı Terapilerde Değerlendirme: Sık Kullanılan Ölçekler, Ankara, Türk Psikologlar Derneği Yayınları, Baron RM, Kenny DA. The moderator-mediator variable distinction in social psychological research: Conceptual, strategic, and statistical considerations. J Pers Soc Psychol 1986; 51: Collins N, Read S. Adult attachment, working models, and relationship quality in dating couples. J Pers Soc Psychol 1990; 58: Hazan C, Shaver P. Romantic love conceptualized as an attachment process. J Pers Soc Psychol 1987; 52: Brennan KA, Shaver PR, Tobey AE. Attachment styles, gender, and parental problem drinking. J Soc Pers Relat 1991; 8: Del Giudice M. Sex differences in romantic attachment: A meta-analysis. Pers Soc Psychol Bull 2011; 37: Jackson JJ, Kirkpatrick LA. The structure and measurement of human mating strategies: Towards a multidimensional model of sociosexuality. Evol Hum Behav 2007; 28: Sahin N, Sahin NH, Heppner PP. Psychometric properties of the Problem Solving Inventory in an group of Turkish university students. Cognit Ther Res 1993; 17: Çam S. İletisim Becerileri Eğitimi Programının Öğretmen Adaylarının Ego Durumlarına ve Problem Çözme Becerisi Algılarına Etkisi. Yayımlanmamıs Doktora Tezi, Ankara, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Deney NW, Pearce KA. A developmental study of practical problem solving in adults. Psychol Aging 1989; 4: Kobak RR, Duemmler S. Attachment and conversation: Toward a discourse analysis of adolescent and adult security. K Bartholomew, D Perlman (Eds.), Attachment Process in Adulthood, London, Jessica Kingsley, 1994, p Main M, Kaplan N, Cassidy J. Security in infancy, childhood, and adulthood: A move to the level of representation. Monogr Soc Res Child Dev 1985; 50: Corcoran KO, Mallinckrodt B. Adult attachment, self-efficacy, perspective taking, and conflict resolution. J Couns Dev 2000; 78: Shi L. The association between adult attachment styles and conflict resolution in romantic relationships. Am J Fam Ther 2003; 31: Collins NL. Working models of attachment: Implications for explanation, emotion, and behavior. J Pers Soc Psychol 1996; 71: Collins NL, Feeney BC. A safe haven: An attachment theory perspective on support seeking and caregiving in intimate relationships. J Pers Soc Psychol 2000; 78: Creasey G, Kershaw K, Boston A. Conflict management with friends and romantic partners: The role of attachment and negative mood regulation expectancies. J Youth Adolescence 1999; 28: Simpson JA, Rholes WS, Phillips D. Conflict in close relationships: An attachment perspective. J Pers Soc Psychol 1996; 71: Eremsoy CE, Çelimli Ş, Gençöz T. Students under academic stress in a Turkish university: Variables associated with symptoms of depreşsion and anxiety. Curr Psychol, Developmental, Learning, Personality, Social 2005; 24: D Zurilla TJ, Nezu AM, Maydeu-Olivares A. Manual for the Social Problem-Solving Inventory- Revised (SPSI-R), North Tonawanda, NY, Multi- Health Systems, Inc, Anadolu Psikiyatri Derg 2013; 14:36-45