KAZAKLARDA YER-SU KÜLTÜ

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI (HALK BİLİMİ) ANABİLİM DALI KAZAKLARDA YER-SU KÜLTÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan: Fatih EGE Danışman: Prof. Dr. Nerin YAYIN İzmir, 2011 I

2

3

4 -İÇİNDEKİLER- KISALTMALAR... 1 ÖNSÖZ... 2 GİRİŞ... 4 I.TÜRKLERDE YER-SU TERİM VE KAVRAMI ÜZERİNE... 4 II. YER-SU İNANCI ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR... 9 II.A. Türkiye de Yapılan Çalışmalar... 9 II.A.1. Kitap Bölümleri... 9 II.A.2. Makaleler II.A.3. Tezler II.A.4. Ansiklopediler II.A.5. Sözlükler II.B. Türkiye Dışında Yapılan Çalışmalar II.B.1. Kazakistan da: II.B.2. Azerbaycan da: II.B.3. Kırgızistan da: I.BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE YER-SU İNANCI II. BÖLÜM: KAZAK TÜRKLERİNDE YER-SU İNANCI II.A. Coğrafi Özelliklerine Göre Yer-Su lar II.A.1. Nehir: II.A.2. Dağ: II

5 II.A.3. Göl: II. A.4. Çukurlu Bölge: II.A.5: Tepe, Yükseklik II.A.6. Geçit, Vadi II.A.7. Yarımada, Körfez II.A.8. Ova II.A.9. Okyanus II.A.10. Bozkır II.B. Yerleşim Birimlerine Göre Yer-Su lar II.B.1. Ne Tür Yerleşim Yeri Olduğu Belirtilen Yer-Su lar II.B.2. Ne Tür Yerleşim Yeri Olduğu Belirtilmeyen Yer-Su lar II.B.3. Yerleşim Bölgesi Olup Olmadığı Belli Olmayan Yer-Su lar II.C. Diğer Yer-Su lar II.C.1. Demir yolu istasyonu II.C.2. Kale III. BÖLÜM: KAZAK TÜRKLERİNDEKİ YER-SU İNANCININ TÜRKİYE TÜRKLERİNDEKİ YANSIMALARI III.A. Terim ve Aanlam Olarak Yansımalar III. A.1. Terim ve Anlamı Korunmuş Olanlar III.A. 2. Terimi Korunmuş, Anlamı Farklılaşmış Olanlar III.A. 3. Anlamı Korunmuş, Terimi Farklılaşmış Olanlar III.A.4. Terimi Az Çok Değişmiş Anlamı Korunmuş Olanlar III. B. Diğer Alanlardaki Yansımalar III.B.1. Coğrafi Mekan Olarak Yansımalar III

6 III. B.2. Hayvan Türü Olarak Yansımalar III.B.3. Bitki Türü Olarak Yansımalar III.B.4. İnsan Vücudundaki Organlar İle İlgili Yansımalar III.B.5. Eşya İle İlgili Yansımalar III. B.6. Yemek Çeşidi Olarak Yansımalar III.B.7. Renk Adı Olarak Yansımalar III.B.8. Benzetme Konusundaki Yansımalar III.B.9. Taş Ve Kayayla İlgili Yansımalar III.B.10. Meslek Türü Olarak Yansımalar III.B.11. Ülke Adı Olarak Yansımalar III.B.12. İnsan Adı Olarak Yansımalar III.B.13. Ülkü-İdeal Olarak Yansımalar III.B.14. Durum Belirten Yansımalar III.B.15. Coğrafi Oluşum İle İlgili Yansımalar III.B.16. Giysi Adı Olarak Yansımalar III.B.17. Evin Bölümleri Konusundaki Yansımalar SONUÇ METİN BİBLİYOGRAFYA ÖZGEÇMİŞ ÖZET ABSTRACT IV

7 KISALTMALAR a.g.e. Adı Geçen Eser a.g.m. Adı Geçen Makale a.g.t. Adı Geçen Tez AKM. Atatürk Kültür Merkezi Araş. Araştırma C. Cilt Çev. Çeviren DTCF. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Edb. Fak. Edebiyat Fakültesi E.Ü. Ege Üniversitesi Haz. Hazırlayan HAGEM. Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Merkezi Mad. Maddesi MEB. Milli Eğitim Bakanlığı Nu: Numara S. Sayı s. Sayfa ss. Sayfalar Sos. Bil. Ens. Sosyal Bilimler Enstitüsü TDAV. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı TDK. Türk Dil Kurumu TTK. Türk Tarih Kurumu Yay. Yayınları yy. Yüzyıl YLT. Yüksek Lisans Tezi vb. Ve benzeri vs. Vesaire 1

8 ÖNSÖZ Alimbek Nurmağambetulı nın Jer-Suvdın Atı Tarıhının Caşı adlı eserine dayanarak hazırladığımız bu çalışma Giriş hariç üç bölüm halinde düzenlenmiştir. Giriş iki kısımda incelenmiştir: Türklerde Yer-Su Kavramı Üzerine başlıklı ilk kısımda yerli ve yabancı kaynaklardan edinilen bilgilere dayanılarak Yer-Su teriminin ve kavramının tarih boyunca geçirdiği değişiklikler tespit edilmiş ve kendi düşüncemiz de katılarak değerlendirilmişti. İkinci kısım Yer-Su İnancı Üzerine Yapılan Çalışmalar adını taşımakta olup belirtilen konunun incelendiği yerli ve yabancı kaynaklar üç başlık altında açıklanarak verilmiştir. Türk Mitolojisinde Yer-Su İnancı başlığı ile verdiğimiz I. Bölüm de söz konusu inancı içeren çalışmaların ilgili bölümleri özetlenmiş; Yer-Su kavramı evren bağlamında yatay ve dikey tasnifte incelenip kendi değerlendirmemizde eklenerek verilmiştir. Bu arada söz konusu açıklamaları da şekillerle desteklediğimizi söylemek istiyoruz. II.Bölüm Kazak Türklerinde Yer-Su İnancı adını taşımaktadır ve üzerinde çalıştığımız metne dayalı olarak yapılan incelemede Yer-Su lar Coğrafi Özelliklerine Göre Yer-Su lar, Yerleşim Birimlerine Göre Yer-Su lar ve Diğer Yer-Su lar olmak üzere üç alt başlıkta tasnif edilmiştir. Ayrıca her alt başlık ile ilgili tablolar hazırlanarak konu hakkında genel bir bakış açısı sağlanmıştır. III. Bölüm yine kaynak olarak belirlediğimiz metne dayanarak gerçekleştirilmiş ve Kazak Türklerindeki Yer-Su inancını belirten terim ve kavramların Türkiye Türklerindeki akisleri Terim ve Anlam Olarak Yansımalar ile Diğer Alanlarda Yansımalar olmak üzere iki esas başlıkta incelenmiştir. Tezimizin inceleme kısmı, bu arada dikkatimizi çeken hususların belirtildiği ve Yer-Su konusunda kendi düşüncemizin de yer aldığı bir Sonuç bölümü ile bitmektedir. Çalışmamız ise yaptığımız incelemenin dayandığı Alimbek Nurmağambetulı nın adı geçen eserinin transkripsiyonu ve Türkiye Türkçesine aktarımının yapıldığı Metin 2

9 ile devam etmekte ve inceleme sırasında kullandığımız kaynakların yer aldığı Bibliyografya yla sona ermektedir. Çalışmamız gerek alıntıların daha iyi anlaşılabilmesi, gerekse düşüncelerimizin daha iyi ortaya konabilmesi için zaman zaman çizim, harita ve tablolarla desteklenmiştir. Bu bağlamda tezimizde 5 tablo, 1 harita, 9 şekil ve 1 resim yer almaktadır. I. Bölüm Türk Mitolojisindeki Yer-Su inancını konu edinen kaynaklara bakılarak hazırlanmışken II. ve III. Bölüm ler tezimizin üzerine oturduğu Jer-Suvdın Atı- Tarıhının Caşı adlı esere dayandırılmıştır. İnceleme sırasında dipnotlarda bibliyografya verilirken yazarların önce adları, daha sonra soyadları verilmiş; çalışmanın sonundaki Bibliyografya kısmında ise bunun tersi uygulanmıştır. Ayrıca inceleme sırasında gerekli görüldüğü durumlarda eser adları bazen koyu renk ile yazılarak, bazen de tırnak içine alınarak belirtilmiştir. Tezimiz hem kaynak edindiğimiz metin, hem de Yer-Su konusundaki inceleme bakımından bir ilki teşkil etmekte olup bu konu üzerinde çalışacak olanlara bir kaynak olacağı düşüncesini taşıyoruz. Çalışmam sırasında bana her türlü desteği veren danışman hocam Prof. Dr. Nerin YAYIN a, her başvurumda yol göstericiliğini esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Selami FEDAKAR a, değerli arkadaşlarım Eda GÜL, Zeynep AKDENİZ ve Savaş ABDULMECİT e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. İzmir 2011 Fatih EGE 3

10 GİRİŞ I.TÜRKLERDE YER-SU TERİM VE KAVRAMI ÜZERİNE Kazak Türklerindeki Yer-Su inancının incelendiği bu çalışmada ilk yapılması gereken, Yer-Su kavramının dünden bugüne hangi terimlerle ifade edildiğinin araştırılması olmalıdır. Bu bakımdan çeşitli metinleri de göz önüne alarak, öncelikle tarih sayfalarında Yer-Su inancını simgeleyen terimleri aramayı uygun bulduk. Mirali A. Seyidov un, Eski Türk Kitabelerindeki Yer-Sub Meselesi adlı makalesinde yazar, Gerdizi nin Çin kaynaklarından edindiğini belirttiği bilgilere göre; tarihin çok eski çağlarında Türklerin Yer-Su olarak adlandırdıkları bu inanca bağlı olarak, dört Hun kabilesinin başkanı, yılın beşinci ayında Lunk-Çenk şehrinde toplanarak, Kök-Tanrı yanında, Yer-Su lara kurban sunarlardı. Yine söz konusu kaynağa göre Kimekler de yılda bir kere Yer-Su lara kurban sunarlar, ibadet ederlerdi 1. Bu arada Seyidov Yer-Sub ruhlarının insanoğlunun yaşadığı dünyada bulunmaları sebebiyle verdiği metin alıntılarının da desteği ile zaman içinde kutsal toprak, vatan anlamına geldiğini de ifade etmektedir. Çin kaynaklarında ayrıca belirtildiği üzere, Türkler evreni üç bölüm olarak düşünmüşlerdir. Nitekim bu düşünce ilk olarak Orhun yazıtlarından Kültigin e ait olanında: Üze kök teňgri asra yağız yir ķılınduķda ikin ara kişi oġlı ķılınmış 2, evrenin üst kısmı gök, alt kısmı yer, orta kısmı ise insanoğlunun yaşadığı Yer-Sub olarak ifade edilmiştir. Kitabeye göre Yer-Su, Iduk Yiri-Subu u olarak verilmektedir çünkü Iduk Yir-Sub u Gök Tanrı yaratmıştır 3. Aynı ifadeyi Bilge Kağan yazıtında da görmekteyiz. Buna göre Yir-Sub; eski Türklerde yurt ve vatan kavramlarıyla yakınlık göstermektedir. Kültigin anıtındaki 1 Mirali A. SEYİDOV; Eski Türk Kitabelerindeki Yer-Sub Meselesi, Ankara Üniversitesi D.T.C.F. Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C.18, S. 29 (çev: Sadettin Gömeç), Ankara 1996, s.1 2 Muharrem ERGİN; Orhun Abideleri, Boğaziçi Yay.,İstanbul 2004, s.8 3 M. ERGİN; a.g.e.,ss

11 Ötüken Yış 4 ifadesinin karşılığı ise Tonyukuk anıtında, Altın yışıg 5 olarak geçmektedir. Hatta Tonyukuk anıtında Yir-Sub un, Tengri Umay tarafından kutsal Yer- Su yun üzerine çöktüğünden, yani Türklerin vatanlarının ellerinden gitmek üzere olduğundan 6 söz edilmektedir. Anlaşılacağı üzere Yir-Sub Orhun yazıtlarına göre Türklerdeki vatan, yurt, millet fikrini ifade etmekte; Yer-Su yun hem insanoğlunun yaşadığı yeryüzü kısmı olması, hem de Gök Tanrı tarafından yaratılması nedeniyle kutsallığından söz edilmektedir. Hatta Iduk kelimesinin Yer-Su ların, vatanın korunmasındaki önemi belirttiği de ortadadır. 7 Zaten Türklerin Gök Tanrı ya kurbanlarını hep yüksek yerlerde, dağ tepelerinde sunmasının temelinde de bu kutsallık düşüncesi yatmaktadır. 8 Emel Esin de bize, E. Chavannes in Les Memories Historiques de Se-Ma- Ts den adlı çalışmasının ikinci cildinde Yer-Su teriminin T u-ti (she-chi) olarak karşılandığını belirtmektedir 9. Buna göre Yer-Su lar Yir Tengri Kanı olarak adlandırılan yer hükümdarına bağlı olan ve en büyükleri merkezde olmak şartıyla dört yöne dağılan dört yüksek dağ ve dört büyük ırmaktan ibaret olup bu sebeple eski Türklerde dağların, yerden kaynaklanan ırmak ve suların, ağaçların-ormanların, insan veya hayvan şeklinde beliren ruhları olduğuna; ölen şöhretli kimselerin Yer-Su ruhlarına karıştığına inanılıyordu 10. Ziya Gökalp de Türklerin evreni üç bölümlü olarak düşündüğünden bahsetmektedir. Ancak gök, yer ve yer altı nı üç bölümlü bir sisteme oturtmasına rağmen yazar, Yeraltı Tanrıları nı da Yer-Su lar ile eş tutar ve sayılarının 17 olduğunu belirtir. Ona göre; Yer-Su tanrıları dağların, suların, nehirlerin ve kaynakların adlarıyla bilinirler ve insana en yakın tanrı olarak kabul edilirler. Hatta eski Türklerde aşiretler göçtükleri yere, mâbutlarını da taşımışlardır. Yer-Su ların ülkelere göre değişmesinin 4 M. ERGİN; a.g.e., s.4 5 M. ERGİN; a.g.e., s.76 6 M. ERGİN; a.g.e., s.77 7 Abdulkadir İNAN; Tarihte ve Bugün Şamanizm-Materyaller ve Araştırmalar, TTK Yay., Ankara 2006, s.48 8 A. İNAN; a.g.e.,s.49 9 Emel ESİN; Türk Kozmolojisine Giriş; Emel Esin Toplu Eserler 1, Kabalcı Yay.180, İstanbul 2001, s E. ESİN; a.g.e., ss

12 nedeni budur. İnsanlar arada kam (şaman) olmaksızın ilişki ve iletişimde bulunabilirler, hatta söz konusu tanrılar boy, kabile ve oymakların ataları ile de yakın olarak düşünülür. Nitekim Altay Han, Oğuz Ata, Korkut Ata gibi hükümdarların kutsallığı buradan ileri gelmektedir 11. Yine Dokuz Oğuzların bulundukları topraklardan ayrılmalarına neden Yer-Su ların göç göç göç! diye bağırmalarının neden olduğu kaynaklarda da belirtilmektedir. Ziya Gökalp Yer-Su terimini Türklerin ilk dini olan natürizm yani tabiatçılık ile ilişkilendirerek söz konusu terimin yaşadığımız dünya üzerindeki varlıkları kapsadığını ileri sürer. Ona göre Yer-Su terimi Türklerin tabiat varlıklarına taptıkları dönemlerin başlarında iki ana varlığı kutsal kabul ettiklerini; Yer -Su olarak belirttiği ve Kaşgarlı dan hareketle civi adını verdiği bu varlıkların koruyucularının Yer-Su ilahları olduğunu belirtir. Hatta yazar Yer-Su inancının sürdüğü natürizm döneminin dinin inançlarla paralellik gösterdiğini; buradan hareketle küçük, orta, büyük ve en büyük olarak tasnif ettiği İl teriminin de devlet anlamına geldiğini söyler. 12 İbn-i Mühenna ise Yer-Su ları İzi olarak tanımlamaktadır. Ona göre İzi ; iye yani sahip ve malik demek olup 13 Yer-Su lar yeryüzünde bulunan dağ, orman-ağaç, ırmak- akarsu, göl gibi varlıkların sahipleri olan tanrılardır. Kaşgarlı da aynı düşüncede olmakta yani izi, iye olarak vermekle beraber izi ve iye nin Rabbin emri mânâsı na da geldiğini belirtmektedir. 14 Saadettin Gömeç e göre Yir-Sub olarak bilinen bu terimin asıl anlamı ülke, toprak parçası, il-el yani vatan anlamında değildir. Yir-sub un yer yüzeyindeki coğrafi özellikleri tanımlayan ve bunları kutsallaştıran bir terim olması gerekir. Kısacası vatan, ülke kavramları Yir-Sub terimine, daha sonra eklenmiş olmalıdır Yusuf Ziya YÖRÜKAN; Müslümanlıktan Evvel Türk dinleri Şamanizm, Kültür Serisi:313, Ötüken Neşriyat.658, İstanbul 2006, ss Ziya GÖKALP; Türk Medeniyeti Tarihi; İslamiyet ten Evvel Türk Medeniyeti I. Kitap; Türk Kültürü Yay. Nu:41, İstanbul 2007, ss Y. Z. YÖRÜKAN; a.g.e., s Y. Z. YÖRÜKAN; a.g.e., ss Saadettin GÖMEÇ; Türk Kültürünün Ana Hatları, Akçağ Yay. 788 Tarih/23, Ankara 2006, ss

13 Fuzuli Bayat, Altay şamanlığında üç bölüm olarak düşünülen dünya tasavvurunda ruhların üç bölük halinde yaşadığını; gök ruhlarını Kuday, yer altı ruhlarını Körmes, yer ruhlarını ise Yer-Sub (toprak-su) veya Altay adı verilen ruhların oluşturduğunu belirtir. Buna göre Yer-Su lar Neme yani sonradan yaratılan ruhlardır. 16 Bununla birlikte yazar Yer-Su teriminin Türklerdeki Mitolojik Ana kavramıyla da ilişkili olduğunu, bu düşüncenin şamanlık geleneğindeki dağ ruhu ile ilgili anlatmalara yansıdığını, bu nedenle şamana yer ananın göğsünü emme ritüeli yaptırıldığını belirtir. 17 Ayrıca yazar Türk Mitolojik Sistemi-I adlı çalışmasında Yer- Su ları üzerinde yaşadığımız dünyadaki dağ, orman, çay, ateş-ocak hâmileri, ecdâd ruhlarının oluşturduğuna dikkati çeker. Yakutlarda iççi, Altaylarda ezi, Orta Asya Azerbaycan ve Anadolu da iye, Moğollarda edzen Buryatlarda ise ejin veya izen denilen bu ruhların çeşitli eşyalar, tabiat olayları yönler hatta renklerle zenginleştiğini belirtir ve Yer-Su ruhlarının Mitolojik Ana tasavvuruyla yakından ilgisi olduğunu belirtir. 18 Hatta ona göre Yer-Su ruhları zaman içinde mekân kavramını da kazanmış ve dört yönle tanımlanan ve insanların üzerinde yaşadığı dünyayı belirtir olmuştur. 19 Mekân kavramı giderek yerini vatan kavramına bırakmış; böylece Türklerde Mitolojik Ana olarak kabul edilen Umay inancı, Göktürklerde kutsal toprak olarak bilinen Ötüken ile birleşerek Türklerin kutsal vatan düşünceleri ortaya çıkmıştır. 20 Bu konuda en geniş çalışmalardan birisi de Abdulkadir İnan a aittir. Araştırmacı Tarihte ve Bugün Şamanizm adlı kitabının yedinci bölümünü Yer-Su konusuna ayırmış; dağların, göllerin, ırmakların bazılarının kutsal kabul edilmeleri nedeniyle Yer- Su olarak adlandırıldığını belirtmiştir. Altay Türklerinde Altay olarak da adlandırılan Yer-Su ların canlı nesneler olarak kabul edildiğini ve Yer-Su lar ile ilgili inançların Altay şamanlığına da aksettiğini belirtmiştir. Yüksek ve sıra dağların, büyük göllerin, hızlı akan ırmakların oluşturduğu Yer-Su lara zaman zaman kurban verildiğini, rakı 16 Fuzuli BAYAT; Mitolojiye Giriş, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ötüken Neşriyat., İstanbul 2007, s Fuzuli BAYAT; Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Kültür Serisi:307, Ötüken Neşriyat., No:648, İstanbul 2006, ss Fuzuli BAYAT; Türk Mitolojik Sistemi-I; Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi, Ötüken Neşriyat, Nu: 696, Kültür Serisi: 344, İstanbul 2007, ss Fuzuli BAYAT; a.g.e., s Fuzuli BAYAT; Türk Mitolojik Sistemi-II; Kutsal Dişi-Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler-İyeler ve Demonoloji, Ötüken Neşriyat, Nu: 697; Kültür Serisi 345, İstanbul 2007, s.42 7

14 hazırlandığını, şölenler tertip edildiğini belirten araştırmacı bu ritüellerin daha çok şamanlar tarafından yerine getirildiğini ifade etmektedir. 21 Bahaeddin Ögel ise Oğuz Han ın ikinci eşinden hareketle verdiği Yer-Su terimini, Yer-Su ruhları veya tanrıları olarak açıklamaktadır. Bu eşinden olan çocuklarına Gök isminin yanı sıra Dağ ve Deniz adlarının konması, tamamen bu düşünce ile ilgilidir. Yazara göre Gök ün dünyanın bir parçası olarak kabul edildiğini de gösteren bu durum ancak Türklerin cihan hâkimiyeti düşüncesi ile açıklanabilir. 22 Ayrıca Oğuz un ikinci eşinin bir ağaç kovuğunda bulunması ve saçlarının bir ırmak gibi tasvir edilmesi de Yer-Su teriminin dağ, orman, akarsu veya göl, ada olarak tanımlanabileceğini göstermektedir. Yine Uygurların atası sayılan beş prensin iki nehir kavşağının ortasındaki adacıkta bulunan kayın ağancından doğması da bunu doğrular niteliktedir. 23 Yusuf Ziya Yörükan a göre, Yer-Su lar yeryüzünde bulunan küçük tanrılar olup İzi diye adlandırılırlar. Yazara göre izi adı verilen Yer-Su lar Türklerin kutsal kabul ettikleri hanları, ağaçları, su ve gölleri, ataları olup daha çok bu değerleri ad veya kutsallık bağlamında kendisinde bulunduran inanç unsurları olup malik, sahip yani tanrı anlamına gelmektedir. Ayrıca Yer-Su lar çeşitli Türk boy ve topluluklarının bulundukları coğrafyaya göre farklılık gösterebilmektedir. Yer-Su ların ülkelere göre isim değiştirmesinin nedeni budur. Yine Yer-Su ların bir kısmı vatan fikrini içinde barındırması son derece dikkat çekicidir. 24 Tarama sözlüğünün 6. cildinde Yer ; toprak, ülke diyar 25 olarak açıklanmaktayken, Yir daha geniş anlamda; yer, arz, zemin, memleket, yurt biçiminde verilmektedir. 26 Dikkat edilecek olursa Yer-Su kavramındaki yer tek başına bile yurt vatan kavramını içinde barındırmaktadır. Yer teriminin eski Türklerde yir olarak 21 Abdulkadir İNAN; a.g.e., ss Bahaeddin ÖGEL; Türk Mitolojisi C.1, Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK. Yay., VII Dizi- S.102/3, Ankara 2003, s B. ÖGEL; a.g.e., s Yusuf Ziya YÖRÜKAN; Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri Şamanizm, Ötüken Neşriyat, Yay,Nu: 658, Kültür Serisi: 313, İstanbul 2009, ss Tarama Sözlüğü-VI; TDK Yay.212/4, Ankara 1969, s Tarama Sözlüğü; a.g.e., ss

15 söylendiği dikkate alınacak olursa bu terimin vatan ve yurt kavramlarından başka üzerinde yaşadığımız yeryüzü, dünya anlamlarına da geldiği anlaşılacaktır. II. YER-SU İNANCI ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR II.A. Türkiye de Yapılan Çalışmalar Belirtmemiz gerekir ki Türkiye de sadece Yer-Su konusunda yazılmış herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Bu bakımdan temel konusu Yer-Su olmamakla beraber bu konuya herhangi bir bölüm ayırmış olan çalışmaları biz, adı geçen bölüme almayı uygun bulduk. II.A.1. Kitap Bölümleri Mehmet Yardımcı, Türk Halk Edebiyatında Anlatmaya Dayalı Türler adlı kitabında mitoloji konusundaki tartışmaların Freud ile beraber farklı bir boyut kazandığını ünlü psikiatristin mitolojik unsurları cinsellik ile ilişkilendirdiğini belirtmiştir. Ayrıca yazar evrerinin dikey bağlamda iki bölüm olarak düşünüldüğünü, yer ve gök olarak belirttiği bu bölümlerin her birinde ayrı işlevleri olan tanrıların bulunduğunu, Yo Kan, Umay, Talay Kan gibi tanrıların yanı sıra Rüzgar, Ateş ve Yağmur un yer aldığı bölümü Yer-Su olarak belirterek Türk Mitolojisinin diğer toplumların mitolojilerinden karekteristik yönleriyle ayrıldığını vurgulamıştır. 27 Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giriş adlı çalışmasında mitolojik düşüncenin, toplumların animizm çağında geliştiğinden ve mitolojinin bu dönemde ortaya çıktığından bahsederken yer yüzeyindeki kutsal kabul edilen varlıkların da bu bakımdan canlı olarak düşünüldüğünü, bunlara ise yer-sub (toprak-su) veya Altay olarak adlandırıldıklarını belirtir. Bu arada yazar dağ, ırmak, orman, göl gibi tabiat varlıklarının 27 Mehmet YARDIMCI; Türk Halk Edebiyatında Anlatmaya Dayalı Türler, Ürün Yay., Ankara 2008, ss

16 da bu bağlamda değerlendirilmesi gerektiğini vurgularken, ruhlara olan inanmanın da ilkel bir din olduğunu söylemiştir. 28 Abdulhaluk Çay, Türk Ergenekon Bayramı adlı çalışmasında nevruz geleneklerinden bahsederken özellikle Su Kültü, Atalar Kültü ve Ateş Kültü üzerinde durmuş; söz konusu unsurları taşıyan inanç ve ritüelleri nevruz gelenekleri bağlamında değerlendirmiştir. 29 Emel Esin, Türk Kozmolojisine Giriş adlı kitabının Yir-Tengri kanı, Yir-Sub kutları ve insan ruhları bölümünde Yer-Su yu ıdık Yer-Su olarak tanımlarken Göktürklerde Ötüken Ormanı, Ötüken Dağı, Isık Göl gibi mekânların yanı sıra Ak Geyik, su kuşları ve baykuşun Yer-Su iyeleri olduğundan bahsetmiştir. 30 Deniz Gezgin, Su Mitosları adlı kitabında su mitlerinin Türk mitolojisindeki izlerinden bahsederken nehir, dağ, kaynak, göl gibi yerlerde ve taşlarda bulunan Yer-Su ruhlarından bahsetmiş, Ay Ata nın su ile ilgili ve Talay Han'ın bu bağlamda suların efendisi olabileceğinden söz etmiştir. 31 Sadettin Gömeç, Türk Kültürünün Ana Hatları adlı çalışmasının Türk devlet anlayışındaki sistemi incelerken vatan kavramının Yer-Su inancı ile örtüştüğünü, bu bakımdan Idık-Iduk yani kutsal kabul edildiğini, bu nedenle kutsal vatan üzerindeki bazı unsurların ve bu unsurlara ait ruhların Yer-Su olarak kabul edileceğini belirtir. 32 Abdulkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm adlı çalışmasının bir bölümünü Yer-Su konusuna ayırmış; Göktürklerin "ıdık yer-sub" düşüncesinden hareketle yakın tarihimize kadar olan kutsal mekânlardan bahsetmiştir. Ayrıca araştırmacı dağ, orman, ırmak, kabile-boy v.b. gibi yer yüzeyinde görülen tabiat varlıklarının Türklerde Yer-Su inancını temsil edebileceğini belirtirken bu varlıkların sahibi diye düşünülen Yer-Su tanrılarından bahsetmiştir Fuzuli BAYAT; Mitolojiye Giriş, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2007, ss Abdulhaluk ÇAY; Nevruz: Türk Ergenekon Bayramı, Tamga Yay., İstanbul 1999, ss Emel ESİN; a.g.e., ss Deniz GEZGİN; Su Mitosları, Sel Yay., İstanbul 2009, ss Saadettin GÖMEÇ; Türk Kültürünün Ana Hatları, Akçağ Yay./788 Tarih/23, Ankara Abdulkadir İNAN; a.g.e., ss

17 İbrahim Kafesoğlu nun Türk Milli Kültürü isimli eserinin bir çok yerinde yer-su ların önemini vurgulamıştır. Şamanlık Meselesi başlığının altında Şamanlığın yer-su inançları ile bağlantısı olmadığını söyleyen Kafesoğlu, Tabiat Kuvvetlerine İnanma başlığı altında ayrıntılı olarak bu konuya değinmiştir. Orhun yazıtlarında adı geçen iki yer-su ilahesinden bahis açan yazar, bu isimlerden birinin kağanlık merkezi, birinin de Kutlu Dağ efsanesindeki dağın adı olduğunu söylemekte ve yer-sular maddi değil, manevî kuvvet olarak tasavvur edildiklerinden, bunlarla ilgili, eski Yunan dakine benzer tanrılar ve aileleri tarzında mitolojiler teşekkül etmemiştir şeklinde bir açıklamaya da yer vermektedir 34. Jaen Paul Roux Türklerin ve Moğolların Eski Dini adlı kitabında; Yer-Su terimine kitabının Evren ve Kozmobiyoloji adlı bölümünün alt başlığı olan yeryüzü adlı kısmında yer vermektedir. Roux, ıduk yer-sub un İmparatorluklar ile ilgili değil daha çok halk ile alakalı bir kutsallık içerdiğini savunarak Yer-Su terimine farklı bir yorum getirmiştir. 35 Yaşar Kalafat, Doğu Anadolu'da Eski Türk İnançlarının İzleri adlı kitabının birinci bölümünde dağ, kaya-taş, yer, su, ev, ocak ve ağaç-orman-bitki ile ilgili inançları Yer İyeleri olarak tanımlamış; her guruba ait iye-tanrıları, inançları ve ritüelleriyle beraber vermiştir. 36 Yaşar Kalafat, Altaylardan Anadolu ya Kamizm Şamanizm adlı çalışmasının Baksıcılık, Kazakistan'da Eski Türk İnançlarının İzleri adını taşıyan bölümünde Yer-Su hakkında kesin bir şey söylemezken, konuya uyar şekilde Kazak Türklerinin dünden bugüne çeşitli ritüellerden bahsederken bu ritüellerdeki bazı inançları şaman geleneğinde ve Yer-Su ile ilişkilendirerek değerlendirmiştir İbrahim KAFESOĞLU; Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, Ankara 2005, ss Jaen Paul Roux; Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Kabalcı Yay.190, İnceleme Dizisi:37, İstanbul Yaşar KALAFAT; Doğu Anadolu da Eski Türk İnançlarının İzleri, Atatürk Yüksek Kurumu, A. K. M. Başkanlığı Yay., S. 173 (Genişletilmiş 3.basım), Ankara 1999, ss Yaşar KALAFAT; Altaylardan Anadolu ya Kamizm Şamanizm-Sosyal Antropoloji Araştırmaları- Yeditepe Yay. Nu:14, İnceleme araştırma Dizisi:10, İstanbul 2004, ss

18 Mehmet Naci Önal, Muğla Efsaneleri adlı çalışmasında efsanelerdeki ağaç, orman, su, kuş, dağ gibi kutsal kabul edilen unsurlardan bahsetmekle beraber söz konusu unsurları Yer-Su bağlamında değil efsanelerin ortak unsurları olarak değerlendirmiştir. 38 Cemal Anadol Tarihe Hükmeden Millet, Türkler adlı kitabında evreni Gök, Yeryüzü ve Yer altı olarak üç bölümde düşünmekte Gök kısmını aydınlık âlemi olarak nitelemektedir. 39 Ayrıca Anadol tek tanrı yani Gök tanrı inancını Ülken in temsil ettiğini belirtirken Ülken in diğer Yer-Su tanrılarından ayrı tutulması gerektiğini söylemiştir. 40 Ivan Illich H 2 O Unutmanın Suları adlı eserinde dikkatleri su üzerine yoğunlaştırmaktadır. Yazar sosyal analizler yaparak, su ile ilişkilendirilen fikirlerin tarihine, mitolojisine yönelerek; yaşam kaynağı olan suyun iki yönlü doğasını incelemiştir. 41 Osman Turan Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi adlı eserinde, Türklerde yüksek dağların ve pınarların hayırlı ruhların makamı sayıldığından, buralarda Tanrı ya dualar edilip kurbanlar sunulduğundan, hatta buraların Tanrı makamı sayıldığından ve Tanrı Dağları adının bu geleneğe has bir isimlendirme olduğundan söz etmektedir 42. II.A.2. Makaleler Abdulkadir İnan, Makaleler ve İncelemeler adlı kitabının ikinci cildinde; Türk Boylarında Dağ, Ağaç (orman) ve Pınar Kültü adlı makalesinde Orta Asya Türk boy ve topluluklarındaki Budun İlli, Iduk Ötüken, Iduk Baş, Tamak Iduk, Altın 38 M. Naci ÖNAL; Muğla Efsaneleri, Muğla Üniversitesi Yay., Nu:59; Muğla 2005 (Eserin tümü) 39 Cemal ANADOL; Tarihe Hükmeden Millet, Türkler, Bilge Karınca Genel Yay., Nu: 134, Türk Tarih Dizisi:2, İstanbul 2006, s C. ANADOL; a.g.e., ss Ivan ILLICH; H 2 O Unutmanın Suları, Yeni İnsan Yayınevi, İstanbul 2007, (çev: Liz Behmoaras) 42 Osman TURAN; Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi, Ötüken Neşriyat, Ankara 2008, s.69 12

19 Dağ gibi dağları; 43 Kayın (Bay Kayın, Bay Yıgaç, Kara Budak) ardıç (artış), gibi ağaçları; Mine Pınarını bu bağlamda değerlendirmiştir. Aynı yazar Makaleler ve İncelemeler adlı kitabının birinci cildinde yer alan Türklerde Su Kültü ile İlgili Gelenekler adlı makalesinde ise Yer-Su inancının Göktürklerde bir devlet (resmi) kültü olduğundan hareketle Yer-Su lara hitaben yapılan duaları ve bu konuyla ilgili pratikleri anlatmıştır. Ayrıca İnan, ırmak, dağ, göl gibi tabiat varlıklarından hareketle yer ve su tanrılarından bahsetmiştir. 44 İsmet Çetin in Milli Folklor dergisinde yayımlanan Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdır dan Hızır a Geçiş başlıklı makalesinde İslâmiyet ten önceki iyelere ve bu iyelerden Kıdır a değinmiştir. Kıdır da kut iyesi olarak bilinmektedir. Koruyucu ve kutsal ruhlar olarak bilinen Umay dan, Ayısıtlardan ve yer-su ruhlarından da bahseden Çetin, makalesinde Kutadgu Bilig teki kut kavramına da yer vermiştir 45. M. Akif Korkmaz, Eski Türk Tarihi ve Coğrafyası Sürekliliğinde Giresun Yöresi ve Bostanlı Köyünde Yer-Su Kutsalları adlı yazısında Doğu Karadeniz'in kıyı kenti Giresun'un ve bu kentin batısında kurulmuş Bulancak ilçesi Bostanlı köyü ve çevresinin folklorunda Yer-Su kutsallarının sözlü kültür ürünlerine yansımalarını incelemiş, söz konusu bölgede Yer-Su inancının günümüzdeki akislerini geleneklerle de destekleyerek belirtmiştir. 46 Ahmet Gökbel Yıldızeli İlçesinin Coğrafyası ve Bu Yörede Yaşayan Alevilerde Yer-Su inancının İzleri adlı makalesinde Sivas ilinin bir ilçesi olan 43 Abdulkadir İNAN; Türk Boylarında Dağ, Ağaç (orman) ve Pınar Kültü, Makaleler ve İncelemeler C. II, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK. Yay., VII Dizi-S. 51/1a, Ankara 1998, ss Abdulkadir İNAN; Türklerde Su Kültü İle İlgili Gelenekler, Makaleler ve İncelemeler C. I, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK. Yay., VII Dizi-S. 51/2, Ankara 1998, ss İsmet ÇETİN; Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdır dan Hızır a Geçiş,Milli Folklor Dergisi, C. 7, Y. 14, S. 54, Ankara 2002, ss M. Akif KORKMAZ; Eski Türk Tarihi ve Coğrafyası Sürekliliğinde Giresun Yöresi ve Bostanlı Köyünde Yer-Su kutsalları, Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Yaz 2005/34 13

20 Yıldızeli nin öncelikle tarihi gelişimi ve inanç coğrafyasını belirtip daha sonra Yıldızeli ve çevresinde yaşayan Aleviler arasında Yer-Su inancının izleri üzerinde durmuştur. 47 İskender Oymak, Anadolu da Su Kültünün İzleri adlı makalesinde İslam öncesi Yer-Su inanışlarının İslamiyet ten sonraki dönemde Anadolu daki yansımalarından bahsederek bu inanışların İslami motiflerle yeniden şekil alması üzerinde durmuştur. 48 Ali Erbaş, Muhtelif Dinlerde Su Motifi adlı makalesinde suyun muhtelif dinlerdeki fonksiyonlarını vererek, Anadolu halk inancında suya atfedilen kutsiyetler üzerinde durmuştur ve sonuç bölümünde suyun maddi ve manevi boyutunun hemen hemen bütün dinler tarafından söz konusu edilmekte olduğunu ve bu sebeple suya her zaman olağanüstü bir değer verildiğini belirtmiştir. Yazar ayrıca Greklerde yer ve göğün sudan çıktığına inanılması, Hint düşüncesinde suyun, varlığın kaynağı olarak kabul edilmesi, Mezopotamya, Mısır, Grek, Moğol vs. antik inançlarda bazen suyu tanrılaştıracak kadar ileri gitmeleri, Sâbiîlerin akarsu kenarlarında yaşamayı ve her gün suya dalıp çıkacak kadar suyla ilişki içerisinde olmaları, Hıristiyanlık ta Vaftiz suyundan geçmeyenin dine girmemiş sayılması, İslam da ise abdest ve gusül vasıtası olarak suyun ne kadar önemli olduğunu belirtmiştir. 49 Ayşe Duvarcı, Türklerde Tabiatüstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar adlı makalesinde; İslam öncesi Türk kültürünün çeşitli dönemlerinde yer alan (karakoncolos, congolos, kara-kura, karakorşak, kamos, kayış ayak, at binen cin, çarşamba karısı, ağırlık, albastı) gibi olağanüstü varlıkların İslamî dönemde yer alışları üzerinde durarak, bu tür varlıkların doğu ve batı kültürleri üzerindeki benzer yönlerinden bahsetmiştir Ahmet GÖKBEL; Yıldızeli İlçesinin İnanç Coğrafyası ve Bu Yörede Yaşayan Alevilerde Yer-Su İnancının İzleri, Folklor/Edebiyat (Alevilik Özel Sayısı-II), C. VIII, S.30, Ankara 2002, ss İskender OYMAK ; Anadolu da Su Kültünün İzleri Fırat Üniversitesiİlahiyat İlahiyat Fakültesi Dergisi 15:1 (2010), ss Ali ERBAŞ; Muhtelif Dinlerde Su Motifi, EKEV Akademi Dergisi, Y. 7 (2003), S. 20, ss Ayşe DUVARCI, Türklerde Tabiatüstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar, Bilig Dergisi, S. 32, Ankara 2005, ss

21 Kürşat Öncül, Elazığ da Yaşayan Bir Yer-Su Kültü adlı makalesinde; Fırat nehri kıyısına kurulmuş olan Elazığ ın Palu ilçesindeki Yer-Su kültüyle ilgili inançların izlerine değinmektedir. Yazar makalesinde Çay Hırtiki adı verilen ve Fırat nehri içerisinde yaşadığı kabul edilen bu varlığın en dikkat çekici özelliğinin yarı insan yarı hayvan biçiminde bir yapıya sahip olması olduğunu belirtir. Öncül, yaptığı derlemede Çay Hırtiki nin özellikle geceleri insan kılığında ortaya çıktığını, kılığına girdiği kişilerin yakın akrabaları ile konuşup onları Fırat nehrinin kıyısına götürüp boğduğunu tespit etmiştir. 51 Eyüp Akman, Türk ve Dünya Kültüründeki Su Kültü Üzerine Düşünceler adlı makalesinde; J. J. Cooper ın An Illustrated Encyclopedia of Traditional Symbols adlı eserinin Su maddesini Türkçeye çevirerek su kültünün dünyanın değişik yerlerinde ve başlangıcından beri Türk kültüründeki önemine değinerek bu bağlamda su kültünün bu gün Anadolu da hangi bölgelerde ne şekilde yaşadığı üzerinde durmuştur. Yazar ayrıca Türk destanlarında su kültünün nasıl işlendiği hususuna da değinmiştir. Başkurt Türklerine ait Ural Batır Destanı nın ilk mısraları olan; Önceler öncesinde Kişi oğlunun olmadığı Gelip ayak basmadığı O taraflarda kuru yerin Varlığını hiç kimsenin bilmediği Dört tarafını deniz sarmış Varmış de bir yer yukarıdaki örnekte başlangıçta sadece suyun olduğu; yine Ural Batır Destanı nda kahramanın ölümsüzlük suyu olan tirihıw ı araması ve Ural Batır ın ölümü yaklaştığı zaman ona içmesi için getirilen ebedilik suyunu içmeyip etrafına dökmesi ve böylece döktüğü yer ve suyun ölümsüz olması; Oğuz Kağan Destanı nda Oğuz Kağan ın bir gölün ortasındaki ağacın dibinde olan bir kızla evlenmesi, Manas destanında çocuğu 51 Kürşat ÖNCÜL, Elazığ da Yaşayan Bir Yer-Su Kültü, Milli Folklor,Y.17 (2005), S. 66, ss

22 olmayan Cakıp Han ın karısına şifalı sularda gecelemesini tembihlemesi vb. hususlardan yola çıkarak konuya açıklık getirmeye çalışmıştır. 52 Tuğba Ökse, Eski Önasya dan Günümüze Yeni Yıl Bayramları, Bereket ve Yağmur Yağdırma Törenleri adlı çalışmasında insanoğlunun en çok ihtiyaç duyduğu su ve besinin bereketli olmasını sağlayan mitolojik öykülerin ışığı altında çeşitli inanış ve bu inanışlara paralel olarak uygulanan çeşitli dinsel törenler üzerinde durmuştur. Çalışmanın bizi ilgilendiren kısmı Toprak ve Su başlıklı maddesinde Eski Önasya toplumlarında canlıların büyüyüp gelişmesini sağlayan toprak ile yer altı suyu ve yağmuru getiren gök ün ana dinsel öğeler olduğu üzerinde durmuş olmasıdır. 53 Zehra Şahin Doruk, Lev Nikolayeviç Gumilev in Geleneksel Türk Dini ile İlgili Görüşleri adlı makalesinde, Gumilev in eserlerinden yola çıkarak geleneksel Türk dini ile ilgili görüşlerinin üzerinde durmuştur. Çalışmanın Tabiat Kuvvetlerine İnanç başlığı altında Gumilev in yer-suları Tanrı olarak değil, töz yani ruh olarak kabul etmekte olduğunu ve toprak, su, bitki vb. şeylerin efendisi kültüyle benzerlik taşıdığını ifade etmektedir. Yazar Yer-Su ları tabiatın efendisi, Kadim Altaylarda yer tanrıları-tözler ve Sayanlarda yer-kültü olarak tanımlamaktadır. 54 II.A.3. Tezler Bumairimu Abudukelimı nın Uygur Türklerinin Dinî İnanışları başlıklı yüksek lisans tezi, geleneksel Türk din inanışlarından, Uygurların bugünkü halk inanışlarına ve hatta siyasi, sosyal, ekonomik durumlarına kadar geniş bir çerçevede ele alınmıştır. Tezin birinci bölümü, Türklerin geleneksel inanışlarına ayrıldığı gibi, Türklerce totem kabul edilenlerden kutlu sayılanlara, şaman inanışlarından ölüm ile ilgili inanışlarına kadar geniş bir çerçeveye ayrılmıştır. Bu bölümde, tezimiz ile ilişkili 52 Eyüp AKMAN; Türk ve Dünya Kültüründeki Su Kültü Üzerine Düşünceler, Kastamonu Eğitim Dergisi, C.10, Nu.1, Mart 2002, ss Tuğba ÖKSE; Eski Önasya dan Günümüze Yeni Yıl Bayramları, Bereket ve Yağmur Yağdırma Törenleri, Bilig Dergisi, S. 36, Kış 2006 Ankara, ss Zehra Şahin DORUK; Lev Nikolayeviç Gumilev in Geleneksel Türk Dini ile İlgili Görüşleri, Erdem Dergisi, AKM. Yay., S. 52, Ankara 2008, ss

23 olarak, Türklerin dağ, su, yer-su, ağaç gibi inanışlarını bulabilmemiz mümkün olmuştur yılında Yavuz Altunöz tarafından hazırlanan Yusuf Has Hacib in Kutadgu Bilig i ve Nizamü l- Mülk ün Siyasetnamesi Işığında Türk Hakimiyet Anlayışı başlıklı yüksek lisans tezinde, Kutadgu Bilig teki kut teriminin yerinden 56 bahis açtıktan sonra; Ural-Altay dağları ile Ötüken in Türkler tarafından kutlu kabul edildiğinden ve bu yerlerin onların ana yerleşim bölgesi olduğundan 57 bahsetmektedir. Türklerdeki hakimiyet anlayışının, hanlara gök Tanrı tarafından verilen kut a dayandığını 58 ifade eden Altunöz, Orhun abidelerindeki ıduk yiru subı sözlerinin yersuyu ve aynı zamanda kutlu görülen vatanı temsil ettiğinden 59 de bahsetmektedir. II.A.4. Ansiklopediler Türk Tarihi Ansiklopedisinde yaratılış şekillerinden de göç destanından bahseden Dr. Rıza Nur, Bugu Tekin in konuştuğu perinin Türklere yerde ve gökte ne varsa öğrettiğinden, Çinlilerin Türkleri kandırıp kutlu dağı ellerinden aldığından vs. bahsettikten sonra, Yer-Su ruhlarının etkisiyle göç ettiklerini söyler. Göç! diye sürekli seslenen, Nur a göre yer-su ruhlarıdır 60. II.A.5. Sözlükler Prof. Dr. Nerin Yayın Kırgız Epik Terimler Sözlüğü nün ikinci cildinde Cer- Suu adıyla bir maddeye yer vermiştir. Yer-su ların yeryüzünü kapsadığını düşünen Türk aşiretleri kendisini besleyen ve koruyan ırmaklarla dağları kutsal tanımışlar, kendilerini dağ ve ırmak ile bütünleşmiş kabul etmişlerdir. İşte bu üçlü bileşim yer-su olark adlandırılmış; hükümdarlarını bile oturdukları dağın (Altay Han gibi) veya 55 Bumairimu ABUDUKELİMI; Uygur Türklerinin Dinî İnanışları, Ankara Üni. Sos. Bil. Ens. Felsefe ve Din Bilimleri (Dinler Tarihi) A.B.D., YLT., Ankara 2006, ss Yavuz ALTUNÖZ; Yusuf Has Hacib in Kutadgu Bilig i ve Nizamü l- Mülk ün Siyasetnamesi Işığında Türk Hâkimiyet Anlayışı, Fırat Üni. Sos. Bil. Ens. İslam Tarihi ve Sanatları A.B.D. İslam Tarihi Bilim Dalı YLT., Elazığ 2005, ss a.g.t. ss a.g.t. ss a.g.t. s Rıza NUR; Türk Tarihi, C. 12, İstanbul 1926, ss

24 ırmağın (Yayık Han gibi) adı ile çağırmışlardır şeklinde bilgi sunan yazar, bu konuda Kırgız destanlarından çeşitli örnekler sunmuştur 61. Esat Korkmaz ın Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü nün Y maddesi içerisinde Yer-Su terimine şöyle değinmiştir: 1)Dağlardan, ormanlardan oluşan, üzerinde yaşanılan yer; bu anlamda yeryüzü. 2)Üzerinde yaşanılan yeri temsil ettiğine inanılan, dağların eteklerinde, tepelerinde, akarsu kaynaklarında denizlerde, göllerde. Aşması-geçilmesi güç yerlerde oturdukları kabul edilen koruyucu yersel ruhlara verilen ad; yer-su ruhları. 62 Yrd. Doç. Dr. Kenan Koç, Dr. Ayabek Bayniyazov, Vehbi Başkapan ın hazırladığı Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi adlı sözlükte ise Yer-Su terimi gezmemekte olup; Yer, Jer olarak yer almakta ve 1:yer, dünya. 2: kara parçası, mahal. 3: Memleket, toprak. şeklinde geçmektedir. 63 II.B. Türkiye Dışında Yapılan Çalışmalar II.B.1. Kazakistan da: Kazak S.S.R. Kıskaşa Entsiklopedia adlı, 1988 de Almatı da basılan komisyon nitelikli çalışmada Yer-Su konusunda bir madde bulunamazken, üzerinde çalıştığımız Kazaklardaki Yer-Su inancı konulu kitaptaki bazı maddeler söz konusu ansiklopedi de destan ve mitoloji bağlamlı yer almaktadır. 64 Baş redaktörlüğünü E. Nisanbayev in yaptığı Kazakistan Ulttık Entsiklopedia adlı on ciltlik çalışmada da Kazak Yer-Suları konusunda bir makale 61 Nerin YAYIN; Kırgız Epik Terimler Sözlüğü-II, (Cer-Suu mad.), Üniversiteliler Ofset, İzmir 2010, ss Esat KORKMAZ; Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü, Anahtar Kitaplar Yay., İstanbul 2003, s Komisyon: Yrd. Doç. Dr. Kenan Koç, Dr. Ayabek Bayniyazov, Vehbi Başkapan; Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi, Akçağ Yay.489, Sözlük/13, Ankara 2003, s Komisyon: R. N. Nuurgaliyev ve diğerleri; Gılım Cene Gılım Mekemeler. Gılımi- Tehnikalık Progpess Halık Agartuv Isı. Medeni Agartuv Mekemeleri Densavlık Saktav Isı. Fizkultıra Cene Sport, Kazak S.S.R. Kıskaşa Entsiklopedia, Almatı

25 olmamakla beraber üzerinde çalıştığımız kitapta Kazak Yer-Su larına ilişkin bazı maddeler söz konusu ansiklopedide yer almaktadır. 65 Şakir İbrayev, Destanın Yapısı adlı eserinde; destanda tarihin görünüşünü araştırmak şarttır. Ancak bu, aslında türün tarihi değil, toplumun tarihidir. Elbette, destanın esası tarihî gerçekliktir. Bilhassa bunu destanı oluşturan durumla, halkın yer ve suya ad vermesi ile direkt bir ilişkisi vardır. Kahramanlık destanlarında yer-su, dağ-taş, yurt-mekân adları hepten olmasa, halk için bunların gerçekliği de şüpheye düşer. Destan kesin toponomik adlardan oluşturulur. Genel yer-yurt ve kahramanların yaşadığı yerlerin adları verilerek gerçek kavramlara yaklaşılmaktadır 66 şeklinde görüşünü bildirmekte, yer-su kavramlarının halk arasındaki öneminden ve bir destanı ne derece gerçeğe yaklaştırabileceğinden bahsetmektedir. II.B.2. Azerbaycan da: Mirali Seyidov, Eski Türk Kitabelerindeki Yer-Sub Meselesi adlı çalışmasında Yer-Su olarak bilinen dağ ve ruhlarının gökte veya yeraltında değil, insanların yaşadığı topraklar üzerinde bulunduğunu belirtir ve Altaylıların bugün Yer ve Su diye ikiye ayırdıkları bu ruhlara bakış açısının A.V. Anohin ile L. P. Potapov un İnsanoğlunu koruyan Umay ve Yer-Su şeklindeki düşüncesine olan benzerliğini dikkatimize sunmaktadır. 67 II.B.3. Kırgızistan da: Komisyon tarafından hazırlanan ve 1987 de Firunze (Bişkek) de basılan Geografialık Entsiklopedialık Sözlük adlı çalışmada üzerinde çalıştığımız kitapta yer alan Kazak Yer-Su larına ait bazı maddelerin bulunduğu ancak doğrudan Yer-Su konusuyla ilgili herhangi bir maddenin bulunmadığı görülmüştür Kazakistan Ulttık Entsiklopedia, C. 10, Almatı Şakir İBRAYEV; Destanın Yapısı, (Çev. Ali Abbas ÇINAR), AKM Yay.160, Ankara 1998, s Mirali SEYİDOV; a.g.e., ss Komisyon: A. G. Boronov ve diğerleri, Geografialık Ançiklopedialık Sözlük. Dünönün Geografialık Atooloru, Firunze 1987, (Moskova 1983) 19

26 K.K. Yudahin tarafından hazırlanan ve Abdullah Battal Taymas tarafından Türkiye Türkçesine aktarılan Kırgız Sözlüğü nün birinci cildindeki cer maddesine bakıldığında, cer-suu şeklinde geçen yer-su konusundaki açıklamada; toprak-su ilahı şeklinde bir bilgi yer almaktadır 69. I.BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE YER-SU İNANCI Hemen bütün dünya millet ve topluluklarında su, çok önemli bir yer tutmaktadır. İnsanın doğasında bulunan, yaradılışta dört unsurdan biri olarak bilinen su ile ilgili inanç ve pratikler son derece çeşitli ve yaygındır. Sadece yaradılışta değil tasavvufta da yerini alan su unsurunun yer ile birleşmesinin kesin olarak hangi dönemde ortaya çıktığı bilinmemekle beraber, biz bunun yer in vatan kavramını kazanmasından daha önce olduğunu düşünüyoruz. Çünkü Yer-Su kavram olarak insanoğlunun üzerinde yaşadığı dünyada bulunan canlı-cansız varlık veya nesne hatta bunlarla ilgili çeşitli düşünce, inanç ve pratikleri de içermektedir. Bir yerde yaradılıştaki su zaman içinde insanın yaşadığı toprakları da içine alarak bir bütün oluşturmuş; Yer-Su kültü haline gelmiş olmalıdır. Bu durumun Türk kültüründe Gökap in Mana 70 olarak belirttiği kut inanç ve kavramıyla yakından ilişkisi ise tartışılamaz 71. Belirtmemiz gerekir ki bizde sadece Yer-Su konusunu içeren herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Türk mitolojisi üzerindeki sistematik çalışmaların XXI. yüzyılda artmasının etkisiyle söz konusu inanç Türk mitolojik sisteminden bahseden kaynakların da yardımıyla değerlendirilmeye çalışılacaktır. 69 K.K. YUDAHİN; Kırgız Sözlüğü-I, TDK Yay.93, Ankara 1998, s Ziya GÖKALP; a.g.e., ss Zeynep AKDENİZ; Kırgız Türklerinde Kut İnancı, Ege Üni. Sos. Bil. Ens. Türk Dili ve Edb. (Türk HalkBilimi A.B.D.), Basılmamış YLT., s.7 20

27 Bu konudaki ilk ve kapsamlı çalışma Ziya Gökalp in Türk Medeniyeti Tarihi adlı eseridir. Yazar bu eserinde, Türk mitolojisinde Yer-Su inancını Türklerin ilk dinleri olan natürizm e bağlar ve Yer-Su yu natürizmin safhaları olarak düşündüğü İl biriminin gelişmesiyle ilişkilendirir. Buna göre Yer-Su ların bulunduğu Türk natürizmi: Küçük Natürizm Orta Natürizm Büyük Natürizm En Büyük Natürizm safhalarını geçirirken, Türklerin İl dedikleri toplulukları da: Küçük İl Orta İl Büyük İl En Büyük İl (ilhanlık) aşamalarından geçmekteydi. Türklerin en eski dinlerini bir çeşit toplumsuzluk olarak değerlendiren araştırmacı toplum gruplarının birer ilah veya ruh şeklinde düşünülmesi; topluluklar değiştikçe ilahların veya ruhların da değişmesi söz konusuydu. İlahlara tapmanın aslında aile ve aşiretlere de tapmak olduğunu ortaya koyan bu durum Türklerdeki aşiret sayısının ilah sayısından öğrenilebileceği düşüncesini de beraberinde getirmişti. 72 Gökalp e göre Türklerde belli başlı dört sembol bulunmakta; her sembol mana dediğimiz ve kut diye de tanımladığımız gücün dört çeşidini de belirtmekteydi. 72 Z. GÖKALP; a.g.e., ss

28 Ayrıca bu dört sembol dört farklı yönü, dört mevsimi ve her yönde hükümdarlık yapan hakanları da göstermekteydi 73 : Kuzey, Karahan, Kara, Domuz, Kış Batı, Akhan, Ak, Köpek, Sonbahar Doğu, Gökhan, Gök, Koyun, İlkbahar Güney, Kızılhan, Kızıl, Horoz, Yaz Şekil:1 Gökalp e göre Türk toplumundaki bu tasnif tamamen dini sembollerin toplumsal alana inmeleriyle mümkün olabilmiştir 74. Yazar toplumsal alana inen Yer-Su ları yatay bağlamda: sağ sol Şekil:2 şeklinde düşünmekte; bir başka ifadeyle Yer-Su ları yatay bir düzlem içinde yani yaşadığımız yeryüzünde bulunan ve illerin, illeri meydana getiren aşiretlerin, aşiretleri meydana getiren ailelerin aynı zamanda tamga ve en leri de olan varlıklar olarak belirtmektedir. 73 Z. GÖKALP; a.g.e., ss Ziya GÖKALP; a.g.e., s.46 22

29 Altay Türklerinde Yer-Su lar on yedi tane handan meydana gelmekte; her biri yüksek dağların birinin tepesinde veya bir ırmak kaynağında oturmaktadır. Ogan adlı en büyük Yer-Su ilahı ise yerin göbeğinde bulunan, tepesi Bay Ülken e (Gök Tanrı) kadar ulaşan büyük bir çam ağacının göbeğinde oturmaktadır 75. Anlaşılacağı üzere Ziya Gökalp e göre Yer-Su evrenin dikey bağlamda gösterildiği üçlü sistemde orta kısmı yani: Gök Yer (Yer-Su) Yer altı Şekil: 3 sisteminde de görüleceği üzere Gök ve Yeraltını kesen yatay bir düzlemi ifade etmektedir. Dikkat edilecek olursa Gökalp e göre üzerinde yaşadığımız dünyada var olan canlı-cansız bütün varlıklar hatta renkler, yönler, mevsimler Yer-Su olarak kabul edilmekte; inanç unsurunun Yer-Su ların ilahları olduğu üzerinde durulmaktadır. Abdulkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm adlı çalışmasının yedinci bölümünü Yer-Su konusuna ayırmış Yer-Su ları: Dağ Kültü Oba Kültü Orman ve Ağaç Kültü olarak üç grupta değerlendirmiş; Dağ Kültü içine çeşitli Türk boylarınca kutsal kabul edilen dağları, tepeleri, ırmak ve akarsuları, Oba Kültü içine çeşitli Türk boylarınca 75 Ziya GÖKALP; a.g.e., s.82 23

30 yapılan çadır ve küçük çadırları (alaçık), kurganları, mezarları, çeşitli tapınakları, Orman ve Ağaç Kültü içine de başta dünyayı dikine olarak ikiye ayıran Kutsal Ağaç (Karaoğlan, Muńar gibi adları vardır) 76 olmak üzere her Türk boyunda kutsal kabul edilen ağaç (kayın, çam, söğüt) ve ormanlık alanları dahil etmiştir. 77 İnan a göre Ötüken Yer-Su ların en büyüğü olup yatay bağlamda tam merkezde bulunur. Ziya Gökalp in Ogan olarak belirttiği bu merkezi güç (yani kut) İnan ın Ötüken düşüncesiyle örtüşmektedir. Özellikle Göktürk İmparatorluğu döneminde vatan düşüncesiyle birleşen Ötüken inancı Türklerdeki hanlık kavramını da içinde bulunduran bir terim olarak dikkati çekmektedir. 78 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi adlı çalışmasının birinci ve ikinci ciltlerini Türk mitolojisindeki kültler üzerine kurmuştur. Araştırmacı özellikle ikinci cindin de Türk destanlarından hareket ederek evreni: Gök Yer (Yer-Su) Yer altı Şekil: 4 olarak üç bölümde incelemiş; daha çok dikey bağlamda düşündüğü bu üçlü düzende Yer-Su yu yatay bir düzlem yani Yer olarak belirtmiştir. Ögel Yer-Su yu: Kutlu Pınarlar ve Kaynakları Türk İllerindeki Ulu Irmaklar Denizler ve Okyanus 76 Nerin YAYIN; Kırgız Epik Terimler Sözlüğü-I, Ege Üni. Edb. Fak. Yay.149, İzmir 2010, s Abdulkadir İNAN; a.g.e., ss A. İNAN; a.g.e., ss

31 Göller ve sazlıklar Kutlu Dağlar Kutlu Ağaçlar Ateş Kutlu Hayvanlar Kutlu Kuşlar Devler ve Ejderhalar Kutlu Rüyalar Kutlu Motifler şeklinde belirlemiştir. Özellikle Türklerdeki demir ve bakır dağlardan, Ana Ağaç, Ata Ağaç, Dünya Ağacı olarak da bilinen ve evrenin dikey bağlamda merkezini oluşturan kutsal ağaçlardan ve ormanlardan, çeşitli boyların türediklerine inandıkları genellikle dişi olarak bilinen geyik, kartal, at, gibi kutsal hayvanlardan bahsederken yazar söz konusu unsurların kut düşüncesi ile olan ilişkisini de dile getirmiş hatta Türk hakanlarına verilen isimlerin bu kutsal varlıklardan seçildiği üzerinde durulmuştur. 79 Ziya Gökap in Ogan adını verdiği dünyanın merkezi düşüncesi; Bahaeddin Ögel de Yakut Türklerinde sekiz köşeli evrenin en sakin ve en rahat yeri olup Sarı Göbek olarak adlandırıldığı 80, burada Türk Hakanlarının bulunduğu şeklinde değerlendirilmektedir. Yaşar Çoruhlu, Türk Mitolojisi nin Ana Hatları adlı çalışmasında evreni Şamanist inanca göre dikey bağlamda değerlendirmiş; Yukarıki Dünya Orta Dünya (Yer-Su) 79 Bahaeddin ÖGEL; a.g.e., ss , Bahaeddin ÖGEL; a.g.e., ss

32 Aşağıki Dünya olarak üç bölümde tasnif etmiştir. Buna göre Yer-Su lar Yer veya Yer Tanrı olarak adlandırılmakta ve dişli olarak verilmektedir. Bir anlamda Yer-Su yeryüzünde bulunan dağ eteklerinde nehir kaynaklarında denizlerde oturduğu kabul edilen ilaheler olarak kabul edilir. Denizler hakimi Talay Han, Gök Tanrı nın eşi Umay Ana ve Ayısıt Gök Türklerin kutsal yeri Ötüken Ormanı, yaratma emrini veren Ak Ene ve Ana Maygıl, Ateş 81 bunlardan sadece birkaçıdır. Yusuf Ziya Yörükan ın Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri, Şamanizm isimli kitabının bir bölümü Yer-Su lara ayrılmıştır. Yazar diğer araştırmacılar gibi evreni dikey bağlamda herhangi bir tasnife tabi tutmazken Yer-Su ları evrenin orta katı olarak ele almıştır. Ona göre Yer-Su lar Türk boylarındaki kutsal kabul edilen dağ, su, nehir, kaynak, ağaç hatta oymak, boy, aşiret gibi yerlerin ve toplum birimlerinin tanrıları olup bu yerlerin ve toplulukların ruhlarının ve başkanlarının da kutsal olarak kabul edilmelerine yol açmıştır. Yazar izi adı verildiğini belirttiği Yer-Su ların çeşitli kaynaklarda malik, sahip anlamlarına geldiğinden hareketle tanrı olarak düşünülmesi gerektiğini belirtmiştir. 82 Fuzuli Bayat, Türk Mitolojik Sistemi adını taşıyan çalışmasının birinci cildinde; Türklerde evrenin dikey bağlamda üç bölüm olarak düşünüldüğünü, orta kısmın Yer-Su olarak adlandırıldığını belirtir. 83 Gök Yer-Su Yer Altı 81 Yaşar ÇORUHLU; Türk Mitolojisi nin Ana Hatları, Kabalcı Yay., İstanbul 2006, ss Y. Z. YÖRÜKHAN; a.g.e., ss Fuzuli BAYAT; Türk Mitolojik Sistemi-I, ss

33 Şekil: 5 Dikey bağlam Türklere göre mitolojik bir ağaç olarak kabul edilen, Dede Korkut ta muñar olarak geçen 84, Yakutlarda ve Orta Asya da Temir Kazık (kutup yıldızı), Moğol ve Tunguzlarda Altın kazık, genel olarak da Dünya Ağacı diye bilinen; dalları göğün en son katına, kökleri ise evrenin en alt katına ulaşan bir ağacın merkezinde şekillenmiştir. Yer-Su yani üzerinde yaşadığımız dünya ise bu mitolojik ağacın ortasından geçen yatay bir düzlem üzerinde bulunmaktadır. R. Wolsh un tespitine göre alt ve üs dünyayı bağlayan dünya yani ok şeklinde düşünülen bu düzlem üzerinde üç ana mitolojik öğe bulunmaktadır: 1- Yerin merkezinde bulunan ve dünyaları birbirine bağlayan Dünya veya Kozmik Dağı 2- Göğe kadar çıkan Dünya Direği 3- Yaşamın, refahın, bolluğun ve kutsal uyanışın sembolü olan Dünya Ağacı Bu arada yatay düzlem dişi olarak kabul edilirken dikey düzlemin erkek olarak düşünüldüğünü; bu nedenle Dünya Ağacı na Bayterek denildiğini de hatırlatmamız gerekir. 85 Gök ile Yer Altı dünyalarının arasında ki yer, insanoğlunun üzerinde yaşadığı kısımdır. Orhun yazıtlarında Kişi oġlunın kılındıġı olarak belirlenen Yer, Türk mitolojisine göre hem Gök ün, hem de Yer Altı nın tesiri altındadır. Gök ün iyi (ak), Yer Altı nın ise kötü (kara) şeklinde algılandığı hatırlanacak olursa Yer in, Gök ve Yer Altı ruhlarının ele geçirmek istedikleri mekân olarak düşünülebilir. 86 Çeşitli Türk boylarında on yedi, dokuz, yedi katlı olduklarına inanılan Gök ve Yer in katları arasında bulunan Yer, Tük mitolojisinde sadece insanoğlunun yaşadığı topraklar olmayıp iyi ve kötü ruh yani iyelerle dolu olmasının nedeni budur Nerin YAYIN; Kırgız Epik Terimler Sözlüğü-I, Muñar mad., E.Ü. Yay. 149, Edb. Fak. Yay., İzmir 2008, ss Fuzuli BAYAT; Türk Mitolojik sistemi-i, ss F. BAYAT; a.g.e., ss F. BAYAT; a.g.e., ss

34 GÖK YER YERALTI Şekil: 6 Bu yatay algılama Oğuz Kağan zamanında sağ ve sol olarak iki yönlü düşünülmekteydi. Bir başka ifadeyle dünya doğu ve batı bağlamında, yatay bir düzlem olarak kabul edilmekteydi. 88 Bu durum Oğuz un Gök ün ve Yer in kızlarından olan Gün-Ay-Yıldız ve Gök-Dağ-Deniz adlarındaki üçer oğlunun temsil ettiği bu iki yönlü dünya modeliyle de örtüşmektedir. Buna göre Oğuz un altı çocuğundan olma dörder oğlunun on ikisi Oğuz un sağ tarafında yani doğuda, on ikisi de solunda yani batıda diye düşünülmekteydi hatta Oğuz un mirası, bir başka ifade ile Oğuz boylarının toprakları bu iki yöne göre bölünmüştü F. BAYAT; a.g.e., s F. BAYAT; a.g.e., s.41 28

35 Sağ (doğu) Sol (batı) Şekil: 7 Fuzuli Bayat, Yer-Su ların dikey bağlamda yatay düzlem olarak algılandığından hareketle zaman içinde dört yön, dört mevsim, dört renk ile sembolize edildiğini ifade eder. 90 Hatta bu dört ana yön zaman içinde ara yönleri de içine alan bir kavram olarak algılanmış; bu sebepten dünya yani Yer-Su sekiz köşeli bir vatan olarak kabul edilmiştir. Kuzey, gece yarısı, kış, kara Kuzeybatı Kuzeydoğu Batı, akşam, güz, beyaz Doğu, gündüz, bahar, mavi Güneybatı Güneydoğu Güney, öğle, yaz, kızıl Şekil: 8 Orhun Yazıtları nda bu dört yönün: İlgerü= Gün Togısı (doğu) Kurıgaru= Kün Batısı (batı) Birgerü= Kün Ortusı (güney) Yırıgaru= Tün Ortusı (kuzey) 90 F. BAYAT; a.g.e., ss

36 şeklinde belirtildiğini söz konusu Türk devletinde mekan kavramının dört yön ve dört renkle bilindiğini ifade eder. 91 Konar-göçer bir toplum olan, bu yaşam tarzını besledikleri hayvan sürülerine borçlu bulunan 92 Türkler zaman içinde bu dört yönü kutsal kabul ettikleri hayvanlarla da sembolize etmişler; yönlerle ilgili bütün inanç ve pratiklerini söz konusu kutsal hayvanlar üzerine kurmuşlardır. Nitekim Kültigin in mezar taşının kaplumbağa üzerine yerleştirmesinin nedeni, tamamen budur: Şark Cenup Garp Gök ejderha Kızıl kuş Ak kaplan Şimal Kara kaplumbağa 93 İslamiyet in kabulüyle Türkler evreni dikey bağlamda yine üç bölüm olarak kabul etmişler ancak Yer- Su ların bulunduğu yani üzerinde yaşadığımız dünyayı daire şeklinde düşünmüşlerdir. Bu arada söz konusu dairesel ve yatay düzlemin eski dört ya da sekiz köşeli dünya tasavvurundan fonksiyonel bağlamda bir farkının olmadığını da belirtelim F. BAYAT; a.g.e., ss Mehmet KAPLAN; Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar-3 Tip Tahlilleri (6. Basım), Dergah Yay.36, Türk Edebiyat-İnceleme:3, İstanbul 2005, ss F. BAYAT; a.g.e., s F. BAYAT ; a.g.e., s.34 30

37 Resim:1 Türklerin konar-göçer, dolayısıyla hayvancılığa bağlı hayatlarının izleri İslamiyet in kabulüyle bile silinmemiş; zaman içinde dört yön dört renk, her yön ve her renk de üç ayrı hayvan ile belirlenmiştir. On iki hayvanlı Türk takviminin de ortaya çıkmasını sağlayan bu gelişme günümüzde de değerini korumakta; astroloji ile ilişkilendirilmektedir 95. Yukarıda gördüğümüz ve Türklerde zaman kavramının gelişmiş şekli olan on iki hayvanlı Türk takvimine geliş süreci birden bire olmamış; eski bir yön tasnifinin üzerine oturmuştur 96. Nitekim Oğuzlarda da Oğuz un altı oğlundan doğan yirmi dört torunu için on iki çadır hazırlanmıştı. Her çadırda ikişer torun oturur; kesilen kurbanın etleri söz konusu torunların oturdukları mekânlara göre bölüştürülürdü. Bir yerde her çadır hem mekân hem de zaman kavramını simgelemiş; yerin yani Yer-Su ların on iki dilime ayrıldığını ifade etmekteydi. Söz konusu on iki çadır takvim bağlamında on iki ay (Bu terim eski Türklerde yıl olarak geçmektedir) olarak düşünülmekteydi. Dolayısıyla dünyanın zaman içinde bu on iki ay, her çadırda oturan ve gece ile gündüzü temsil eden ikişer oğul olarak da algılamıştı. 97 Cemal Anadol, Tarihe Hükmeden Millet, Türkler adlı kitabında evreni dikey bağlamda üç bölüm olarak düşünmektedir. 98 Gök (Aydınlıklar âlemi) Yeryüzü Yer altı (Karanlıklar âlemi) Şekil: 9 95 Abdulhaluk ÇAY; a.g.e., ss Osman TURAN; On İki Hayvanlı Türk Takvimi, Ötüken Neşriyat, Ankara F. BAYAT; a.g.e., ss Cemal ANADOL; Tarihe Hükmeden Millet, Türkler; Bilge Karınca Yay., İstanbul 2007, s

38 Yazar bu tasnifinde Ülken in Gök tanrısı olduğunu, en büyük tanrının Ülken olduğunu, diğer Yer-Su tanrılarıyla karıştırılmaması gerektiğini 99 ve zaman içinde Türklerde oluşan dört renkle belirtilen dört yönün ve dört kuşun kutlu olduğuna inanıldığını belirtir. 100 Bu konuda sonuç olarak diyebiliriz ki: Türk mitolojisinde Yer-Su evren tasavvurunda, dikey bağlamda yatay düzlemi ifade etmektedir. Bu yatay düzlemin insanoğlunun üzerinde yaşadığı dünya olarak kabul edildiği hatırlanacak olursa Yer-Su ların üzerinde yaşanılan topraklarda görülen canlıcansız, somut-soyut her türlü varlık ve algılama olacağı ortaya çıkacaktır. Söz konusu varlık ve algılamaların Türklerin zaman içinde geliştirdikleri kutsal yani kut lu olanlarıyla sembolize edileceği, gayet doğaldır. Görüleceği üzere Türk mitolojisinde evren dikey bağlamda üç bölüm olarak düşünülmekte; orta bölüm ise yatay bir düzlem gibi tasavvur edilmektedir. Türklerin söz konusu yatay düzlem üzerinde bulunan canlı-cansız, somut-soyut her şeyi geçmişte Yer- Su olarak adlandırmalarının nedeni de buna dayanmaktadır. Bir başka ifadeyle Yer-Su, su kadar insanoğlunun yaşadığı topraklar ile de yakından ilgilidir. Yer, dünya dediğimiz bu toprakların vatan-yurt anlamını kazanmalarının nedeni ise tanrının yarattığı insanoğlu ile olduğu kadar Türk hakanlarının Tanrı gibi gökte yaratıldığı inancıyla da ilgisi olmalıdır. Dolayısıyla hakanların bulundukları mekan ancak kutsal vatan yani kutsal Yer-Su lar olabilirdi. Yer-Su ların üzerinde yaşadığımız dünyada bulunması ve kutsal olanı ifade etmesi nedeniyle zamanla kutsal mekân ı, yani vatan dediğimiz değerli varlığı belirtmesi bu bağlamda değerlendirilmelidir. Kutsal mekân kavramının evreni dikey bağlamda ikiye bölen Dünya Ağacı nın merkezi kabul edilmesi ile yakından ilişkisi, dikkati hemen çekmektedir. 99 C. ANADOL; a.g.e., ss C. ANADOL; a.g.e., ss

39 Kutsal mekân yani Yer-Su kavramı giderek önce iki, sonra dört, sekiz yön ile birleşmiş; her yön, kutsal kabul edilen hayvanlarla ifade edilmiştir. Türklerin uzunca bir dönem sürdürdükleri hayat tarzlarından da hareketle bu durum, on iki hayvanlı Türk takviminde gerçek yerini bulmuştur. Belirtmemiz gereken bir başka şeyde Yer-Su ların Umay Kültü ile ilişkilendirilmesidir. Türk kültüründe Umay ın kadın ve çocukların koruyucusu bir Tanrı olduğu, kadın ve çocukların da yeryüzü dediğimiz toprak üzerinde yaşadıkları düşünülecek olursa Yer-Su denilen kutsalların yeryüzü ile ilişkilendirilmesinin nedeni anlaşılmış olacaktır. Bir başka konu ise yeryüzü üzerindeki kutsalların neden Yer-Su olarak adlandırıldığıdır. Bize göre bunun nedeni hemen bütün dinlerde görülen evrenin yaratılışı sırasında başlangıçta her yerin su yla kaplı bulunduğu, yer yani yeryüzünün ise ilk yaratılanın olduğu inancıdır. Diyebiliriz ki Türk mitolojisinde Yer-Su insanoğlunun yaşadığı yeryüzü üzerinde bulunan ve kutsal kabul edilen her türlü varlık, nesne, kavram ve düşünce olmalıdır. 33

40 II. BÖLÜM: KAZAK TÜRKLERİNDE YER-SU İNANCI Alimbek Nurğambetulı nın Jer Suvdın Atı-Tarıhının Caşı adlı kitabını incelediğimizde Kazak Türklerinin Yer-Su inancı bağlamında kült olarak gördüğü unsurları üç başlıkta değerlendirmemiz mümkündür: A. Coğrafi Özelliklerine Göre Yer-Su lar B. Yerleşim Birimlerine Göre Yer-Su lar C. Diğer Yer-Su lar II.A. Coğrafi Özelliklerine Göre Yer-Su lar II.A.1. Nehir: Amur, Argun, Bakanas, Dender, Enisey, Ertis, Esil, Jabasak, Jayık, Keleş, Kengir, Kürti, Kabırga, Kandıgaytı, Kargalı, Karkaralı, Kaskelen, Kobda, Korasan, Moyıldı, Narın, Nura Obağan, Obi, Oyıl, Ölengti, Ölkeyek, Sayram, Togızak, Ürcar, Şabaktı, Şırşık, Şamdgan, Irgız. Mangıstav. II.A.2. Dağ: Aladağ, Altay, Degeres, Jongar, Narın, Karakalı, II.A.3. Göl: Baykal, Balkaş, Şalgar, Şalgarcın. II. A.4. Çukurlu Bölge: Alakaray, Arasankapal. II.A.5: Tepe, Yükseklik: Dender, Kızbel II.A.6. Geçit, Vadi: Karday, Togızak. II.A.7. Yarımada, Körfez: Mangıstav. 34

41 II.A.8. Ova: Betpekdala. II.A.9. Okyanus: Muhit. II.A.10. Bozkır: Arka. Yukarıda da görüldüğü üzere Yer-Su lar en çok nehirler üzerinde oluşmuş inançlar ile temsil edilmektedir. Bugün olduğu gibi geçmişte de akarsular insanlar için kutsal kabul edilmiş; kutsallığını sağlayan ise akarsuların temizlik, bolluk, bereket konusuna olan katkıları olmuştur. Bu durum sadece Kazak Türklerinin değil hemen bütün insanlığın tarih sahnesine çıktıkları ilk andan itibaren çevrelerinde gördükleri çoğunlukla kendilerine yararı bazen de zararı dokunan canlı-cansız bütün varlıkları kutsal kabul ettiklerini 101, onlara taptıklarını hatta kurbanlar sunduklarını 102 bir kere daha göstermekte, ispat etmektedir. Bu durum kutsal kabul edilen varlıklar hakkında pek çok efsanenin ve mitin teşekkülüne yol açmış 103 onların yaratılış ve türeyiş destanlarında da görülmesine neden olmuştur. İleriki bölümlerde geniş olarak açıklanacağı üzere; evrenin yaratılışında her yerin su ile kaplı olması, dünya ağacı bunlardan sadece birkaç tanesidir. İkinci sırayı dağlar almaktadır. Bugün hala varlığını sürdüren Alatav, Altay ve Narın gibi dağ isimlerini; Balkaş, Baykal gibi göl isimleri takip etmektedir. Kazak Türklerinde sadece sular ve dağlık bölgeler değil, çukurlu, tepeli bölgelerin yanı sıra; vadiler, bozkırlar, ovalar yarımada ve körfezler de Yer-Su panteonundaki yerini almışlardır. Aslında sular kısmına almamız gerekirken sadece bir terimle ifade edilen ve büyük denizleri yani okyanusu ifade eden muhit in de aynı değerde olduğunu düşünüyoruz. 101 Ali Canip YÖNTEM; Epope, Edebi Nevilerle Mesleklere Dair Malumat, Devlet Matbaası, İstanbul 1930, ss M. Fuad KÖPRÜLÜ; Edebiyat Araştırmaları-I, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1989, ss Ali Canip YÖNTEM; a.g.e., ss

42 COĞRAFİ ÖZELLİKLERİNE GÖRE YER-SU LAR Nehir Dağ Göl Çukurlu Bölge Tepe, Yükseklik Geçit, Vadi Yarımada, Körfez Ova, Düzlük Okyanus Bozkır Amur, Arguz, Bakanas, Dender, Enisey, Ertis, Esil, Jabasak, Jayık, Keles, Kengir, Kürti, Kabırga, Kandıgaytı, Kargalı, Karkaralı, Kaskelen, Kobda, Korasan, Moyıldı, Narın, Nura, Obağan, Obi, Oyıl, Ölenti, Ölkeyek, Sayram, Togızak, Ürcar, Şabaktı, Şırsık, Şamdgan, Irgız Aladağ, Altay, Degeres, Jongar, Narın, Karkaralı, Mangıstav Balkaş, Baykal, Korgalcın, Şalgar, Alukaray, Arasankapal, Alukaray, Arasankapal Dender, Kızbel Korday, Togızak Mangıstav Betbekdala Muhit Arka Tablo:1 36

43 II.B. Yerleşim Birimlerine Göre Yer-Su lar II.B.1. Ne Tür Yerleşim Yeri Olduğu Belirtilen Yer-Su lar II.B.1.a. Ülke, bölge: Sibir Üzerine çalıştığımız metinde de belirtildiği üzere Sibir, tarihi kaynaklarda 15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren tespit edilen, önceleri Obi ırmağı ve çevresini ifade ederken sonraları Büyük Okyanus a kadar bütün Kuzey Asya yı içine alan bu bölge Kırgızlara ve Moğollara, yurt olmuş; Altın Orda nın yıkılmasından sonra kurulan Sibir Hanlığına ad olmuştur 104. Günümüzde Sibirya olarak da adlandırılan Sibir, dünden bugüne kutup soğuğu, Sibirya soğuğu kavramlarıyla bütünleşmiş ve bu konuda çeşitli deyimlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Sarıarka, Samargan. II.B.1.b. Vilayet: Almatı, Kaskelen, Büyrek, Torgay, II.B.1.c. İlçe: Kürti, Kapşagay, Karkaralı, Karmakşı, Kaskelen, Korgalçın, Korday, Kotankaragay, Lepsi, Oyıl, Sayram, Sozak, Talaş, Talgar, Türkistan, Ürcar, Şubalang, Şundca, Irgız, İle. II.B.1.d. Köy: Koram, Saralkandı, Sozak. Görüleceği üzere Kazak Türklerinin yerleşim birimi bağlamında Yer-Su olarak kabul ettikleri değerler üç grupta değerlendirilebilmektedir. İl bağlamında bugün de Kazakistan coğrafyasında yer alan Almatı (eski adı Alma Ata) ve Sarıarka bu bakımdan hemen dikkatimizi çekmektedir. Özellikle Almatı nın uzunca bir dönem Kazakistan Cumhuriyeti nin başkenti olması, Sarıarka nın Kırgız destanlarında destan kahramanlarının uğrunda savaştıkları yerler olarak belirtilmesi, söz konusu bölgelerin geçmişte Yer-Su olarak kabul edildiğini bir kere daha göstermektedir. 104 İsmail AKA; Türk Dünyası Tarihi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., Nu:152, İzmir 2009, ss

44 II.B.2. Ne Tür Yerleşim Yeri Olduğu Belirtilmeyen Su lar Yer- Orsak, Saga, Tobıl, Türgen, Irgız. II.B.3. Yerleşim Bölgesi Olup Olmadığı Belli Olmayan Yer- Su lar Bazı Yer-Su lar ise yerleşim bölgesi olup olmadığı belirtilmeyen mekânlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Sırt, Tatır, Ürpek, Tosın, Kulatüz. YERLEŞİM BİRİMLERİNE GÖRE YER-SU LAR Vilayet Almatı, Büyrek, Torgay, Kaskelen, Sarıarka, Samargan Ne Tür Yerleşim Yeri Olduğu Belirtilen Yer-Su lar İlçe Köy Ülke, Bölge Kürti, Kapşagay, Karkaralı, Karmakşı, Kaskelen, Korgalcın, Korday, Kotangaragay, Lepsi, Oyıl, Otar, Sayram, Sozak, Talas, Talgar, Türkistan, Ürcar, Şubalang, Şundca, Irgız, İle Koram, Saraklındı, Sozak Sibir Ne Tür Yerleşim Yeri Olduğu Belirtilmeyen Yer-Su lar Yerleşim Bölgesi Olup Olmadığı Belirtilmeyen Yer-Su lar Orsak, Saga, Tobıl, Türgen, Irgız Sırt, Tatır, Ürpek, Tosın, Sibir, Kula Tüz Tablo:2 38

45 II.C. Diğer Yer-Su lar II.C.1. Demir yolu istasyonu: Lepsi, Muğalcar, Otar, Urbah, Şalgar, Şamalgan, Şortandı, Amankaragay. II.C.2. Kale: Kaskelen, Taraz, Türkistan, Şundja. DİĞER YER-SU LAR Demir Yolu İstasyonu Kale Tablo:3 Lepsi, Muğalcar, Otar, Urbah, Şalgar, Şamalgan, Şortandı, Amankaragay. Kaskelen, Taraz, Türkistan Şundja. Yaptığımız tablolardan da anlaşılacağı üzere Kazak Türkleri Yer-Su inançlarını insanların yaşadıkları yerleşim bölgelerini de kutsal olarak kabul etmişler ve Yer-Su olarak düşünmüşlerdir. Görüleceği gibi en büyük dağılım coğrafi şekillere ve yerleşim bölgeleri ile ilgili olup bir kısmı vilayet, ilçe, köy olarak belirlenirken bir kısmının hangi idari taksimata girdiği belirtilmemektedir. İkinci sırayı demiryolu istasyonları almaktadır. Orta Asya Türklerinin tarihinde de görüleceği üzere Ruslar Türkistan Türklerini hâkimiyetleri altına almak için kırk iki yıl uğraşmışlar; 105 her ele geçirdikleri bölgeleri birbirine demir yolu ile bağlamışlardır. 106 Daha sonraki sırayı kale ler almaktadır. Aslında bunlar günümüzde bir yerleşim bölgesine ait olmakla birlikte geçmişte sadece kale olarak görev yapmış; bir 105 Mehmet SARAY; Yeni Türk Cumhuriyeti Tarihi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK. Yay., Ankara 1996 ss Baymırza HAYIT; Türkistan Rusya ile Çin Arasında, 20. Esir Türk İlleri Serisi-2, Otağ Yayınları, 1971, ss.63-69,

46 alanda zaman içinde fonksiyon değişikliğine uğramıştır. Bu arada yukarıda sözünü ettiğimiz ve Rusların Türkistan Türklerini sindirme politikası sırasında Akmescit, Alma Ata gibi bölgeleri alıp kale inşa ettikleri 107 düşünülecek olursa Kazak Türklerinin söz konusu toprakları ellerine geçirdikten sonra bu kaleleri neden Yer-Su olarak kabul ettikleri ortaya çıkacaktır. Bu kalelerin bir kısmının tarihin çok eski dönemlerinde yapılmış olmalarına gelince Bilindiği üzere geçmişte pek çok millet de olduğu gibi şehirler kale ile çevrilir; halk bu kalenin içinde yerleşirdi. Hatta düşman saldırılarında tek hedef, bu kalelerdi. Bu bakımdan kalelerin geçmişte veya günümüze yakın dönemlerde kutsal kabul edilmeleri, gayet doğaldır. Elbette bunda İslam tasavvufunda da kendisine önemli bir yer bulan insanın ekmel-i mahlûkat (yaratılanların en mükemmeli) olduğu düşüncesi etken olmuş olmalıdır. Buna göre tasavvufta insan Allah ın yarattıkları içinde cansızlar, bitkiler ve hayvanlar ın özelliklerini de kendisinde barındıran, üstelik bunlardan daha üstün özellikleri olan bir varlıktır. Çünkü İslam tasavvufunda insan yüce âlemlerden süzülerek gelmiş tek varlık olarak bilinmektedir. 108 İşte bütün bunlar Kazak Türklerince insanın yaşadığı yerlerin ve yaptığı nesnelerin kutsal kabul edilmesine yol açmış olmalıdır. Elbette bunda söz konusu kale ve istasyonların Ruslardan yani kendi kimlikleri bağlamında Müslümanlıklarını unutturmaya çalışanlardan alınmış olmasının da payı olsa gerektir. Harita-1: Kazakistan topraklarının eyaletlere bölünmüş şekli 109 B 107 Baymırza HAYIT; a.g.e., ss Abdulbaki GÖLPINARLI; Yüz Soruda Tasavvuf, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1985, ss (Adresinden tarihinde alınmıştır) 40