T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ I NUMARALI DEVELİ ŞER İYYE SİCİLİ (H. 1311/ M H. 1313/ M. 1895) TRANSKRİPSİYON VE DEĞERLENDİRME Tezi Hazırlayan Ayşe ARIK KAYGISIZ Tezi Yöneten Yrd.Doç. Dr. Hava SELÇUK Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Eylül 2006 KAYSERİ

2 2

3 I ÖNSÖZ Şer iyye sicilleri, Türk içtimaî,iktisadî, siyasî ve askerî hayatını ilgilendiren belgeleri ihtiva ettikleri için Türk tarihinin ana kaynaklarındandır.bu nedenle Türk tarihini, kültürünü, sosyal ve hukukî hayatını ilgilendiren, tarih tetkikleri içinde en orijinal ve zengin kaynaklardan biri olan şer iyye sicillerinin incelenmesi zaruret haline gelmiştir.xv. yüzyıldan XX. Yüzyıla kadarki dönemi her yönüyle en iyi şekilde tanıdan şerîyye sicilleri nden Develi ile ilgili olanları, muhakkak ki Develi kültür ve sosyal hayatını da aydınlatacaktır. Biz de bu çalışmalara katkıda bulunabilmek amacıyla 1 numaralı Develi Şer iyye Sicili ni tez konusu olarak seçtik.ayrıca Develi Şeriyye Sicilleri üzerinde yeteri kadar çalışma yapılmamış olması da bu tez konusunu seçmemizde etkili oldu. Çalışmamızın esasını 1 Numaralı Develi Şer iyye Sicili nin transkripsiyon ve değerlendirmesi oluşturmasına rağmen tezden yararlanacak araştırmacılara yardımcı olabilmek amacıyla şer iyye sicilleri ve mahkemeler hakkında kısa bilginin yanı sıra Develi Şer iyye Sicilleri Kataloğu ve bu sicillerin özelliklerine tez içerisinde yer verilmiştir.ayrıca I. bölümde belge özetleri de çıkartılmıştır.değerlendirme bölümünde ise Develi nin idarî, iktisadî, sasyal ve kültürel özelliklerine yer verilmiştir. Çalışmamızın az da olsa yeni araştırmalara katkıda bulunması en büyük temennimdir. Yapmış olduğumuz bu çalışma sırasında değerli zamanını ve yardımlarını esirgemeyen tez hocam Yrd. Doç. Dr. Hava SELÇUK a ve Yrd. Doç. Dr. Özen TOK a ayrıca çalışmalarım esnasında bana maddi ve manevi yönden destek veren eşim Mehmet KAYGISIZ a teşekkürü bir borç bilirim. Ayşe ARIK KAYGISIZ

4 II 1 Numaralı Develi Şer iyye Sicili (H. 1311/ M H. 1313/ M. 1895) Transkripsiyon ve Değerlendirme Ayşe Arık KAYGISIZ ÖZET Şer iyye sicilleri, tarihin en önemli şahitlerinden olup, arşiv malzemeleri arasında önemli bir kaynak teşkil etmektedir. Şer iyye sicilleri merkezden gönderilen her konudaki ferman, berat, i lâm, hüccet gibi kadıların şer î ve hukukî vazifesine ait davalarda verdiği hükümleri içermektedir. Eski yerleşim yerlerinin tespiti, köy, mahalle, semt isimlerinin sicillerdeki kayıtları tarihimiz için son derece önemlidir.ayrıca vakfiyelerin tanzim ve tescili, bugünkü manada noterlik işleri, belediye hizmetleri, mütesellim buyrultuları, alım satım işleri, Müslim ve gayr-i müslüm ilişkileri gibi çeşitli kaynakları kapsamaktadır. Osmanlı Devleti nin siyasî, askerî, malî, idarî ve içtimaî tarihini hakkıyla ortaya koymak, ancak bu belgelerin incelenmesiyle mümkün olacaktır.develi ile ilgili önemli tarihî bilgilerin ortaya çıkarılmasına katkıda bulunmak ve şehrin siyasî, idarî, ve içtimaî yapısını daha etraflı bir şekilde ortaya koymak için bu kayıtların incelenmesi yapılmaktadır. Çalışmamızın temel kaynağı olan Develi Şer iyye Sicillerinin mikrofilmleri Ankara Milli Kütüphane de bulunmaktadır.1 Numaralı Develi Şer iyye Sicili Milli Kütüphane den fotokopi yolu ile temin edilmiştir.bundan sonraki dönemde sicilin transkripsiyonu, tezin değerlendirilmesi ve bibliyoğrafya taraması yapılmıştır.söz konusu şer iyye sicilindeki belgelerin tamamı günümüz harflerine çevrilmiştir.yine aynı şekilde bütün belgeler konularına göre tasnif edilmiştir.tezin sonunda yer alan ekler kısmında teze konu olan sicilin orjinali fotokopi yolu ile çoğaltılmış bir nüshası verilmiştir.önemli şahıs, yer adları, kurum ve kuruluş adlarına göre indeks hazırlanmıştır. Tüm bu düşünce ve çalışmalar sonucunda, Develi nin dolayısıyla Osmanlı Devleti nin siyasî, askerî, malî, idarî ve içtimaî tarihine ışık tutabilecek bilgiler elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Develi, Şer iyye Sicili, Vasi Tayini, Miras-Tereke

5 III TheTranseription and The Evaluation of The 1 Numbered Develi Şer iyye Register (H. 1311/ M H. 1313/ M. 1895) Ayşe Arık KAYGISIZ ABSTRACT The registers of Şer iyye are the most important witnesses of the history ande are important sources in the archives materials.the registers of şer iyye contain the jutgements of the Müslim Judges inthe trials peculiar to theirşer î and legal duties on every subject sent from the centre administration of cauntry such as ferman, berat, i lâm, hüccet, etc.the establishing of the ancient settlementplaces and the registration of the names of village,quarterare essential for our history.in addition to these, the registers of şer iyye include organizing the vakfiyes and in today s meaning they also include various sources on notary publics Works, municipality services, trade, the relation between and the who are not Muslim. It is possible to put forward the Otoman Empire s political, military, economic, administrative and social history only by studying these documrnts.these documents have beenstudied in order to put forward the important information about Develi s political, social and administrative in detailed way. Develi Şer iyye Regiters microfilms which are the main source of our study are kept in the Ankara National Library.The Develi Şer iyye Register Numbered 1 was ensured by copying from National Library.After that the transcript of the register, evaulation of the thesis and bibliography hatching were done.whole documents in the abovementioned şer iyyeregister were translated into today s alphabet.in addition this, all the documents are classified according to their subjects.the original pages of the register were copied and attached to the appendix placed at the end of the thesis.index was prepared according to the important names of the person, places, institutions and associations. In the result of all and thoughts the information which can give light to the political, military, economic, administrative and social history of Develi at the same time Otoman Empire has been obtained. Key words: Develi, Şer iyye Register, Appointment of Represantitives, Inheritance- Estate

6 IV İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I ÖZET.II ABSTRACT..III KISALTMALAR. VIII GİRİŞ.. 1 A- ŞER İYYE SİCİLLERİ Tanımı, Tarihi Gelişimi ve Önemi: Şer iyye Sicillerinin İhtiva Ettiği Belgeler: Kadıların İfadesiyle Kaleme Alınan Belgeler: Hüccetler: İlâmlar: Marûzlar: Müraseleler: Başka Makamlarca Gönderilen ve Sicile Kaydedilen Belgeler: Fermanlar: Buyruldular:. 4

7 V Tezkere, Temessük ve Diğer Kağıtlar:.. 4 B- MAHKEMELER VE GÖREVLİLERİ Şer iyye Mahkemeleri: 5 2- Nizâmiye Mahkemeleri:.. 5 Mahkeme Görevlileri:.. 6 a) Nâibler:. 6 b) Kasâmlar:. 6 c) Muhzırlar:. 6 d) Çavuşlar: 6 e) Şubaşılar: 6 f) Mübâşirler:. 6 C- DEVELİ ŞER İYYE SİCİLLERİ Şer iyye Sicillerinin Durumu: Şer iyye Sicilleri Kataloğu: Numaralı Develi Şer iyye Sicili: Metin Transkripsiyonunda Takip Edilen Metod: Tez İçerisindeki Belgelerin Tasnifi:... 12

8 VI BİRİNCİ BÖLÜM BELGE ÖZETLERİ 14 İKİNCİ BÖLÜM METİN TRANSKRİPSİYONU.. 27 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DEĞERLENDİRME 247 A- DEVELİ NİN TARİHİ 247 B- GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE DEVELİ KÖY İSİMLERİ 249 a) 1 Numaralı Sicilde Geçen Develinin Mahalle ve Köyleri: 253 C YILLARINDA DEVELİ DEKİ GÖREVLİLER 254 Develi nin Mahalle ve Köylerinde Görevli Muhtarlar: 255 Develi nin Mahalle ve Köylerinde Görevli İmamlar: D- DEVELİ NİN SOSYAL YAPISI Numaralı Sicile Göre Develi de Kullanılan Lakap ve Ünvanlar:. 259 a) Kişi ve Aile Lakapları: b) Ünvanlar:

9 VII 2- DİNİ DURUMLAR: a) Müslüm, Gayr-i Müslüm İlişkileri: MEDENİ DURUMLAR: a) Evlenme ve Boşanma:. 264 b) Çok Evlilik: c) Çocuk Sayısı: VASİ TAYİNİ:. 265 E- DEVELİ NİN İKTİSADİ DURUMU: Tarım, Hayvancılık, Ticaret: F- HUKUKİ DURUMLAR: 267 Şühûd, Udûl ve Şühûdü l-hâl:. 267 SONUÇ 269 İNDEKS BİBLİYOĞRAFYA 275 EKLER 279 ÖZGEÇMİŞ

10 VIII KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser. a.g.m. : Adı geçen makale. a.g.t. : Adı geçen tez. A.Ü.İ.F.İ.İ.E.D. : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih CoğrafyaFakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi. B. No: Belge Numarası Bkz. : Bakınız. C. : Cilt. Çev. : Çeviren. E.Ü. : Erciyes Üniversitesi. H. : Hicri. Haz. : Hazırlayan. K. M. : Kaza Merkezi. KAYTAM : Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi. M. : Milâdî. N. : Numara. N. M. : Nahiye Merkezi. OSAV : Osmanlı Araştırma Vakfı. R. : Rumî s. : Sayfa. S.: Sayı. S. M. : Sayfa Miktarı. TDK : Türk Dil Kurumu. TTK : Türk Tarih Kurumu. vd. : Ve diğerleri.

11 1 GİRİŞ A-ŞER İYYE SİCİLLERİ 1-Tanımı, Tarihi Gelişimi ve Önemi: Sicil sözlükte, okumak, kaydetmek ve karar vermek anlamına gelir. Terim olarak ise, insanlarla ilgili bütün hukukî olayları, kadıların verdikleri karar suretlerini, hüccetleri ve yargıyı ilgilendiren çeşitli yazılı kağıtları ihtiva eden defterlere şer iyye sicili denir 1. Bu defterlere kadı defterleri, mahkeme defterleri, zabt-ı vekâyi sicilleri veya sicillât defterleri de denilmektedir. Şer iyye mahkemelerinin yani kadıların verdikleri kararların ve tuttukları zabıtların sicile kaydedilme adeti, sadece Osmanlı Devleti ne ait bir anlayış değildir.hz. Peygamber döneminden itibaren hukukî ve ticari akit ve muamelelerin yazıya geçirildiği bilinmektedir. 2 Yapılan araştırmalar Selçukluların da şer iyye sicili tuttuklarını göstermektedir. Ortaçağda bütün Türk ve Müslüman devletleri gibi Türkiye Selçuklularında da merkezi idare tarafından tayin edilen kadıların bütün işler hakkındaki karar suretlerinin özel defterlere kayıt edilerek saklandığı bilinmektedir. Selçuklular devrinde tutulan bu defterlerin hiçbir bize ulaşmamıştır 3. Abbasiler, Selçuklular, İlhanlılarda da bu gibi sicillerin varlığı hakkında kesin bilgiler bulunmaktadır. Memlûklûlar dönemindeki şer iyye sicilleri de en az Osmanlılardaki kadar muntazamdır 4. 1 Ahmet Akgündüz;Şer iyye Sicilleri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul 1988, C. I, s Sait Öztürk;Askeri Kasama ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil) Osmanlı Araştırma Vakfı Yayını, İstanbul 1955, s Fuat Köprülü; Anadolu Selçukluları Tarihi nin Yerli Kaynakları, Belleten, C.VII..Sayı: 25, İstanbul s Akgündüz; a.g.e., s. 62

12 2 Osmanlılarda Osman Gazi ile birlikte şer iyye mahkemelerinin kurulması hususunda gayret gösterilmiş, her tarafa âdil kadılar tayin edilmiştir. Sultan I. Murat, Sultan Yıldırım Bâyezıd, Fatih Sultan Mehmet ve Kanunî Sultan Süleyman dönemlerinde de şer iyye mahkemelerine verilen önem devam etmiştir 5. Şer iyye sicilleri on beşinci asrın son yıllarından on dokuzuncu asrın sonlarına kadar gelen en aşağı dört asırlık Türk Tarihi ni, Türk içtimaî, siyasî vs. hayatını ihtiva etmesi nedenleriyle Türk Tarihi nin ana kaynakları arasındadır 6. Osmanlı tarihinin kaynakları arasında şer iyye sicillerinin birinci derecede önemli bir kaynak olduğu bir gerçektir. Bu önemi nedeni ile bu siciller incelenmeden Osmanlı Devleti nin siyasî, idarî, ve sosyal tarihini tam manasıyla ortaya koymak mümkün değildir. Ayrıca siciller önemli tarihî olayların, tarihî şahsiyetlerin, mahallî yer adlarının, önemli tarihî müesseselerin ayrıntılarıyla tespitinde genel tarihe yardımcı birinci derecede önemli kaynak özelliğine sahiptir 7. Bu bağlamda sicillerin önemine başlıklar halinde değinecek olursak: a) Sosyal Yapı ve İdarî Tarih Açısından Önemi: Özellikle kaza, sancak, eyâlet gibi idarî taksimat ve Beylerbeyilik, sancak beyliği, kadılık, nâiblik gibi idarî ve adlî müesseselerin idarî yapılarını, fonksiyonlarını şer iyye sicillerinden çıkartmak mümkündür. b) Harb Tarihi Açısından Önemi: Askerî harekâtları aydınlatmak, ordu teşkilâtı hakkında bilgi elde etmek açısından birçok kaynakta bulunmayan bilgiler şer iyye sicillerinde mevcuttur. c) İktisat Tarihi Açısından Önemi: Siciller bulunduğu yerin iktisadî hayatı konusunda bilgi verecek birinci dereceden orijinal kaynak durumundadırlar. XV.-XX. Asır aralarında Türk halkının özellikle Anadolu da yaşayanların geçim tarzını, ürettiği tarım ürünlerini, imal ettiği sanayi mamullerini, sanat ve meslek çeşitlerini bu belgelerden öğrenebiliriz. 5 Münir Atalar; Şer iyye Mahkemelerine Dair Kısa Bir Tarihçe,A.Ü.İ.F.İ.İ.E.D., s. 4, Ankara 1984, s İ. Hakkı Uzunçarşılı; Şer i Mahkeme Sicilleri, Ülkü Mecmuas, Ankara Temmuz 1935, C. 5, S. 29, s Akgündüz; a.g.e., s

13 3 d) Hukuk Tarih Açısından Önemi: Bu defterler dikkatle incelendiğinde Osmanlı hukukunun kaynakları ve bu kaynakların uygulanma biçimi;uygulamada yetkili kişilerin yasama sınırları vs. birçok hukukî konu örnekleriyle ortaya çıkacaktır 8. Önemine ve korunmasına dikkat edilmiş olmasına rağmen çeşitli nedenlerden dolayı şer iyye sicillerinin bir kısmının kaybolduğu ve günümüze esas mevcûd sayının aksine daha az sayıda sicilin ulaştığı görülmektedir 9. Günümüze ulaşan ve Türkiye içinde bulunan şer iyye sicillerinin dağılımına baktığımızda bunların; İstanbul Şer iyye Sicilleri Arşivi, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Ankara Milli Kütüphane, Adana, Diyarbakır, Hatay, Konya, Niğde, Afyon, Sivas, Kütahya, Bursa, Manisa, İzmir, Antakya, Kastamonu, Sinop, Tokat, müzelerinde yer aldıklarıo görülmektedir. Ayrıca yurt dışında Sofya Milli Kütüphanesi nde Üsküp te, Makedonya Tarihi Enstitüsü nde, Yunanistan da Selanik tesi Makedonya Enstitüsü nde, Kıbrıs ta, Kahire de, Şam da, Basra da, Kudüs te şer iyye sicilleri bulunmaktadır Şer iyye Sicillerinin İhtiva Ettiği Belgeler: Şer iyye sicillerindeki belgeler iki ana grupta toplanabilir: 1- Kadıların ifadesi ile kaleme alınan belgeler; ilâmlar, marûzlar, hüccetler, müraseleler, ve diğer kayıtlar. 2- Dışardan geldiği halde sicillere kaydedilen belgeler;ferman, berat, buyruldu, tezkere, temessük Kadıların İfadesiyle Kaleme Alınan Belgeler Hüccetler: Kadıların şer i ve hukukî sahadaki resmî yazılarına hüccet denir.hüccetlerde kadının hükmü bulunmaz, tarafların ikrâr ve tasdîki belirtilir. Üst tarafında kadının imza ve mührü bulunur 12.Hüccetlerin çeşitlerine baktığımızda nikâh hüccetleri, talak hüccetleri, nafaka hüccetleri gibi bir çok çeşidinin olduğu görülmektedir. 8 Ayhan Öztürk; Şer iyye Sicillerine Göre Kayseri Sancağı ( ), E.Ü. Yayını, Kayseri 2000, s Akgündüz; a.g.e., s Cahid Baltacı; Şer iyye Sicillerinin Tarihsel ve Kültürel Önemi,Osmanlı Arşivleri ve Osmanlı Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul 1985, s Ali Aktan; Osmanlı Paleoğrafyası ve Siyasî Yazışmalar, Osmanlılar İlim ve İrfan Vakfı Yayını, İstanbul 1995, s Akgündüz; a.g.e.,s. 21.

14 İlâmlar: Kadıların davalar hakkında verdikleri kararları, hükümleri ihtiva edip, kadının mühür ve imzasını taşıyan belgelerdir Marûzlar: Kadı tarafından kaleme alındıkları halde kadı hükmünün bulunmadığı ve hüccet gibi hukukî bir durumun tespiti için yazılı delil kabul edilmeyen halkın icrâ makamına veya kadıya hitâben yazdığı şikâyet dilekçeleri hükmündedir Müraseleler: Kadı nın kendisine denk ya da daha aşağı rütbedeki şahıs veya makamlara hitâben yazdığı belgelerdir. Müraseleler sanığın mahkemeye celbi isteğini içerdiği gibi değişik konularda da olabilmektedir Başka Makamlardan Gönderilen ve Sicile Kaydedilen Belgeler Fermanlar: Padişahın gönderdiği emir ve fermanlar iki ana gruba ayrılmaktadır. Bunların birincisi umumî olarak gönderdiği emirler, ikincisi ise hususî şahısları ilgilendiren vazife tevcihi, tımar tefvizi, ticaret beratı gibi konulara ilişkin yazılan ferman, berat ve nişanlardır Buyruldular: Sadrazamın yazılı emirleri demektir.aslında buyruldu sadrazam, kaptan-ı derya, vezir, beylerbeyi ve kazasker gibi devlet erkânının yazılı emirlerine denir Tezkere, Temessük ve Diğer Kayıtlar: Tezkereler, Osmanlı Diplomatikasında daha ziyâde üstten alta veya aynı seviyedeki makamlar arasında yazılan, resmî bir konuyu içeren belgelerdir. Temessük ise şer iyye sicillerinde mirî arazide ve gayr-i sahîh vakıflarda tasarruf hakkı sahiplerine yetkili mercilerin verdiği belge anlamında kullanılmaktadır. Belirtilen belgeler dışında sicillerde azda olsa başka kayıtlarda mevcuttur Akgündüz; a.g.e., s Akgündüz; a.g.e., s Akgündüz; a.g.e., s Akgündüz; a.g.e., s Akgündüz; a.g.e., s Akgündüz; a.g.e., s

15 5 B- MAHKEMELER VE GÖREVLİLERİ: Osmanlı Devleti nde mahkemeler şer iyye mahkemeleri ve nizâmiye mahkemeleri olarak ikiye ayrılmaktaydı. 1- Şer iyye Mahkemeleri: Osman Gazi nin ilk tayin ettiği memurlardan birinin kadı olması Osmanlı Devleti nin kuruluşundan itibaren şer i kaza usulünü benimsediğini göstermektedir.bununla beraber kadıları yetiştirecek kaynağın yokluğu kadı temininde Anadolu, İran, Suriye ve Mısır a yönelmeye neden olmuştur.sultan I.Murat ise Molla Fahredddin Acemi yi ilk fetva görevine tayin etmiştir.zamanla da fethedilen idâre merkezlerine kadı tayin edilmiş ve adlî teşkilât teşekkül etmiştir.tek kadının görev yaptığı bu usule şer iyye mahkemeleri denilmektedir.şer iyye mahkemelerinin belirli bir makam binası bulunmamaktadır.bunmunla beraber kadıların yargı işlerini yürütebilmeleri ve kendilerine ulaşabilmesi için kadının evi, cami, mescit veya medreselerin belli odaları kullanılmıştır 19. Sultan II. Mahmut döneminden itibaren yargılama alanında yeni düzenlemelere gidilmesi ile kadıların yetkilerinin azaltıldığı görülmektedir.istanbul Kadılığı nın 1837 de ilk defa resmî bir binaya taşınmasını takiben kadıların idarî ve mahallî idarelerle ilgili yetkileri kaldırılmıştır Nizâmnâmesi ile de evkaf, kassâm, kazasker mahkemeleri ile İstanbul mahkemelerinin görev ve yetkileri ayrı ayrı tespit edilmiş ve bu hususlarda sınırlandırılmaya gidilmiştir Nizâmiye Mahkemeleri: Tanzimat sonrası dönemde yargı gücünün kullanılması hususunda şer iyye mahkemelerine ortak olan mahkemelerdir yılında Nizâmiye mahkemelerinin kurulmasıyla birlikte Osmanlı yargılama hukukunda iki adlî mahkeme farklı sahalarda yargı görevini üstlenmiştir. Bu mahkemelerini teşkilatlandırılıp sayılarının arttırılmasıyla şer iyye denilen hususlar dışındaki yargı yetkilerini Nizâmiye Mahkemeleri kullanmaya başlamıştır. İki mahkemenin görevlerindeki karışıklıklara ise yapılan hukukî düzenlemelerle çare bulunmuştur. Bu düzenlemeler ışığında 19 Ahmet Akgündüz; Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C. I, İstanbul 1990, s Halil Cin; Tanzimat Dönemi nde Osmanlı Hukuku ve Yargılama Usûlleri, 150.Yılında Tanzimat, Ankara 1992, s Akgündüz; Şer iyye, s. 79.

16 6 şer iyye mahkemeleri vasiyete, vasî tayin ve azline, miras hukukuna, vakıfların borç ilişkilerine, vakıf mallarına ve diğer şer i haklarla ilgili davalara bakacaktı. Nizâmiye mahkemelri ise bunlar dışındaki davalarla ilgilenecekti 22. Mahkeme Görevlileri: Şer iyye mahkemelerinde kadı nın görevlerini yerine getirmesinde yardımcı görevliler de bulunmaktaydı ki bunları şöyle sıralayabiliriz: a) Nâibler: Nâib vekil anlamlında olup, kadının kendi yerlerine davalara bakması için görevlendirdiği şahıslardır.sultanın vekili olarak yargı görevini yerine getirdikleri için bazen kadılara da nâib denilmiştir. Tayin edilen kadılar görev yerlerine bizzat gitmeyip nâib gönderebilecekleri gibi, kaza merkezlerine, nâhiyelere de nâib tayin edebilirler b) Kasâmlar: Vefât eden şahısların terekelerini taksîm ile görevli şer i memurlardır. Kasâmlar taksîm ettikleri terekelerden resm-i kısmet adıyla harç alırlardı. c) Muhzırlar: Davacı ve davalıları mahkemeye celb ile görevli ayrıca savcının bazı görevlerini de yerine getiren bir memurdur. Hizmetleri karşılığında ihzariye adı verilen tarafların karşıladığı ücret alırlardı. d) Çavuşlar: Mahkeme ilâmlarının icrâsı, borçlunun mallarını satarak borcunun ödenmesi, gerekirse mahkeme kararı ile borçlunun hapisle cezalandırılması, hukuken kesinleşen maddî ve bedenî cezaların yerine getirilmesi başlıca görevleri arasındadır. Bir başka deyişle günümüzün icrâ memurları ve bazı yönleriyle savcı ve emniyet görevlilerinin vazifelerini üstlenmişlerdir. e) Subaşılar: Kaza, nâhiye ve köylerde hükümet merkezindeki çavuş teşkilâtının görevlerini üstlenen memurlardır. Sancaklarda sancakbeyinin ücreti adamı ve emniyet âmiri, kaza ve daha küçük birimlerde idâre âmiri olan subaşıların şer iyye mahkemelerinde icra-infâz memuru olarak görev yaptıkları görülmektedir. f) Mübâşirler: Adlî memur olarak mübâşirin iki manası bulunmaktadır. Bunlardan birincisi; Tanzimat öncesinde devlet tarafından gördürülmesi ya da 22 Cin; a.g.m., s. 25.

17 7 soruşturulması gerekli bir konu için görevlendirilen memur demektir ki bu görevi karşılığında mübâşiriye adıyla ücret alırdı. İkincisi ise; muhzır ile eşanlamlı olup mahkemelerde celb ve tebliğ işlerinde kullanılan memurdur 23. C- DEVELİ ŞER İYYE SİCİLLERİ 1- Sicillerin Durumu Develi, 1071 Malazgirt Savaşı ndan sonra Anadolu ya yerleşen Selçuklular zamanında önemli bir yerleşim merkezi olmuş, Selçuklulardan sonra Karamanoğlu Beyliği ne katılmıştır yılında ise Osmanlı idaresine geçmiştir yılında bucak merkezi haline getirilen ilçe 1864 yılında eyaletler kaldırılıp, vilâyetler kurulduğunda, Ankara Vilâyeti nin, Kayseri Livasına bağlanmıştır yılında ilk belediye teşkîlatı kurulmuş, 1870 yılında da ilçe merkezi haline getirilmiştir. Develi Şer iyye Sicilleri Milli Kütüphane de muhafaza edilmekte olup toplam 49 adettir.sicillerden 43 numaralı sicil hariç diğerleri mikrofilme aktarılmıştır.develi Şer iyye Sicillerinin mikrofilm numarası ise arasında yer almaktadır.bu sicillerin en erken tarihlisi H ( M ), en geç tarihlisi ise H ( M ) yıllarına ait olarak belirtilmektedir.fakat burada bir yanlışlık söz konusudur.çünkü 46 numaralı sicil H (M ) yıllarını içermektedir. Develi Şer iyye Sicilleri genellikle hukuk, tereke, vekâlet, evrak kayıt, hasılat, vekâlet tescil ve evamir konularını kapsamaktadır.sicillerde kullanılan yazı çeşidine baktığımızda ise genel itibariyle rika tarzının kullanıldığını görürüz. Fakat bazen aynı defter içerisinde dahi değişik türlerin kullanıldığını da görmekteyiz. Nitekim bazı sicillerde rika, rika kırması hatta matbu yazının bir arada kullanıldığı göze çarpmaktadır. 23 Akgündüz; Osmanlı Kanunnâmeleri, s

18 8 Sicillerin durumuna baktığımızda bazılarının ciltsiz, harap, fare yenikli, rutubet görmüş, yırtık sayfalı,silik ve bozuk yazılı olduğunu görürüz. Fakat bütün bunlara rağmen sağlam kalan siciller ve yıpranmış sicillerin sağlam olan sayfaları üzerinde yapılacak olan çalışmalar sonucunda öncelikle 19. yüzyılın sonunda Develi nin sosyal, kültürel, siyasî, hukukî, iktisadî ve idarî durumu hakkında sonrasında ise Osmanlı Devleti nin son dönemleri hakkında çok değerli bilgiler edilebileceği kanaatindeyiz. 2- DEVELİ ŞER İYYE SİCİLLERİ KATALOĞU 24 Ö.N S.M Tarih Ölçüsü Durumu Mikrofilmdeki Başlangıç Bitiş En- Boy- Sayfalar Cm Cm Ciltsiz ve harap Kendinden karton ciltli 3.ve 60. sayfalar boş arası boş Yazılar silik ve bozuk Ciltsiz, yazısı bozuk ve lekeli Ciltsiz, yazısı bozuk ve lekeli Ciltsiz, harap ve fare yenikli 6. ve 7. sayfalar ve arası ile 78. sayfadan sonrası boş 24 Mehmet Süme; 42 numaralı Develi Şer iyye Sicili H (M ) Transkripsiyon ve Değerlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993, s. XXX XXXII. ( Ayrıca bu sicillerin sayfa miktarı ile ilgili kısımdaki eksiklikler mikrofilmlere bakılarak tamamlanmıştır.)

19 Mukavva ciltli, yazısı bozuk 8? Harap 6, 7, 11, 13, 22, 26, 29, 33, 43, 47,51 ve arası boş Harap Harap Eski ciltli, rutubetlenm iş Eski ciltli ve fare yenikli Harap ve ciltsiz Ciltsiz, yazısı silik ve lekeli Ciltsiz, yazısı silik ve lekeli Karton ciltli, yazısı silik Ciltsiz, yazısı silik ve kenarı yırtık Karton ciltli

20 10 ve lekeli Karton ciltli ve sayfalar yırtık Harap ve fare yenikli Ciltsiz sonu kesik ve lekeli Harap, rutubetlenm iş ve fare yenikli Sayfalar yırtık arası boş Harap 29. sayfa boş Harap Harap ve ciltsiz Harap ve ciltsiz Yararlanılabilecek 33 sayfadır. Bundan sonrası boş Harap ve ciltsiz ?? Harap ve ciltsiz