kapak tasarımı ve fotoğraf revizyonu Bahadır Çapar kaynak fotoğraf Ahmet Karataş fotoğraflanan tür: Saz horozu (Porphyrio p o rph yrio seistanicus)

Transkript

1 kapak tasarımı ve fotoğraf revizyonu Bahadır Çapar kaynak fotoğraf Ahmet Karataş fotoğraflanan tür: Saz horozu (Porphyrio p o rph yrio seistanicus)

2 t.c. Çevre ve Orman Bakanlığı Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı Göksu Deltası'nda Saz HogDzu

3 Göksu Deltası'nda Saz Horozu 2009 Yılı İzleme Çalışması Yayıma hazırlayanlar Osman Erdem & Riyat Gül Kuş Araştırmaları Derneği Tasarım ve içerik düzenleme O.Bahadır Çapar <0, t o: < otoj 1998 O - 3 Bu kitapçık, Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı tarafından Göksu Deltası Özel Çevre Koruma Bölgesinde Saz Horozu (Porphyrio porphyrio) Araştırma ve izleme Projesi kapsamında Kuş Araştırmaları Derneği ne yaptırılmıştır.

4 1.GİRİŞ Göksu Deltası saz horozunun Türkiye de bilinen iki üreme alanından biridir yılında Kuş Araştırmaları Derneği'ne yaptırılan çalışma ile deltada önemli sayıda ve sağlıklı bir saz horozu nüfusunun bulunduğu ve yaygın olarak ürediği saptanmıştır. Bu çalışma ile deltada saptanan saz horozu nüfusunun (populasyonunun) izlenmesi ve oluşabilecek tehditlerin saptanması amaçlanmıştır yılında yapılan çalışma ile deltada birey saz horozu bulunduğu saptanmış, türün tamamına yakınının Akgöl'de yaşadığı ve gölün batısından itibaren doğusundaki sazlıklara dek tüm kuzey bölgelerinde yaygın olarak ürediği belirlenmiştir. Gölün özellikle güney kıyılarında otlatma nedeniyle habitat tahribatına rastlandığı, ayrıca kuzeydeki tarım alanlarından göle girebilecek tarım ilaçlarının Akgöl için bir tehdit oluşturabileceği öngörülmüştür. Bu çalışma, Mart-Haziran 2009 tarihleri arasında tüm deltada gerçekleştirilmiş; saz horozunun deltadaki yayılımı, -varsa- populasyonundaki değişiklikler, habitat seçimi ve üreme biyolojisi gözlenmiştir. Bu amaçla tüm delta gerek karadan gerekse sudan dolaşılmış ve gözlenen tüm veriler kaydedilmiştir. Ayrıca alanla ilgili tehditler belirlenerek bu tehditlerle ilgili alınacak önlemler tartışılmış ve elde edilen tüm veriler geçen yılın çalışmalarıyla karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Çalışma sırasında yöre halkı ile iletişim sağlanarak türün deltadaki geçmişi ve alanın sorunları ile ilgili sohbetler yapılmış, bilgiler alınmıştır. Bu çalışmaya özellikle Kurtuluş Köyü Balıkçılık Kooperatifi çalışanlarının, rehberlik desteğiyle Kazım Aktan'ın, GökDoğaDer in ve Mersin Özel Çevre Koruma Bölgesi Müdürlüğü nün önemli destekleri olmuştur. 2

5 2. DÜNYA DA VE TÜRKİYE DE SAZ HOROZU Amerika kıtası hariç tüm Dünya da yaygın görülen bir türdür. Özellikle Avrupa nüfusunun 19 yy. da belirgin bir şekilde azalması üzerine çoğu Avrupa ülkesi ciddi koruma önlemleri almıştır. Batı Avrupa da tahmin edilen nüfusu, % ı İspanya da olmak üzere birey kadardır (9). Bu sayıya Türkiye deki popülasyon dahil edilmemiştir. Saz horozu geçmiş yıllarda Akyatan Lagünü, Akşehir Gölü, Adıyaman Gölbaşı Gölü ile kurutulana dek Sultan Sazlığı, Aynaz bataklıkları ve Amik Gölü gibi Türkiye nin birçok sulak alanında görülmüştür. Ancak bugüne dek sadece Göksu ve Kızılırmak deltalarında ürediği kesinleşmiştir. Son zamanlarda Ordu, Kars, İğdır, Urfa ve Malatya dan da kayıtlar vardır. yhgpak deltası < Kızmnak Deltası T. SarıyarBrj. MoganGölû V *. 9 f Çöl Gölü t â i <, uyuzw0 w KuluG. mfanlı Bıj. Palas Göh ' * EberG. Samsam G. SeyV G. Hörmetci S. Karamık S. Ak&mıG. KozanlıG. TuzG. - Cj.tJrfDaz.ı,,; IşıklfG. Karakuyu'S. ÇavuşçuG. Bollük G.. Acıgöl feğirdirg. KızörenOb. Meke ma arı / a/h^ ğırdur j.. \ Beyşehir G. EreÇjlıibazlıklar), rijh UlaşGölleri Hazar 6. ; 'Bmcdm Ovası Katas zkştkusaz. Baı. ' Akdoğan G.'Kaz G. Çiçekli G Çifdır.m sa. " >' Bulanık ûvası Bendimahi Deltası 'i i : ' -t Haçlı G.' A rirtg ^E rçe k G. '. Ât*. Nazik *TumaG. 'frw $ jle w ıt'< ^ m e m it Saz. jiz'gölü Atatürk bıj. Kaıkamışfbş. Eski üreme Muhtemel üreme Harita 1. Saz horozunun Türkiye de bugüne dek görüldüğü yerler Kesin üreme Yapılan araştırmalarla iki büyük popülasyonun bulunduğu Kızılırmak Deltası nda , Göksu Deltası nda ise bireyin bulunduğu saptanmıştır (3,4). Kızılırmak ve Göksu deltalarında son yıllarda yapılan araştırmalar, saz horozu için Türkiye'nin İspanya ile birlikte Avrupa daki en önemli iki ülkeden biri olduğunu göstermiştir. 3. SAZ HOROZU VE GÖKSU DELTASI Deltada hassas zonu oluşturan doğal alanlar yaklaşık 7200 ha.lık bir alanı kaplamaktadır. Delta 1 tatlı su gölü (Akgöl) ile 3 tuzlu su gölünden (Paradeniz Lagünü, Arapalam ve Kuğu Gölü), ayrıca bataklıklar, kumullar ve doğal steplerin yanında insan kullanımına açık arazilerden oluşmaktadır. Göllerin en büyüğü olan Akgöl 820 ha. Paradeniz lagünü ise 492 ha.lık bir alana sahiptir. Paradeniz Lagünü sürekli bir kanalla denize bağlı olup suları tuzlu, Akgöl ün suları tatlıdır. Ancak, su seviyesinin düştüğü yaz aylarında Paradeniz Lagünü ne bağlanan kanaldan giren deniz suyu ile tuzluluk düzeyi nispeten artar. Özellikle ilkbahar aylarında su seviyesinin yükselmesiyle alanda çok sayıda mevsimlik küçük göl oluşmaktadır. Deltanın güneyinde, korumada öncelikli birçok yabani bitki ve hayvan türüne, özellikle nesli tehlikede 3

6

7 olan deniz kaplumbağalarından Chelonia mydas'a, nesli tehlikeye düşebilir durumda olan Caretta caretta ya ve yine nesli tehlikede olan yumuşak kabuklu nil kaplumbağasına (Trionyx triunguis) ev sahipliği yapan geniş kumul ve kumsallar yer almaktadır. Delta, sukuşları için ülkemizdeki en önemli üreme, kışlama ve göç esnasındaki uğrak yerlerinden biridir. Deltada bugüne dek Türkiye de rastlanan 464 kuş türünden 332 si görülmüştür. Delta, bu çalışmanın konusu olan saz horozunun Türkiye'de bilinen 2 üreme alanından biri, nesli küresel ölçekte tehlikede olan yaz ördeğinin (Marmaronetta angustirostris) ise ülkemizdeki tek kuluçka alanıdır. Yine nesli küresel ölçekte tehlikede olan ördek türlerinden pasbaş patkanın (Aythya nyroca) da üreme alanlarından biridir. Fotoğraf 2. Yaz ördeği ve çeltikçiler Osman Erdem

8 Deltada saptanan 442 bitki taksonundan 43 ü Türkiye için korumada öncelikli (nadir, nesli tehlikede veya tehlikeye düşebilir) türlerdir. Göksu Deltası sürüngenler ve çift yaşamlılar bakımından da oldukça zengindir. Alanda 4 kurbağa, 6 kaplumbağa, 14 kertenkele ve 10 yılan türü saptanmıştır. Çakal (Canis aureus) ve porsuk (Meles meles) alanda yaygın olarak görülen başlıca memelilerdir. Delta, tatlı ve tuzlu su ekosistemleri ve bunların denizle bağlantılı olması nedeniyle balık çeşitliliği yönünden de oldukça zengindir. Deltadaki saz horozlarının tamamına yakını Akgöl ü bulunmaktadırlar lı yıllara kadar bir tuzlu su gölü olan Akgöl, drenaj kanallarının bağlanmasıyla günümüzde tatlı su gölüne dönüşmüştür. Yaz aylarında göle su girişinin azalması ve buna karşılık buharlaşmanın artmasıyla göldeki su seviyesi nispeten düşmektedir. Bu dönemde denizdeki gel-git hareketlerine bağlı olarak deniz seviyesinin yükselmesiyle Paradeniz Lagünü ne olan bağlantı kanalından tuzlu su girişi olmakta ve göl suları bu bölgede nispeten tuzlanmaktadır. Gölün özellikle kuzeybatı, kuzey ve kuzeydoğu kesimleri yer yer genişliği yüz metreyi bulan phragmites ağırlıklı oldukça yoğun bir bitki örtüsüyle kaplıdır. (Fotoğraf-3). Bu zonun güneyinde yaygın olarak typha ve phragmiteslerden, daha az oranda da scirpus lardan oluşan bir ara zon mevcuttur. Bu zon gölün tüm kuzey bölgesinde seyrek saz adacıkları oluşturmaktadır. Daha güneyde küçük scirpus topluluklarından oluşan seyrek adacıklar vardır. Gölün batı kıyıları -kalınlığı daha az olmak üzere- neredeyse tamamen phragmiteslerle kaplıdır. Güneybatıya doğru gidildikçe phragmiteslerin yoğunluk ve genişliği azalmaktadır. Gölün güneyinde, 2. gözlem kulübesinden doğuya doğru gidildikçe phragmiteslere ek olarak scirpus ve tamarixler bitki örtüsüne eklenmekte, güney ve güneydoğu kıyılarında ise hemen tamamen scirpuslardan oluşan ve arada tamarixlerin de bulunduğu, küçük gölcükleri çevreleyen adacıklar yer almaktadır. Doğudaki kanal ağzına doğru gidildikçe yavaş yavaş phragmitesler tekrar ağırlık kazanmaktadır. Buradaki geçiş zonunda seyrek bitki örtülü ve Mayıs başlarında göle tatlı su girişinin azalmasıyla gölün seviyesi bir miktar düşmekte ve Güneydoğudaki gölcükler tamamen kurumaktadır. Haziran başlarında deniz seviyesinin tekrar yükselmesi ve deniz suyunun girişiyle göldeki su seviyesi ve tuz oranı artmaktadır. Bu dönemde gölcüklerde su seviyesi cm.ye kadar yükselmektedir. 6

9 4. ÇALIŞMADA ELDE EDİLEN BULGULAR 4.1. Biyolojik Bulgular Habitat Seçimi Üreme Dönemi Alanda 2008 yılında yapılan çalışmada da (4) saptandığı üzere saz horozunun üreme döneminde daha çok gölün doğusundan başlayarak kuzeydoğu, kuzey, kuzeybatı, batı ve güneybatıdaki karışık sazlıklarda yoğunlaştığı; üreme alanı olarak bu bölgelerde en çok 25 cm. derinliğindeki suyla çevrili saf typha sazlıklarının oluşturduğu ara zonu tercih ettiği görülmüştür. Aynı bölgedeki kısa boylu scirpuslarla kaplı ve phragmiteslerden oluşan veya karışık adacıklarda üredikleri yuvalara rastlanamamıştır. Güneybatı, güney ve güneydoğudaki sazlıklarda özellikle mayıs ayında su seviyesinin oldukça düşük (en çok 15 cm) ve saz örtüsü genişliğinin az olması; güneydoğuya doğru bitki örtüsünün neredeyse tamamını en çok 70 cm yükseklikteki scirpus'ların ve en az 1 m boyundaki phragmiteslerin oluşturması yanında mayıs sonuna doğru bu bölgedeki göletlerin tamamına yakınının kuruyarak bölgenin karadan saldırıya açık hale gelmesinden dolayı üreme alanı olarak tercih edilmemektedir. Fotoğraf 4. Akgöl'ün kuzeyinde ara zondaki typha adacıkları ve solda yer alan phragmitesler. Üreme döneminde güney kıyılarındaki suların gel-gitlerle günlük olarak çekilmesi sonucu predatörlerin girebileceği kadar sığlaşması da bir diğer neden olarak saptanmıştır. Gölün doğusunda yer alan ve Kurtuluş Köyü'nden gelen kanal ağzına mayıs ortalarında yapılan ziyarette kur ötüşü yapan bir birey gözlenmiştir. Yuva tespit edilememesine rağmen su derinliğinin (25-40 cm) ve vejetasyon yapısının türün yuvalanması için nispeten uygun olması türün burada da ürediğini düşündürmüştür. Fotoğraf 5. Akgöl'ün kuzeybatısında yer alan birçok scirpus adacıklarından birisi. Göksu Nehri yatağı civarındaki sazlıklarda nispeten yüksek su seviyesinin bulunduğu bir alanda henüz uçamayan civcivlerin beslendiği gözlenmiş ve türün burada ürediği sonucuna varılmıştır (Harita-4, nokta-24). Ayrıca yöre halkı da türün bu bölgede daha önce de ürediğini belirtmiştir. Üreme döneminde tür yoğun olarak kuzeybatı kanalının 1 km kadar batısından itibaren Ali Mavi linin arazisinden geçen kanala kadar olan bölgedeki Typha ağırlıklı topluluklar ve saz adacıklarının bulunduğu ara zonda gözlenmiş ve yoğun olarak bu bölgede ürediği belirlenmiştir. Tüm alanda gözlenen bireylerin yaklaşık % 31 i (53 birey), yuvaların ise % 78' i (32 yuva) yine bu bölgede gözlenmiştir. Türün ikinci sırada yoğun olarak ürediği bölge kuzey ve kuzeydoğu sazlıkları olarak belirlenmiştir. Rastlanan tüm yuvaların en çok 1 m yüksekliğindeki typha topluluklarında bulunması, saz horozunun üreme alanı olarak saf typha topluluklarından oluşan ve su seviyesinin cm derinliğinde olduğu alanları tercih ettiğini göstermektedir. 7

10 Üreme Sonrası Saz horozu, özellikle üreme öncesi ve sonrası beslenme döneminde, genellikle kıyılarda, sığ suların etrafındaki karışık ve geniş sazlıklarda (Phragmites sp., Typha sp. ve Carex sp.) gözlenmiştir. Gölün güneyi hariç, kıyı açıklarında bulunan elerin sulardaki saf scirpus topluluklarında hiç bir dönemde gözlenememiştir. Saz horozuna üreme sonrası dönemde çoğunluğu üreme bölgeleri civarı olmak üzere güneybatı bölgesi hariç gölün tüm bölgelerinde rastlanmıştır Mayıs tarihleri arasında güneydeki scirpus topluluklarında dolaşan bir çift görülmüş ve çiftin Scirpus litoralis bitkisinin taze sürgünleriyle beslendiği gözlenmiştir. Aynı bölgede 28 Mayıs 2009 tarihinde 4 gençle birlikte beslenen bir dişi bireye, 2 Haziranda 3 gençle birlikte beslenen bir çifte, 11 Haziran tarihinde de tek başına beslenen erişkin bir bireye rastlanmıştır. Çalışmanın başından itibaren güney kıyılarında ilk kez bu tarihlerde saz horozu gözlenmiştir. Bu bölgede türün yoğun olarak ürediği nisan ve su seviyesinin ciddi oranlarda düştüğü mayıs ayında saz horozuna rastlanmamıştır. Bu da bölgenin sadece üreme sonrası ve su seviyesinin yükselmesiyle birlikte beslenme amacıyla kullanıldığını düşündürmüştür. Yukarıdaki gözlemler türün deltada, özellikle üreme sonrası dönemde, beslenme olanağının olduğu hemen her bölgeye yayıldığını göstermektedir Üreme Biyolojisi Alanda yapılan çalışmada ilk üreme ötüşü mart ayında duyulmuştur. İlk aktif yuvaya ise 20 Nisan günü gölün ortasındaki yarımadanın (iç ada) hemen kuzeyinde rastanmıştır. Tüm yuvalar 20 Nisan - 16 Mayıs tarihleri arasında gözlenmiştir. Çalışma süresince gözlenen en son muhtemel üreme davranışı ise 29 Mayıs ta gözlenmiştir. Bu tarihte gölün güneydoğusunda civcivsiz bir çiftin 5 gün süreyle bu alanda beslendiği görülmüştür. Her ne kadar bu bölgede yuvaya rastlanmamış olsa da hâlâ çiftler halinde gezmekte olmaları türün mayıs sonuna kadar üremeye devam ettiğini göstermektedir. Nisan ayı ortalarından mayıs 6. Saz horozları genellikle cm derinliğindeki suları tercil ayı ortalarına kadar yapılan gözlemlerde hemen hepsinin tek bireyler olduğu gözlenmiştir. Bunun nedeni yoğun kuluçka dönemi olarak değerlendirilmiştir. ilk civcivlerlere 24 Nisan günü rastlanmıştır. 24 Haziran da gölün güneydoğusundaki ailenin yavrularının erişkin boyuta ulaştığı, erişkin tüylerinin çıktığı ve uçabildiği gözlenmiştir. Literatürde civcivlerin günde uçabildikleri bilindiğine göre bu yavruların tahminen mart sonunda yumurtadan çıktıkları 8

11 varsayılmıştır. Bu tarihten sonra başkaca civciv veya gence rastlanmamıştır. Araştırma süresince alanda türe ait 41 yuva bulunmuştur. Bunların 29 u kullanılmayan (yalancı yuva), 12 si ise aktif yuva olarak saptanmıştır. Yuvaların 7 sinde yumurta kabukları, 5 inde ise açılmamış yumurtalar görülmüştür. Aktif yuvaların 6 sında 4 er, 5 inde 3'er, birinde ise 5 yumurta saptanmıştır. Bu rakamlara göre yuva başına 3,6 yumurta düşmektedir. Yuvaların hepsi, su seviyesi cm.yi geçmeyen ve boyu 1 m civarında (en çok 1,20 m) yoğun Typha lardan oluşan gölün kuzey ve kuzeybatısındaki saz adacıklarında gözlenmiştir (Foto-2). Bu durum, saz horozunun yuva yapma konusunda seçici olduğunu göstermektedir Yuvalar sazların kıyısından cm kadar içeride, su seviyesinden cm kadar yüksekte, genellikle basamaklı ve basit kuru saz şeritlerinden oluşmaktadır. Yumurtaların hepsi beyaz-krem renkli ve üzerleri mor-kahverengi beneklidir Beslenme Biyolojisi Çalışma sırasında saz horozunun günlük besini içerisinde phragmites bitkisi sürgünlerinin ağırlıkta olduğu ancak hemen her türlü bitkiyle de beslendiği gözlenmiştir. Özellikle phragmiteslerin su seviyesindeki yeni filizlerini tercih ettiği, birkaç kez ise sazların tepesinde bitkilerin tohumlarını yedikleri görülmüştür. Diğer kuşların yavruları ve yumurtaları ile beslendiğine rastlanmamıştır. Sazların taze sürgünlerini bacağını kullanarak yere eğmekte ardından gagasıyla soyarak alttaki gövdeyi yemektedirler. Çalışma sırasında bu davranışları defalarca gözlenmiştir. Mayıs ayının sonlarına doğru (muhtemelen üreme öncesi) bir çiftin gölün güneyindeki saf scirpus topluluklarında dolaştıkları ve bu bitkinin taze sürgünleriyle beslendikleri ilk kez açıkça gözlenmiştir. Yine bu tarihlerde 4 gençle birlikte güney kıyılarında beslenen bir çiftin, civcivlerini su yüzeyindeki potamogeton bitkisiyle besledikleri görülmüştür. Başka bir gözlemde, ise bitkilerin olmadığı bir bölgede bir kuşun suyu gagalaması, su içindeki yumuşakça veya böceklerle de beslendiği kanısını uyandırmıştır. Çalışma sonunda saz horozunun beslenme açısından çok seçici olmadığı ve alanın türe yeterli besin sağladığı sonucuna varılmıştır.

12 Davranış Biyolojisi Fotoğraf 9. Sazlıklarda yuvası bulunduğundan gözlemcinin yaklaşmasıyla sazlıklara girmiş ve yaklaşık 20 dakika alarm ötüşü yapmıştır. Osman Erdem Saz horozları üreme döneminde sabahın erken saatlerinden itibaren görülmüş veya duyulmuştur. Saat sularından sonra çok az gözlenmiş, akşamları ise seyrek olarak açığa çıkmışlardır. Sıklıkla görülmekten çok duyulmuş, görülebilenler de oldukça uzun mesafelerden ürküp kaçmışlardır. Bunun yanında yeterince birey beslenirken daha uzak mesafeden gözlenebilmiştir. Üreme sonrası dönemde ise nispeten daha uzun süreler açıkta beslenmişlerdir. Gölün güney kıyılarında üreme sonrası 3 ayrı bireyin sıcak öğle saatleri hariç saat sularına kadar açıkta beslendiği; gençlerini besleyen bir diğer çiftin ise neredeyse gün batana kadar beslenmeye devam ettiği görülmüştür. Bu dönemde üreme döneminin aksine ürkmedikleri ve daha rahat davrandıkları saptanmış, 50 m.ye kadar yaklaşmak mümkün olmuştur. Üreme döneminde 100 m.den daha fazla yaklaşmak mümkün olamamış, bu mesafeden dürbün ve teleskopla izlenebilmiştir. Civciv döneminde de son derece ürkek ve sakıngan olan ebeveynler, yavruları genç dönemine eriştiğinde daha az ürkek davrandıkları görülmüş, m mesafeden dahi izlenme yapılmasından rahatsız olmamışlardır. Mayıs sonunda gençlerini besleyen ebeveynin, saat sularında yanlarından geçen çakaldan sakınarak, ancak fazla da aldırış etmeden beslenmeye devam etmiştir. Saz horozu birkaç kez uzun typha ve phragmites kümelerinin tepesinde gözlenmiş, bir süre açıkta durduktan sonra kısa mesafeli uçmuş ve sazların arasına gizlenmiştir. Araştırma süresince bu bitkilerin tepesindeki tohumlarla beslendikleri bir kez gözlenebilmiştir. Çalışma sırasında bir kez yuva savunma davranışına rastlanmıştır. Yuvadaki ebeveyn, gözlemcilerin yaklaşmasıyla birlikte sazlıkların içine girmiş, ancak alanı terketmeden yaklaşık 20 dakika boyunca sazlıkların içinden alarm ötüşü yapmıştır. Gözlemciler 150 m uzaklaşana kadar alarm ötüşüne devam etmiş ve bu arada hiç açığa çıkmamıştır. 10

13 4.2. Popülasyon Bulguları Nokta ve Çizgi Sayım Sonuçları Yapılan nokta sayımlarında toplam 74 noktada 143 horozu gözlenmiş veya duyulmuştur (Harita-5). Bunların % 5 i 3 veya daha fazla; % 4,3 ü çift halinde, kalanı da tek bireyler olarak gözlenmiştir. Gözlenen ve duyulan tüm bireyler sayılmıştır. Bunların 120 si erişkin, 8'i civciv ve 15 inin genç olduğu belirlenmiştir. Aynı noktada duyulan veya gözlenen 2 birey birlikte ise çift, sayısı ne olursa olsun birbirinden mesafeli ise ayrı bireyler olarak kabul edilmiştir. Buna göre üreme dönemi öncesinde ve sırasında 6 adet çift e, üreme sonrası ise yavrularını besleyen 7 ebeveyne rastlanmıştır. Bunların 6 sında civciv veya gençlerle birlikte sadece dişi, 3 gençli 1 grupta ise her iki ebeveyn birlikte görülmüştür yılında yapılan çalışmada türe ait kayıt bulunmayan gölün güneydoğusunda, mayıs ayının son günlerinde 5 gün süreyle (24-29 Mayıs) beslenen bir çifte rastlanmıştır. Kur davranışına rastlanmamakla birlikte uzun süre birlikte beslenmeleri, çiftin üreme öncesi dönemde olduğunu düşündürmüştür. Ayrıca yine mayısın sonunda su seviyesinin azalması ile birlikte sığlaşan (ortalama 10 cm) güneydoğu kıyılarındaki saf Scirpus toplulukları arasında civciv dönemini geçmiş 4 genç bireyle birlikte beslenen bir erişkin ile yine aynı günlerde 3 gençle birlikte beslenen bir ebeveyn gözlenmiştir. Bu ailelerin bu bölgede üremiş olma olasılığına karşı 3 gün boyunca yapılan yuva aramaları sonuçsuz kalmıştır. Ancak literatürde nadiren üreme alanlarından uzakta beslendikleri belirtildiğinden en azından bu bölgeye yakın bir alanda üremiş oldukları sonucuna varılmıştır. 30 Mayıs günü Göksu Nehri yatağının batı kısmında yapılan gözlemde, nehir ağzına yaklaşık 1 km mesafede, nehrin 100 m kadar batısındaki sazlıklarda 1 erişkin ve 4 civciv beslenirken gözlenmiştir. Civcivlerin uzun mesafe yürüyemeyecek ve henüz uçamayacak durumda olmaları türün bu alanda ürediğini göstermektedir.

14 Cırba deresinde nispeten küçük bir alanda uygun habitat bulunmasına, alanın küçüklüğü ve muhtemelen yoğun insan baskısı (olta balıkçılığı ve tarım) nedeniyle saz horozunun varlığına rastlanmamıştır. Ali Mavili adlı şahsın arazisinde nisan ve mayıs aylarında 2 kez gözlem yapılmış ve öten 3 birey duyulmuştur. 5. ve 6. dönemlerde yapılan çizgi sayımlarında yine nüfus yoğunluğunun sırasıyla kuzeybatı, kuzey, kuzeydoğu ve doğuda olduğu gözlenmiştir. Bu bölgelerde yaklaşık 10 hektarlık alanda (200 X 500 m) ilk sayımda sırasıyla 38, 28, 26 ve 21; ikinci çizgi sayımında ise 42, 30, 24 ve 15 saz horozu sayılmıştır. Buna göre hektar başına ortalama 2,8 birey düştüğü hesaplanmıştır. Standart sapma (0,4582) ile bu değer 2,34-3,26 olmaktadır. Yaklaşık 406 hektarlık ( m2) uygun nitelikteki habitatın bütünü gözönüne alındığında tüm gölde ortalama 1148,9 saz horozu (950,2-1323,0) bulunmaktadır. Yuvarlak olarak bu sayımlara göre alandaki saz horozu sayısının olduğu tahmin edilmektedir Güncel Verilerin 2008 Verileri ile Karşılaştırılması Yapılan araştırmada, 2008 yılında yapılan çalışma ile benzer veriler elde edilmiştir. Bu çalışmada da önceki çalışmada olduğu üzere saz horozlarının en yoğun bulunduğu bölgenin gölün kuzeyinde typhaların yoğun olarak bulunduğu bölgeler olduğu saptanmıştır. Diğer bölgelerde de daha az yoğun olmakla birlikte uygun her habitatta horoza rastlanmış ve ürediği gözlenmiştir. Aktif yuvaların büyük çoğunluğunun kuzeyde gözlenmesine rağmen birçok alanda inaktif yuvaya rastlanmış türün buralarda da yaygın olarak ürediği düşünülmüştür. Bu çalışmada verilen rakamın geçen yılki çizgi sayımlarında elde edilen rakamdan biraz daha olsa düşük çıkmasının nedeni, adı geçen çalışmada doğudaki çizgi sayım rakamlarının diğer bölgelerin ortalamasına yuvarlanmasından kaynaklanmaktadır. 6. dönemde yapılan 2. çizgi sayımında diğer bölgelerdeki ortalamanın kuzeyden daha az olmakla birlikte genel ortalamaya yakın olduğu saptanmıştır. Geçen yıldan farklı olarak özellikle üreme dönemi sonrasında türün hemen her alana yayıldığı ve uygun her habitatta beslendiği ve yavrularını büyüttüğü gözlenmiştir. Bu çalışmada, geçen yıl yapılan çalışmaya göre saz horozunun Akgöl'ün güneydoğusunda ve Göksu

15 Irmağı kıyısındaki uygun habitatlarda da ürediği; gölün hemen her yerinde özellikle üreme sonrası beslenebildiği kanıtlanmıştır. Bu çalışma sonunda Göksu Deltası nda ortalama birey saz horozunun yaşadığı ve halen deltada sağlıklı bir saz horozu nüfusunun bulunduğu saptanmıştır. 5.TEHDİTLER ve ÖNERİLER Çalışma süresince deltanın hemen her bölgesi gezilmiş, bitki örtüsü, su düzeyi ve habitatlar incelenmiş, türün gerek habitatlarıyla gerekse ekolojisiyle ilgili veriler değerlendirilmiş; türe yönelik olası tehditler ve riskler Avrupa Saz Horozu Eylem Plam ndaki başlıklara göre değerlendirilmiştir. Tüm bu değerlendirmelerin neticesinde özet olarak belirtmek gerekirse, gerek 2008 yılında yapılan çalışma, gerekse bu çalışma saz horozunun Göksu Deltası'nda halihazırda sağlıklı bir habitata ve sağlıklı bir nüfusa sahip olduğunu göstermiştir. Çalışma kapsamında güneydeki otlatma faaliyetinin dışında türü doğrudan tehdit eden ciddi bir unsura rastlanmamıştır. Ancak olası değişimler karşısında gerekli tedbirleri zamanında alabilmek için türün varlığı açısından son derece önemli olan Akgöl deki vejetasyonun ve suyun (hem nitelik olarak, hem seviye olarak) düzenli olarak izlenmesi önerilmektedir. KAYNAKLAR 1- Snow D.W., Perrins C.M.; The birds of the vvestern palearctic, Oxford üniversity Press, Vol:1, Pp: Demirbaş G.: Kızılırmak deltasında saz horozu popülasyonunun saptanması. Yüksek lisans tezi, Çevre ve Orman Bak. ÖÇKK Başkanlığı, Göksu deltası Saz Horozu Araştırma ve izleme projesi, Kasparek M., Bilgin C. C., Akin A. The Purple Gallinule, Porphyrio porphyrio in the Eastern Mediterranean, Pacheco C., McGregor P. K.: Conservation of the purple gallinule (Porphyrio porphyrio L.) in Portugal: causes of decline, recovery and expansion, Sanchez-Lafuente Alfonso M., Valera F., Godino A., Muela F. : Natural and human-mediated factors in the recovery and subsequent expansion of the purple swamp-hen Porphyrio porphyrio L. (Rallidae) in the Iberian peninsula, Sanchez-Lafuente A.M., Alcantara J.M. and Romero M.; Nest-site selection and nest predation in the purple swamp hen, Species Action Plan for the Purple Gallinule Porphyrio porphyrio İn Europe: Bird Life International,

16 Göksu Deltası Özel Çevre Koruma Bölgesi Saz Horozu {Porphyrio porphyrio) Koruma ve İzleme Projesi ÖZEL ÇEVRE KORUMA KURUMU BAŞKANLIĞI PROJE EKİBİ ÇKAl Daire Başkanı Mehmet MENENGİÇ Koruma Şube Müdürü Aynur HATİPOĞLU Kimya Mühendisi Muhsine MISIRLIOĞLU Gıda Mühendisi Leyla AKDAĞ MERSİN ÖZEL ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ PROJE EKİBİ Mersin Özel Çevre Koruma Müdürü Nazife YILDIRIM Uzman İbrahim KARACA Uzman Yasemel ÇETİN Uzman Ender KAZMAN Uzman Yakup DİREK 14