Yayına Hazırlayan Av. Ahmet AKCAN

Transkript

1 Editörler Prof. Dr. Abdurrahman EREN Prof. Dr. M. Refik KORKUSUZ Yayına Hazırlayan Av. Ahmet AKCAN

2 İSLAM CEZA HUKUKU ISLAMIC CRIMINAL LAW Av. / Att. Ahmet Akcan Prof. Dr. Refik Korkusuz Prof. Dr. Abdurrahman Eren Doç. Dr. Mehmet Bilen Yrd. Doç. Dr. Esra Alan Akcan Evren Soyuçok Dr. Mahmoud Naassan Lakhdar Elguaizi Evren Soyuçok Nisan Adet

3 Yrd. Doç. Dr./ Asst. Prof. Dr. İsmail Acar 1 MÜKREH İN CEZAİ SORUMLULUĞU MUKREH S CRIMINAL RESPONSIBILITY 1

4 721 Hanefi Fıkhında Mükreh in Cezaî Sorumluluğu Hanefi fıkhında tehdit ile bir işi yapmaya zorlanan kişinin, mükreh, cezaî mesuliyeti meselesi fıkıh kitaplarının kitâbu l-ikrâh bölümünde ele alınır. Bunun yanında konu bazen hadler ve kısas bölümlerinde de dolaylı olarak zikredilir. Konunun teorik yönü ise sözü geçen yerlerle birlikte fıkıh usulü eserlerinin ehliyet ve ona arız olan haller bahsinde ele alınır. Konumuzu imkân nispetinde teorik ve pratik yönlerini ayrı ayrı ale alıp inceleyeceğiz. Bu bağlamda konumuzu önce teorik yönü sonrasında da pratik yönü olmak üzere iki bölümde ele alıp inceleceğiz. I. Tehdit Altında Cezai Sorumluluğun Teorik Yönü Kişinin normal şartlarda yapmayı veya terk etmeyi istemediği hukuka aykırı bir fiili üçüncü bir şahıstan gelen cebir ve şiddet tehdidi altında yapmaya zorlanmasına ikrah denir. 1 Ceza hukukuna konu olan ikrah kişinin bir fiili işlemesi veya terk etmesi ile ilgilidir. Bu tür ikrahla bağlantılı olarak mubahlık, ruhsat ve haramlık olmak üzere üç hal söz konusudur. Zaruret halinde haramlık veya yasaklığın zaruret ölçüsünde düştüğü hallerde ikrah altında istenen fiili veya terki yerine getirmek mübahtır; burada mübah olanı yapmak gerekir, aksi mesuliyet getirir. İkincisi ise haramlığın devam etmesi ile birlikte istisnai olarak tehdit altında fiili yapmaya veya terk etmeye ruhsat verilmesidir; bu halde ruhsatın kullanılması veya kullanılmaması tehdit altındaki kişiye bağlıdır. Üçüncüsü ise hiçbir şekilde mübahlık veya ruhsatın söz konusu olmadığı ve haramlığın daim olduğu hallerdir; bu durumda kişi ikrah ile seçeneksiz yüz yüze gelmektedir. 2 Cebir ve şiddet ile zorlayan kişiye mükrih, rızası hilafına iş yapmaya zorlanan kimseye mükreh; yapılması veya terk edilmesi istenen fiile mükrehun aleyh; cebir, şiddet ve zorlamanın türüne de mükrehun bih denir. 3 Anlaşılmayı kolaylaştırması için bundan sonra bazen mükrih için tehdit eden; mükreh için ise fail ifadesini kullanacağız. Şimdi bu terimler etrafında konunun teorik yönünü ele alalım. A. Mükrehün Bih: Cebir ve Şiddetin Türü Hanefi fakihleri arasında hangi tür tehdit ve cebir in ikrah sayılacağı, az da olsa tartışmalıdır. Pezdevi (ö. 482/1089) yaygın tasnifin dışına çıkarak ikrah ı üçe ayırır. (1) şahsın rızasını ortadan kaldıran ve ihtiyarını bozan mülcî (tam ikrah); (2) kişinin rızasını ortadan kaldırmakla ihtiyarını bozmayan gayr-i mülcî (nakıs ikrah);ve (3) rızayı ortadan kaldırmayan fakat failin yakınlarının 1 2 Tuhfe, Bedâi,

5 722 başına bir şey gelmesinden endişelendiren ikrah. Ancak ilk ikisi üzerinde uzunca durup örnekler vermesine rağmen üçüncüsü üzerinde durmaz. 4 Zaten konuyla ilgili fikir beyan eden diğer Hanefi âlimler de sadece tam ve nakıs ikrahtan bahsederler; Pezdevinin adını verdiği bu üçüncü tür ikrahtan bahsetmezler. Hanefi fakihler tam ikrahın insanın ehliyetine (ihtiyarına) zarar verebileceğini ancak ortadan kaldırmayacağı kanaatindedirler. Dolaysıyla tam ikrah ile şer i hitabın mükreh açısından ortadan kalkması gibi bir durum söz konusu değildir. Fail, tam ikrah altında bile imtihan olur; bu imtihanda önünde haram, helal, mübah veya ruhsat gibi seçenekler vardır. 5 Mükreh, tam ikrah altında razı olmasa bile ihtiyarı ile bunlardan birini seçer. Bu durumda tam ikrah şer i hükmü iptal eden değil, başka bir delil ile şer i hükmün sonucunu değiştiren şeydir. 6 Serahsi (ö. 483/1090) burada failin fasit olan ihtiyarını tehdit edenin ihtiyarına göre yok hükmünde sayarak fiili tehdit eden kişiye nispet eder. Fasit olmuş bir ihtiyar ile sahih ihtiyar karşı karşıya gelirse fiil sahih olan ihtiyara atfedilir ki o da tehdit edenin ihtiyarıdır. 7 Tam olmayan nakıs ikraha gelince burada failin rızası olmamasına rağmen sakatlanmamış bir ihtiyarı vardır. Dolaysıyla nakıs ikrah altındaki fail işlediği suçta cezai sorumluluğa sahiptir. Yapılan tehdit, yapılması istenen fiilden daha küçük veya aynı seviyede ise o zaman bu nakıs ikrahtır. Böyle bir ikrah altında işlenen fiilde sorumluluk faile ait olur. Mesela bir devlet memurunun hukuksuz olarak falanca kişiyi öldürmezsen seni hapse atarım gibi tehdidinin sadece hürriyetini kısıtlayacağını bilmesine rağmen mükreh cinayeti işlerse katil olur; kendisine kısas uygulanır. 8 B. Cebir ve Şiddetin Mükreh Tarafından Algılanışı Cebir ve şiddetin mükreh tarafından algılanması mükreh ile ilgili olan şartlardan olup bir bakıma suçun manevi unsuruna benzer. Mükreh, yapılan tehdide boyun eğip mükrihin istediğini yerine getirmediği takdirde kendi canının kaybı veya vücut bütünlüğünün zarar göreceği kanaatine varırsa manevi unsur oluşmuştur. 9 Bu durum kişiden kişiye değişebilir. Bazı insan ancak ölüm tehdidi ile istemediği bir şeyi yaparken diğer birisi şiddeti daha az bir tehdit ile istemediği bir şeyi yapabilir. Dolayısıyla tehdidin mükreh açısından manevi unsurunun belirlenmesi hakimin takdirine bırakılması istenmiştir. 10 Çünkü insanlar konumları itibariyle tehdidi farklı farklı algılayabilirler. Bazı insanlar için nakıs ikrah tam ikrah yerine geçip onlarda telef olacağı korkusunu doğurabilir. 11 Dolayısıyla burada mükreh in tehdidi algılamasındaki zannı galibine göre ikrahın türüne karar vermek gerekir. 12 Yapılan tehdit hukuka aykırı bir fiilin cebren yerine getirilmesini istemek ile ilgili olmalıdır. Hukuka aykırı olmayan bir fiilin yapılmasını istemek tam tehdit sayılmaz. Bir kişinin kendi malını meşru bir şekilde kullanması ile ilgili yapılan tehdit tam ikrah olsa bile burada tam ikrah hükümleri geçerli olmaz. Mesela bir kişi diğerine elbiseni giy yoksa seni öldürürüm der ve tehdit edilen kişi de tehdit altında Kenz, Mebsût, Kenz, Mebsût, Bedâi, 11 Tuhfe, 12 Bedâi,

6 kendi elbisesini giyerken elbisesi yırtılırsa tehdit eden elbiseyi tazmin etmez. 13 Çünkü burada hukuka aykırı bir fiilin işlenmesi ve mükrehin ihtiyarının fasit olması söz konusu değildir C. Mükrih in Sıfatı ve Konumu İmamayn ile Ebu Hanife tehdidin kimden gelebileceği konusunda tartışmışlar; Ebu Hanife önceleri sadece devlet başkanının tehdidinin tam ikrah sayılabileceğini söylemiş sonrasındaki bazı ifadelerinden tehdidini yerine getirebilecek kimselerin tehdidindin de tam ikrah olduğu kanaatine vardığını ima etmiştir. 15 Ebu Yusuf ve İmam Muhammed bu konuda daha nettirler: Onlara göre bu ihtilaf zamanla şartların değişmesiyle ilgili bir husustur. Ebu Hanife zamanında sadece ikrah sultandan gelebilecek iken, imameyn zamanında diğer makam-mevki veya güç sahibi herkesin böyle bir ikrahı yapabileceğini ifade etmişlerdir. 16 Hatta sonraki Hanefi alimler makam, mevki, güç ve iktidar sahibi çocuk veya aklı gelip giden kişinin de ikrahı uygulayan kişi olabileceğine hükmetmişlerdir. 17 İşin teorik yönünü özetleyecek olursak: Hanefi fakihler ikrahı genelde tam ve nakıs ikrah olmak üzere iki kısımda incelerler. Tam ikrah cana, vücut bütünlüğü aleyhine ve kişinin malının tamamının telef edilmesine yönelik tehdididir. Bu tehdidi yapan kişinin buna muktedir olması gerekir. Nakıs ikrah için ise tam ikrah ın dışında kalan tehditler diyebiliriz. Nakıs ikrah altında yapılan fiillerden mükreh sorumludur. Hanefiler bu tür ikrah ile işlenen suçların cezai sorumluluğunu mübaşire yüklereler. Şimdi sunumumuzun ikinci kısmını oluşturan ikrahın uygulamadaki hükümlerine geçebiliriz. II. Tehdit Altında Cezai Sorumluluğun Pratik Yönü A. Cana veya Uzva Zarar Vermek İmam Muhammed e göre, mekanı ele geçirmiş bir hırsız ev sahibinin elini kesmesini, evin çatısından kendisini atmasını, suya atlamasını veya kendisini ateşe atmasını ister aksi takdirde onu öldürmekle tehdit ederse, bu durumda fail canını kurtarmak için bu fiilleri işleyebilir. 18 Sonra bir şekilde konu mahkemeye intikal ederse, mükrehin ateşte girerek ölmesi, atlandığında kurtulma ümidi olmayan bir yükseklikten atlaması sonucu ölmesi ve kendi elini kesmesi fiiline mukabil hâkim hırsıza kısas ile hükmeder. Ancak sayılan bu fiilerin işlenmesi durumunda yaşama ihtimali olup da mükreh ölürse o zaman kadı mükrih in akilesine diyet ile hükmeder. 19 Ebu Yusuf a atfedilen zayıf bir rivayette ikrah altında elini kesen mükrehe karşılık mükrih e kısas değil elin diyeti erş uygulanacağı kanaatindedir. 20 Tam ikrah ile tehdit eden kişi mükreh i leş yemek veya bir Müslüman ı öldürmek arasında muhayyer bırakarak ölümle tehdit ederse, canını kurtarmak için leş yiyebilir fakat başkasını öldürmeyi tercih Bedâi, Tuhfe, Bedâi, Bedâi,

7 724 edemez; ederse katil olur ve kısas gerekir. 21 Çünkü ölüm tehdidi belasını zaruret sebebiyle mübah olan yolla defetmek varken katli bilerek tercih etmiştir. 22 Bir kişi başka birisini öldürmeye zorlanır ve aksi takdirde kendisinin öldürüleceği tehdidi ile karşılaşırsa, kendi canını kurtarmak için başkasını öldüremez; öldürürse günahkâr olur. Bu durumda öldürme işlemi kasden yapıldı ise kısas, tehdidi yapan mükrihe uygulanır. 23 Mükrehin günahkâr olması bir Müslümanın öldürülmesi suretiyle diğer bir kişinin canının kurtarılması gibi bir zaruretin olmaması sebebiyledir. 24 Ancak Ebu Hanife ye göre, devlet başkanının görevlendirdiği bir memur bir beldeye gider ve yetkisini aşarak diğer bir kişiye sen falancayı haksız yere öldüreceksin dediğinde o şahsın reddetmesi üzerine amir, ya sen onu öldürürsün ya da ben seni öldürürüm tehdidinde bulunursa; bu tam tehdit sebebiyle tehdit edilen adam diğer şahsı öldürürse devlet başkanının görevlendirdiği kişi bu katilden sorumlu olur ve ona kısas uygulanır. Ebu Yusuf ise istihsanen tam ikrah uygulayan bu memura sadece diyet ile hükmedileceğine kanidir. 25 Bu noktada İmam Züfer mükrih in katil olduğunu ve kısasın ona yapılması gerektiğini savunur. 26 Aslında bu son hüküm ile sonradan formule edilen teori birbiriyle tam bağdaşmamaktadır. Yukarıda izah ettiğimiz teoriye göre, tam ikrah ile bile mükreh in kendi canını kurtarmak için üçüncü bir şahsı öldürme hakkı yoktur, eğer öldürürse sorumlu olur. Bu son yorumda ise suç tamamen tehdit edene verilmiş adeta faile hiç suç isnat edilmemiştir. Ebu Hanife yukarıdaki görüşünü, eşkıyalardan birinin bile bir cana kıyması ile bütününe idam cezası verileceği hükmünü ve Hasan Basri den (ö. 110/728) bir rivayetle zina suçuna şahitlik edenlerin şahadetiyle recm cezası uygulandıktan sonra şahitlerden biri şahadetinden döndüğü takdirde ceza olarak öldürüleceğini 27 kendi yorumuna dayanak yapar. İmam Muhammed, bu durumda faile kısas veya diyet ile hükmedilemeyeceğini ancak günahkar olacağını söyleyerek bir bakıma ona da bir tür mesuliyet yükler. 28 Buradaki teori ile uygulama arasındaki uyumsuzluğun farkına varan Serahsi, açlıktan ölme ihtimali ile karşı karşıya kalan kişinin başkasının malından ölmeyecek kadar yemesinin mübah olmasına mukabil tükettiği miktarı sonra tazmin etmek ile mükellef olmasına kıyasen burada mübaşir in günah işlemekten beri olamayacağına hükmeder. Dolayısıyla mükrehin katl fiilinden mesul olmasının daha evla olacağını ancak onun kısas ile değil diyet ile cezalandırılması ve kısas dışındaki ahkâmın aleyhine olacak şekilde hükmedilmesi gerektiğini belirtir. 29 Muztar durumda kalan bir kimse nasıl başka bir insanın hayatını veya uzvunu yok ederek açlığını gideremezse, bir devlet memurunun ölüm tehdidi ile üçüncü bir şahsın uzvunu veya canını da heder edemez. 30 İmam Şafiî de (ö. 204/820) bu durumda emreden kişinin katilden sorumlu olduğunu belirtmekle beraber, tehdit altında katl işine mübaşeret eden mükrehin de sorumluluktan kaçamayacağını belirtir. O bu konuda mükreh ile ilgili iki görüş nakleder; birincisi mükrehe de kısas uygulanması; ikinci görüşe göre ise onun diyeti ödemesidir Mebsût, Muhtasar, Lubâb, Bedâi, Musannef el-umm

8 B. Zina Fiilini İşlemek veya İftira Atmak, Kazf Ebu Hanife nin ilk görüşüne göre, sultan veya herhangi bir kimse bir erkeği zina yapmaya tam ikrah ile zorlarsa, zina yapana had cezası gerekir şeklindedir. Ebu Hanife nin daha sonra sultanın ikrahı ile zina fiilini işleyen mükrehe had gerekmediği hükmüne rucu ettiği rivayet edilmiştir. Daha sonraki açıklamalarından O nun kasdının tehdit ettiği şeyi yerine getirebilecek bir topluluğun veya kişinin bu konudaki hükümde sultan gibi olduğu anlaşılmaktadır. Diğer bir ifadeyle tehdidini yerine getirebilecek kapasitede biri tarafından tam ikrah söz konusu ise had gerekmez. İmam Muhammed de bu görüştedir. Eğer erkek nakıs ikrah ile tehdit edilir de yine zina fiililini işlerse o zaman günahkar olur ve ona hadd cezası gerekir. Ölümle tehdit etmeleri halinde zina fiilini işlemekten imtina ederse, tehdit edenler de onu öldürmesi halinde bu defa me cur olur Serahsi tam ikrah tehdidi altında zina fiilini işlemeye zorlanan kişi için cima mahallindeki haramlığın ortadan kalkmadığını gerekçe göstererek hadd cezasının mükrih e uygulanmasını ister. İkrahı yapanın sıfatı ile ilgili olarak sadece sultanın ikrahı ile değil zamanın değişmesiyle ikrahını yerine getirme kudretine sahip olan herkesin tam ikrah tehdidi altında zina fiilini işleyene hadd gerekmediğini İmam Muhammed ve Ebu Yusuf a nispet eder. Kadının tam bir ikrah ile zinaya zorlanması neticesinde zina fiiline mutavaat etmesi ona had cezasını uygulamayı gerektirmez. 33 Kadın bu konuda erkek gibi değildir. Kadına yapılan tehdit ister tam ister nakıs ikrah olsun ona hadd gerekmez. 34 Bu durumda kadına mehir gerekir. 35 Kâsânî ye göre ise tam ikrah altında zina fiilini işlemeye zorlanan kadın ve erkek arasında bir fark yoktur. İkisi de aynı hükme tabi olması gerekir. Çünkü nass (Nur, 24:2) hem zina eden kadına hem de zina eden erkeğe ez-zâniyetu ve ez-zânî (zina eden kadın ve zina eden erkek) olmak üzere ismi fail ile hitap etmiştir. 36 Eğer bir kişi ölüm tehdidi ile tam bir ikrah altında masum bir Müslümana zina suçu isnat etmesi veya Hz. Peygamber e sövmesi istenirse; bu durumda ruhsatı kullanarak canını kurtarabilir. Ruhsatı kullandığında kalbi Hz. Peygamber saygı ile dolu olmak kaydıyla mükrehe bir şey gerekmez. Ruhsatı kullanmaz da öldürülürse, o zaman me cûr olur. İmam Muhammed bunu Allah ı inkar etmeye ölüm tehdidi ile zorlanan kişinin haline (Nahl, 16:106) kıyas ederek caiz görür. 37 Serahsî böyle bir durumda Hubeyb in tehdide boyun eğmeyerek öldürülmesi neticesinde Hz. Peygamber in onu şehitlerin en faziletlisi olarak tavsif etmesi sebebiyle mükrehin azimeti tercih etmesinin daha faziletli olacağını söyler. 38 İhramlı bir kadına ya zina fiili için kendini teslim edersin, ya da biz seni öldürürüz tam ikrahı ile tehdit yapılır da kadın da kendini teslim etmez ve öldürülürse şehit olur. Bu durumda ruhsat olduğunu bilerek de böyle yapsa sonuç aynıdır. 39 Çünkü ihramlı iken zina fiilini işlemek mutlak bir haramlıktır ve bu kadın azimeti tercih ettiği için sevabına nail olur. 40 Mebsût, Tuhfe, Bedâi,

9 726 C. Leş veya Domuz Eti Yemek ve İçki içmek İmam Muhamnmed in rivayet ettiği ve mezhepte kabul edilen görüşe göre, tehdit ettiği şeyi yapacak kapasitede olan bir kişinin bir Müslümanı ölüm tehdidi veya bir azasını yok etmek ile içki içmek veya domuz eti yemeğe zorlarlarsa onları yiyip içmesi bu durumda ona mübah olur. Fakat onlardan yiyip-içmenin ıztırar durumunda mübah olduğunu bildiği halde yemez ve mükrih de onu öldürürse o zaman günahkâr olur; çünkü zaruret halinde ölmeyecek kadar leş veya domuz etinden yemek Bakara 2:183 ayetinin mucibince normal şartlarda herhangi helal bir yiyecekten yemek gibidir. 41 Bu durumda mübah olandan yemezse kendi eliyle kendini tehlikeye atmış olur ki bu da Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın (Bakara, 2:195) ayetine aykırıdır. 42 İmam Muhammed, Mesruk kanalıyla gelen Bir kişi ancak leş, domuz eti veya kan yemek suretiyle hayatını kurtarabilecek durumda kalır da (muztar) onlardan yemediği için ölürse cehenneme girer 43 rivayetini mükreh in iztırar halinde yemeyerek ölmesinin günahkar olacağı hükmüne destek olarak alır. 44 Serahsi, mükrehin bu durumda leş veya domuz etinin yenmesinin mübah olduğunu bilmemesi halinde günahkâr olamayacağını söyler. 45 Ebu Yusuf a göre ise, hayatını kurtarmak için yerse mazereti kabul edilir; yemez ve öldürülürse günahkâr olmaz. O, bu görüşünü Nahl, 16:106 ayetinde geçen şirke zorlanan kişinin haline kıyas ederek desteklemektedir. Serahsi ye göre Ebu Yusuf un bu yaklaşımı doğru değildir. Asıl olan Ölüm tehdidi altında olan bir kimsenin hayatını kurtarması için domuz etini yemesi ve şarabı içmesidir. Çünkü haramlık zaruret halinde Bakara 2: 183 ayetindeki istisna ile ortadan kalkar. Zaruret sebebiyle haramlık bu yiyeceklerden kalkınca onların yenmesi mübah olur. Mübah olan bir şeyi yemediği için öldürülen kişi de günahkâr olur. Küfür ise zaruret sebebiyle mübah olmaz. Kalbi imanla dopdolu olduğu halde inkara zorlanan hariç ifadesi sadece inkar ile ilgilidir ve yeme içmeyi de kapsayacak şekilde umum ifade etmez. Yani, sadece ölüm tehdidi alan kişinin canını kurtarabilmesi için elfaz-ı küfrü dili ile yalancıktan söylemesine o an için verilmiş bir ruhsattır. Verilen bu ruhsatı mükreh canını kurtarmak için kullanır veya kullanmaz. Bu istisna mükrehin canını kurtarabilmesi için verilmiş bir ruhsattır; tehdit altında bile olsa Allah ı inkârın mübah olduğuna delalet etmez. 46 İmam Muhammed in bu görüşü mezhepte kabul edilmiştir. Hatta Kâsânî ye göre öyle bir ıztırar halinde canı korumak için şarap içmek vaciptir. 47 Ancak bu hal tam ikrah söz konusu olduğunda geçerlidir. Bir iki kamçı tehdidi ile yemesi haram olan şeyler mübah olmaz. Hatta kırk kamçıdan az tehdit altında da hüküm aynıdır. Serahsi bu noktada kamçı adedini esas almak yerine tehdit altındaki kişinin tehdit algısının esas alınması gerektiğini söyler. Eğer kendisinin veya bir uzvunun helak olacağına dair zannı galibe sahip olursa bu durumda ikrah tam olur ve hüküm değişir. 48 Kuduri ye göre bir kimse leş yemeye veya içki içmeye hapis, dayak veya bağlamak ile tehdit edilirse bunları yiyip içmesi caiz olmaz. Ancak tam ikrahla canına veya vücüt bütünlüğü aleyhine tehdit yapılırsa o zaman bunlardan yiyip içmesi gerekir. Yiyip içmeyi terk eder de canına veya vücut bütünlüğüne bir zarar Bedâi, Musannef Bedâi,

10 gelirse günahkâr olur. 49 Bu son durumda mübah olanı tercih etmek varken, kendi nefsinin helaki için başkasına yardım etmiş olur D. Başkasının Malına Zarar Vermek veya Gasp Etmek Başkasının malını telef etmesi veya zorla alıp kendisine getirmesi için tam ikrah ile tehdit edilen kişi malı alıp tehdit edene teslim eder veya telef ederse, bu durumda telef edilen malı tehdit eden kişi yani mükrih öder. 51 Çünkü böyle bir durumda mükreh tehditkârın elinde alet hükmünde olup başkasının malını telef etmesi zaruretten sadece onun için mubah olur; mükrih için ise tazmini gereken haksız bir fiildir. 52 Eğer böyle bir durumda hapis veya hafif şiddette dayak gibi nakıs ikrah ile başkasının malına zarar vermek veya gasp ederek mükrihe getirmek talep edilirse; mükrehin bu fiilleri işlemesi caiz olmaz. Çünkü başkasının malına zarar vermek zulümdür. Nakıs ihrah bu zulmü mübah kılacak bir zaruret değildir. 53 Bu durumda malın tazmini mükrehe aittir. 54 Eğer bir kişiden tam bir ikrah ile başka birini öldürmek veya başkasının malını telef etmesi istenirse; başkasının malını telef etmeyi tercih etmesi gerekir. Bu durumda telef edilen malın tazmini mükrih e aittir. Mükreh başka birini öldürmeyi tercih ederse o zaman daha ehveni varken daha ağır olanını seçtiği için ona kısas gerekir. İkisinden birini de yapmaz ve onu tehdit edenler de onu öldürürse, o zaman da günahkar olmaz. 55 Çünkü nakıs tehdit ile başkasının malını telef etmek mükrehe helal olmaz. 56 Bir kimseden tam ikrah ile 1000 dirhem değerindeki bir kölesini öldürmesi veya kendi malından 1000 dirhemini telef etmesi istenirse, mükreh in malını telef etmeyi tercih etmesi evladır. Bu şartlarda kölesini öldürmeyi tercih ederse günahkar olur. Mükrih e de kısas veya daman gerekmez. 57 Eğer ikisini de yapmaz ve tehdit edenler de onu öldürürlerse günahkar olmaz. Serahsi bu son duruma Kim malı için öldürülürse şehittir 58 hadisini delil getirir. 59 Tam ikrah ile iki kişiden birinin malını alması ile tehdit edilirse o zaman mükreh herhangi birini alabilir. İmam Muhammed daha sevimli olanın hangisi daha zengin ise onun malından almak oluğunu söyler. Eğer zenginlikte eşit iseler o zaman az olanı almayı tercih etmelidir. Bu durumda mallar telef olursa mükrih in onları tazmin etmesi gerekir. Eğer tüm bu tehditler hapis veya hafif dövme gibi nakıs bir ikrah ile yapılıyorsa o zaman mükrehin bu tehdide boyun eğerek onların istediklerini yapması caiz olmaz. Eğer istediklerini yerine getirirse kendisi sorumlu olur, mükrih e herhangi bir şey gerekmez. Muhtasar, Lubâb, Muhtasar, Bedâi, Lubâb, Bedâi, Sahîh, Sahîh, Sünen,

11 728 Sonuç Hanafiler ikrahı, tam ve nakıs ikrah olmak üzere ikiye ayırmış ve her ikisini de azimet-ruhsat, mübahlık ve haramlık ile ilişkili ele almışlardır. Onlara göre, Allah Teala nın zaruret halinde leşin yenmesi, hastalık ve seferde orucun tutulmaması gibi bazı hallere bağlı olarak helal kıldığı şeyleri tam ikrah altında yapmamak mesuliyeti gerektirir. Çünkü zaruret halinde bunları yapmak açık nass ile helal kılınmıştır. Tam ikrah da bir zarurettir ve bu zaruret sebebiyle helal olan bir şeyi kullanmak varken canının ve vücudundan bir uzvunu kaybetmesi mükreh için doğru olmaz. Ayrıca burada azimet de söz konusu değildir; zaruret devam ettiği müddetçe sözü geçen haramlar helaldir. Allah Teala nın haram kıldığı yasaklarla ilgili herhangi bir helallik varid olmamış ve ancak bazı durumlarda ruhsat verilmişse, o zaman mükreh bu ruhsatı kullanır veya azimeti tercih edebilir. Her iki durumda da mükrehin ahirette cezai mesuliyeti yoktur. Hatta bu durumda azimeti tercih etmesi takva cihetiyle daha efdaldir. Tehdit altında kendi canını kurtarmak için başka bir canı veya malı telef etmek, zina fiilinin işlenmek gibi haramlığı hiçbir şekilde ortadan kalkmayan hallerde tam ikrah bu fiillerin işlenmesini mubah kılmaz. Cezai sorumluluk tehdit eden de olmasına rağmen bu fiilleri işlemesi durumunda mükreh in de manevi sorumluluğu vardır.

12 Bibliyografya 729 Abdulaziz el-buhari, Ahmed b. Muhammed, Alauddin. Keşfu l-esrâr an Usuli Fahrilislam el-pezdevî, tah. A. Mahmud Muhammed, Beyrut: Daru l-kütübi l-ilmiyye, Abdurrezzak, Ebu Bekir. Musannef, tah. Habiburrahman Azami, Beyrut: Mektebetu l-islami, Bardakoğlu, Ali. İkrah, TDV İslam Ansiklopedisi, XXII, el-meydani, Abdulgânî el-ganimî ed-dımeşkî. el-lübâb fî Şerhi l-kitab, Beyrut: el-mektebetu l-ilmiyye, Kâsânî, Alauddin Ebubekir b. Mesud b. Ahmed. Bedâiu Sanâi fi Tertîbi ş-şerâi,beyrut: Daru l-kütübi l-arabi, Kudûri, Abdulgânî el-ganimî el-meydani, Muhtasar (el-lübâb fî Şerhi l-kitab ile birlikte) Beyrut: el-mektebetu l-ilmiyye, Pezdevi, Ebu l-hasen Ali b. Muhammed b. Hüseyin, Fahru l-islam Ebu l-usr. Kenzu l-vusûl ilâ Ma rifeti l-usûl, İbn Kutluboğa tahrici ile birlikte, Mir Muhammed Kütüphane Mekez-i ilim ve Edep, Karaçhi. Semarkandî, Alauddin. Tuhfetu l-fukahâ, Beyrut: Daru l-kutubi l-fıkhiyye. Serahsî, Ebu Bekir Muhammaed b. Ahmed. Mebsût: Şerhu Kitabi l-kâfi li l-hakim eş-şehîd, tah. Hasan Abdulmennan, Amman: Beytu l-efkari d-duveliyye, Şafiî, Muhammed b. İdris. el-umm, Beyrut: Daru l-ma rife, Şaybânî, Muhammed b. Hasen, (İmam Muhammed). el-asl: li l-muhammed b. Hasen eş-şeybânî, tah. Mehmet Boynukalın, Beyrut: Dar-ı İbn Hazm, 2012.