KUTADGU BİLİG DİZİNİNDEKİ BİR KELİME HAKKINDA: etöz vücut ÜZERİNE. Özet

Transkript

1 T Ü R K O L O G İ Y A ERDEM UÇAR (Türkiye) * KUTADGU BİLİG DİZİNİNDEKİ BİR KELİME HAKKINDA: etöz vücut ÜZERİNE Özet Kutadgu Bilig in neşredilmesinin (1947) üzerinden 70 yıl geçmiştir. Bu zaman zarfında, eserin neşrindeki ve dizinindeki kelimeler hakkında birçok yeni okuma ve anlamlandırma teklifleri sunulmuştur. Arat, Kutadgu Bilig in metnini en doğru şekilde anlamaya çalışıp Türkiye Türkçesine aktarmaya çalışmıştır (1959). Ancak böyle uzun bir metinde anlamlandırmaların her zaman başarılı olduğu söylenemez. Eski Türkçede etöz kelimesinin oldukça zengin bir anlam çeşitliliği vardır. Makalede, etöz ün geçtiği beyitler tekrar değerlendirilecek ve kelimenin eserdeki anlamları tespit edilecektir. Anahtar kelimeler: etöz, nafs, dönüşlülük zamiri, Kutadgu Bilig. Kutadgu Bilig, oldukça kapsamlı bir metindir. İçerisinde yaklaşık sözcük bulunmaktadır. Eserin dizininde, sözcük 2861 adet maddede toplanmıştır (Tezcan 1981:24). KB nin Arat tarafından hazırlanan neşri mükemmeldir (1947), ancak bu kadar uzun bir metnin sorunlu üç yazmaya dayanılarak hazırlanmasının kolay olmayacağı oldukça aşikârdır. Bu nedenle, neşirde bazı kusurlar göze çarpmaktadır. Yazmalardan ve yöntemden kaynaklanan Arat ın neşrindeki bazı tutarsızlıklar daha önce Dankoff (2015 [1979]) tarafından dile getirilmiştir. Bu çalışmanın ardından, Tezcan 1981 de KB nin dizinindeki sorunlar ele alınmıştır. Dankoff un 1983 te yayımladığı KB nin İngilizceye tercümesi temelde Arat ın neşrine dayansa da bazı yerlerde farklı okuma tercihleri de tercümeye yansıtılmıştır. KB nin metin sorunları hakkında çalışmalar halen yayımlanmaya devam edecektir, çünkü eserin üç yazmasının müstakil bilimsel neşirleri ortaya çıkmadan bu metin sorunlarının nihaî olarak sonlandırılamayacağı bellidir. Arat, KB metnini doğru şekilde Türkiye Türkçesine aktarmaya çalışmıştır (1959). Ancak böyle uzun bir metinde anlamlandırmaların her zaman başarılı olamayacağı da kabul edilmelidir. Eserin neşredilmesinin üzerinden 70 yıl, eserin dizininin neşredilmesinin üzerinden ise 38 yıl geçmiştir. Bu zaman zarfında, Eski ve Orta Türk filolojisi oldukça büyük bir gelişme kat etmiştir. Dolayısıyla, eserdeki kelimelerin hem okunmasında hem de anlamlandırılmasında yeni tekliflerin ortaya * Türkiye, Türkish Studies Dergisinin Editörü, Doç. Dr.. merdemu@gmail.com

2 KUTADGU BİLİG DİZİNİNDEKİ BİR KELİME HAKKINDA: etöz vücut ÜZERİNE 79 konulması oldukça doğaldır. Bu düşünceden hareketle, KB dizininde etöz kelimesinin anlamının tam olarak verilmediğini fark ettik. Eski Türk filolojisiyle ilgilenenlerin kullandığı temel sözlüklerde etöz ün kullanımları ve anlamları tam olarak tespit edilememiştir. Doğaldır ki, KB deki etöz ün anlamlandırılmasında benzer bir durum yaşanmıştır. Eski Türkçe etöz kelimesi hakkında son yıllarda yapılan çalışmalar sayesinde yeni bilgilere ulaşılmıştır. Drevnetyurkskiy Slovar da kelime etüz şeklinde okunmuş ve kelimenin sadece beden, vücut anlamı kaydedilmiştir (Nadelyayev vd. 1969:189a). Clauson, kelimeyi etöz olarak kaydetmiş ve kelimenin Maniheist ve Budist çevre metinlerinde beden, vücut, canlı beden anlamında olduğunu söylemiştir. Ayrıca kelimenin XIV. yüzyıldan sonra kullanımdan düştüğü notunu da düşmüştür (1972:74a). Runik harfli metinlerde etöz ile karşılaşılmaz. Kelimenin ilk kez kullanım sahasına çıkması Maniheist Uygur çevresi metinlerinde olmuştur. Etöz, iki kelimenin birleşmesinden meydana gelir: et et ve öz ruh. İki kelime, Uygurcada ayrı yazılsa da yazıçevrimi birleşik olarak etöz şeklinde yapılmaktadır. İlk olarak Maniheist Uygur çevresinde kullanılan etöz, bu dönemde Orta İrancadan calque yoluyla meydana getirilmiş olmalıdır: Partça tan beden + tangyān ruh (Özertural, 2008:26-27). Uygurcada etöz, Maniheist ve Budist çevre metinlerde gerek kullanım gerekse işlev bakımından zengin bir çeşitliliğe sahip olmuştur. Kelimenin Uygurcadaki bütün anlamları ve farklı kullanımları Uigurisches Wörterbuch un yeni çıkan isim-zamir-edat cildinde gösterilmiştir (Röhrborn 2017). Kelime hakkında şimdiye kadarki yapılan en geniş açıklamaların bu sözlükte bulunduğu söylenebilir. Sözlükte, üç ayrı etöz gösterilmiştir. Bunlardan, etöz (I) ve (II) aslında kullanımları bakımından birbirine benzerdir, ancak etöz (II) sadece Budist çevre metinlerinde teknik bir terim olduğu için ayrı bir maddede gösterilmiştir. Uigurisches Wörterbuch ta asıl ilgi çekici olan etöz (III) maddesidir, çünkü bu maddede etöz ün şimdiye kadar hiç bilinmeyen anlamı ve kullanımı tespit edilmiştir. Uygurcanın ilişki içinde bulunduğu Soğdça, Toharca ve Çince gibi dillerde beden anlamındaki sözcükler zamir olarak da kullanılmıştır. Benzer bir duruma Uygurcadaki etöz de de rastlanmaktadır (Röhrborn, 2017: ). Aşağıda, Uigurisches Wörterbuch taki etöz ün anlamları gösterilecektir. Bu anlamların bütün Eski Türkçe dönemi için geçerli olduğu da söylenebilir: etöz (I) 1. (insan ve hayvanın canlı) gövdesi, beden, vücut; 2. kişileştirme, şekil, biçim, görünüş (destek sözcüğü ya da ekimsi olarak); 3. (ölü) beden, ceset, naaş; 4. (kollar ve bacaklar, baş ve boyun dışında kalan) beden, gövde, vücut bölümleri; 5. dokunma organı, dokunma yeteneği olan, dokunma (Sanskritçe kāya kelimesine göre anlam alıntısı); 6. varlık (şekli), doğum, hayat; 7. (somut) şekil, (maddî) element/unsur (Sanskritçe bhūta anlamında da); 8. (önemli) şahıs, şahsiyet (Röhrborn 2017: ). etöz (II) 1. Mahāyāna Budizmi nde Buda nın üç vücudu (Sanskritçe trikāya) için kullanılan bir ad, Buda nın mutlak tarafı (nomlug etöz Dharma vücudu = Sanskritçe dharmakāya) için kullanılan bir ad, bütün canlılarda mevcut

3 80 ERDEM UÇAR olan mutlak varlığı (var oluş öğretisi) için de kullanılır; 2. kurtuluş yolundaki Bodhisattvalara yardım eden Buda nın kurtarıcılık tarafı (tüş etöz, utlı etöz mükâfat vücudu = Sanskritçe saṃbhogakāya) için kullanılan ad; 3. vaaz ederek bütün varlıklara yardım eden Buda nın kurtarıcılık tarafı (b(e)lgürtme etöz belirtme vücudu = Sanskritçe nirmāṇakāya) için bir ad (Röhrborn, 2017: ). etöz (III) 1. biri, insan, kişi, (belirsiz zamir) [sık olarak iyelik eki ile birlikte], destek sözcüğü olarak da; 2. ben, sen, o vb. (kişi zamirleri, çoğunlukla nazik kullanımla, her zaman iyelik eki ile beraber); 3. beni (kendimi), seni (kendini), onu (kendisini), vb. (fiillerin özneleriyle ilgili, kişilerle ilgili, nadir olarak [karizmatik] nesnelerle ilgili, çoğunlukla iyelik ekiyle, dönüşlü zamire geçişte); 4. ben kendim, sen kendin, o kendisi (vb.) kendi, (vurgulu kişi zamiri), dönüşlülük zamiri, daima öz ya da nadiren kentü ile (Röhrborn, 2017: ). Uygurcada geniş bir anlama ve kullanıma sahip olan etöz ün zamir gibi kullanımına acaba KB de ya da diğer İslamî dönem Orta Türkçe metinlerde rastla-nılıyor mu? Clauson, etöz ün İslâmî dönem metinlerinde unutulduğunu düşünüyor. Böyle düşünmesinin nedeni muhtemelen Mahmut el-kâşgarî nin etöz ü sözlüğünde kaydetmemiş olmasıdır. Clauson, İslamî dönemden etöz ile ilgili sadece KB den ve İbni Mühennâ Lugatı nın İstanbul yazmasından bir tanık getirebilmiştir. Ancak, etöz İslâmi dönemdeki başka metinlerde de geçmektedir. Mesela, XIII. yüzyıldan kaldığı tahmin edilen Kur an mealinde (Rylands Nüshası), Orta Asya da Bulunmuş Kur an Tefsiri nde (XIII. yüzyıl) ve XIV. yüzyıldan kalma Türk İslam Eserleri Müzesi nde muhafaza edilen (No: 73) Kur an mealinde de etöz geçmektedir. XIV. yüzyıldan kalma Türk İslam Eserleri Müzesi nde muhafaza edilen (No: 73) Kur an mealinde etöz birçok yerde geçmektedir. Metnin neşirlerinde etöz için vücut, beden, ten (Kök 2004: ; Ünlü 2004:433b-434a) anlamları verilmiştir, ancak etöz bu mealde 1. beden, vücut; 2. kendi, nefis; 3. kişi, insan anlamlarında da kullanılmıştır. Ayrıca, Orta Asya da Bulunmuş Kur an Tefsiri nde (XIII. yüzyıl) etöz kendi anlamında kaydedilmiştir (Borovkov 2002:115). İbni Mühennâ Lugatı nın İstanbul yazmasında etöz, Ar. al-nafs karşılığında gösterilmiştir (Kilisli Rıfat 1340: 129). Rylands Nüshasının neşrinde et-öz (sic!) için can, nefes, kişi, kimse anlamları gösterilmiş, Ar. ile Far. karşılığının nafs ve tan olduğu belirtilmiştir (Ata 2004:350). Eckmann, Rylands nüshasının sözlüğünde kelimenin yazıçevrimini doğru olarak etöz olarak göstermiştir ve kelimenin anlamını da ruh, akıl, kişi, varlık, beden (= Ar. nafs, Far. tan) olarak kaydetmiştir (1976:83). Eski Arap şiirinde dönüşlülük zamiri olarak kullanılan Ar. nafs kelimesi ve kelimenin çokluk şekli anfus/nufūs Kur an da yine dönüşlülük zamiri olarak kullanılmış ve çoğu zaman da insanın kendisine veya şahsına delalet etmiştir (Calverley 1964: 178b-179a). Erken dönem Kur an meallerinin neşirlerinde etöz ün Ar. Karşılığı nafs olarak gösterilmiştir. Ar. nafs kelimesi ruh, can, hayat, canlı, varlık, insan, kişi gibi anlamlarda kullanıldığı gibi kendi ve kendisi anlamında dönüş-

4 KUTADGU BİLİG DİZİNİNDEKİ BİR KELİME HAKKINDA: etöz vücut ÜZERİNE 81 lülük zamiri olarak da kullanılır (Wehr 1976:985a-b). Dolayısıyla, bu meallerde etöz ün kendi, nefs ve kişi anlamı da hesaba katılmalıdır. Mesela, Rylands nüshasında Haşr suresinin (59) 19. ayetinin mealinde geçen etözleri (Ata 2004:30b/1-2 [s. 38]) Ar. anfusahum, yani kendi nefislerini, kendilerini anlamındadır. Aynı şekilde, Türk İslam Eserleri Müzesi nde muhafaza edilen Kur an mealinde Bakara (2) suresinin 57. ayetindeki Ar. kānū anfusahum yaẓlimūn ibaresi etözleriŋe küç kılurlar (Kök, 2004:2/57 [s. 6]) ile tercüme edilmiştir. Buradaki Ar. anfusahum kendi nefislerini, kendilerini anlamında olup Türkçe metinde etözleriŋe ile karşılanmıştır. Ancak, metnin neşirlerinde (Kök 2004: ; Ünlü 2004: 433b-434a) kelimenin bu anlamı fark edilmemiştir. Erken dönem Kur an meallerinde etöz kelimesinin kendi anlamında kullanılmasında Uygurcadaki kullanım tesir etmiş olabilir mi? Türk İslam Eserleri Müzesi nde muhafaza edilen Kur an meali hakkında İz, oldukça önemli bir tespitte bulunmuştur: Orta Asya daki Müslüman Türklerin yazı dillerini ne zaman dirilttiklerini kesin olarak bilmiyoruz. Ama bunun 10. yüzyıl sonuna doğru olduğunu düşündüren bir kitap var. Bu, bugün İstanbul daki Türk-İslam Eserleri Müzesinde saklanan bir Türkçe Kuran çevirisidir (73 No.lu yazma). Elimizdeki bu tek kopya 13. Yüzyılda yazılmışsa da metnin dil özellikleri yazmanın aslını üç yüz yıl öncesine götürülebileceğini kanıtlıyor. Bu eser, Türk dilinin gelişme tarihi bakımından büyük bir önem taşır. Çünkü burada görüyoruz ki Müslüman olan Türkler o çağda Buddhist atalarının geleneklerini yakından izlemişler, yani binlerce Arapça sözcüğü toptan Türkçeye aktarmak gibi kolay bir yola sapmamışlar, Kuran da kullanılan sözcüklerin çoğuna uygun bir karşılık bulmaya çalışmışlar, Kuran sözcüğünü bile okıgu (okuma kitabı, okunacak kitap) diye Türkçeye çevirmişlerdir. Böylece bu çeviride Kur an da geçen ayet, hak, hamd, rahim, ehlülkitab, kadir, gafur, âlim, resul, kıble, azab, müşrik, delalet, münafık, fesad, kıyamet, zalim, tevekkül, vb. gibi sayısız kavramın Türkçe karşılıklarını buluyoruz (1987:275). Bu mealde, Arapça kelimelere Türkçe karşılıkların verilme çabası gözlemleniyor. Eserde, Ar. nafs için Budist Uygur yazı dilindeki etöz den ve kelimenin kendi anlamından faydalanıldığı düşünülebilir. KB nin dizininde etöz ün yazıçevrimi eserin neşrinde olduğu gibi et öz şeklinde gösterilmiş ve kelime için vücut, beden, ten anlamı verilmiştir (Arat, 1979:163). Öncelikle belirtmemiz gerekir ki kelimenin yazıçevrimi, Clauson 1972:74a ve Uygurca metinlerin neşrinde olduğu gibi etöz şeklinde yapılması gerekmektedir, zira burada iki kelimenin birleşerek yeni bir kelime meydana getirilmesi sözkonusudur. KB nin dizinine göre, etöz eserde 59 beyitte geçmektedir. KB de vücut ve ona yakın anlamda kullanılan beş sözcük daha bulunur. Bunlardan üçü Far. ve ikisi Türkçe kökenlidir: tan (< Far.) (B43, 52, 394, 1524, 1861, 2529, 2728, 3932, 5793, 6267), andām (< Far.) (1890, 2795, 2797), kālbud (< Far.) (1521, 1525), kep (2472, 5422, 6065, 6255) ve sın (1618, 1849, 2663, 6596). Türk İslam Eserleri

5 82 ERDEM UÇAR Müzesi nde muhafaza edilen Kur an mealinde de KB deki gibi beden, vücut anlamı için Far. kökenli andām ve tan ile Türkçe kökenli etöz ve bod kullanılmıştır. KB nin dizininde etözlüg kelimesi ayrı bir maddede olması gerekirken, etöz maddesi içinde gösterilmiştir. etözlüg lerin (1023, 5193) vücut sahibi anlamıyla ayrı bir maddeye alınması gerekmektedir. KB nin dizininde etöz vücut, beden, ten ile anlamlandırılmıştır (Arat, 1979:163), ancak Arat, KB nin çevirisinde etöz ü her zaman böyle anlamlandırmamıştır. Mesela, Arat etöz için ve beyitlerde nefis, beyitte heva ve beyitte de kendisi anlamını vermiştir. Eckmann, KB nin 3637, 3638 ve beyitlerindeki etöz ün nefis anlamında olduğunu fark etmiştir (1976:83). Dankoff, süfli duygu veya nefsanî arzu kavramlarının KB de Ar. nafs ve havā ile Türkçe etöz ile karşılandığını daha önce belirtmiştir (1983:20). Dankoff 1983 te 1375, 3345, 3346, 3589, 3591, 3593, 3595, 3598, 3599, 3601, 3603, 3604, 3628, 3629, 3637, 3638, 3640, 3642, 3643, 4560, 4561, 4563, 4807, 4810, 5404, 5474, 6097, 6359, 6360, 6361, 6364, beyitteki etöz ler carnal soul, carnal self ve carnal desire [şehevî arzu] ile tercüme edilmiştir, ancak, tercümede etöz ün aşağıda sıraladığımız 3. ve 4. anlamı fark edilememiştir. KB deki 59 beyti incelediğimizde etöz ün dört farklı anlamda kullanıldığını söyleyebiliriz. Kelimenin anlamları ve anlamın yer aldığı beyitler şöyle gösterilebilir: 1. beden, vücut : 990, 991, 1194, 1524, 1912, 2831, 2960, 2998, 3059, 3198, 3359, 4270, 4773, 5842, 5844, 5865, 6074, 6146, (Toplam = 19) 2. nefis : 1375, 1438, 3345, 3346, 3589, 3591, 3593, 3595, 3598, 3599, 3601, 3603, 3604, 3628, 3629, 3637, 3638, 3640, 3642, 3643, 4560, 4561, 4563, 4807, 4810, 5404, 5474, 6097, 6359, 6360, 6361, 6364, (Toplam = 33) 3. kendi, kendisi : 337, 2977, 4227, (Toplam = 4) 4. kişi, insan : 332, 1890, (Toplam = 3) Yukarıda verdiğimiz anlamların sağlamasını yapmak için anlamları bazı beyitler üzerinde açıklayarak göstermeye çalışalım. Bunun için 4560, 4561 ve beyitlerdeki etöz lere bakalım: kılayın tise sen bayatka tapug etözke ömiş birme yapgıl kapug (4560) kamug edgülügke tegeyin tise etözni kısa tut havanı basa (4561) bu etözke birme tilek arzūsın tilek bulsa yiyür iḍisi başın (4563) Arat, üç beyitteki etöz için vücut anlamını vermişti (1956:330). Ancak üç beytin genel bağlamından da anlaşılacağı üzere, burada Allah a iyi bir kul olmak için insanın nefsine ve nefsinin yönlendirdiği kötü duyguları kontrol altına alınması gerektiğinden bahsedilmektedir. Yusuf Hâs Hâcib in bu beyitleri yazarken beyitteki etözke alık birmek ibaresinin farklı bir anlamlandırma teklifi için bk. Uçar 2017: 66.

6 KUTADGU BİLİG DİZİNİNDEKİ BİR KELİME HAKKINDA: etöz vücut ÜZERİNE 83 Kur an daki Sana gelen iyilik Allah tan, başına gelen kötülük nefsindendir (kendindendir) (Nisa 79) veya Baksana şu kendi heva ve heveslerini tanrı edinen kimseye (Furkan 43) gibi ayetlerden etkilendiğinden şüphe yoktur. Yukarıdaki beyitler ile diğer yerlerde nefis için etöz kullanılmasının nedeni ne olabilir? Aslında KB de Ar. kökenli nafs kelimesi 16 yerde ve havā ise 44 yerde geçmektedir. KB deki nafs ve havā, etöz ile 33 yerde benzer anlamda kullanılmıştır. Üç kelimenin benzeşen ortak anlamının insandaki kötü arzulara olan eğilim olduğu düşünülebilir. Eski Türkçede beden, vücut ve kendi gibi anlamlarda kullanılan etöz kelimesi, KB de Ar. nafs kelimesinin etkisiyle şöyle bir anlam evresi geçirmiş olabilir: kendi nefis insandaki kötü arzulara olan eğilim. Böyle bir kullanımda Kur an daki nafs ın kullanımının tesiri büyüktür. KB de etöz ün kendi, kendisi ve kişi, insan anlamı Uygurcadaki kullanımının devamı gibidir. Uygurcadaki etöz ün bu anlamları anlaşılan erken dönem Orta Türkçe metinlerde ve Yusuf Hâs Hâcib in dilinde de muhafaza edilmiş olmalıdır. Arat, 337, 2977 ve beyitlerde etöz ü doğru olarak kendi, kendisi ile aktarmıştır, ama bu anlamlandırma KB nin dizininde gösterilmemiştir. Arat, beyitte etöz ün kendi anlamında olduğunu fark edememiştir. Beyit şöyledir: kalı teŋsiz erse tüşi keḍ yawuz çıgayka birip neŋ küḍezgü etöz Arat, beyti şöyle aktarmıştır: Eğer rüya münasebetsiz ve çok fena ise, fakirlere sadaka vererek vücudu onun şerrinden korumak lazımdır (1959: 316). Hâlbuki beyitte bahsedilen rüyanın kötü etkisinin sadece bedende olduğu söylenmiyor. Burada insanın kendisine gelecek kötülükten bahsedilmektedir. Ayrıca, birçok dünya dilinde dönüşlülük zamirlerinin kaynağında beden ve beden isimlerinin olduğu görülmektedir. Türkçede de kullanılan dönüşlülük zamirleri esas olarak vücut, beden, öz, nefis, boy anlamlarına gelen kelimelerdir. (Gökdağ, 2011:10-11) Dolayısıyla, KB deki etöz ün bu anlamda kulanımı oldukça doğaldır. Şimdiye kadar fark edilmeyen etöz ün KB deki kişi, insan anlamı üzerinde duralım. Arat, aşağıdaki 332. beyti şöyle aktarmıştır: Hiddet ve öfke insan için fenadır; bu ikisinin yüzünden vücut daima eziyet çeker (1956:34). buşaklık bile erke öwke yawuz bu iki bile tutçı emger etöz Beytin ikinci mısrasındaki etöz, emgemek ızdırap çekmek fiilinin fâilidir ve bağlama göre ızdırap çeken sadece beden olamaz, ayrıca ızdırap çekip bundan zarar görecek olan insandır. Mısradaki etöz ün insan, kişi ile aktarılması beyitin daha doğru anlaşılmasını sağlamaktadır. Arat, aşağıdaki 1890 ve beyitlerdeki etöz ü vücut ile aktarmıştır: İnsan kendi vücuduna, yedi endama bakarsa, bunlarda zevk bulur; bunların her biri kendi kısmetini toplar (1956:143); Vücut, yedi endam, gönle uyar; insan gönlü ile ağır yük yüklenir (1956:206)

7 84 ERDEM UÇAR etöz yiti andāmka baksa kör er tatıg buldı barça öz ülgin tirer (1890) etöz yiti andām köŋülke uḍar köŋül birle yalŋuk agur yük yüḍer (2797) beyitte Arat, beytin fâili olarak ilk mısranın sonundaki er kişi kelimesini düşünmüştür, ancak KB nin Arap ve Uygur harfli yazmalarında kwr r şeklinde yazılan kelime körer veya kör er olarak okunmaya müsaittir. KB de körmek fiilinin geniş zaman ekinin {-Ar} ve {-Ur} şeklinde olduğu bilinmektedir (Ercilasun 1984: 114). Bize göre, beytin fâili kişi, insan anlamındaki etöz kelimesi olup körmek geniş zaman ekiyle kullanılmış olmalıdır. Aynı şekilde, beyitte de uḍmak ve yüḍmek eylemlerini gerçekleştiren beden değil, insandır. Dolayısıyla, 1890 ve beyitlerdeki etöz lerin Uygurcadaki gibi insan, kişi anlamında düşünülmesi gerekmektedir. Sonuç olarak, KB de 59 yerde geçen etöz kelimesinin beden, vücut, nefis, kendi veya kendisi (dönüşlülük zamiri) ve kişi, insan (belirsiz zamir) olmak üzere dört farklı anlam ve kullanılışının olduğu söylenebilir. Buna dayanılarak, KB nin dizininde etöz maddesinde bu anlamların da gösterilmesinin doğru olduğunu düşünüyoruz. Kısaltmalar Ar. = Arapça; bk. = bakınız; Far. = Farsça; KB = Kutadgu Bilig. KAYNAKÇA 1. Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I: Metin, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. 2. Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig II: Tercüme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 3. Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III: İndeks, İndeksi Neşre Hazırlayanlar: K. ERASLAN, vd., İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. 4. Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kuran Tercümesi (Rylands Nüshası), Karahanlı Türkçesi, (Giriş-Metin-Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 5. Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya da Bulunmuş Kur an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar), Çev. H. İ. USTA; E. AMANOĞLU, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 6. Calverley, E. E. (1964). Nefis Maddesi, İslam Ansiklopedisi, C. 9: Naba - Rüzzik, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul: 178b-183b. 7. Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press. Beyitlerdeki yiti andām, yani Far. haft andām ile baş, göğüs, karın, iki kol ve iki bacak kast edilmiştir (Dankoff 1983: 277).

8 KUTADGU BİLİG DİZİNİNDEKİ BİR KELİME HAKKINDA: etöz vücut ÜZERİNE Dankoff, R. (2015). Kutadgu Bilig in Metin Sorunları, Çev. E. UÇAR, Dil Araştırmaları, 16: Dankoff, Robert (1983). Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig): a Turko- Islamic Mirror for Princes, Chicago and London: University of Chicago Press. 10. Eckmann, J. (1976). Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation, Budapest: Akadémiai Kiadó. 11. Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri: Fiil, Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları. 12. Gökdağ, B. A. (2011). Dil-Beden ilişkileri Bağlamında Dönüşlülük Zamirleri, Dil Araştırmaları, 9: İz, F. (1987). Atatürk ve Türk Dili, Türk Dili, 425: Kilisli Rıfat (1340) [1922]. Kitāb Ḥilyetü l-insān ve Ḥelbetü l-lisān Yaḫūd İbn Mühennā Lugati, Farsī, Turkī, Moġolca. İstanbul. 15. Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur an Tercümesi (TİEM 73 1v- 235v/2), Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı, Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 16. Nadelyayev, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad: Institut Yazıkoznaniya, Akademiya Nauk SSSR. 17. Özertural, Z. (2008). Der uigurische Manichäismus: Neubearbeitung von Texten aus Manichaica I und III von Albert v. Le Coq, Wiesbaden: Harrassowitz. 18. Röhrborn, K. (2017). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Neubearbeitung, II. Nomina, Pronomina, Partikeln, Band 2: aš-äžük, Stuttgart: Franz Steiner Verlag. 19. Tezcan, S. (1981). Kutadgu Bilig Dizini Üzerine, Türk Tarih Kurumu Belleten, 178: Uçar, E. (2017). Kutadgu Bilig Dizinindeki Bir Kelime Hakkında II: alık kötü, fena Üzerine, Dede Korkut, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6/13: Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur an Tercümesi (TİEM v/3-450r/7), Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Eski Türk Dili Bilim Dalı, Ankara. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 22. Wehr, H. (1976). Dictionary of Modern Written Arabic, Ed. J. M. COWAN, 3. Edition, New York: Spoken Language Services.

9 86 ERDEM UÇAR О слове etöz (тело) в поэме «Кутадгу билик» Резюме Эрдем Учар (Турция) Прошло 70 лет (1947) со дня публикации поэмы Кутадгу билик. На протяжении этого времени было предложено немало вариантов прочтения и толкования её отдельных слов. Р. Арат провел грандиозную работу по осмыслению и передаче на турецком языке текста Кутадгу билик (1959). Однако стоит признаться, что работа по толкованию и осмыслению такого длинного текста не может быть безупречной. Слово «etöz» в старотурецком языке имеет довольно много значений. В статье заново анализируются бейты, в которых используется слово «etöz», а также исследуются его значения в произведении. Ключевые слова: этоз, нафс, возвратное местоимение, Кутадгу билик. Erdem Uchar (Turkey) On One Word in Kutadgu Bilig: On etoz (etöz) body Abstract Seventy years (1947) have passed since the day of publication of the poem Kutadgu Bilig. Many variants of reading and explaning of some separate words of this publication have been suggested within the period of this time. Arat R. did the greatest job on the critical comprehension of the text of Kutaqgu Bilig in Turkish (1959). But it is always impossible to say that the explanation and comprehension of such kind of long texts are perfect. The word etöz in Old Turkish has rather many meanings. In this paper the beyts in which the word etöz is used are analyzed again and its meanings are studied in the book. Key words: etoz, nafs, mutual pawning, Kutadgu Bilig.